Problems

Key words: linear tree arrangements, Avenues had been an inherent part avenues, Świdnica commune, cultural of the landscape since the ancient and natural tourism era. They had accompanied humans through subsequent historical peri- ods. Initially, they had enriched the Introduction park arrangements of powerful aris- Trees as durable plantings have tocrats, until they became a common played an important role in landscap- element, also used in public spaces. ing for centuries. Due to their size and Unfortunately, although they had the important functions that they per- been initially protected by generally form, they are a dominating element, respected rules of law1, today many both in the spatial and environmental linear tree arrangements are disap- and climatic aspects [Szczepanowska pearing irrevocably in spite of legal 2012]. The role of trees is both to regulations. Currently binding forms highlight the landscape values and of protecting tree avenues in Poland to mask disharmonious elements that are as follows: seem aggressive in the given space Journal of Laws of 1985 No. 1985, and have a negative influence on item 60 incl. further amendments, it [Borcz 2001]. Tree arrangements Act of March 21, 1985 on Public that have the most significant influ- Roads; ence on ordering the space are linear – chapter 4, Art. 37, item 2: trees tree arrangements, mainly in form of and scrubs should be planted avenues or roadside (streetside) rows and maintained in the roadway, of trees. In Poland, first tree avenues depending on the needs; were planted in the 16th century, – Art. 39, item 1, sub-item 13 on along the roads leading to mansions the removal, destruction and dam- or large farms. Since mid-18th cen- ages to roadside trees: tury, trees have also been planted Journal of Laws of 2004 No. 92, along public roads. Initially, popular item 880 incl. further amend- species included lime trees, maple ments, The Nature Conservation

Historical Linear Tree Historical Linear Tree – Background Arrangements Attractions Elements or Tourist in Themselves? Anna Podolska trees, rowans poplars and chestnut Act of April 16, 2004; trees. Later, in the beginning of the – Art. 2, item 2, sub-item 5: 20th century, fruit trees, green ash protection of landscape values, Zabytkowe and black locust were introduced greenery in towns and villages and [Łuczyńska-Bruzda 1995]. tree arrangements; zadrzewienia Linear plantings were intro- Journal of Laws of 1999 No. 43, liniowe – tło czy duced in the current Lower Silesia in item 430 incl. further amend- the 18th century, under Prussian rule. ments, Ordinance of the Minister atrakcja turystyczna This is when the tradition of planting of Transport and Maritime Affairs sama w sobie? trees along midfield roads emerged. of March 2, 1999 on the technical

4 4/2016 Słowa kluczowe: zadrzewienia panowania zaboru pruskiego. Wtedy Morskiej z dn. 2 marca 1999 r. liniowe, aleje, gmina Świdnica, to pojawiła się tradycja obsadzania w sprawie warunków technicz- turystyka kulturowo-przyrodnicza drzewami dróg śródpolnych. Same nych, jakim powinny odpowiadać aleje już od czasów starożytnych były drogi publiczne i ich usytuowa- nieodłącznym elementem krajobra- nie. Wprowadzenie zu. Towarzyszyły one człowiekowi Niestety, dziś coraz częściej Drzewa – trwałe nasadzenia przez kolejne okresy historyczne. całe aleje drzew prawie bezkarnie roślinne, od wieków odgrywały Początkowo wzbogacały układy znikają z naszego krajobrazu. Przy- istotną rolę w kształtowaniu krajo- możnowładców, aż stały się w końcu czynia się do tego także zła kondycja brazu. Dzięki swoim rozmiarom, elementem ogólnospotykanym i sto- sanitarna drzewa. Jest to tym bardziej a także istotnym funkcjom jakie sowanym również w przestrzeniach dotkliwe, gdy mamy do czynienia pełnią, stanowią dominantę zarów- publicznych. Niestety, o ile pierwot- z drzewami zabytkowymi, które czę- no przestrzenną, jak i ekologiczną nie chroniły je zapisy prawa1, które sto silnie zaniedbane i niepielęgno- oraz klimatyczną [Szczepanowska były przeważnie respektowane, o tyle wane same stwarzają zagrożenie dla 2012]. Drzewa pełnią rolę eksponu- dziś mimo zapisów wiele zadrzewień otoczenia i zamiast być elementem jącą walory krajobrazowe, a także liniowych znika bezpowrotnie. Poni- podwyższającym wartość, znacznie maskującą elementy dysharmonijne, żej przedstawiono przegląd obecnie ją obniżają pod kątem estetycznym. agresywnie odbierane w danej prze- obowiązujących form ochrony alej Niniejsza praca ma na celu strzeni i negatywnie na nią wpływa- w Polsce: przedstawienie roli, jaką na bada- jące [Borcz 2001]. Zadrzewieniami, Dz.U. 1985 Nr 14, poz. 60 nym obszarze pełnią zabytkowe które najistotniej ingerują w porząd- z późn. zm., Ustawa z dnia 21 zadrzewienia liniowe pod kątem kowanie przestrzeni, są zadrzewienia marca 1985 r. o drogach publicz- atrakcyjności turystycznej. Autorka liniowe, głównie w formie alei lub nych; podejmie próbę odpowiedzenia na szpaleru przydrożnego (przyuliczne- – rozdz. 4, art. 37, pkt. 2, w pasie pytanie, czy aleje w gminie Świdnica go). W Polsce pierwsze nasadzenia drogowym należy zależnie od są bądź mogą być atrakcją turystycz- alejowe pojawiły się w XVI wieku. potrzeby sadzić i utrzymywać ną samą w sobie, czy raczej ich rola Wprowadzano je wówczas wzdłuż drzewa i krzewy; sprowadza się jedynie do tła dla naj- dróg prowadzących do dworów czy – art. 39, pkt. 1 ppkt. 13, dot. usu- bliższego otoczenia? Podczas badań folwarków. Od połowy XVIII w. za- wania, niszczenia i uszkadzania przeprowadzona została szczegóło- częto nimi obsadzać również drogi zadrzewień przydrożnych; wa inwentaryzacja dendrologiczna publiczne. Pierwotnie popularnymi Dz. U., 2004 Nr 92, poz. 880 badanych zadrzewień liniowych gatunkami były lipy, klony, jarzębina, z późn. zm., Ustawa z dnia 16 oraz niezbędne analizy dotyczące topole i kasztanowce, następnie od kwietnia 2004 r. o ochronie przy- atrakcyjności turystycznej gminy, początku XX w. zaczęto wprowadzać rody; walorów krajobrazowych poszcze- drzewa owocowe, jesion pensylwań- – art. 2 pkt. 2 ppkt. 5, ochrona gólnych odcinków komunikacyjnych ski i robinię akacjową [Łuczyńska- walorów krajobrazowych, zie- oraz uwarunkowań zewnętrznych -Bruzda 1995]. leni w miastach i w wsiach oraz i wewnętrznych badanych tras. Nasadzenia liniowe zostały zadrzewień. wprowadzone w granicach obecnego Dz.U. 1999, Nr 43, poz. 430 Dolnego Śląska w XVIII w., za czasów z późn. zm., Rozporządzenie ministra Transportu i Gospodarki

4/2016 5 Fig. 1. Location and number of tree avenues subject to conservator’s protection in individual counties in Lower Silesia (source: own study) Ryc. 1. Lokalizacja oraz liczba alei objętych ochroną konserwatorską w poszczególnych powiatach Dolnego Śląska (opr. aut.)

as external and internal conditions of the analysed routes. Linear tree arrangements – location of avenues subject to conservator’s protection in the context of the Lower Silesian Voivodeship Although the tradition of plant- ing roadside tree rows has been present in Poland for a long time [Łukasiewicz 2004], only few of them have been subject to protec- tion (List of Offices for the Protection of Historic Heritage) As far as Lower Silesia, which has been chosen as the test site, is concerned, avenues sub- ject to conservator’s protection are located only in 10 poviats: Głogów, conditions to be met by public historical linear tree arrangements in Jawor, Jelenia Góra, Kłodzko, Leg- roads and their location. the specific region, in terms of their nica, Lubin, Polkowice, Środa Śląska, Unfortunately, nowadays whole touristic attractiveness. The author Świdnica and Złotoryja Counties. The tree avenues are irrevocably disap- will attempt to answer the question total number of such avenues is only pearing from our landscape, with whether tree avenues in the Świdnica 31 (data of the Voivodeship Office for nearly complete impunity. This is commune are (or might be) a tourist the Protection of Historic Heritage in often caused by poor sanitary condi- attraction in themselves, or whether Wrocław of 2015). Detailed distribu- tion of the trees. It is even more severe their role is only to provide a back- tion of such avenues along with their when we deal with historical trees, ground for the nearest surroundings? locations is presented in Figure 1. which have often been neglected The research involved conducting Typically, there are 1–2 pro- and not maintained properly so that a detailed dendrological inventory of tected avenues in each individual they are a threat to their environment, the analysed linear tree arrangements county. However, the county that and thus, instead of enhancing the and the necessary analyses of the diverges from this number and at the aesthetical value, they often dete- touristic attractiveness of the com- same time has the highest number of riorate it. mune, landscaping values of specific historical tree avenues is the Świdnica The aim of the present study communication route sections as well County, where there are 15 protected is to analyse the role played by

