TAARBOEK DE Ryksuniversr GRO£NGEN TE G RO NIN G E ^ 1963

Home , Folsgare, Langezwaag, Startenhuizen

ARCHIEF VAN TAARBOEK-.-. .-r^-r^^^-r^-r-- -r^-^DE CURATOREN '^ RlJKSUNIVERSITEIT RyKSUNIVERSr GRO£NGEN TE N2....i5 1/ • V G RO NIN G E ^ 1963

J.B.WOLTERS GRONINGEN DE BIJ DE REDE

VAN ME.J.WIAEDABEHORENDE NOTEN

ZULLEN U WORDEN NAGEZONDEN 6(1 ^ JAARBOEK DER RIJKSUNIVERSITEIT TE GRONINGEN JAARBOEK DER RIJKSUNIVERSITEIT TEGRONINGEN 1963

' GESCHIEDENIS DER UNIVERSITEIT GEDURENDE HET STUDIEJAAR 1962-1963

J.B.WOLTERS GRONINGEN MCMLXIII ^^^^n,. &\> GRONlNGANAfi

BOEKDRUKKERIJJ.B.WOLTERS' V.M. INHOUD

GESCHIEDENIS DER RIJKSUNIVERSITEIT GEDURENDE HEX STUDIEJAAR I962-I963

Rede, uitgesproken bij de plechtige opening van het Academisch Jaar aan de Rijksimiversiteit te Groningen op 16 September 1963 door ME. J. WIAEDA . p. 7

Verslag van de lotgevallen der Rijksuniversiteit te Groningen in het studiejaar 1962-1963, uitgebracht door de Rector Magnificus DR.F.H.L.VAN OS, op 16 September 1963 -53

Inaugurele oraties en openbare lessen . . . 92

In memoriam DK. B. GEMSER . . . 93 In memoriam DR.H.K.G.BAKTSTRA 94

In memoriam DR. p. j.ENK . . . 95

In memoriam DR. j.M. VAN DER ZANDEN . . 96

Aantekeningen betreffende de hoogleraren MR.c.iE.UNiKEN VENEMA, DR.A.D.KYLSTRA, DR. J. A. SPARENBERG, DR.IR.J. C.FRANCKEN, DR. J. VAN DER VECHT, DR.L.M.J.U.VAN STRAATEN, DR.J.KOMMANDEUR, DR. R. SCHUTZ- EiCHEL, DR.D.HEiKENS en de lectoren DR. j. MOLL, DR. H. TH. OOSTENDORP, DR. H. F. R. PRECHTL, DR. A. VAN HEEMERT en DR. W. VERDENIUS, die in het Studie- jaar 1962-1963 met een inaugurele oratie of openbare les Hun ambt hebben aanvaard 99 Lijst van de voornaamste publikaties van hoogleraren, lectoren, docenten en leden van de wetenschappehjke staf 1962-1963 107

Overzichten der ingeschreven studenten . -154

Uitslag der afgelegde examens .158

NaamUjst der geslaagde geexamineerden 159

'Uitslag der promoties 171

Naamhjst der gepromoveerden ...... -172 Naamhjsten der ingeschreven studenten . ' -174

Rectores Magnifici sedert 1877 . 201

MERCATURA HONESTA EEKBARE HANDEL ENIGE BESCHOUWINGEN OVER DEN SAMENHANG TUSSEN HANDELSRECHT EN HANDELSMORAAL

Oude Testament Andreas Alciatus [1492-1550] Nieuwe Testament Benvenuto Straccha [1509-1556] Plato [427-347 voor Chr.] Johannes Calvijn [i 509-1564] Aristoteles [384-322 v. Chr.] Dirck Volckertszoon Coornhert [i 522-1590] Marcus Tnllius Cicero [106-43 v. Chr.] Hendrik Laurenszoon Spieghel [i 549-1612] Publius Juventius Celsus [f 140 na Chr.] Hugo de Groot [1583-1645] Domitius Ulpianus [170-228] . Caspar van Baerle [i584-1648] Pseudo-Chrysostomus [± 400] Johannes Marquard [1610-1668] Augustinus [354-430] Jacques Savary [1622-1690] Justinianus [483/527-565] Franz Volkmar Reinhard [1753-1812] Gratianus [t ± 1159] Palea Joannes van der Linden [1756-1835] Albertus Magnus [1193 of 1206-1280] LJ.le Cosquino de Bussy [i 846-1920] Thomas van Aquino [1224 of 1225-1274] W.L.P.A.Molengraaff [1858-1931] ■ Desiderius Erasmus [1467-1536] Willem Hendrik Drucker [1887-193 3] Maarten.Luther [1483-1546] Rudolf Mees [1880-1951]

REDE

UITGES.PROKEN OP MAANDAG 16 SEPTEMBER I963 TER GELEGENHEID VAN DEN 349STEN DIES NATALIS DES RIJKSUNIVERSITEIT TE GRONINGEN OP 23 AUGUSTUS 1963 EN VAN DEN AANVANG OP I SEPTEMBER 1963 VAN HETSTUDIEJAAR 1963-I964 DOOR MR.J. WIARDA' PROEECTOR DER RIJKSUNIVERSITEIT TE GRONINGEN VOOR HET STUDIEJAAR 1962-1963 Edelgrootachtbare Heren Curatoren der rijksuniversiteit te Groningen, Hooggeleerde Heer Rector Magnijicus dezer Universiteit, Edelgestrenge, Achtbare Heer Secretaris dezer Universiteit, Hooggekerde Dames en Heren Hoogkraren, Weledelzeergeleerde en Weledelgeleerde Dames en Heren Lectoren, Weledelgeleerde Vrouwe waarnemend Bibliothecaris, Weledelzeergeleerde en Weledelgeleerde Dames en Heren Wetenschappelijke medewerkers en Wetenschappelijke assistenten, Zeergeachte Dames en Heren Leden van het administratieve, van het technische en van het overige Personeel, Weledelzeergeleerde Heren Doctores, Spectahiles et Venerabiles studiosi, Charissima studiosorum juvenum corona; - met welke woorden, waarmede bij de inwijding van onze Academie op 23 en 24 augustus 1614 de Heren Studenten door den theoloog Hermann Ravensperger en door den jurist Johannes Epinus Huninga [van Oostwold] werden begroet, ik heden U, Dames en Heren Studenten, begroeten moge. En voorts Gij alle overigen, die op enigerlei andere wijze deel uitmaakt van onze academische gemeenschap; en voorts, niet minder, Gij, die daarbuiten door Uw tegenwoordigheid hier blijk geeft van Uw zeer gewaardeerde belangstelling voor onze universiteit. Zeer gewaardeerde aanwezigen*, Wie op den derden maandag van September 1962 - dus morgen een jaar geleden - heeft aangezeten, in het Doelenhotel hier ter stede, aan den ge- bruikeUjkenjaarhjksen rectoralen maaltijd^ ter gelegenheid van den, in de zomervacantie vallenden, dies nataUs onzer universiteit [23 augustus] en den aanvang van het nieuwe studiejaar - waarbij onze Curatoren de gasten zijn van den Krans van hoogleraren en lectoren - zal zich zeker herinneren, dat en hoe mr. N. J. Polak in zijn hoedanigheid van President- Curator - in die hoge functie op 6 maart voordien benoemd^ - door den aanhef en in den aanvang zijner tafekede is opgekomen voor handhaving van wat hij als een, zijns inziens te betreuren verbroken, traditie zag: het begroeten van de aanwezigen bij academische hoge plechtigheden met het bezigen van titulatuur, in stede van het in den namiddag van dien dag