6 4/2016 wszystkich chronionych na Dolnym Bystrzyca Dolna). Ich szczegółową Zabytkowe Śląsku zadrzewień liniowych. Aleje lokalizację przedstawia rycina 2. zadrzewienia liniowe w tym powiecie zlokalizowane są Ze względu na największe w gm. Marcinowice – 2 aleje (Kra- skupienie zabytkowych zadrzewień – rozmieszczenie alei sków, Kątki), gm. Żarów – 3 aleje (2 x liniowych w gminie Świdnica posta- objętych ochroną Żarów, 1 Siedlimowice), gm. Strze- nowiono wybrać ten obszar do badań gom – 1 aleja (Bartoszówek), gm. szczegółowych i przeanalizować konserwatorską na Jaworzyna Śląska – 1 (Bolesławice) go pod kątem zagospodarowania, tle województwa oraz gm. Świdnica – 8 (3 x Bojani- ekspozycji, potencjału turystycznego ce, 1 x Boleścin, 1 x Burkatów, 3 x oraz stanu zachowania przydrożnych dolnośląskiego Pomimo iż tradycja sadzenia alei przydrożnych istniała w Polsce od dawna [Łukasiewicz 2004], bar- dzo mała ich liczba została objęta ochroną (Wykaz Urzędów Ochrony Zabytków). W odniesieniu do Dolne- go Śląska, które wybrano na poligon badawczy, objęte ochroną konser- watorską aleje zlokalizowane są je- dynie w 10 powiatach: głogowskim, jaworskim, jeleniogórskim, kłodzkim, legnickim, lubińskim, polkowickim, średzkim, świdnickim i złotoryjskim. Ich ogólna liczba wynosi tylko 31 obiektów (dane Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu z 2015 r.). Szczegółowy rozkład alei wraz z ich lokalizacją w poszczególnych powiatach przed- stawia rycina 1. Najczęściej chronione aleje występują w poszczególnych po- wiatach po 1–2 obiekty. Znacznie odbiegającym od tej liczby i zara- zem najliczniej reprezentowanym powiatem pod kątem występowania zabytkowych alei jest natomiast Locations of the avenues powiat świdnicki, w którym zacho- Miejsce występowania alei wało się 15, a więc blisko połowa ze

Fig. 2. Location of tree avenues subject to conservator’s protection in the Świdnica County (source: own study) Ryc. 2. Rozmieszczenie alei objętych ochroną konserwatorską w powiecie świdnickim (opr. aut.)

4/2016 7 Table 1. General information on the analysed avenues. Source – own study, based on data of the Voivodeship Office for the Protection of Historic Heritage in Wrocław Tabela 1. Ogólne informacje dotyczące badanych alei. Opr. aut. na podstawie danych z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu

Item Commune Town Type of avenue Period of origin Location Neighbouring Entry in the Lp. Gmina Miejscowość Typ alei Okres powstania Lokalizacja culture objects Registry Sąsiedztwo ob. of Historic kulturowych Monuments Wpis do rej. zab. 1. Świdnica Bojanice multi-row, single beginning of the 20th along the road to none, only 30.05.1975 species century cemetery a functioning parish wielorzędowa, pocz. xx w. wzdłuż drogi na cemetery jednogatunkowa cmentarz brak, jedynie czynny cmentarz parafialny 2. single-row, mixed 1850s, end of the 19th from church to the farm with the 30.05.1975 jednorzędowa, century, 1930s, end road to Wieruszow agronomist’s house mieszana of the 20th century od kościoła do drogi założenie folwarczne lata 50. XIX w., do Wieruszowa z rządcówką k. XIX w., l. 30. XX w., k. XX w. 3. single-row, single 18th/19th centuries or internal side of the area surrounding the 28.05.1975 species 1830s–1850s church wall Church of Our Lady jednorzędowa, XVIII/XIX w. wewnętrzna strona of Częstochowa, built jednogatunkowa lub l. 30–50. XIX w. muru kościelnego in 1514 teren wokół kościoła pw. Matki Boskiej Częstochowskiej wzniesionym w 1514 r. 4. Burkatów double-row, 1st half of the 19th from the railroad palace-park complex 30.05.1975 single-species century to the bridge on zespół pałacowo- dwurzędowa, I. poł. XIX w. Młynówka in front -parkowy jednogatunkowa of the mansion od torów kolej. do mostu na Młynówce przed majątkiem 5. Bystrzyca Dolna multi-row, single 1st half of the 19th cemetery – from palace and park 28.05.1975 species century the church to the complex, family wielorzędowa, I poł. XIX w. chapel cemetery of the jednogatunkowa cmentarz – od Reitzenstein Family kościoła do kaplicy zespół pałacowo- -parkowy, cmentarz rodowy rodziny Reitzensteinów 6. single-row, single beginning of the 19th along the main none 28.05.1975 species century road, near country brak jednorzędowa, pocz. XIX w. houses No. 55–58 jednogatunkowa wzdłuż drogi głównej, przy zabudowie wiejskiej nr 55–58 7. single-row single 1st half of the 19th along the farm palace, farm 30.05.1975 species century wzdłuż folwarku pałac, folwark jednorzędowa, I. poł. XIX w. jednogatunkowa 8. Boleścin double-row, single 19th century junction of roads none 28.05.1975 species XIX w. to Jakubowice and brak dwurzędowa, Makowice jednogatunkowa rozwidlenie dróg do Jakubowic i Makowic

8 4/2016 alei. Tabela 1 ogólnie charakteryzuje każde z nich się do tego kryterium Jeleniogórskiej oraz Gór Stołowych. badane obiekty. kwalifikuje. Aleja bowiem to obu- Część wschodnia gminy graniczy Badane zadrzewienia stanowią stronne obsadzenie drogi, natomiast z Parkiem Krajobrazowym Masy- jedno- lub dwurzędowe nasadzenie część z objętych badaniami obiektów wu Ślęży, a zachodnia z Parkiem drzew zazwyczaj jednego gatunku, stanowi jedynie jednostronne obsa- Krajobrazowym „Książ”. Przez gmi- tylko jedno zadrzewienie liniowe dzenie, czyli szpaler. nę przechodzi również malow- w Bojanicach jest mieszane – nasa- W literaturze znaleźć można niczy szlak kolejowy o walorach dzone z kilku gatunków. Posadzenie kilka kryteriów podziału alei [Toma- turystycznych: Świdnica–Jedlina- większości z ww. zadrzewień zwią- szewska i Bogdańska 2011, Łukasie- -Zdrój–Nowa Ruda–Kłodzko (www. zane było bezpośrednio z powsta- wicz 2004], jedne z nich oparte są na gmina.swidnica.pl/content/view/ niem w sąsiedztwie zabytkowego liczbie gatunków drzew tworzących 5/13/,15.03.2016). Większa część obiektu kulturowego (kościoła, pała- aleje, dzieląc je na jedno- lub wielo- gminy odznacza się ukształtowaniem cu lub dworu), tylko trzy ze zinwen- gatunkowe (jedno- lub różnorodne), terenu prawie nizinnym, część połu- taryzowanych 8 obiektów nie speł- inne w zależności od zasięgu korony dniowa natomiast to obszar zalesiony niają tego kryterium. Siedem z ośmiu mogą tworzyć wrażenie zamknięcia i silniej urozmaicony pod względem nasadzeń powstało w podobnym (aleje kryte) lub otwarcia (aleje otwar- rzeźby terenu. Dlatego nadaje się czasie, tj. w XIX w., tylko jedno jest te). Kolejny podział wynika z liczby zarówno pod uprawy rolnicze, jak z XX wieku. Wszystkie zadrzewienia zastosowanych rzędów drzew, i tu również pod rekreację i turystykę liniowe zostały wpisane do rejestru możemy wyróżnić aleje jedno- lub [Staffa 2005a,b]. zabytków dokładnie w tym samym wielorzędowe. Kolejny podział alei Do wymienianych przez urząd czasie. Ich szczegółową inwentary- może wynikać także z ich lokalizacji. gminy atrakcji turystycznych należą zację przedstawia tabela 2. Tu możemy wyróżnić nasadzenia zamki, pałace, rezydencje (15 obiek- Inwentaryzację dendrologicz- liniowe wzdłuż dróg łączących tów) oraz obiekty sakralne (12 obiek- ną, ocenę walorów przyrodniczych miejscowości, utwardzonych dróg tów). Zachętą do ich odwiedzenia oraz analizę kompozycyjno-prze- lokalnych, nieutwardzonych dróg są liczne szlaki i trasy rowerowe, strzenną w powiązaniu z otoczeniem śródpolnych czy na terenach par- które w dużej mierze biegną przy przeprowadzono na przykładzie ków podworskich. Przynależność wymienionych zabytkach kultury. siedmiu ogólnodostępnych zadrze- zinwentaryzowanych alei według Wśród wymienionych atrakcji czy wień liniowych. Zlokalizowane są powyższych kryteriów przedstawia opisu tras turystycznych brakuje one w 3 wsiach położonych w wo- tabela 1. natomiast jakiejkolwiek wzmianki jewództwie dolnośląskim, w gminie o zabytkowych alejach, które na Świdnica: Bojanice, Burkatów i By- badanym obszarze są bardzo licznie strzyca Dolna. Mimo iż w wykazie Charakterystyka reprezentowane i niejednokrotnie ich dostępnym na stronie Wojewódz- gminy pod względem powstanie ściśle wiązało się z historią kiego Urzędu ochrony Zabytków we danej miejscowości czy sąsiedztwem Wrocławiu (http://wosoz.ibip.wroc. atrakcyjności z zabytkowym obiektem bądź ze- pl/public/?id=92696) przy każdym turystycznej społem (tab. 1). W tabeli 3 zebrano z obiektów widnieje określenie ro- podstawowe informacje stanowiące dzaju nasadzenia jako aleja, zgod- Atutem gminy Świdnica o walorach krajobrazowych gminy, nie z definicją przedstawioną przez jest z całą pewnością jej położe- jak również punktujące jej atrakcje Siewniaka i Mitkowską [2001] nie nie – bliskość Kotliny Kłodzkiej, turystyczne.

4/2016 9 Table 2. Detailed inventory of the analysed tree avenues (source: own study)

Item 1 2 3 4 5 6 7 Town Bojanice (Fig. 3) Burkatów (Fig. Bystrzyca Dolna 4) (Fig. 5) Commune Świdnica Location* 4 3 4 2 4 2 2 Road paving concrete soil soil asphalt soil asphalt asphalt Characteristics of the avenue Number of trees 10 10 17 n/a 11 9 9 (pcs) Composition: [%] 100 lime 30 maples, 50 oaks, 100 lime 100 lime 100 lime trees 100 oak 100 poplar trees 10 lime trees, trees trees 10 chestnut trees Avenue length [m] approx. 40 approx. 85 Circular, Approx. 186 approx. 45 approx. 32 approx. 138 along the m to the wall, approx. east and 158 approx. 160 m to the west Width between tree 5.3 – – approx. 8 approx. 1.5 – – lines [m] Tree spacing [m] 5–6 2–5–7–14 2–15 to the west: 8.5 approx. 3–4 Random, (usually 3 3–5–7–12– 4–7–12–33 or 5) 16, to the east: 2–6–9– 12–17 Distance from tree – approx. 0.8–2 – to the west: – 6,5 approx. 1.2 lines to road edge approx. 2, to [m] the east: 0.5 Reach of tree 6 up to 22 6–7, 10 at 10 6–8 approx. 7–13 approx. 2 crowns throughout the gate the avenue [m] State of Good Average Good Good Average Good Good preservation Characteristics of the trees Species Small-leaved Sycamore (Acer Large- Small-leaved Small-leaved Pedunculate Black poplar lime (Tilia pseudoplatanus), leaved lime (Tilia lime (Tilia oak (Quercus (Populus nigra cordata) Pedunculate oak lime (Tilia cordata) cordata) robur) ‘Italica’) (Quercus robur), platyphyllos) Small-leaved lime (Tilia cordata) Horse chestnut (Aesculus hippocastanum) Tree height [m] 23 up to 24 approx. approx. 17 approx. 15 approx. 18 approx. 20 16–24 DBH (average) [m] 160–235 30–350 Usually 170–335 150–266 184–313 235–420 390–420, locally – 174 Remarks on the – The oaks and Healthy, – Few specimen Healthy, only – health of trees chestnut tree are in only show strongly a good condition, strongly symptoms of reduced only their branches reduced “frost ribs”, crowns are strongly cut, crowns cancers or which distorts the swelling. structure. On the Strongly other hand, the reduced sycamore trees show crowns symptoms of cancer and swelling *The criterion adopted pursuant to: Łukasiewicz [2004], modified, where: 1 – along roads connecting towns or villages, 2 – along hardened local roads, 3 – along non-hardened field roads, 4 – in parks in former mansions (churches, cemeteries)

10 4/2016 Table 2. Szczegółowa inwentaryzacja badanych alei (opr. aut.)

Lp. 1 2 3 4 5 6 7 Miejscowość Bojanice (ryc. 3) Burkatów (ryc. 4) Bystrzyca Dolna (ryc. 5) Gmina Świdnica Miejsce wyst.* 4 3 4 2 4 2 2 Nawierzchnia drogi bet. grunt. grunt. asf. grunt. asf. asf. Charakterystyka alei Liczba drzew [szt.] 10 10 17 b.d. 11 9 9 Skład [%] 100 lipa 30 klon, 50 dąb, 10 lipa, 100 lipa 100 lipa 100 lipa 100 dąb 100 topola 10 kasztanowiec Długość alei [m] ok. 40 ok. 85 wokół muru ok. 186 m od ok. 45 ok. 32 Ok. 138 po okręgu, wsch. i ok. ok. 158 160 m od zach. Szerokość między 5,3 – – ok. 8 ok 1,5 – – szpalerami [m] Rozstaw drzew [m] 5–6 2–5–7–14 2–15 od zach.: 8,5 ok 3–4 przypadkowy (przeważnie 3 3–5–7–12–16, 4–7–12–33 lub 5) od wsch.: 2–6–9–12–17 Odległość szpalerów – ok. 0,8–2 – od zach.: ok 2, – 6,5 ok. 1,2 od krawędzi jezdni [m] od wsch.: 0,5 Zasięg koron całej 6 do 22 6–7, 10 przy 10 6–8 ok. 7–13 ok. 2 alei [m] bramce Stan zachowania alei dobry średni dobry dobry średni dobry dobry Charakterystyka drzew Gatunek Lipa Klon jawor (Acer Lipa Lipa Lipa Dąb szypułkowy Topola włoska drobnolistna pseudoplatanus), szerokolistna drobnolistna drobnolistna (Quercus robur) (Populus nigra (Tilia cordata) dąb szypułkowy (Tilia (Tilia cordata) (Tilia cordata) ‘Italica’) (Quercus robur), lipa platyphyllos) drobnolistna (Tilia cordata), kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum) Wysokość drzew [m] 23 do 24 ok. 16–24 ok. 17 ok. 15 ok. 18 ok. 20 Pierśnica (średnia) [m] 160–235 30–350 przeważnie 170–335 150–266 184–313 235–420 390–420, 1 okaz – 174 Uwagi do stanu – dęby i kasztanowiec zdrowe, – nieliczne zdrowe, – zdrowotnego drzew są w dobrym stanie jedynie silnie jednostki jedynie silnie zdrowotnym, zredukowane wykazują zredukowane mają jedynie silnie korony występowanie korony zredukowane konary, listew mrozo- co zniekształca pokrój; wych lub raki jawory natomiast czy opuchlizny; przejawiają obecność silnie zreduko- raka i opuchlizn wane korony * Kryterium przyjęte wg Łukasiewicza [2004] zmodyf., gdzie: 1 – wzdłuż dróg łączących miejscowości, 2 – wzdłuż utwardzonych dróg lokalnych, 3 – wzdłuż nieutwardzonych dróg śródpolnych, 4 – na terenach parków podworskich (kościołów, cmentarzy)

4/2016 11 linear tree arrangements, i.e. nearly 20th century. All the lines of trees were Protection of Historic Heritage in half of the total number of such entered in the Registry of Historical Wrocław (http://wosoz.ibip.wroc. protected arrangements in Lower Monuments at the same time. The pl/public/?id=92696) classifies the Silesia. In this county, avenues are detailed inventory of these arrange- type of each of these objects as an located in the Marcinowice com- ments is presented in Table 2. avenue. However, pursuant to the mune – 2 avenues (Krasków, Kątki), Dendrological inventory, evalu- definition provided by Siewniak and Żarów commune – 3 avenues (2 x ation of natural values and the spatial Mitkowska [2001], not all of them Żarów, 1 Siedlimowice), Strzegom and compositional analysis in con- meet the criteria for such classifica- commune – 1 avenue (Bartoszówek), nection with the environment were tion. An avenue is a road lined with Jaworzyna Śląska commune – 1 conducted basing on the example trees on both sides, while part of the (Bolesławice) and the following com- of seven generally available linear analysed objects are planted on one munes: Świdnica – 8 ( 3x Bojanice, tree arrangements. They are located side only, i.e. they are rows of trees. 1 x Boleścin, 1x Burkatów, 3 x By- in 3 villages situated in the Lower Literature provides several cri- strzyca Dolna). The exact location Silesian Voivodeship, in the Świdnica teria for the classification of avenues of these arrangements is presented commune. Bojanice, Burkatów and [Tomaszewska, Bogdańska 2011, in Figure 2. Bystrzyca Dolna. The List available Łukasiewicz 2004]. Some of them Due to the highest concentra- on the website of the Office for the are based on the number of species tion of historical linear tree arrange- ments in the Świdnica commune, this area was selected for detailed studies, including the analysis in terms of the management, presentation, touristic potential and state of preservation of roadside tree avenues. Table 1 below contains general characteristics of the analysed objects. The analysed tree arrangements consist of single or double rows of trees, usually of one species. Only one arrangement in Bojanice is mixed – consisting of several species of trees. Most of the discussed tree arrangements were planted directly in connection with the construction of a historical culture monument (a church, palace or mansion) in the vicinity. Only three out of 8 analysed objects do not meet this criterion. 7 out of 8 arrangements were planted in the similar period, i.e. in the 19th century, only one originates from the

Fig. 3. Avenue in Bojanice (source: own study) Ryc. 3. Aleje w miejscowości Bojanice (opr. aut.)