* Teneinde het gehoor niet te zeer te vermoeien is deze rede verder in sterk verkorten vorm uitgesproken! REDE in deze aula gehoorde eenvoudige 'Zeer geachte toehoorders' van mijn ambtsvoorganger, Protector H. de Vos, in den aanhef zijner ons nog vers in het geheugen liggende oratie over Universitas ludens^ [door hem vertaald als 'de spelende iiniversiteit' en aangeduid als 'het spelelement in het universitaire leven'], en het nog eenvoudigere 'Dames en Heren' van onzen hooggeschatten Rector Magnificus F. H. L. van Os, in den aanhef van zijn toen, in aansluiting daarop, uitgebracht Verslag van de lotgevallen onzer imiversiteit in het studiejaar 1961-1962.* Wij zouden echter, met alien eerbied voor onzen President-Curator - die van meet aan onmiskenbaar heeft getoohd welk een grote plaats onze, zijn oude, universiteit in zijn hart inneemt -, geen goede beoefenaren der wetenschap, en zeker ook geen goede juristen, zijn, indien wij het door hem gestelde, nl. dat hier van een traditie sprake is of is geweest, en wel van een zodanige als door hem voorgesteld, zonder meer aannamen. Wie - in deze materie even weinig thuis als ik zelf tot voor kort - hiemaar een onderzoek instelt, komt voor verrassingen te staan; en wie naar den rechtsgrond en den zin van dit alles vraagt, vindt het antwoord niet Hcht. Gedachtig aan een der vele wijze raden, stelregels, mij als kind door mijn Moeder [1876-1931] gegeven: BEGIN BIJ HET BEGIN - raad, waaraan ik in mijn latere leven zovaak heb teruggedacht, dien ik ook bij wetenschappelijk onderzoek tracht op te volgen, en dien ik ook op college mijn studenten wel heb voorgehouden [hoezeer ook steeds de vraag Waar het begin ligt, het begin van het begin, bhjft^] - begon ik bij de plechtigheid van 23 augustus 1614, waarop ik in mijn begroeting zoeven van de Dames en Heren Studenten doelde. Illustres &c Praepotentes Ordines Nobilissimi, Am- plissimi, & Prudentissimi proceres, Reverendi, Clarissimi, Consultissimi, Expe- rientissimi &c Dodissimi Professores & Pastores, caeterique quotquot ade'stis, praestantes, Spectabiles & Venerahiles studiosi, auditores ac hospites, klonk het plechtig uit den mond van Hermann Ravensperger [15 86-1626], Doctor & Professor Theologus. En evenzo daags daama, den 24ste, uit dien van Johannes Epinus Huninga [1583-1639], Juris Utriusque & Philosophiae Doctor & Institutionum Practicaeque; Philosophiae Professor; behoudens, dat deze het Proceres [aanzierJijken] het voorafgaan door huius Urbis Agrique, daarmede als rechtgeaard jurist - immers getrouw aan het hetgeen de romeinse jurist Domitius Ulpianus (170-228], in navolging van ouderen, omschreef als kenmerk van iustitia [gerechtigheid, rechtvaardigheid] en als grondregel van ius [recht], in 533 door Keizer Justuiianus [483/527- 565] opgenomen in het sinds 1583 aldus genoemde Corpus luris Civihs: suum cuique tribuere [ieder het zijne toe te delen] - en zeker niet minder als 'herkomstig uit... Oostwold' [Oostivoldanus, zoals hij zich pleegde te noemen] - 'Stadt ende Lande' ieder het zijne gevend.^ Zo vermoedehjk ook Uw grote voorganger, Mijnheer de Rector, Ubbo JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT Emmius [1547-1625], onze eerste rector magnificus bij de eerste plechtigheid van den aard als wij hier vanmiddag beleven: de overdracht van het rectoraat aan onzen tweeden rector magnificus, Hermann Ravensperger voornoemd, bij het einde van het eerste en het begin van het tweede studiejaar, op 10 September 1615; plechtigheid, waarvan ons in druk is bewaard niet alleen de daarbij uitgesproken rede, doch 00k het overeenkomstig de in 1619 'gepolijste' Leges Academiae van 2 maart 1615 in acht genomen protocols En voorts, alhoewel reeds opmerkeUjk eenvoudiger, Ravensperger zelf in zijn overdrachtsrede, 23 augustus 1616, eveneens in druk verschenen, en wel, voor zo verre mij bekend, in het oudste gedrukte geschrift, waarop voorkomt ons 'Sigillum academicum [Academie-zegel, wâpen] met het Provincie-wapen, ende int middel een Boeck', zoals goed- gevonden in de Statenvergadering van 28 februari 1615, met de aan den Psalmist ontleende woorden: Verbum Domini lucerna [pedibus] [nostris] [Het woord des Heren is een lamp voor onze voeten, Psalm 119:105], welke woorden, sinds onze Universiteit bij Koninkhjk Besluit van 14 april 1951, no. 13, in het gebruik hiervan werd bevestigd, deel uit- maken van het Nederlandse pubUeke recht.* Wijdse en sierlijke begroeting werden lang gehandhaafd; zo bij redordle oraties ter gelegenheid van de overdracht van het rectoraat - tot 1877 immer, en sinds 1815 zelfs ingevolge wettehjk voorschrift, in het latijn® - als bij in het latijn of in het nederlands uitgesproken inaugurate [of: inaugurele] oraties en andere plechtige academische redevoeringen. Maar... reeds in de eerste helft der negentiende eeuw breekt ten deze een opmerkehjke vereenvoudiging door, zo hier als bij andere universiteiten, en die eenvoud wordt hoe langer hoe minder uitzondering [een in menig opzicht belangwekkend gegeven voor psychologen en sociologen, ook wat betreft de bij veler navolging voorkomende, wellicht den spreker tekenende, kleine variaties]! De man, die in onze academische gemeenschap in de harten van velen nog als een barer trouw- sten voortleeft, wiens naam in goud aan de Grote Markt prijkt, en die morgen veertig jaren geleden hier als aftredend rector oreerde over 'De dienst der gerechtigheid', I.B.Cohen [1867-1954], ving, tekenend voor hem, aan met 'Heeren Curatoren, Heeren en Dames Docenten en Studen- ten en verdere vrienden dezer Universiteit'.-^" Velen voor hem beperkten zich tot vier, drie, twee woorden, een enkele zelfs tot een; naast vele anderen met wijdse begroeting. ^^ Opvallend is het ontbreken van iedere begroeting in den gedrukten tekst van den door Joan Melchior Kemper [1776-1824] - Leiden's eersten rector na de bevrijding van ons land van de Franse overheersing [irdijving], het 'hernemen van ons nationaal bestaan', zoals het heet in den aanhef van de Proclamatie van het Algemeen Bestuur der Vereenigde Nederlanden van 21 november 1813, Staatsblad der Ver- io REDE eenigde Nederlanden 1813, No. i; de verheffing van oiis land tot 'Koning- rijk' bij Proclamatie van Willem i van 16 maart 1815, no. i, Stb. 27; en het vier en een halve maand daarop gevolgde, in menig opzicht nog zo modeme, Koninklijk [Organiek] Besluit van 2 augustus 1815, No. 14, nopens de inrichting van het hoger onderwijs in de noordehjke provin- cien - op 6 november 1815 in de Sint Pieters Kerk te Leiden uitgesproken 'Redevoering bij de inhuldiging der herstelde Leydsche universiteit, en de invoering der nieuwe inrigting omtrent het hooger onderwijs';/^ een redevoering, die wij in dit jaar van herdenking van 1813 en bezinning op 1813-1963 met meer dan gewone belangstelling lezen, mede vanwêge het aandeel, dat en Van der Duijn van Maasdam, lid van het Algetneen Be- stuur, en Kemper, beiden lid van de bij Souverein Besluit van 18 januari 1814, No. 66, daartoe ingestelde commissie, in de tot standkoming van het K.B. van 2 aiigustus 1815, No. 14, hebben gehad!^^ Zomede in dien der rectorale oratie van H.J. Scheltema, 21 September 1959; maar haar onderwerp, eveneens dit jaar extra boeiend en niet minder leerzaam, was dan ook 'Groentijd en ontgroening', in het bijzonder in de oudheid; en daarbij is nu eenmaal - een eeuwenlange geschiedenis getuigt ervan^* - alles anders dan anders! Traditiel Wat daarvan zij, - zelf aan traditie en schone vormen gehecht, volgde ik de opwekking van onzen President- Curator gaarne; waarbij ik wegliet de tot in het midden der vorige eeuw nog gebezigde woorden 'van welken rang of stand Gij ook zijt' [die toen wel, doch sinds lang niet of nauviêhjks meer op onze wetgeving steunen, en ook overigens niet meer in den tijd passen] ;^* en mij voor de volgorde richtte naar die der Wet op het wetenschappehjk onderwijs i960, Stb. 559!^« Ook de rechtsgrond der hier gebezigde titulatuur is onzeker. Een wettehjke regel, als voor het Koninkhjk Huis, den adel, en de rechterhjke macht, ontbreekt hier;^' behoudens het weinige, dat de Wet op het wetenschappehjk onderwijs i960, Stb. 559, artt. 66, 146-148, 151, daaromtrent be- paalt. Dat Gij, mijne Heren Curatoren, den titel 'Edelgrootachtbaar' voert, steunt op een traditie, die teruggaat op het eerste jaar van ons Koninkrijk - en weUicht nog vroeger -, toen, op dienzelfden6dennovem- ber, Utrecht's eerste rector, Jodocus Heringa, Ehza's Zoon [i 765-1840] 'ter plegtige inwijding van de Akademie te Utrecht bij hare nieuwe inrigting, uitbreiding en opluistering', oreerde, en Uw ambtgenoten aldaar met 'Grootachtbare Heeren' begroette; toen klonk ook, in de 'Aanspraak van den President Curator, aan den Akademischen Senaat, en de Stude- rende Jeugd' het 'Hooggeleerd';^* en allengs komen wij de verdere gebruikelijke academische titulatuur ['weledelzeergeleerd, weledelgeleerd, enz.'] tegen: ^* gewoonte, en weWichtgewoonterecht! Maar voor den Secre- taris van het College van Curatoren, in het K.B. van 2 augustus 1815, No.

II JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT 14, art. 240, en in de Hogeronderwijs 1876, Stb. 102,2" anders dan in de Wet W'.o. i960, Stb. 559, uitdrukkelijk genoemd, wisselde de titulatuur tussen 'Edelgestreng, Weledelgestreng, Hoogedelgestreng, en Edelacht- baar'. Wat was nu voor hem gewoontereclit? En zou 00k voor hem niet hebben gegolden of akhans hebben moeten gelden het voor de rechter- Hjke macht sinds het Koninkhjk Besluit van 26 februari i960, Stb. 83, on- twijfelbaar geldende - ook voordien door sommigen aanvaarde, doch m.i. onjuiste - beginsel, dat de grifEer van een in dat besluit genoemd rechterHjk college en van een kantongerecht denzelfden titel [of, zoals het K.B. in afwijking van dat van 24 September 1838, Stb. 36, zegt: titulatuur] voert als een lid van dat college, onderscheidehlijk de kantonrechter, krachtens hetwelk dus dezen secretaris de titel 'Edelgrootachtbaar' zou zijn toegekomen? En w^elken titel voert nu, naar wet en/of gewoonte, de Secretaris ener rijksuniversiteit, wiens ambt eerst bij meergemelde wetvan i960, Stb. 559, art. 41, is geschapen? Studentenalmanakken noemen hem - op welken rechtsgrond? - 'Edelachtbaar'; doch het Ministerie van On- derwijs, Kunsten en Wetenschappen, bij hetwelk ik 20 juh 1963 met het oog op deze rede telefonisch informeerde, bleek hieromtrent volstrekt in het onzekere te verkeren! Mij past het niet, noch in mijn ambt, noch per- soonUjk, hier een keuze te doen; wel mocht ik U, Mijnheer de Secretaris, begroeten met het hoge genus 'Edelgestrenge, Achtbare Heer', aan den Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen overlatende voor U een species te kiezen lut 'Wel-, Hoog- en Groot', en daarna, zoals voor de rechterlijke macht sinds 1827/1838 bestaat, een wettehjke regehng voor deze - en ter aanvulhng op de reeds bestaande onvolledige regeHng voor de overige academische - titulatuur [waaraan m.i. zeker behoefte bestaat] voor te bereiden! Laten de Commissies ter redactie van de verschillende studenten-almanakken 1964 - zij moeten birmenkort aan het werk[!] - hier spoedig de kat de bel aanbinden [dat is studenten wel toevertrouwd!], en met betrekking tot den secretaris van een rijksuniversiteit en dien van een technische rijkshogeschool aan den Minister van Onderwijs, Kimsten en Wetenschappen - en met betrekking tot den secretaris van, of van het College van Curatoren van, de Universiteit van Amsterdam en dien van elk der bijzondere Universiteiten en hogescholen, aan de bevoegde autoriteiten aldaar - vragen, onder welken titel dezen in de rubriek 'titulatuur' moeten worden vermeld; waarbij zij zich dan tevens kunnen bezinnen op de vraag of, zoals in enkele almanakken reeds is aangenomen, een 'accountant' behoort te worden gerangschikt onder de 'Weledelgestrengen'! Er is nog veel meer traditie dezen namiddag; en wel: a. het vasthouden aan den derden maandag in September, sinds de wet van 1900, Stb. 113, den aanvang van het studiejaar, niettegenstaande die aanvang bij de wet van i960, Stb. 559, werd bepaald op i September; ^^ h. het vasthouden aan 12 HEDE het Verslag over de lotgevallen der universiteit in het afgelopen jaar - z6 straks, na deze rede - door den rector magnificus uit te brengen, in het K.B. van 2 augustus 1815, No. 14, art. 251,1°, en in de Hogeronderwijswet 1876, Stb. 102,22 uitdrukkelijk voorgeschreven, niettegenstaande deWet w.o. i960, Stb. 559, daarover zwijgt; en, tenslottec.het uitspreken, ter gelegenheid van den jaardag' der universiteit, van een wetenschappehjke redevoering door den rector magnificus [sinds de instelling van het meer- jarig rectoraat aan onze universiteit ten deze vervangen door den jaarhjks wisselenden prorector],^^ niettegenstaande het K.B. van 2 augustus 1815, No. 14, haar 'willekeurig' stelde, d.w.z. overhet aan de 'willekeur' des rectors, en de Hogeronderwijswet 1876, Stb. 102, en de Wet w.o. i960, Stb. 553, over haar zwijgen! - Traditie, mos, gewoonte, eri volgens W. C. van Unnik, hoogleraar in de faculteit der godgeleerdheid te Utrecht, in SOL luSTiTiAE, Blad der Utrechtse Universitaire gemeenschap, van 19 oktober 1962, onder het opmerkehjke opschrift 'Zie naar De Vos, niet naar Van Os', zeKsgewoonterecht; maar of iedere jurist, en zelfs enig jurist, hem in deze juridischequahficatie in ernst zal bijvallen, meen ik toch sterk te moeten betwijfelen. De traditie brengt 00k mede, dat het onderwerp der [projrectorale oratie hgt op het gebied van de leeropdracht des sprekers. Voor mij brengt dit mede een keuze uit vier vakken: het burgerhjk recht, het handelsrecht, het burgerhjk procesrecht en het intemationaal privaatrecht. De keuze is dus ruim. En het gebied is - mochten toch de vele niet-juristen, die zo vaak op ons smalen, althans ons van gebrek aan iedere notie omtrent het wezen onzer wetenschap en onzer praktijk doen bhjken, het eindehjk eenskunnen inzien[!] - zo mooi: mooi naar opdracht [Deuteronomium i.: 17, naar de nieuwe vertaHng op last van het Nederlands Bijbelgenootschap: 'de rechtspraak is Codes'; - en 16:20, naar de Staten-vertahng: 'Gerechtigheid, gerechtigheid zult gij najagen'; - thema van I. B. Cohen's reeds genoemde fijne oratie over 'De dienst der gerechtigheid' in 1923, onder den indruk nog van den wereldoorlog 1914-1918; - woord, in ietwat anderen vorm, door mijn leermeester voor burgerhjk recht en wijsbegeerte des rechts, en mijn promoter Paul Scholten, 1875-1946, wiens ganse wijsgerig werk naar mijn indruk staat onder den druk van dienzelfden oorlog en de dreiging en tenslotte het uitbreken en beleven van den oorlog 1939/1940 - 1945, op 25 oktober 1945 zijn oud-leerhngen ten afscheid voor het leven meegegeven; - gedachte, meesterhjk, zoals hij dat bij uitstek kon, uitge- werkt door M. P. Vrij, 1895-1955, in zijn bijdrage in Wending, april 1947, over 'De verantwoordeHjkheid van de jurist'; 2* mooi naar inhoud [Domitius Ulpianus, 170-228: 'lustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuens / De gerechtigheid, of: de rechtvaardigheid, is de bestendige en de voortdurende wil om aan een

13 JAAHBOEK RIJKSUNIVERSITEIT ieder het zijne toe te delen'; in 533 door Keizer Justinianus opgenomen in het sinds 1583 aldus genoemde Corpus luris Civilis]; ^^ haar, wat misschien hetzelfde is, grondregels [dezelfde: 'luris praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere / De grondregels des rechts ajn deze: eerbaar te leven; een ander niet te schaden, te krenken; en aan een ieder het zijne toe te delen'; - eveneens in het Corpus luris CiviHs opgenomen]; 2* naar kunde [PubHusJuventius Celsus, f 140: 'lus est ars boni et aequi/ Het recht isdekunst van het goede en van het billijke, het gehjke, het evenwicht'; - 00k dit in het Corpus luris CiviHs opgenomen; - woord, waarnaar het in 19 51 door de Vereniging vanjuridische Faculteiten in Nederland, opJ.Drion's initiatief, waarvoor wij hem steeds dankbaar zullen bUjven, opgerichte Juridisch Studentenblad ARS AEQUI is genoemd; blad - het zij hier tot hulde der redactie vermeld - dat bij zijn tienjarig bestaan, niettegenstaande in den beginne anders luidende voorspellingen, meer abonne's telde dan enig ander juridisch blad in ons land!]; 2' naar vorm, met rijke symboliek [J.Grimm, 1785-1863; M. C.van Hall, i768-i858];28 naar historische ontwikkeling [waarvan 00k deze rede een voorbeeld moge geven]; naar mogelijkheden van systeem [I. Kisch Hzn] ^^ en van constmctie; zoals collega J. Kommandeur bij de aanvaarding van zijn ambt van hoogleraar voor de fysische scheikimde aan onze universiteit, 14 mei 1963, indringend de vraag heeft gesteld^ of" het 'heiUgschennis [is] als men de quantum- theorie schoner acht dan de kathedraal van Chartres', en zijn gehoor omtrent zijn ontkennend antwoord daarop zeker niet in het onzekere heeft gelaten,^" zo heeft in 1927 mijn latere leermeester voor het handelsrecht en het burgerlijk procesrecht, F. G. Scheltema [1891-1939], met in wezen hetzelfde beeld bezongen [mag ik welzeggen]:

de groptschheid en schoonheid van ook deze nienschelijke schepping. Want er is in het recht meer te waardeeren dan louter de... zeker in de eerste plaats te noemen, strekking, die het heeft, om de gerechtigheid te dienen; het recht kan ook, als een machtige constructie van den menschelijken geest, die beoogt, het ingewikkelde raderweirk van de maatschappij te analyseeren, hetzelfde ontzag inboezemen, dat een grootsch bouw- werk, dat een geniale physische of astronomische theorie vermag op te wekken: ontzag en eerbied voor het scheppend vermogen van den menschelijken geest. Naast bewondering voor het recht als ideele macht in 's menschen leven past bewondering voor het recht als technisch kimstproduct van den menschelijken geest.. .^^,

En hij kon het weten; constructief-denker-jurist als hij was, prototype welUcht - indien men de juristen zou mogen en kunnen verdelen in A- en B-juristen*2 -van, althans overwegend van, de laatste soort; waaraan dan wellicht niet vreemd is en zijn noordehjke afkomst [ik heb het gevoel 14 REDE Scheltema's denkwijze van een voor nxij nieuwen kant te hebben gezien sinds ik in Groningen woon!] en zijn vooropleiding op een Hogere Bur- ger School, gevolgd door staats-examen!^^ Voor het burgerlijk recht zou ik gaarne tot U willen spreken over de relativiteit van rechtbegrippen en van rechtverhoudingen; aan hetMzicht waarin verbonden zijn de namen vooral van H.J.Hamaker [1844-1911; men denke aan diens leer over art. 671 B.w.], vanj. F.Houwing [1857- 1921] en "W.L.P.A.MolengraafF[i858-i93i; men denke aan hun leer over art. 2014 B.W., mede in verband met het order- en toonderpapier]; van mijn leermeester voor romeins recht en internationaal privaatrecht, I. Henri Hijmans [1869-1937]; van Paul Scholten voornoemd, J.C.van Oven [1881-1963] en bovenal, in wijde analyserende uitwerking, J. Eggens! ^* En voorts vooral ook over den m.i. al te zeer voorbijgezienen [moge- lijken] onmiddelHjken of middeUijken invloed op ons recht van het All- gemeines Gesetzbuch fiir die Preussischen Staaten van 1791, sinds de herziening van 1794 genaamd: AUgemeines Landrecht fiir die Preussischen Staaten; - een waarHjk algemeen wetboek, omvattend naast burgerHjk recht: handels-, straf-, administratief- en kerkrecht, en dat aUes voorafge- gaan door een m.i. hoogst belangwekkende inleiding [Einleitung] over wetgeving in het algemeen [met bepalingen o.a. over uitlegging en rechtsvinding, in strekking geUjk, en in bewoordingen nagenoeg gelijk, aan het bij ons immer geciteerde Zwitserse BurgerHjk Wetboek van 1907, art. i; en over internationaal privaat- en publiekrecht]. Het werd ontworpen ingevolge Cabinets-Ordre van Frederik den Grote [1712/1740-1786] van 14 april 1780 onder leiding van diens grootkanselier en minister van justitiej. H. K. von Carmer [1721-1801],.vooral door Karl GottUeb Svarez [1746-1798], sterk onder invloed van de duitse natuurrecht-leraars, in het bijzonder Christian von WolfF[i679-i754]; kwam tot stand onder Frede- rik Wilhelm 11 [1744/1786-1797] in 1791, en werd na wijziging in 1794, ingevoerd i juni van dat jaar. Het ondervond natuurlijk - zoals alles - critiek, o.a. in 1814 ernstige van Friedrich Carl von Savigny [1779-1861] in diens befaamd 'Vom Beruf unsrer Zeit fiir Gesetzgebung und Rechts- M^issenschaft', doch werd in antwoord daarop in hetzelfde jaar geroemd door diens zwager Ludwig Joachim [Achim] von Arnim [1771-1831] als 'fiir unser Volk in rechthcher Hinsicht so wichtig vvie Luthers Bibeliiber- setzung'! ^^ Dit is een belangrijke mting voor de functie, die voor het volk wel verstaanbare wetgeving heeft; zij was ook te verwachten van dezen schrijver en dichter, samensteller, met zijn zwager Clemens JVIaria Bren- tano [1778-1842], van de eerste grote verzameUng van Duitse volksHede- renteksten: Des Eaiaben Wunderhorn [1806-1808].*^ Ik heb voor dit in menig opzicht nog voorbeeldige wetboek - dat in menig ander opzicht sterk door plaats en tijd is gebonden, en juistdaardoor ookvelenanderen