12 4/2016 Fig. 4. Avenue in Burkatów (source: own study) Ryc. 4. Aleja w miejscowości Burkatów (opr. aut.)

Jak wykazano w poniższej tabeli, zdecydowana większość miejscowości położonych w gminie Świdnica posiada interesujące atrak- cje turystyczne bazujące na zasobach kulturowych, które mogą przyciągnąć na te tereny potencjalnych turystów. Aż 54% miejscowości w gminie może się poszczycić obecnością zamków, pałaców lub dworów, 37% miejscowości ma w swoich granicach zabytkowe kościoły, a 28% krzyże lub kapliczki pokutne, których czę- sto na terenie wsi jest po kilka. Ich lokalizacja w dużej części pokrywa się z występowaniem w najbliższym otoczeniu zabytkowych zadrzewień, czy to w formie parków podworskich, czy krajobrazowych, które występują lub graniczą z 54% wszystkich ba- danych miejscowości. Pojedyncze okazy drzew pomnikowych albo zadrzewienia liniowe występują natomiast w 57% wsiach. Duża część miejscowości posiada również w swoim obrębie rzeki lub akweny wodne (71% wsi), które przyciągają amatorów wędkarstwa bądź miłośni- ków kąpieli. Ponadto licznie wyzna- czone szlaki turystyczne (w obrębie 74% badanych wsi), mogą sprzyjać turystyce pieszej lub rowerowej. Bez wątpienia przeplatanie się walorów przyrodniczych z zabytkami architek- tury pozytywnie wpływa na odbiór całego otoczenia. Dodatkowo licz- nie występujące obiekty zabytkowe w tych dwóch wymiarach – natural- nym i antropogenicznym znacząco podnoszą wartość kulturową całej gminy.

Fig. 5. Avenue in Bystrzyca Dolna (source: own study) Ryc. 5. Aleje w miejscowości Bystrzyca Dolna (opr. aut.)

4/2016 13 Table 3. List of elements that have a positive influence on the attractiveness of specific villages in the Świdnica Commune for tourists. Source – own study, based on Staff 2005a,b and www.gmina.swidnica.pl/content/view/5/13, 15.03.2016

Item Landscape values Tourist attractions Cycling route (No.) Terrain Land cover formation ater Town/neighbourhood w mansion parks (pp), Former landscape parks (pk) Mounds/glacial erratics. of high landscaping Trees pp – (a – avenue, value trees) monument view Panoramic mansions, castles, Palaces, objects residential Historic churches chapels Crosses/penance 1. Bojanice + – – + a, + pp + + + ++ 9 2. Boleścin – + pp – + a, + pp + + + – 3 3. Burkatów + + pp – + a, + pp – + – – 2, 7, 9, 10 4. Bystrzyca Dolna + + pp – + a, + pp – + – – 1, 2, 10, “red” route Świebodzice – Kuźnica and “yellow” route I21 Świdnica – Zagórze Śląskie 5. Bystrzyca Górna + – – + a, + pp + + + – 2,7, 10 6. Gogołów – + pk, + pp – + pp – + + – 8 7. Grodziszcze + + pp + + pp – + + ++ 3, 8 8. Jagodnik + – – + pp – – – – – 9. Jakubów – – – – – + – – 3 10. Komorów + + pp – + pp + + 1, 2, 6 11. Krzczonów + + pk – – + – – – “Yellow” route to Ślęża 12. Krzyżowa + + pk – + pp –– + + – 3, 9 13. Lubachów + – – + pp + – – – – Dam 14. Lutomia Dolna – + pp – + a, + pp – – + + – 15. Lutomia Górna – – – – – – + (tower) – – 16. Lutomia Mała – – – – – – – – – 17. Makowice + + pp – + a, + pp – + + – 3 18. Miłochów + – – – – + – + 3, “Yellow” route I21 to Ślęża 19. Modliszów + + pk /+ + pp + – + +++/++ 7 20. Mokrzeszów + + pk, + pp – + a – + + – 6 21. Niegoszów + – – – + – – – 4 22. Opoczka – – – – – – – – – 23. Panków + + pk – + a – + (ruins) – + 4, 5 24. Pogorzała + + pk – – – – – – 7, “Green” pedestrian route and I22 Zagórze Śląskie – Modliszów then named “Daisy” to Książ 25. Pszenno + – – + a – – + – 3 26. Słotwina + – – – – – – + – 27. Stachowice – – – – – – – – – 28. Stachowiczki – – – – – – – – – 29. Sulisławice + + pp – – – + (ruins) – + 5 30. Wieruszów – – – – – – – 9 31. Wilków + + pk – + pp + + – – 3 32. Wiśniowa + + pp – – – + – – 5 33. Witoszów Dolny + – – – + + + +++ 1, 6, “Yellow–blue” route of the Uhlans of the Vistula Legion 34. Witoszów Górny + + pk, + pp – + pp + + +++ 6 35. Zawiszów + + pk – + pp + – – – 5

14 4/2016 Table 3. Wykaz elementów pozytywnie wpływających na atrakcyjność turystyczną w poszczególnych miejscowościach gminy Świdnica. Opr. aut. na podstawie Staffa 2005a, b i www.gmina.swidnica.pl/content/view/5/13, 15.03.2016

Lp. Walory krajobrazowe Atrakcje turystyczne Trasa turystyczna, rowerowa (nr) Ukształtowanie Forma pokrycia terenu miejscowość / okolice miejscowość woda parki podworskie parki (pp), (pk) krajobrazowe grodzisko/głazy n. zadrzewienia o wysokich (a – aleja, pp krajobr. walorach pomnikowe) drzewa ekspozycja widoku zamki, dwory rezydencje, pałace, kościoły zabytkowe krzyże / kapliczki pokutne 1. Bojanice + – – + a, + pp + + + ++ 9 2. Boleścin – + pp – + a, + pp + + + – 3 3. Burkatów + + pp – + a, + pp – + – – 2, 7, 9, 10 4. Bystrzyca Dolna + + pp – + a, + pp – + – – 1, 2, 10, czerwony szlak ze Świebodzic do Kuźnicy oraz żółty szlak I21 ze Świdnicy do Zagórza Śląskiego 5. Bystrzyca Górna + – – + a, + pp + + + – 2,7, 10 6. Gogołów – + pk, + pp – + pp – + + – 8 7. Grodziszcze + + pp + + pp – + + ++ 3, 8 8. Jagodnik + – – + pp – – – – – 9. Jakubów – – – – – + – – 3 10. Komorów + + pp – + pp + + 1, 2, 6 11. Krzczonów + + pk – – + – – – Żółty szlak I21 na Ślężę 12. Krzyżowa + + pk – + pp –– + + – 3, 9 13. Lubachów + – – + pp + – – – – Zapora wodna 14. Lutomia Dolna – + pp – + a, + pp – – + + – 15. Lutomia Górna – – – – – – + (wieża) – – 16. Lutomia Mała – – – – – – – – – 17. Makowice + + pp – + a, + pp – + + – 3 18. Miłochów + – – – – + – + 3, Żółty szlak I21 na Ślężę 19. Modliszów + + pk /+ + pp + – + +++/++ 7 20. Mokrzeszów + + pk, + pp – + a – + + – 6 21. Niegoszów + – – – + – – – 4 22. Opoczka – – – – – – – – – 23. Panków + + pk – + a – + (ruiny) – + 4, 5 24. Pogorzała + + pk – – – – – – 7, zielony SZP i I22 z Zagórza Śląskiego przez Modliszów i dalej j. Daisy do Książa 25. Pszenno + – – + a – – + – 3 26. Słotwina + – – – – – – + – 27. Stachowice – – – – – – – – – 28. Stachowiczki – – – – – – – – – 29. Sulisławice + + pp – – – + (ruiny) – + 5 30. Wieruszów – – – – – – – 9 31. Wilków + + pk – + pp + + – – 3 32. Wiśniowa + + pp – – – + – – 5 33. Witoszów Dolny + – – – + + + +++ 1, 6, żółto-niebieski szlak Ułanów Legii Nadwiślańskiej 34. Witoszów Górny + + pk, + pp – + pp + + +++ 6 35. Zawiszów + + pk – + pp + – – – 5