15 . JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT danjuristen stof tot studie biedt[!] - grote bewondering [zeker niet minder dan voor de veel bekendere en invloedrijkere Franse codificatie van 1804, 1806,1807 en 1810] en hoop haar nog enkele malen te mogen citeren onder den hier te lande gebruikelijken naam: AlgemeenPruisischLandrecht!^^ Voor het burgerlijk procesrecht zou ik gaarne tot U willen spreken over het - 00k voor andere gebieden des rechts zo belangrijke - waarheids- probleem;^^ met als bijzonder onderdeel daarvan de functie van het zMîj- gen, duidehjk tot uiting komende o.a. in art. 76 Wetboek van BurgerHjke Rechtsvordering, hetwelk den rechter gebiedend voorschrijft om indien de gedaagde niet verschijnt en de voorgeschreven termijnen en formah- teiten in acht genomen zijn, tegen hem verstek te verlenen en de conclusien van den eiser toe te wijzen, ten ware zij hem, rechter, onrechtmatig of on- gegrond voorkomen; een regehng, door sommige schrijvers gekwaH- ficeerd als een geval ener 'zgn. stilzviîjgende gerechtehjke bekentenis', en voor ons strafprocesrecht uitdrukkehjk verworpen. Wie haar peilen wil, denke ook aan het proces tegen Jezus, Diens zwijgen daarin en de moge- Hjke gevolgen daarvan, het daaraan gewijde recitatief in J.S.Bach's Matthaeus-Passion, Koor 11, no. 40! ^^ En voorts vooral ook over het spel-element in het burgerhjk proces, waaraan ik dit jaar mijn colleges burgerhjk procesrecht heb gewijd [de gedachte waartoe bij mij opkwam tijdens het aanhoren, morgen een jaar geleden, van De Vos' reeds genoemde rede over Universitas ludens]*^ En voor het internationaal privaatrecht eveneens, als voor het nationale burgerhjk recht, over de relativiteit van rechtsbegrippen en van rechtsverhoudingen.*^ En voorts vooral ook over het belangrijke begrip, en den m.i. voor een wetgeving opmerkensv^âardigen term, 'rechtssfeer'; welk begrip voor de rechtsvinding in het internationaal privaatrecht vormt - om het Nieuw-Testamentisch uit te drukken, en met het nodige voorbehoud - 'de ganse Wet en de Profeten', of wel; 'de Alpha en de Omega'. ^^ Begrip en term gezamenhjk werden bij ons vooral naar voren gebracht door I. Henri Hijmans voornoemd, in zijn in 1937 verschenen 'Algemene Problemen van Internationaal Privaatrecht', hoofdstuk iii [Methode van rechtsvinding], biz. 61, 62; en bij mijn weten eerst daarna - in navolging daarvan[ ? ?] - ingevoerd in onze wêtgeving, en wel in het barre bezettings- aar 1944, te [en: van uit!] Londen, in het vooruitzicht op de 12 September 1944 aangevangen en eerst 5 mei 1945 voltooide bevrijdingvanons land: het KoninkHjk Besluit van 20 oktober 1944, Staatsblad No. E 100, houdende vaststeUing van het Besluit Vijandehjk Vermogen, art. i, sub 8, letter c; daarna krachtens het KoninkHjk Besluit van 16 november 1945, Stb. No. F 272, tot wijziging van het Besluit herstel rechtsverkeer en van het Besluit Vijandehjk Vermogen, opgenomen in het bij Koninklijk Be- sluit van 17 September 1944, Stb. No. E 100, vastgestelde Besluit herstel 16 REDE rechtsverkeer, art. 164 [alle welke Besluiten als staatsnoodrecht kracht van wet hebben].*^ Zij werden vervolgens, in 1947, gebezigd door den Hogen Raad in de motivering van het arrest in het befaamde geding over de zgn. Estlandse nalatenschap [een geding ook voor niet-juristen van belang, inzoverre daaruit duidelijk naar voren komt tot welk gedrag en kronkel- Mêgen mensen in hun nauwste betrekkingen in staat zijn!];** kregen in 1951 twee centrale plaatsen in de toen tussen Nederland, Belgie en Luxem- burg bij verdrag van 11 mei, ontworpen Eenvortnige wet betrefFende het intemationaal privaatrecht / Loi uniforme relative au droit international prive, immers in de artikelen 17 [overeenkomst/contract] en 18 [onrechtmatige daad/acte iUicite], in den Nederlandsen en in den Fransen tekst, beide gelijkeHjk authentiek: de rechtssfeer/la sfere juridique'; - en komen nadien bij herhaling in onze rechtspraak voor! ** Ik koos echter, in overeenstemming met het feit, dat de meeste mijner colleges zijn gewijd aan het handelsrecht, een onderwerp uit dat gebied, maar dan gezien in wîjder verband. Kan men trouwens ooit enig onderwerp der rechtswetenschap bestuderen en bespreken zonder het uitzicht daarop ? Gaarne vraag ik Uw aandacht voor enige beschouwingen over den samenhang tussen HANDELSRECHT en HANDELSMORAAL. Een samenhang, dien men kan samenvatten als: MERCATURA HONESTA, d.i. eerbare handel. Want heeft niet, zoals ik U reeds heb gezegd, Domitius Ulpianus [170-228] als eersten grondregel des rechts gesteld: het honeste viverejeer- haar te leven; en is niet handel, in den zin van 'mercatura', een vorm van viverejleven bij uitstek? Zo heeft ook in 1632 Caspar van Baerle [1584- 1648], met beroep op Aristoteles [384-322 v. Chr.], den koopheden voorgehouden, dat voor hen, niet minder dan voor de juristen, geldt het Honestum esse vivendumjeerhaar moet warden geleefd - evenals die twee andere grondregels des rechts: 'alterum non laedendum, suum cuique tribu- endum/ een ander behoort niet te worden geschaad, gekrenkt; aan een ieder behoort het zijne te worden toegedeeld' -, in diens nog vaker te noemen beroemde rede, op 9 januari 1632 ter gelegenheid van de inwijding van het Athenaeum lUustre te Amsterdam [op 8 januari 1632 met een rede door Gerardus Johannes Vossius, 1577-1649], getiteld: MERCATOR SAPIENS, sive Oratio De conjungendis Mercaturae & Philosophiae studiis / De wijze koopman, of Rede over het verbinden, samenvoegen, verenigen van de studie van den handel en die van de pliilosopliie [Amsterdam, 1632, biz. 23, 24] *8; - de 'mercator/koopman', die, zoals ik reeds in 1952 in een aan hem gewijde [voorlopige] studie mocht stellen, ook, en misschien [ik zou thans zelfs hever zeggen: voor alles] is de MERCATOR HONESTUS, d.i. de eerbare koopman. Waarbij ik intussen wil opmerken, dat ik nog steeds zoek naar een juiste vertaling in het Nederlands in een term van dien enen term 'honestum, honestus, honeste' [in het Frans: honnetete, hon-

2 17' JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT nete, honnetement], die juist uitdrukt al die begrippen, die zijn verbonden aan, en liggen tussen, het honestum van Ulpianus [en, zoais wij nog zuUen zien, lang v66r hem, dat van Marcus Tullius Gicero, 106-43 voor Chr.] en... het 'honnett', waarvan Zweden's grote, en voor mij onovertroffen, dichter-componist-zanger-luitspeler [hij was alles ineen!], Carl Michael Bellman [1740-1795] heeft gezongen - en nog steeds zingt[!] - in zijn in 1790 uitgegeven 'Fredmans Epistlar/Fredmans Brieven', no. 9, till gum- man pa ThermopoHum Boreale och hennes jungfrur/ voor oudje op Thermopolium Boreale en haar maagden ['Karaste broder, systrar och vanner/Beste broeders, zusters en vrienden'], couplet 2 ['... Karaste systrar, alltid honnett, Broderna dansa jamt menuett/Liefste zusters, altijd bonnet, De broeders dansen alien menuet...']; ^^^ - dl die variaties, die liggen in de uitdrukking 'I'honnete homme', waarvan J. Heringa, nazaat van den genoemden eersten Utrechtsen rector na 1813, in zijn bier in 1961 verdedigd proefschrift over 'De eer en hoogheid van de staat' een mij zeer welkom overzicht heeft gegeven [biz. 51-56]! Het behoeft waarUjk geen betoog, dat ik bedoelden samenhang vanmiddag voor U niet ten voUe, zelfs niet voldoende ten gronde, kan be- handelen. Dat zal reeds duideHjk zijn, waimeer U denkt aan de vraag, die de schrijver van het oudste bekende grote handboek over handelsrecht, de Italiaanse jurist en koopmanszoon, Benvenuto Straccha [1509-1556] - bij ons door J. de Wal [1816-1892] in 1861, en 00k elders, genoemd 'de vader van het handelsrecht' *' - in zijn vermaarden 'Tractatus de mercatura seu mercatore/VerhandeUng over den [koop]handel of den koopman, handelaar, handelsman', Pars Prima [Argumentum: Mercator quid, quidve Mercatura / Wat is een mercator en wat is mercatura] onder verwijzing naar Cicero [106-43 v. Chr.] en naar Plato's [427-347 v. Chr.] Phaidros heeft opgeworpen, nl. of het nodig is, alvorens over enig onderwerp te 'disputeren', de begrippen, waarover men disputeren wil, te 'defuiieren' !*^ Bevestigende beantwoording van die vraag brengt voor ons mede een onderzoek in te stellen, naar de begrippen, die schuil gaan - ja waarlijk: schuil gaan[!] - achter de termen a. handel, b. recht, c. handelsrecht, d^ moraal, e. handelsmoraal,/. samenhang. Elk, althans nagenoeg elk, dezer termen heeft meervoudige betekenis; en alles, althans veel, is hier onzeker!

I HANDEL EN HANDELSRECHT

HANDEL wordt gebezigd in ruimen en in engen zin. In ruimen zin betekent het iedere wat men pleegt te noemen: handehng, althans iedere private of privaatrechtelijke handeling [welk laatste woord, zoals wij zuUen zien. REDE ook wel wordt, of althans werd, gebezigd voor handel in engen zin!]. Zo ook in het latijn de termen commercium, negotium; in het Duits 'Handel'; in het Frans 'commerce'! *' Ik moge U dit toelichten met twee gangbare uitdrukkingen, te vinden o.a. bij twee vermaarde oud-vaderlandsejuristen, die naar mijn indruk - met en na Hugo de Groot [1583-1645] - groten invloed hebben gehad op de vorming van onze Nederlandse taal [en zeker niet alleen op dat onderdeel daarvan, dat wel 'rechtstaal' wordt genoemd!], door hen alle drie 'onze moedertaal' genoemd, voor het gebruik waarvan, ook in de wetenschap hunner dagen, zij met kracht zijn op gekomen: ik bedoel Ulrik Huber [1636-1694] hoogleraar te Franeker en raadsheer in het Hof van Friesland, evenals de Groot, zij het in mindere mate, ook buiten onze landsgrenzen befaamd; en Joannes van der Linden [1756-18 3 5], advocaat aanvankehjk te Leiden en 's-Gravenhage, later voor het grootste deel zijns levens te Amsterdani, en sinds 1827 rechter aldaar.^" De eerste uitdrukking, waaraan ik denk, is 'in handel en wandel' [Duits: Handel und Wandel]; zoals het onvolprezen Woordenboek der Neder- landsche Taal, deel v, 1900, biz. 1882, 1883, ons leert, gebezigd alreeds door Dirck Volckertszoon Coomhert [1522-1590] - 'nuchter en vroom Nederlander... veelzijdige, harmonische, rustige zoeker naar een vaste basis te midden van de woehge stromingen van zijn dagen... behorende tot de Erflaters van onze beschaving, en in zijn redehjkheid een modern man', zoals H.Bonger hem in 1941 in zijn aan hem gewijde Studie fijn- zinnig qualificeert en tekent - in den 'Toe-eygen Brief/Voor-reden', waarbij hij zijn in 1586 [in het laatst dus van zijn leven, en steimend mits- dien op zijn rijke ervaring] verschenen 'Zedekunst, dat is WeUevenskun- ste, vermids waarheyds kennisse vanden mensche, vande zonden ende vande dueghden. Nu aldereerst beschreven int Nederlandsch' - de 'eerste Nederlandsche ethica', zoals Coornhertkenner en Coornhert apostel Bruno Becker dit boek in 1942 kenschetst - aanbiedt aan zijn jongeren vriend, den Amsterdamsen koopman en dichter Hendrik Laurenszoon Spieghel [1549-1612], op wiens aanraden en 'stadigh anporren' dit werk geschreven werd;*^ - voorts door Cornelis KiHaan [1528/29-1607], P. C. Hooft [1581-1647] en Vondel [1587-1679].^^ Huber gebruikte haar in 1686 in den toen verschenen eersten druk zijner 'Heedendaegse Rechtsge- leertheyt, Soo elders, als in Frieslandt gebruikehjk' - hoordet U ooit een hoffehjkeren titel dan dezen, die het 'elders' aan het eigene vooraf laat gaan? - Deel i, Boek i, Kapittel i [Van de Gerechtigheyt], bij zijn uiteen- zetting van de bekende aan Aristoteles [384-322 v. Chr.] ontleende verdeling van de justitia in de justitia commutativa en de justitia distributiva. Hugo de Groot had deze termen in den in den in 1631 verschenen eersten druk zijner 'Inleidinge tot de HoUandsche Rechts-geleerdheid' en in latere drukken, Boek i, Deel i [Van de rechts-geleerdheid ende rechtvaerdig-

19 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT heid] vertaald met onderscheidenlijk 'rechtvaerdigheid, vergeldende rechtvaerdigheid, begevende rechtvaerdigheid', daaraan toevoegende, dat deze 'woorden zijn genomen uit de wiskonsten'.^^ Huber daarentegen vertaalde haar met onderscheideiiHjk 'gerechtigheyt, Handelbaere gerechtigheyt, Verdeelende gerechtigheyt', daaraan toevoegende, dat de 'Han- delbaere gerechtigheyt' 'Handelbaer' wordt genoemd, 'om dat sy in den handel en wandel der menschen alle daeg te passe komt'! Kan duidehjker dan.hiermede v^ôrden aangeduid wât Huber zich bij 'handel' voorstelde? De tweede uitdrukking, waaraan ik denk, is ene, welke bij juristen overbekend is, doch, naar mij bleek, bij vele anderen niet, nl. 'zaken' - waaronder hier moeten wôrden verstaan niet 'handelszaken, bedrijven, ondernemingen', edoch 'goederen' - wêlke zijn 'in of buiten den handel', waarmede dan wordt bedoeld: 'vvêlke wel of niet vatbaar zijn voor enige rechtshandeling, althans voor enige privaatrechtehjke rechtshandeling'. Zo spreekt ook ons BurgerHjk Wetboek van 1838 van 'zaken, die in den handel zijn [artt. i2io,i"; 1368], tot den handel des menschen behoren [art. 1779]' en van 'zaken niet in den handel [art. 593, hd i], buiten den handel [artt. 1481,1990]; en evenzo ons Wetboek van Burgerhjke Rechts- vordering van 1838 van 'zaken, die in den handel zijn' [art. 491,1"].

Deze onderscheiding is door onze wetgeving naar inhoud [niet ook naar woord] uit- eindelijk ontleend aan den romeinsen jurist Gaius, of- moeten wij hen geloven, die menen, dat 'Gaius' een vrouw is geweest - aan de romeinse juriste Gaia [zoals deswege mijn reeds meermalen genoemde leermeester voor romeins recht, I. H. Hijmans, indien ikmij welherinner, zijn katheeft genoemd!].^* Deze heeft in zijn [haar?] omstreeks i6i geschreven, in 1816 grotendeels teruggevonden, Institutiones - het oudste ons bekende leerboek voor het toen geldende romeinse privaatrecht, en model voor de in 533 verschenen Institutiones van Keizer Justinianus, evenals diens nader te noemen, in hetzelfde jaar verschenen Digesta, ook wel genoemd Pandectae, onderdeel van het sinds 1583 aldus genoemde Corpus luris Civilis - de rei[zaken] verdeeld en onderscheiden in die 'quae in nostro patrominio simt/welke in ons vermogen zijn, tot ons vermogen behoren' en die 'quae extra nostrum patrominium habentur/welke gehouden worden buiten ons vermogen te zijn, beschouwd worden als zijnde buiten ons vermogen' 'n,i]. Justinianus nam deze verdeling en onderscheiding over in zijn Institutiones n, i [De rerum divisione/Van de verdeUng, onderscheiding der zaken], doch sprak elders in de Institutiones - en meer verscholen - van 'res cuius non est commercium/een zaak, waarover geen handel mogelijk is, niet vatbaar voor handel' [n, 20, 4] en 'rem cuius commercium non habuit/een zaak, viraarover hij niet kan handelen' [m, 19, 2], en soortge- lijk, op het voetspoor van Pomponius, Marcianus en Ulpianus, in de Digesta [xvm, I, (5, pr.; XX, 3, I, 2; XXX, 39,10]. De grote Franse jurist, Jean Domat [1625-1696], nu, nam de onderscheiding, onder verwijzing naar Justinianus' Institutiones n, i, over in zijn vermaarde 'Les lois civiles dans leur ordre natural' [eerste uitgave Parijs, 1689/94], Livre prffiminaire, Titre in [Des choses], section 2 [Distinction des choses par les lois civiles], doch volgde daarbij in het gebruik van het woord commerce [in stede van het weUicht verwachte 'patrimoine, domaine, propriete'] de door Justinianus op de andere hierboven vermelde plaatsen gebezigde terminologie: 20 REDE

Les lois rdduisent toutes les choses en deux especcs: I'une de celles qui n'entrent point dans le commerce, & que personne ne peut avoir en propre, comme sont celles qui ont ete expliquees dans les trois premiers articles de la section precedente; & I'autre, de celles qui entrent en commerce, & dont on peut se rendre le maitre.

De andcre grote Franse jurist, die met Domat den ontwerpers van den Fransen Code civil van 1804 het meest tot voorbeeld heeft gestrekt, Robert Joseph Pothier [1699- 1772], sprakin verscheidene zijner vele TraiUs van 'choses qui sont dans le commerce; choses qui ne sont pas dans le commerce; choses hors du commerce', zo o.a. in zijn vermaarde Traite des obUgations [eerste uitgave Parijs 1761], no.'s 135, 650, bij ons in 1804/1806 door genoemden Joannes van der Linden 'uit het Fransch vertaald, en met eenige aanmerkingen verrijkt', en in het 'Voorbericht van den vertaaler' gekenschetst als 'een onwaardeerbaar pronkjuweel van waare en zuivere Rechtskennis, waar uit duizende vraagpunten, omtrent den aart en de gevolgen der Contracten, zig dadelijk op onwrikbaare gronden laaten beslissen, en het welk dus tot een Handboek voor Rechters en Practizijns, vooral in een Land van Commercie, behoorde te verstrekken'. Zo kwamen in den Code civil de termen 'choses dans le coirmierce [artt. 1128, 1878], choses mis hors du commerce [art. 1303], choses qui ne sont pas dans le commerce [art. 2226]. En, in navolging daarvan, de reeds vermelde aequivalente uitdrukkingen in ons Burgerhjk Wetboek van 1838; zulks, naar mijn indruk, dank zij den vertaal-arbeid van Joannes van der Linden voomoemd, en wel eerst door zijn vermelde vertaling van Pothier in 1804 [no. 135: 'choses qui ne sont pas dans le commerce/zaaken, die nict in den handel zijn'] en 1806 [no. 650: 'hors du commerce/buiten den handel'], en nadien door die van den 'Code civil des Frangais' van 1804, sinds een wet van 3 September 1807 [met onderbreking van I7juli 1816-27 maart 1852], genaamd, of 00k genaamd: 'Code Napoldon', in 1810, en na de inlijving van ons land bij Frankrijk, in 1811 in de tweetalige officiele uitgave daarvan;^^ - vertalingen, die thans nog van groot belang zijn, niet allecn voor de taal in het algemeen, maar 00k voor de uitlegging van ons tegen- woordig - en weUicht 00k ons toekomstig - Burgerlijk Wetboek. ^° Ook elders had 'Van der Linden bedoelde terminologie gevolgd: in zijn vermaard 'Regtsgeleerd, Practicaal, en Koopmans Handboek; ten dienste van Regters, Practizijns, Kooplieden, en alien, die een algemeen overzicht van regtskennis verlangen' [Te Amsteldam, bij Johannes AUart,-1806], biz. 122 ['Alle zaaken, die in den handel zijn, kunnen het onderwerp der verbintenissen opleveren...']; en in zijn ontwerp voor een 'Burgerhjk Wet- boek voor het Koningrijk Holland', onder Lodewijk Napoleon [1806-1810], Boek m, titel I, afdeUng i, artikel 30 ['Geene zaken buiten handel: Zaken, die van den handel der Menschen zijn uitgesloten, ktmnen nimmer het onderwerp.eener overeenkomst zijn'] en titel 6, art. 4. [Wat verkoopbaar is: 'Alle goederen, die aan den handel der iVIen- schen niet onttrokken zijn, zijn verkoopbaar, wanneer...'], exhibitum 15 oktober 1807, No. 17. Anders verhep de ontwikkeling in Duitsland; daar werd de terminologie 'zaken in- en buiten den handel' niet gevolgd 1 De Beierse burgerlijkrechteUjke codificatie, ontworpen onder Maxiniiliaan n Joseph, Keurvorst van Beieren [1727/1745-1777] door diens vice-kanseher W.X. A. von Kreitmeyr [1705-1790] en tot stand gekomen in den 'Codex Maximihanaeus Bavaricus Civilis oder: Baierisches Landrecht' van 1756 - door Otto von Gierke [1841-1921] in 1895 gekarakteriseerd als volgt: 'Es laszt zwar das gemeine Recht als Hiilfsrecht bestehen, ist aber im WescntUchen selbst eine Kodiflca- tion des damaligen usus modernus pandectarum und bildet als das erste deutsche Gesetzbuch, das alle Theile des Civilrechts in einem vollstandigcm System umfasst, den Uebergang zu den das gemeine Recht ausschHessenden Gesetzbiichern' - yolgde ten