4/2016 15 of trees, dividing the avenues into characterised by nearly lowland ter- that exist in or next to 54% of all single- and multi-species (homog- rain formation, while the southern analysed settlements, whereas single enous or heterogeneous), others, part features richer terrain forms and specimen of monument trees or tree depending on the crown reach, may forests. This is why it is suitable both lines exist in 57% of the villages. create an impression of closedness for agriculture and for tourism and Many settlements also have rivers (covered avenues) or openness (open recreation [Staffa 2005a, b]. or water reservoirs (71% of them), avenues). Another division is based The tourist attractions listed by which are always a magnet for fans on the number of planted rows of the Communal Office include castles, of angling or swimming. Addition- trees so we can distinguish single- or palaces, residences (15 objects) and ally, a dense network of tourist routes multi-row avenues here. Avenues sacral buildings. Numerous pathways (within 74% of the analysed villages) may also be classified according to and cycling routes that are usually fosters hiking and cycling. It is doubt- their location. Here, linear arrange- located at these cultural monuments less that the mixture of natural values ments along roads between towns encourage tourists to visit these at- and architectural monuments has and villages, along hardened local tractions. However, the descriptions a positive influence on the percep- roads, non-hardened field roads and of the mentioned landmarks or of tion of the whole area. Additionally, in the area of former mansion parks tourist routes do not mention his- the large number of both natural and may be distinguished. The classifica- toric tree avenues, which are quite anthropogenic monuments enhances tion of the analysed avenues accord- strongly represented in the area, and the cultural advantages of the whole ing to the above criteria is presented whose creation was very often closely commune. in Table 1. linked to the history of the given town or historical building or complex of Spatial analysis Characteristics of the such buildings (Table 1). Table 3 contains basic information about the of the arrangement of commune in terms of landscape values of the commune and its main tourist attractions. selected road sections tourist attractiveness The table above demonstrates As it has been demonstrated The Świdnica Commune has that a majority of the towns and before (Table 1) in most of the cases one doubtless advantage, which is villages located in the Świdnica the location of the avenues is closely its location, in the proximity of the Commune have interesting tourist at- linked to the presence of a historical Kłodzka and Jeleniogórska Basins and tractions based on cultural resources object in the vicinity, that had played the Stołowe Mountains. The com- that might attract potential tourists to a major role in the development of mune is adjacent to the Ślęża Massif these areas. As many as 54% of the the given settlement. Today these Landscape Park to the east and the settlements are proud of their castles, buildings are the main elements “Książ” Landscape Park to the west. palaces or mansions, 37% are home that may attract tourists to the given It is also crossed by a picturesque rail- to historic churches, while 28% have area, as materials that promote the way of high touristic values: Świdnica penance crosses or roadside chapels, region typically contain references – Jedlina-Zdrój – Nowa Ruda – often several of them in one village. to historical palaces, castles, man- Kłodzko (www.gmina.swidnica.pl/ Their location is often connected sions or churches as well as penance content/view/ 5/13/, 15.03.2016). with the existence of historic tree ar- (reconciliation) crosses that are very The main part of the commune is rangements, either in form of former popular in the Świdnica County and mansion parks or landscape parks

16 4/2016 z przyjętymi założeniami przeana- stopień różnorodności krajobrazu Analiza kompozycyjno- lizowano poszczególne wsie pod i stan jego zachowania, a także -przestrzenna kątem elementów składowych o cha- harmonia wszystkich elementów rakterze jak najbardziej naturalnym. składowych całej kompozycji. Oce- wybranych odcinków Istotnym walorem kompozycyj- nie wrażeniowej poddano zarówno dróg no-przestrzennym badanego terenu prawą, jak również lewą pierzeję, na jest zróżnicowane ukształtowanie której średnio co 50–100 m wyzna- Tak jak wcześniej wykazano oraz bogata sieć rzeczna przecina- czony został punkt do oceny w skali (tab. 1), w większości przypadków jąca teren większości miejscowości 0–5, suma ocen wszystkich punktów lokalizacja alei ściśle związana jest w gminie. Obszar południowo- pozwoliła na uśredniony stan wiedzy z obecnością w jej najbliższym oto- -zachodni to również znaczne za- o danym widoku. Ocena walorów czeniu obiektu historycznego, który lesienie, sąsiedztwo terenów chro- krajobrazowych jest subiektywna, odgrywał w rozwoju danej miejsco- nionych, stanowiących atrakcję dlatego nie może stanowić ona wości znaczącą rolę. Dziś to głównie ponadlokalną. Na badanym obszarze jedynej podstawy do stwierdzenia, dzięki tym obiektom przyjezdny jest często występują również zabytki że dane miejsce jest jednoznacznie w stanie zainteresować się daną oko- kultury (kościoły, pałace, krzyże po- atrakcyjniejsze od innych. Mimo licą, gdyż najczęściej w materiałach kutne), które w wielu przypadkach wszystko przyjmuje się jednak, że im promujących region znajdziemy ze względu na interesującą formę, bardziej bogaty w elementy składowe powołanie na obecność zabytko- dobry stan zachowania i walory krajobraz, tym w odbiorze ogólnym wych pałaców, zamków, dworów estetyczne mogą być ogólnie rozpo- postrzegany jest jako ciekawszy i tym czy kościołów, a także bardzo po- znawalnym wyróżnikiem miejsca, samym atrakcyjniejszy, a udział upo- pularnych w powiecie świdnickim niekiedy stanowiącym również do- rządkowanych elementów przyrodni- – krzyżach pokutnych (pojednania), minantę przestrzenną. Część bada- czych zawsze podnosi ogólną ocenę które stanowią kamienną pamiątkę nych zadrzewień liniowych stanowi obrazu widzianego. Dlatego bazując średniowiecznego prawa. Rzadko bowiem dominanty widoku bliskiego na wynikach oceny wrażeniowej, kiedy można znaleźć jakąkolwiek (Bojanice – wewnętrzna strona muru przeanalizowano wnętrza pod ką- informację o zabytkowych zadrze- przykościelnego, Bystrzyca Dolna tem uwarunkowań zewnętrznych wieniach, które przecież równie – wzdłuż głównej drogi), inne nato- i wewnętrznych oraz komponentów znacząco wzbogacają walory danego miast dalekich panoram (Bystrzyca widoku. miejsca. W celu podkreślenia rangi Dolna – na terenie cmentarza oraz zabytkowych zadrzewień liniowych we wsi Burkatów). Tylko jedno na- w gminie Świdnica wykonano anali- sadzenie może być zakwalifikowane Wyniki zy kompozycyjno-przestrzenne oraz jednocześnie do obu tych kategorii Praktycznie cały obszar wzdłuż wyznaczono cechy diagnostyczne do – utworzone ze strzelistych topoli głównej drogi, jaki został wyznaczo- określenia walorów krajobrazowych włoskich we wsi Bystrzyca Dolna. ny do oceny, jest w dużym procen- za pomocą metody Cymermana Wykonanie analiz kompozycyj- cie bardzo monotonny. Na trasie i Koca [1993]. Według tych badaczy no-przestrzennych podparto walo- przeważają tereny zajęte przez niską istotnymi cechami diagnostycznymi ryzacją opartą na metodzie krzywej zabudowę mieszkaniową w małym są szata roślinna, wody, stopień wy- wrażeń. Metoda ta polega na ocenie stopniu ze sobą zharmonizowaną korzystania terenu, rzeźba terenu, walorów krajobrazowych w zasięgu wraz z infrastrukturą. Fragmenty gleba i ochrona krajobrazu. Zgodnie danego widoku, na który wpływają