21 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

deze uitsluitend de hierboven geciteerde terminologie van Gaius en van lustinianus in hun Institutiones n, i; zulks door de bepaling in Theil n, Kapittel i [Von den Pflichten und Rechten in Ansehen Hab und Guts iiberhaupt], § i: 'Hab und Gut begreift alle zum menschlichen Gebrauche dienlichen Dinge, un diese sind entweder in- oder extra Patrimonium Singuhmm...'. En het hierboven reeds genoemde Algemene Pruisische Landrecht van 1794 bepaalde in Theil n, Titel 4 [Von WUlenserklarungen] in § 14: 'So weit eine Sache dem Privatverkehre entzogen ist; so weit kann sie kein Gegenstand einer Willenserklarung seyn'; en in § 15: 'Nicht nur dvirch Natur oder Gesetze, son- dern auch durch rechthche Privatverfiigungen konnen Sachen dem Verkehr entzogen werden'; - een terminologie, die mij versterkt in mijn vroeger elders reeds geuiten indruk, dat Joannes van der Linden voor zijn evengemeld ontwerp voor een 'Burger- lijk Wetboek voor het Koningrijk Holland' mede aan dit Pruisisch landrecht heeft ontleend [dem Privatverkehre entzogen/den handel der Menschen uitgesloten], en dat via hem 00k ons Burgerlijk Wetboek van 1838 door dat landrecht is beiinvloed; zie b.v. 'handel des menschen' in art. 1779 B.W. iuncto Van der Linden ontwerp op de geciteerde artikelen benevens Boek m, titel 4, afdeling 3 [Van briiiklening], art. 4 ['Welke zaken: Al wat verkoopbaar is... kan het onderwerp van deze overeenkomst zijn'].^' Het Duitse Burgerliches Gesetzbuch van 1896, ingevoerd i januari 1900, herinnert op geen enkele wijze, terminologisch, aan bedoelde onderscheiding. En evenmin het ontwerp voor ons nieuwe Burgerlijk Wetboek, dat 00k op zovele andere punten op- vallende overeenstemming met dit Duitse wetboek vertoont; - zodat wij zullen moeten afwachten of de mtdrukking 'zaken in- en buiten den handel' in ons spraakgebrtiik zal blijven bestaan!

In engen zin duiden 'handel' en 'commerce' niet op iedere [private, privaatrechtelijke] handeling, edoch slechts op die handelingen, of liever: op die reeks van handelingen, welke worden verricht door den koopman, den handelsman, den handelaar [waartoe ik hier reken niet alleen natuurhjke personen, maar ook rechtspersonen, b.v. naamloze vennootschappen] als zodanig, door of in bedrijven en/of ondememingen. Vraagt U mij nu echter niet hier vanmiddag de begrippen 'koopman, handelsman, handelaar, bedrijf, onderneming' te omschrijven, althans grondig toe te lichten; want daartoe zou een jaar college geven [zoals ik eens deed] ver- moedeUjk nog niet tot enig voor ieder aanvaardbaar resultaat leiden; -den j uristen onder U is deze problematiek overbekend. [Onze Senaat heeft hierover zelfs in i960 een prijsvraag uitgeschreven, doch een o.i. prijzenswaar- dig antwoord is daarop helaas niet ingekomen!].^^ Moge ik niettemin, teneinde U toch enige toelichting te geven, zeggen, dat 'handel' in den hier door mij bedoelden engen zin [men kan het nl. in nog engeren zin nemen], die 'handel' is, v^^aaraan Gij denkt, waimeer U, zonder verder en vooral dieper na te denken, over 'handel' spreekt! In dien zin komt de term voor b.v. in de Placaten van de Staten-Generaal der Vereeiiigde Nederlanden van 3 oktober 1643 en 8 februari 1645 'om de Kruyssers weder in Zee te brengen, tot nader beveylinge, oock ordre ende Regle- ment op 't Mannen ende Monteren vande selve Kruyssers' - men denke eraan: wij zijn hier in de laatstejaren van den tachtigjarigen oorlog [1568- REDE 1648] en na de oprichting van de Oost-Indische [1602] en de West- Indische [1621] Compagnie[!!] -, met name in de Considerans daarvan, waarin de Staten hebben

DOEN TE WETEN, dat Wy al van over lange, ende dagelicx meer ende meer in ervaringe zijn komende, dat den Vyandt nu 't eenemael in-ghedroncken hebbende dat het geheel leveii ende welvaren, mitsgaders reputatie vanden Staet der Geimieerde Provintien is bestaende inde Scheepvaert, ende den handel ende Commercie die daer door over ende langhs de See werden ghedreven, van tijd tot tijd alle mogelijcke middelen ende practijcquen is aanwendende, omme desen Staet de voornoemde Scheeps-vaert, ende daer van dependerende Commercien afliandich te maecken, ende vervolgens den selven van sijn principale defensie ende steunsel ontbloot hebbende, eyntlick onder sijn gewelt ende tyrannie te brengen.. .^'

Ook, bij de tot standkoming van ons Wetboek van Koophandel van 1838, in de redevoering daarover door den afgevaardigde voor Holland, Jhr. Mr. D. Hooft, in de Tweede Kamer der Staten-Generaal, 10 februari 1826, ■waarin deze uitvoerig omschrijft en vervolgens roemt 'de -ware kennier- ken van den handel',

die ons Vaderland heeft groot gemaakt en onze handelaren in alle Landen van Europa, ja zelfs der andere werelddeelen, eene achting, een vertrouwen hebben doenverwerven, dat een Nederlandsch koopman, tot zelfs aan de hoven der magtigste Vorsten, dikwijls meer toegang en aanzien genoot dan zij, die, door magt en oorlogstoem of adeldom, daar den voorraang schenen te moeten ondervinden.'"

Evenzo de term 'commerce' in de Preambule der vermaarde Ordonnance . du commerce van maart 1673, uitgevaardigd door Lodewijk xiv [1643- 1715] tijdens het rninisterschap van Jean Baptiste Colbert [1669-1683] en ontworpen door den ook hier te lande bekenden Parijsen koopman Jacques Savary [1622-1690], ook genaamd: 'Code Marchand' en 'Code Savary' - men denke er aan: wij zijn hier in de jaren na de oprichting van de Com- pagnie des Indes orientales [1615] en van de Compagnie des Indes occiden- tales [1664], waarop haar mijn indruk in die Preambule ook wordt ge- zinspeeld-:

LOUIS, etc. Comme le commerce est la source de I'abondance pubHque, et la richesse des particuliers, nous avons depuis plusieurs annees applique nos soins pour le rendre florissant dans notre royaume. • .°^ ' En in de benaming van den 'Code de commerce' van 1807, ingevoerd I januari 1808 [en daarom in de litteratuur wisselend genoemd de C.d.c. van 1807 of die van 1808] I^^

Deze Code de commerce is - evenals de Code civil van 1S04 - in het Nederlands vertaald door Joannes van der Linden, onder den naam: Wetboek van den Koophandel voor het Fransche rijk [Amsterdam 29 September 1808]; waaraan, anders dan bij diens

23 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

vertaling van den Code civil, is toegevoegd een 'Voorbericht van den Vertaaler', waarin de C.d.c. als een 'meesterstuk' wordt geroemd, alsmede een vertaling van de Rapporten aan den Conseil d'Etat [Staatsraad], rapporten, die en om hun stijl en om hun inhpud de belangsteUing verdienen zeker niet alleen van juristen, maar evenzeer in het algemeen van historici, litteratoren, kooplieden, en vele anderen. Op deze vertaling volgde o.a. zijn vertaling van denzelfden Code in de, na de inlijving van ons land bij Frankrijk, in 1811 hier verschenen tweetalige officiele uitgave daarvan, genaamd 'Cod de commerce/Wetboek van den koophandel'.*' Van der Linden heeft dus in beide vertalingen 'commerce' vertaald door 'koophandel'. Daarmede heeft hij, naar mijn indruk, bedoeld, niet den 'koophandel' te stellen tegenover anderen handel - zoals vermoedeHjk is beoogd in het Burgerlijk Wetboek van 1838, art. 567, 4° ['geldhandel, koophandel...'] -, doch niet anders uit te drukken dan 'handel'. Dat leid ik af uit zijn woordkeuze in zijn evengemeld 'Voor- bericht van den vertaaler' uit 1808, waarin hij, in de uitdrukkingen 'de Code de Com- merce of het Wetboek van den Koophandel... grondbeginzelen van het Regt des Handels... het nut der Commercie', kennelijk de woorden 'Koophandel, Handel, Commercie' bezigt ter aanduiding van een en hetzelfde begrip [in casu: m.i. 'handel']; alsmede uit die in zijn gemeld Handboek uit 1806. Zo is weUicht mede, en zelfs vooral, aan Van der Linden toe te schrijven, de naam van ons Wetboek van Koophandel van 1838; hetwelk bij een andere vertahng wellicht zou hebben geheten: 'Wetboek van den Handel' of'Handelswetboek', zoals ruim dertig jaren later, in Duitsland, het in 1861 ontworpen 'Allgemeines Deutsches Handelsge- setzbuch' [bondswetin 1870; rijksvi^et in 1871], na de tot standkoming van het Duitse BiirgerHches Gesetzbuch van 1896, omgewerkt tot het 'Handelsgesetzbuch fiir das Deutsche Reich' van 1897, evenals het B.G.B., ingevoerd i januari 1900! '*

De term 'handel' komt in onze wetgeving veelal in nevenschikkingen voor; zo b.v. in ons Burgerlijk Wetboek van 1838, art. \66oud ['nering, bedrijf, handel, fabrijk of dergelijke'], bij de herziening van ons kinder- recht bij de wet van 1947, Stb. H 232, gewijzigd en vernummerd tot art. 439 ['onderneming van handel, landbouw of nijverheid'], en artt. 484 ['nering en handel'],*^ 567,4" [geldhandel, koophandel, nijverheid]; in onze vroegere en tegenwoordige wetgeving op de Kamers van Koop- handel en Fabrieken ['handel en nijverheid'],®® enz., enz.; zoals trouwens 00k de hierboven vermelde Placaten van de Staten-Generaal van 1643 en 1645 in nevenschikking spraken van 'den handel ende Commercie'! Is hierin 'handel' als begrip gesteld naast een ander begrip; of duiden aUe deze termen, althans sommige daarvan, een en hetzelfde begrip aan ? Zie daar reeds een begin van alle moeiHjkheden van interpretatie op dit gebied, waarop ik hier niet nader kan ingaan. Men bedenke slechts, dat - zo in als buiten rechte - 'nevenschikking van termen' niet immer behoeft te duiden op 'afbakening, tegenstelling van begrippen'!

Nevenschikking zal in de wetgeving en bij overeenkomsten veelal plaats vinden hetzij uit voorzichtigheidsoverwegingen [ter voorkoming van mogelijke ontsnapping aan den door den wetgever of door de contracterende partijen, althans ene barer, bedoelden

24 , REDE

regel], hetzij uit overwegingen van welluidmdheid.^'' Daarbuiten zulleii vooral laatst- bedoelde overwegingen een rol spelen; aldus wellicht in de uitdrukking 'heer en meester', en zeker in de uitdrukking 'Universiteit en Hogeschool' in de benaming van het aldus geheten, in november 1954 in het leven geroepen, tijdschrift van dien naam, zoals de redactie in haar 'Ter inleiding' in het nummer van die inaand uitdrukkelijk mededeelt [jrg. i, no. l]! Zoals 00k, omgekeerd, uit welluidendheidsoverwegingen een term kan uitvallen, op weUcen grond J.Huizinga [1872-1945] in 1922, schrijvendc over 'Het bestuur der rijksuniversiteiten', enkel om de weUuidendheid van den eersten zin zijn 'eigen Alma Mater en haar Aegir' wegliet!" Waarop, tenslotte, woordkeuze al niet kan zijn gegrond, leertons PieterLangendijk[i683-i756] 's MeesterJochem ter bruiloft van Kamacho in zijn vijfmaal herhaald "t Komt zoo in 't rijm te pas'.. .'*

Hoe dicht 'handel' en 'handeling' bij elkander liggen leert ons de lye eeuw. Spraken de eerdergemelde Placaten der Staten-Generaal van 1643 en 1645 van 'handel ende Commercie', het 'Oost-Indische Octroy, By de Hooch-Mogende Heeren Staten Generael der Vereenichde Nederlanden' van 1602, en het 'Octroy, By de Hooge Mogende Heeren Staten Generaal, verleent aende Wcst-Indische Compagnie' van 1621, spraken van 'Hande- Hnge ende Commercie', beide in den zin van 'handel in engen zin'! Om- gekeerd noemde Hugo de Groot [1583-1645] in zijn in 1631 verschenen Inleidinge tot de HoUandsche Rechts-geleerdheid de zaken buiten den handel zaken 'buiten handehng' [ui, 47, 4].™ In het Algemeeh Pruisisch Landrecht van 1794 wordt 'Handlung' gebezigd zowel in den zin van 'handehng in het algemeen' [Theil i, Titel 3, Von Handlungen und den daraus enstehenden Rechten], als in dien van 'handelszaak, bedrijf, onderneming' [Theil 11, Titel 8, Vom Biirgerstande, Abschnitt 7, Von Kaufleuten, §§ 497, 498, over den 'Eigenthiimer einer Handlung', - waarmede ,dit moge hieraan tussen haakjes worden toegevoegd, dit landrecht een constructie heeft aanvaard, die bij ons eerst is aanvaard in de Handelsregisterwet 1918, Stb. 493, art. 3, in de woorden 'eigenaar der handelszaak', welk laatste woord bij de wet van 1934, Stb. 347, werd gewijzigd in 'zaak', en bij die van 1954, Stb. 330, in 'onderneming'!].

In het hcht van het voorafgaande kunnen dus de termen HANDELSRECHT en HANDELSMORAAL wordcn verstaan, beide, zowel in ruimen zin [het recht en de moraal betreffende 's mensen handel en waiidel] als in engen zin [het recht en de moraal betreffende den handel in engen zin]. In dezen laatsten zin daarvan te spreken is gebruikeUjk. Maar... wat houden deze begrippen dan eigenJijk in? Voor wat betreft het HANDELSRECHT wordt sinds lang, onder kracht- dadige aanvoering eertijds vooral van W.L.P. A. Molengraaff [I858- I93I] betoogd, dat dit niet is een - om met A.Pitlo in een in 1961 verschenen beschouwing hierover te spreken - 'autonoom onderdeel' van

25 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT , 'het gemene recht'. Deze beschouwingswijze heeft op wetgevend gebied als eerste resultaat gehad de tot standkoming in 1893 van de Faillissements- wet, krachtens haar Invoeringswet van 1896 in werking getreden i Sep- tember 1896, bij welke beide wetten de voordien geldende wettelijke voorzieningen 'in geval van onvermogen van kooplieden' [geregeld in het Wetboek van Koophandel, Boek iii] en die in geval 'van den staat van kennelijk onvermogen van personen, niet tot den handelstand behoorende' [geregeld in het Wetboek van BurgerHjke Rechtsvordering, Boek in, titel 7] werden vervangen door een en dezelfde voorziening voor deze beide groepen gelijkeHjk geldend. Deze wet is gevolgd door een reeks andere wetten, van soortgehjke strekking op ander gebied, welke haar afsluiting hebben gevonden in de bij juristen vermaarde wet van 2 juh 1934, Stb. 347, tot ophefFmg van de onderscheiding tussen handelsdaden en niet-handelsdaden en kooplieden en niet-koopHeden, in werking getreden I januari 1935. Deze wet - welker naam formeel juist is, doch m.i. niettemin materieel bij niet juridisch geschoolden misverstand kan wekken - had een tweeledig doel: a. algehele opheffing van enige tot dusverre bestaan hebbende rechtsverschiUen tussen handelsdaden en niet-handelsdaden en kooplieden en niet-kooplieden; en b. handhaving van de overige der bedoelde verschiUen, met dien verstande echter, dat die niet langer beperkt zouden bhjven tot 'handelsdaden en niet-handelsdaden, kooplieden en niet-koopheden' [waarvan het Wetboek van Koophandel, artt. 2, 3, 4, 5, een binnen beperkte grenzen getrokken omschrijving gaf], edoch worden uitgebreid tot de veel ruimer bedoelde begrippen bedrijfen niet-bedrijf; hij, die een bedrijf uitoefent, en hij, die niet een bedrijf uitoefent, waarbij de wetgever welbewust achterwege het een omschrijving van het begrip 'bedrijf te geven, hetgeen tot talloze moeihjkheden, processen, heeft geleid.'^ , Deze ontwikkehng heeft 00k den inhoud van het begrip 'handelsrecht' - welke term in onze grondwet en in onze onderwijswetgeving gehandhaafd bleef - beinvloed: '... Van een beperkt handelsrecht wordt het een algemeen bedrijfsrecht...', zo stelde Minister J. Dormer in de Memorie van Toelichting bij het 27 december 1932 ingediende ontwerp, dat tot de wet van 1934, Stb. 347, heeft geleid. Zo ook de Redactie van het Neder- landsjuristenblad 5 januari 1935:

Met het slaan van twaalf... in den oudejaarsnacht, heeft de doodsklok geluid over het 'handelsrecht' in den zin van samenstel van voorschriften, en is daarvoor in de plaats gekomen een 'handelsrecht' in de beteekenis van een aantal voorschriften over het 'bedrijf;

E. M. Meijers [1880-1954], aan wien in 1947 de opdracht werd verleend een nieuw Burgerlijk Wetboek te ontwerpen, heeft daarvoor in 1948 en 26 REDE in 1954 het stelsel gekozen het vroegere handelsrecht geheel in het B.W. te doen opgaan; zulks op grond, dat 'eigen, van het algemeen burgerlijk recht afwijkende regels ontbreken en het wensehjk is 00k in de vorm de eenheid van het burgerHjk recht te doen uitkomen'.'^ En de Regering is hem in haar regeringsontwerp hierin gevolgd. 'Het handelsrecht als een bijzonder recht met afwijkende regels [is] dood'; ^ zo heeft Meijers het in 1954 in zijn Toehchting gesteld; edoch hij liet onmiddeUijk daaraan voorafgaan:

Men kan voortgaan, evenals men dit in Zwitserland doet, bepaalde gedeelten van het burgerlijk recht als handelsrecht aan te duiden, men zal voor deze gedeelten waarschijnlijk aan de universiteiten bijzondere leerstoelen houden...

Men kan m.i. met recht hier tegenover stellen, dat het 'handelsrecht' -- of, zoals de Minister het in 1932 voor de toekomst heeft gequalificeerd, het 'bedrijfsrecht' [welken m.i. minder gelukkigen term in 1954 A. van Oven heeft aanbevolen] -' nog springlevend is. Vele toch zijn niet alleen de in 1934 gehandhaafde, doch ook de sindsdien toegevoegde regelen voor 'bedrijven' en 'de uitoefening van een bedrijf in de wet in wetsont- werpen, met name ook voor het nieuwe BurgerHjk Wetboek, die 'af- wijken' van het 'gemene burgerlijk recht'.''* Zo krijgen m.i. I. Kisch Hzn. en W. F. Lichtenauer toch geHjk met him in 1935 en 1956 hierover gegeven belangrijke - door de heersende leer evenwel verworpen - beschouwingen!'* Daarnaast denke men vooral ook aan het grote, enorme, terrein van dat gedeelte van het handelsrecht, dat reeds in het midden van de vorige eeuw - ja eigenHjk veel eerder nog - is gezien als een afzonderHjk gedeelte van het handelsrecht - zo o.a. door de vermaarde juristen A. C. Holtius [1786-1861],].deWal [1816-1892], G.Diephuis [1817-1892], J.G.East [1822-1897], Tobias Michael Carel Asser [1838-1913] - te weten het zgn. publieke handelrecht o(publiek handelsrecht; hij mijn weten aldus voor het eerst genoemd door Kist, in 1867, nadat de Wal in 1861, bij mijn weten voor het eerst, den term privaathandelsrecht [door anderen geschreven in twee woordsn: privaat handelsrecht] had gebezigd; benamingen voor deze beide gebieden der rechtsstof, die in latere handelsrechtelijke handboeken - zij het ook niet in alle - zijn overgenomen: zo door Molengraaff, Leidraad bij de beoefening van het Nederlandse handelsrecht, vanaf den eersten druk, eerste stuk [1889, § i] tot en met den laatste, den negende, Eerste Deel [1953, § i]; en door M. Polak [1865-1938], Handleiding tot de beoefening van het Nederlandse Handels- en Failissementsrecht, Eerste Deel, Inleiding, [slot], eveneens vanaf den eersten druk, eerste aflevering 1910] tot en met den laatste, den vijfde [1935].