4/2016 17 are a memorial of the medieval law the main road), while others domi- elements of the view, basing on the carved in stone. Hardly any men- nate panoramic views (Bystrzyca results of the impression analysis. tions about historical tree arrange- Dolna – in the cemetery and in the ments can be found, although they Burkatów village). Only one of the also enhance the values of the area. arrangements can be classified as Results To emphasise the importance of belonging to both these categories – Practically the whole area along historical linear tree arrangements the avenue of soaring poplars in the the main road that was subject to in the Świdnica Commune, spatial village of Bystrzyca Dolna. evaluation is quite monotonous to and compositional analyses were The spatial and compositional a large extent. The route is dominated conducted and the diagnostic prop- analysis was supported by a valua- by areas with low-rise residential erties were defined to determine tion based on the impression curve development that is not harmoni- the landscape values according to method. This method consists in the ous, and infrastructure. Sections that the method of Cymerman and Koc assessment of the landscape values received higher scores, mainly due to [Cymerman, Koc 1993]. According within the reach of a given view, their cultural values, are connected to them, major diagnostic properties which is influenced by the degree with historical objects that are usually include vegetation, waters, degree of variety of the landscape and its accompanied by greenery arranged in of land use, terrain formation, soil state of preservation, as well as the orderly forms of avenues or tree lines. and landscape protection. Basing on harmony between all elements of the Thus, basing on this assessment, one the adopted assumptions, individual arrangement. Impression assessment may assume that landscape interiors villages were analysed in terms of ele- was applied both to the right and left in places where linear tree arrange- ments of the most natural character. side of the arrangement. Points to be ments are present are more attractive One of the important spatial and evaluated on a scale from 0–5 were that similar interiors that are devoid compositional values of the analysed set every 50–100 meters and the total of this element, although this correla- area is the varied terrain formation score of all points provided an aver- tion also depends on the architectural and a rich network of rivers that aged evaluation of the given view. factors to a high extent. These correla- cross most of the settlements in the Evaluation of the landscape values is tions are presented in the following commune. In the south-western area highly subjective, so it cannot con- diagrams (Fig. 6–8) for all 7 analysed there are also forests and neighbour- stitute the only basis for determining avenues located in 3 settlements. ing protected areas that constitute that one place is certainly more at- In Bojanice, the avenues sub- a super-regional attraction. The tractive than another one. However, ject to conservator’s protection are discussed region is also home to cul- it is generally assumed that the richer located close to each other, in the tural monuments (churches, palaces, the landscape is in various elements, eastern part of the village. Two tree penance crosses), which, due to their the more likely it is that it will be per- arrangements are connected with the interesting form, good state of repair ceived as interesting and thus more cultural objects located nearby – the and aesthetical values, may be widely attractive, and the presence of orderly first one with the historical church of recognised landmarks of the region arranged natural elements always Our Lady of Częstochowa, which was and sometimes also a dominant improves the general assessment of built in 1514 and reconstructed in the spatial feature. Part of the analysed the perceived view. This is why the beginning of the 18th century, and the linear arrangements dominate the interiors were analysed in terms of second one – with a farm with the close view (Bojanice – inside of the external and internal conditions and agronomist’s house dating back to the church wall, Bystrzyca Dolna – along

18 4/2016 trasy lepiej ocenione, głównie przez gdzie zlokalizowany jest las. Ze umożliwia otwarcia widokowe w kie- wysoką wartość kulturową, związane względu na specyficzne rozmiesz- runku założenia folwarcznego. są z obiektami historycznymi, którym czenie drzew po okręgu, wzdłuż Ostatnie, trzecie zadrzewienie to zwykle towarzyszy zieleń uporząd- kamiennego muru, nasadzenie to liniowe usytuowane jest bezpośred- kowana w postaci alei lub szpaleru. symbolicznie wzmacnia sakralność nio przy wschodniej granicy wsi, Dlatego bazując na tej ocenie, można tego miejsca, a dwa okazałe drze- wzdłuż drogi prowadzącej na cmen- założyć, że wnętrza krajobrazowe wa nasadzone bezpośrednio przy tarz parafialny. Cmentarz, z którym w miejscu występowania zadrze- wejściu na teren kościoła wyraźnie aleja jest związana kompozycyjnie, wień liniowych są atrakcyjniejsze wyznaczają oś kompozycyjną w kie- jest cmentarzem czynnym. Część od wnętrz sąsiednich pozbawionych runku bryły obiektu. drzew tworzących aleję znajduje się tego elementu, ale w dużej mierze ta Kolejne, jednorzędowe zadrze- przed, a część za ażurową, metalową relacja zależna jest jeszcze od czyn- wienie dębowo-jaworowe wyzna- bramą cmentarną, całość podkreśla nika architektonicznego. Zależności czało wschodnią granicę założenia, oś kompozycyjna, na zamknięciu te przedstawiają poniższe schematy które sąsiaduje: od wschodu z pa- której znajduje się krzyż. Aleja zo- (ryc. 6–8) wykonane dla wszystkich stwiskiem, od zachodu i północy stała założona na początku XX w., na 7 badanych alei rozmieszczonych z zabudową wiejską i kościołem, od terenie cmentarza rozchodzi się ona w 3 miejscowościach. południa teren zamyka zabudowa dodatkowo obustronnie w obrzeżne We wsi Bojanice każda z ob- dawnego założenia folwarcznego. obsadzenie, które wyznacza połu- jętych ochroną konserwatorską alei Szpaler wyraźnie widoczny jest je- dniową, zachodnią i północną gra- zlokalizowana jest bardzo blisko dynie od strony południowej, która nicę cmentarza. Układ ten wskazuje, siebie we wschodniej części wsi. Dwa zadrzewienia związane są z pobliskim obiektem kulturowym – pierwsza z zabytkowym kościołem pw. Matki Boskiej Częstochowskiej wzniesionym w 1514 r. i prze- budowanym na pocz. XVIII w., a drugi z założeniem folwarcznym z rządcówką z pocz. XIX w. (Plan Odnowy Miejscowości Bojanice) (ryc. 6). Pierwszy obiekt znajduje się bezpośrednio przy głównej dro- dze wiejskiej na północnym skraju zwartej zabudowy. Ze względu na usytuowanie na lekkim wzniesieniu jest dobrze widoczny wzdłuż głów- nej drogi na osi północ-południe. Nie ma możliwości natomiast wyraźnej jego ekspozycji od strony zachodniej, gdzie rozciąga się zwarta zabudowa wiejska, oraz od strony wschodniej,

Fig. 6. External and internal conditions and components of the view in the analysed avenues in Bojanice (source: own study) Ryc. 6. Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne oraz komponenty widoku w obrębie badanych alei we wsi Bojanice (opr. aut.)

4/2016 19 Fig. 7. External and internal conditions and components of the view in the analysed avenue in Burkatów (source: own study) Ryc. 7. Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne oraz komponenty widoku w obrębie badanej alei we wsi Burkatów (opr. aut.)

beginning of the 19th century (Plan for the Renovation of Bojanice Village) (Fig. 6). The first object is located directly at the main village road, on the northern edge of compact build- ing district. As it is situated on a small hill, it is visible along the main road in the North-South direction. However, it is impossible to highlight it in a vis- ible way from the western side, as it is covered with compact rural houses, and on the eastern side, covered with forest. The specific circular arrange- ment of trees strengthens the sacral nature of the place in a symbolic way, and two large trees planted directly On the cemetery, it additionally di- It covers a section approx. 186 m long at the entrance to the churchyard vides into side lines that determine to the east and approx. 160 m long to define the compositional axis towards the southern, western and northern the west, from the tracks of the now the object. borders of the cemetery. This layout closed railroad to the pond located A further, single-row arrange- shows that the cemetery has been in the farm part of the mansion park. ment of oaks and ashes determined recently expanded in the western The major part of the avenue follows the eastern border of the arrangement, direction, where trees are growing the crown of the road in an open which neighbours with: a pasture to quite freely and the arrangement is space, which makes it clearly visible the east, rural houses and the church not linear any more. from the east-west perspective. This to the west and north, and the build- In Burkatów, the avenue is section contains the most valuable ings of a former farm to the south. located in the northern part of the specimen of trees, with the highest The line of trees is clearly visible only village. Its origins are connected with DBH (over 330 cm). A sports and from the southern side, which allows the construction of a palace and park leisure area with a football pitch is for an open view towards the farm. complex that has been mentioned located next to the avenue, which The last, third tree arrangement since the 1840s. The complex con- provides a natural screen separating is situated directly at the eastern sists of a palace, a landscaping park it from the road. Thanks to the large border of the village, along the road and farm buildings. To the north, the crowns and small spacing between leading to the parish cemetery. The lime tree avenue is adjacent to the individual tree lines, the avenue cre- cemetery is still in use. Some of the historic park (Fig. 7). It was planted in ates the impression of a closed tunnel trees belonging to the arrangement the first half of the 19th century and with a clear compositional axis that are outside the open-work metal then expanded 30 years later (Plan opens to developed areas on both cemetery gate, while others are in- of the Renovation of Burkatów). It ends of the “tunnel”. side. The whole layout is highlighted leads along the road from Świdnica to In Bystrzyca Dolna there are by a compositional axis closed by Zagórze, separating the palace build- 3 historical linear tree arrangements a cross. The avenue was planted in ing from the farm part of the complex. – 1 avenue and 2 roadside lines of the beginning of the 20th century.

20 4/2016 że cmentarz współcześnie został koron oraz niewielkim odległościom znajdują się w narożniku północno- poszerzony w kierunku zachodnim, pomiędzy poszczególnymi szpalera- -wschodnim, reszta nasadzeń tworzy gdzie drzewa rosną w układzie bar- mi aleja robi wrażenie zamkniętego dość zwarty układ. Aleja lipowa dzo swobodnym i nie zachowują tunelu z wyraźną osią kompozycyjną odznacza się niewielką odległością charakteru rzędowego. zarówno na wlocie, jak i na wylocie pomiędzy poszczególnymi szpale- Aleja w Burkatowie zlokalizo- „tunelu” otwierającą się na tereny rami drzew. Mimo znacznej redukcji wana jest w północnej części wsi. zabudowane. korony aleja tworzy zamknięty tunel, Jej początki powiązane są z powsta- We wsi Bystrzyca Dolna wystę- wyraźnie prowadzący oś kompo- niem w tej miejscowości zespołu pują 3 zabytkowe zadrzewienia linio- zycyjną na zamknięciu, w której pałacowo-parkowego, wzmian- we – 1 aleja i 2 szpalery przydrożne od strony parku jest kaplica, a po kowanego od lat 40. XIX wieku. (ryc. 8). Dwa obiekty zlokalizowane przeciwnej stronie – kościół. Oba W skład założenia wchodzą pałac, są przy wjeździe do miejscowości te obiekty stanowią dominantę na park o charakterze krajobrazowym od strony Burkatowa, trzeci obiekt zamknięciu osi kompozycyjnej. i zabudowania folwarczne. Aleja znajduje się w samym centrum wsi. W południowej części wsi, lipowa od strony północnej przyle- Na południowym krańcu wsi, po za- w kierunku Burkatowa, wzdłuż drogi ga bezpośrednio do historycznego chodniej stronie drogi, na wzniesie- wiejskiej znajduje się drugie nasa- parku (ryc. 7). Została ona założona niu zlokalizowana jest aleja lipowa. dzenie liniowe. Jest ono usytuowane w I. poł. XIX w. i następnie uzupeł- Jej powstanie jest bezpośrednio zwią- naprzeciwko frontowej elewacji niona 30 lat później (Plan Odnowy zane z sąsiadującym od północnej pałacu, który od drogi oddziela po- Miejscowości Burkatów). Ciągnie się strony zespołem pałacowo-parko- zostałość zabytkowego ogrodzenia. wzdłuż drogi ze Świdnicy do Zagó- wym, który wraz z innymi dobrami Natomiast bezpośrednio związany rza, oddzielając budynek pałacu od na przełomie XVIII i XIX w. należał jest z sąsiadującym od wschodniej części folwarcznej. Swoim zasięgiem do rodziny Stieber. Od południowego strony drogi folwarkiem, który wraz obejmuje odcinek o długości ok. 186 wschodu do założenia parkowego z innymi dobrami na przełomie m od strony wschodniej i ok. 160 m przylega niewielki kościół wraz XVIII i XIX w. należał podobnie od strony zachodniej, biegnący od z cmentarzem. Najprawdopodob- jak wspomniany wcześniej pałac torów kolejowych, obecnie nieczyn- niej cmentarz ten, założony w I poł. do rodziny Stieber. Zadrzewienie nej trasy do majątku, na wysokości XIX w., pełnił funkcję cmentarza liniowe, jak również zabudowania stawu zlokalizowanego w części rodowego rodziny Reitzensteinów folwarczne pochodzą z I. poł. XIX folwarcznej. W dużej części aleja (Plan Odnowy Miejscowości Bystrzy- wieku. Folwark (obecnie bud. nr 34, przebiega koroną drogi w otwartej ca Dolna). Od majątku do kaplicy prowadzona jest tam hodowla dro- przestrzeni, dzięki czemu jest dobrze prowadziła wcześniej aleja lipowa, biu) usytuowany jest w układzie widoczna na osi wschód-zachód. Na do dziś zachował się jedynie jej u-kształtnym, otwierającym się na tym odcinku znajdują się najcen- fragment. Teren cmentarza otacza od stronę południowo-zachodnią, na niejsze jednostki, odznaczające się zachodu mur licowany cegłą, wzdłuż staw i pobliskie łąki. Wzdłuż jego największymi pierśnicami (powyżej którego biegnie nasadzenie alejowe. frontowej ściany pomiędzy młynów- 330 cm). Bezpośrednio przy alei Pozostałą część terenu wydziela mur ką a drogą wiejską rozciąga się na rozciąga się teren rekreacyjno-spor- murowany, otynkowany, wzdłuż długości ok. 100 m jednorzędowe towy z boiskiem do piłki nożnej. którego wprowadzono obrzeżne zadrzewienie liniowe utworzone ze Aleja tworzy tam naturalną osłonę obsadzenie drzew. Najbardziej nie- strzelistych topoli włoskich. Wybór od drogi. Dzięki dużemu zasięgowi regularne i chaotyczne nasadzenia gatunku do nasadzeń z pewnością

4/2016 21 trees (Fig. 8). 2 objects are located likely the family cemetery of the Re- spacing between individual rows of at the entrance to the village from itzenstein family (Plan of the Renova- trees. Although the crowns have been Burkatow, while the third one is in tion of Bystrzyca Dolna). Previously, significantly reduced, it still creates the very centre of the village. A lime a lime tree avenue used to lead from a closed tunnel, which determines tree avenue is located on the southern the property to the chapel, but only a clear compositional axis, closed border of the village, on the western a fragment of it remained. The west- by the chapel on the park side and side of the road. It was planted in ern part of the cemetery is surrounded the church on the opposite end. Both direct connection with the construc- by a brick-coated wall, along which these objects are dominant elements tion of the palace and park complex the avenue was planted. The remain- on the ends of the axis. adjacent to the north, which used to ing part of the area is separated by The second linear arrangement belong to the Stieber family together a masonry wall covered with plaster, is located in the southern part of the with their properties, at the turn of along which a line of tree is growing. village, towards Burkatow. It is situ- the 18th and 19th centuries. Next to The most chaotic, irregular tree ar- ated opposite the front façade of the the park, to the south-east, there is rangements are in the north-eastern palace, which is separated from the a small church with a cemetery. This corner, while the rest creates a quite road by the remains of a historical cemetery, which was founded in the consistent arrangement. The lime tree fence, but it is directly connected first half of the 19th century, was most avenue is characterised by quite close with the farm adjacent to the eastern

Fig. 8. External and internal conditions and components of the view in the analysed avenues in Bystrzyca Dolna (source: own study) Ryc. 8. Uwarunkowania zewnętrzne i wewnętrzne oraz komponenty widoku w obrębie badanych alei we wsi Bystrzyca Dolna (opr. aut.)

22 4/2016 nie był w tym miejscu przypadko- część analizowanych alei nie od- energetycznym drzew. Przesadnie wy. Topole doskonale nadają się na znacza się dużymi walorami es- zredukowana korona nie produkuje wilgotne i żyzne gleby, a bliskość tetycznymi, szczególnie w stanie wystarczająco dużo asymilatów, aby młynówki mogła takie warunki bezlistnym, kiedy roślinność jest dostarczyć materiały odżywcze dla zapewnić. Ponadto są one świetną najmniej atrakcyjna widokowo. Stan całego drzewa. Dlatego wszelkie osłoną otoczenia przed oddziaływa- ulistniony kamufluje natomiast man- cięcia należy minimalizować, biorąc niem m.in. zakładów przetwórczych kamenty i łagodzi odbiór wizualny, pod uwagę dobro przyrody. czy hodowlanych. Ich wybór mógł dodając tym samym wyższej wartości również być podyktowany modą, nasadzeniom liniowym. Niemniej ze Anna Podolska gdyż ta odmiana pojawiła się po raz względu na bliskie sąsiedztwo innych Instytut Architektury Krajobrazu Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu pierwszy dopiero na przełomie XVII/ obiektów zabytkowych stanowią XVIII w. we Włoszech. cenne pamiątki kultury i odgrywają Przypis Ustawienie drzew w szpalerze istotną rolę w rozwijaniu i propago- 1 Pierwsze zapisy prawne chroniące aleje jest bardzo przypadkowe i nie za- waniu turystyki kulturowo-przyrodni- – Edykt 1731, przepisy normalizujące m.in. chował się obecnie żaden rytmiczny czej w tym regionie. Ich obecny stan nakaz sadzenia i utrzymania drzew przy dro- układ, jednak ze względu na strzelisty zachowania nie wskazuje, żeby stały gach publicznych [Krosigk K. von i in. 2003, pokrój drzew jest łatwo zauważalne się one osobną atrakcją turystyczną, Rozporządzenie 1923], a także zakazujące i przykuwa uwagę przemierzających ale w zestawieniu z najbliższą oko- usuwania całych grup zadrzewień przydroż- nych bez zgody Ministra Komunikacji bądź tę trasę. licą, nawet nie jako tło, lecz jako Wojewody (w zależności od rangi drogi) [1936] Kolejne nasadzenie – jedno- element równoważny, budujący [Przesmycka 2011]. gatunkowy szpaler drzew zlokali- cały układ, mogą stać się miejscem zowany jest w centrum wsi, w kie- chętnie odwiedzanym i podnoszą- Literature – Literatura runku wyjazdu na Świdnicę, wzdłuż cym rangę gminy. Aby tak się stało, 1. Borcz Z., 2001. Drogi w krajobrazie wschodniej strony drogi. Zadrze- wymagane jest odpowiednie zainwe- wiejskim, Zesz. Nauk. AR Wroc., 419, wienie liniowe utworzone zostało stowanie w infrastrukturę turystyczną Konf. 33, 17–22. na pocz. XIX w. w formie szpaleru (np. budowa miejsc postojowych 2. Cymerman R., Koc J., 1993. Ekolo- drzew. Jest ono usytuowane w znacz- dla samochodów lub rowerzystów, giczne problemy kształtowania obszarów nym odsunięciu od drogi wiejskiej zakładanie tablic informacyjnych wiejskich [w:] A. Hopfer (red.), Problemy ok. 6,5 m, od której oddziela je suchy opisujących zasoby architektonicz- kompleksowego urządzania obszarów gmin, cz. IV, zachowanie i poprawa wa- rów obłożony kamieniem. Jest ono no-przyrodnicze), ale także przestrze- lorów ekologicznych i krajobrazowych, najmniej atrakcyjnym elementem ganie przepisów prawa dot. ochrony Ossolineum, Warszawa–Kraków–Wro- w porównaniu z innymi nasadze- alei oraz troska o właściwą pielęgna- cław, 7–14. niami liniowymi, ale pełni w tym cję poszczególnych drzew. Istotne 3. Edykt Fryderyka Wilhelma z 8 paź- miejscu ważną funkcję izolującą. jest usuwania suchych i zamarłych dziernika 1731 r. konarów, poprzez przycinanie za- 4. Krosigk K. von, Baumann M., schniętych gałęzi (uszkodzonych Kirsch R., 2003. Aleje jako przedmiot Podsumowanie bądź zaatakowanych przez patoge- działań konserwatorskich. Ochrona, zachowanie i odnawianie. Studia i ma- Ze względu na znaczne ubytki ny), a także wycinanie tak zwanych teriały/Krajobrazy, Ośrodek Ochrony w zachowaniu ciągłości nasadzeń wilków i odrostów z pnia. Należy Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa, oraz mocno zredukowane korony jednak pamiętać, że nadmierne cię- 1–2, 151–170. cie powoduje zaburzenia w bilansie

4/2016 23 side of the road, which also belonged and separated from the road by a dry, the legal regulations concerning the to the Stieber family, together with stone-covered ditch. In comparison to protection of such arrangements and other properties and the palace, at other arrangements, this is the least at- to care about the proper maintenance the turn of the 18th and 19th centuries. tractive one, but it plays an important of individual trees. It is important to Both the linear tree arrangement and insulating role in this location. remove dry and dead branches, by the farm buildings date back to the cutting dry parts (damaged or at- first half of the 19th century. The farm tacked by pathogens) and by cutting (currently house No. 34 where poul- Conclusion so-called wild shoots from the trunks. try is kept) has a U-shaped form, open Due to significant losses in However, one should remember that to the south-western side with a pond the continuity of tree arrangements excessive cutting disturbs the energy and meadows. Along its front wall, and strongly reduced crowns, part balance of trees. Excessively reduced between the leat and the country of the analysed avenues is not char- crowns cannot produce enough as- road, there is an approx. 100 m long acterised by high aesthetical values, similates to provide nutrients for the single-row linear tree arrangement in particular when leafless, when whole tree. This is why cutting should consisting of soaring black poplars. greenery is the least visually at- be minimised considering the interest The species to be planted was cer- tractive. However, leaves mask the of nature. tainly not selected randomly. Poplars deficiencies and improve the visual are perfect for wet, fertile soils, which impression, thus enhancing the value Anna Podolska were ensured by the leat nearby. of linear tree arrangements. Never- Institute of Landscape Architecture Wrocław University of Environmental and Life Additionally, they provide a great theless, due to the proximity of other Sciences shield protecting the environment historic monuments they constitute from the influences of processing or valuable cultural heritage and play Endnote farming facilities. The selection may an important role in the development 1 The first legal regulations that protected also have been dictated by fashion, as and promotion of culture and nature- tree avenues – Edict 1731, provisions that this variety emerged only at the turn oriented tourism in the region Their regulated, among others, the order to plant and of the 18th and 19th centuries in Italy. current state of preservation does not maintain trees along public roads [Krosigk von et al. 2003, Ordinance 1923], and forbade to The arrangement of trees inside make them potential tourist attrac- remove whole groups of roadside trees without the line is haphazard and no rhythmic tions in themselves, but together with the consent of the Minister of Transport or the composition has been preserved, the whole surroundings they might Voivode (depending on the class of the road) but the soaring forms make the trees become popular and improve the [1936] [Przesmycka 2011]. clearly visible and they attract the position of the commune, not only as attention of travellers on the road. the background, but also as equally A further arrangement, a single important elements. However, to species line of trees is located in the achieve it, it is required to make the village centre, towards the road to relevant investments in tourist in- Świdnica, along the eastern side of frastructure (e.g. building parking this road. The trees were planted in lots for cars and bicycles, installing the beginning of the 19th century, in information boards with the descrip- form of a tree line. The arrangement tion of the architectural and natural is situated at quite a distance (approx. resources) but also to comply with 6.5 m away) from the country road

24 4/2016 5. Łukasiewicz J., 2004. Wartości Góry Wałbrzyskie, Pogórze Wałbrzyskie, zabytkowych alei dawnych założeń Pogórze Bolkowskie. I-BIS, Wrocław. podworskich na wybranych przykładach 14. Staffa M. (red.), 2005b. Słownik Geo- w okolicy Łomży. Architektura Krajobra- grafii Turystycznej Sudetów, t. 20. Masyw zu, 3–4, 31–37. Ślęży, Równina Świdnicka, Kotlina Dzier- 6. Łuczyńska-Bruzda M., 1995. Zadrze- żoniowska. I-BIS, Wrocław. wienia w krajobrazie otwartym. Studia 15. Szczepanowska H., 2012. Drzewa i materiały/Krajobraz, Ośrodek Ochrony alejowe – Bogactwo krajobrazów miast Zabytkowego Krajobrazu, Warszawa, i wsi [w:] P. Tyszko-Chmielowiec, K. Wit- 6 (18), 18–20. koś (red.), Aleje. Podręcznik użytkowni- 7. Plan Odnowy Miejscowości Bo- ka. Jak dbać o drzewa żeby nam służyły? janice gm. Świdnica, zał. do uchwały Fundacja EkoRozwoju, Wrocław, 9–16. XI/75/2011 Rady Gminy Świdnica z dn. 16. Tomaszewska K., Bogdańska A., 02.06.2011, www.gmina.swidnica.pl/in- 2011. Zróżnicowanie florystyczne wybra- dex.php?option=com_content& task=vie- nych alei gmin: Namysłów, Świerczów w&id=368&Itemid=61, 20.08.2015. oraz Domaszowice na Dolnym Śląsku. 8. Plan Odnowy Miejscowości Burka- Architektura Krajobrazu, 1/, 27–31. tów, zał. do uchwały XXXI/217/2012 Rady 17. Dz.U. 1985 Nr 14, poz. 60, Ustawa Gminy Świdnica z dn. 07.09.2012, www. z dnia 21 marca 1985 r. o drogach pu- gmina.swidnica.pl/index.php?optio- blicznych. n=com_content&task=view& id=370&I- 18. Dz.U. 2004 Nr 92, poz. 880, Ustawa temid=63, 20.08.2015. z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie 9. Plan Odnowy Miejscowości Bystrzy- przyrody. ca Dolna na lata 2012–2018, zał. do 19. Dz.U. 1999 Nr 43, poz. 430, Roz- uchwały XXVI/171/2012 Rady Gminy porządzenie ministra Transportu i Go- Świdnica z dn. 25.04.2012, www.gmina. spodarki Morskiej z dn. 2 marca 1999 swidnica.pl/index.php?option=com_con- w sprawie warunków technicznych jakim tent& task=view&id=371&Itemid=64, powinny odpowiadać drogi publiczne 20.08.2015. i ich usytuowanie. 10. Przesmycka E., 2011. Aleja jako wy- 20. www.gmina.swidnica.pl/content/ znacznik stanu zachowania tożsamości view/5/13/ europejskiego krajobrazu kulturowego 21. www.wosoz.ibip.wroc.pl/publi- na przykładzie Polski południowo- c/?id=92696 -wschodniej. Architektura Krajobrazu, 1/2011, 44–53. 11. Rozporządzenie Ministra Robót Publicznych z dnia 30 grudnia 1922 r. w przedmiocie sadzenia i utrzymywania drzew przydrożnych na drogach publicz- nych. 1923. Dz.U. 8, poz. 51. 12. Siewniak M., Mitkowska A.. 2001. Tezaurus sztuki ogrodowej. Rytm, War- szawa. 13. Staffa M. (red.), 2005a. Słownik Geografii Turystycznej Sudetów, t. 10.

4/2016 25