27 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Het handelsrecht heeft van oudsher een sterk publiekrechtelijk karakter gehad; waarvoor ik U moge verwijzen naar Paul Huvelin, Etudes d'histoire du droit commercial romain, Paris 1929, biz. 66-75, over het late romeinse keizerrijk, van Constantijn tot den dood van Justinianus [324-565]: 'Le commerce perd toute sa liberte... devient une part d'administration'; naar de Preambule en de vele publiekrechtelijke bepalingen in de reeds genoemde franse Ordonnance du commerce van maart 1671; naar Jean Domat [1625-1695], Le droit public [Parijs 1697]; en bij ons naar den reeds zo vaak genoemden Joaimes van der Linden [1756-1835] in.zijn Handboek van i8o6, biz. 439, over de beperkingen van de 'vrijheid in het drijven van handel', schaars voor wat betreft den 'handel in 'tgroot, [engros,] dat is in groote hoeveeUieden van getal, maat, of gewicht', edoch vooir den handel 'in 't kkin [en detail]... in zeer veele opzigten ... tot voorkoming van de misbruiken, die door den eenen ingezeten, tot bederf van den anderen, daar van gemaakt werden'; voorts naar de vele publiekrechtelijke bepalingen in den Code de commerce van 1807 en ons Wetboek van Koophandel van 1838, zoals b.v. - het blijkt duideUjk uit de geschiedenis - die omtrent de verphchting tot boekhouding [oorspronkeHjk voor 'kooplieden' en sinds de in werking treding op i januari 193 5 van de genoemde wet van 1934, Stb. 347, voor 'ieder, die een bedrijf uitoefent'] '*"!

Spreken wij vanmiddag over den samenliang van handelsrecht enhandels- moraal dan bedoelen vnj met den eersten term niet alleen het private, doch 00k het pubheke handelsrecht.

MORAAL EN HANDELSMORAAL

En thans de MORAAL! Allereerst een opmerking van terminologischen aard. I.J.le Cosquino de Bussy [1846-1920], van 1892 tot 1916 hoogleraar in de wijsbegeerte van den godsdienst en de zedekunde en haar geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, tevens kerkeUjk hoogleraar aan het Seminarium der Doopsgezinden aldaar,'^ heeft in zijn in 1898 verschenen 'Inleiding tot de zedekunde' - 'voortrefFelijke' Inleiding, zoals collega H. de Vos haar in 1952 en 1959 heeft gekwalificeerd[!] '* - onderscheiden tussen moraal [door hem ook genoemd: zedeleer] en ethiek [door hem ook genoemd: zedekunde] alsvolgt, in hoofdstuk xiv [De zedekun- dige nomenclatuur]:

Onder moraal of zedeleer wordt eenparig verstaan het geheel van onze voorstellingen . van goed en slecht, het richtshoer waarnaar wij de menschen beoordeelen of waamaar wij oordeelen dat de menschen behooren te leVen. Het woord ethiek daarentegen heeft in het tegenwoordige wetenschappelijk taalge- bruik geen vaststaanden zin; het wordt [ten eerste] gebruikt zoowel in den zin van zedekunde als van zedeleer; daarmede overeenkomstig treffen wij het woord ethisch nu eens aan in den zin van zedekundig dan in dien van zedelijk, 't zij in neutralen, 't zij in beoordeelenden zin ... Naar mijn oordeel is de eerste der genoemde beteekenissen de riieest rechtmatige. Ethiek of zedekunde wijst in de eerste plaats een wetenschap aan; een wetenschap, die gegeven verschijnselen beschouwt en verklaart, men 'beoefent' 28 REDE

niet de moraal maat de eihiek ... Uit dien hoofde pleit ik ervoor ethiek niet te gebmiken als men bedoelt moraal of zedeleer... Moraal geeft uitdrukking aan de tegenstelling goed-slecht; eeii ethiek maakt geen tegenstelling; 't zou geen zin hebben te spreken van een onethisch standpunt of van onethische denkbeelden. Desgelijks ook H. van Oyen - die in zijn inaugurale oratie over 'Logos en Ethos' op dit spreekgestoelte in 1942 crop heeft gewezen, 'dat de zedekunde stellig daaraan haar aangevochten en worstelend bestaan te danken heeft, dat zij zich menigmaal tot zedeleer is gaan verhefFen [biz. 3,4]"- in zijn 'ChristeHjke ethica' [1946, biz. 8]; en zijn opvolger, collegaH.de Vos, in zijn 'Inleiding tot de zedekunde' [le druk, 1952, biz. 8; 2de dr., 1959, biz. 9]. J.D.Bierens de Haan [1866-1943],'* in zijn in 1942 verschenen 'Ethica, Beginselen van zedeUjk zelfbewustzijn', hoofdstuk i [Mensch en wereld- orde: grondslag der zedeleer], onderscheidt anders: Zedekunde en zedeleer [ethiek] zijn hierin verschiUend, dat de eerstgenoemde een wfetenschap van feitcn is, beschrijvend en zoo mogelijk verklarend zede en zedelijk leven, gelijk dit zich hier en elders in den loop der eeuwen heeft voorgedaan. Maar zedeleer is een normwetenschap, steunend op het begrip eener tegenstelling van het behoorende en het niet behoorende, het zedelijk-goede en het kwaad. In de zedeleer valt nu weer onderscheid te maken tusschen een leer der grondbeginselen, die als een apriori in het zedelijk zelfbewustzijn inv\ronend zijn, en een leer der aanwending van deze in de samenleving met haar verschillende verhoudingen [huis- gezin, maatschappij, arbeidskring, staat, enz.]. Ter onderscheiding kurmen wij voor laatstgenoemde den term moraal gebruiken, voor eerstgenoemde dien van ethiek. Ethiek betekent dan de leer der grondbeginselen. Deze grondbeginselen vormen te zamen het apriori der zedelijke rede, tervidjl de moraal met een aposteriori der zedelijke ervaring te doen heeft. De twee gebieden zijn niet te scheiden, maar de methoden van onderzoek in beide mogen niet verward worden. Zo is er dus meervoudig spraakgebruik, waarop men lette ook bij kennis- neming van de litteratuur over de verhouding tussen 'recht en moraal' en van die over 'handelsmoraal' en 'handelsethiek'. Daarop hebben De Bussy en De Vos beiden met nadruk gewezen; hier Hgt bron van veel verwar- ring! De jurist, die in en buiten onze wetgeving veel onnauwkeurig en daardoor veelal verwarrend spraakgebruik kent, trooste zich door te lezen, wat De Bussy daarover wijders schrijft [in de hoofdstukken i, n en m, o.a. over de meervoudige betekenis van het woord zedelijk; waarbij de jurist dadehjk verband legt met den in onze wetgeving voorkomenden hoogst onzekeren term zedeUjk lichaam, door Samuel von Pufendorf, 1632-1694, genaamd persona moralis composita; door het Algemeen Pruisische Land- recht van 1794 moralische Person; door de ontwerpen BurgerHjk Wet- boek 1816 en 1820 zedelijk persoon; en door den Hogen Raad 3 februari 1853, W. 1513 corpus moralis;''^ en weUicht ook met den gebruikeUjken term 'morele schade', gebezigd o.a. door W. H. Drucker, Onrechtmatige daad, ac.pr. Leiden, 1912, biz. 194]. 29 JAARBOEK RIJKSUNIVEHSITEIT Over de 'handelsmoraal' is - zo in het algemeeti als vooral ook wat betreft de casuistiek - betrekkelijk weinig litteratuur verschenen; waarvan de meeste betrekkelijk verscholen, en waarvan veel, naar mijn indruk, aan velen niet bekend! Mij ontbrak de tijd na te gaan, wanneer de term 'handelsmoraal' het eerst is gebezigd. In het 'Woordenboek der Nederland- sche taal' komt hij bij mijn weten niet voor; evenmin in het 'Verklarend Handw^oordenboek der Nederlandse taal' van M. J. Koenen enj. Endepols, 25sten druk, i960; wel in Van Dale's 'Groot-Woordenboek der Neder- landse taal', doch voor het eerst in den zevenden drilk [195O, biz. 683]. Reeds lang voordien echter werd hij gebruikt o.a. door Rudolf Mees [1880-1951] in diens nog nader te noemen - prachtig - artikel over 'De moraal in het handelsleven', in 1918 verschenen en in 1952 herdrukt [herdruk biz. 17, 35, 39, 42, 48; voorts 'moraal van dehandel' op biz. 11 en 26; en 'koopmansmoraal' op biz. 11!]; en nadien door WiUem Hendrik Drucker [1887-1933] voornoemd in den in 1929 verschenen eersten druk van zijn 'Kort begrip van het recht betrefFende den industrieelen eigendom' in zijn indringende, in wezen alles zeggende en alles afdoende, opmerking: 'De regels van het recht betrefFende den industrieelen eigendom zijn regels van handelsmoraal of staandaardicht bij' [biz. 6; 2den dr., 1949, biz. 8; 3den dr., 1954, biz. 8]; opmerking, waarin wij - hedenmiddag - voor het eerst den werkehjken samenhang tussen handelsrecht [want het recht betreffende den industrielen eigendom is daarvan een onderdeel] en handelsmoraal horen! Doch ook zonder dien term te gebruiken is over 'handelsmoraal' geschreven; oudtijds veelal in afkeurenden zin, in beelden, die tot op den dag van vandaag bij velen een hardnekkig bestaan hebben, en die er in 1951 toe hebben geleid, dat F. L. van Muiswinkel op de vierendertigste Wetenschappehjke samenkomst der Vrije Universiteit te Amsterdam op II juh 1951 refereerde over'Reputatie en functie van de handel', aldus aanvangende: Van oudsher bestaan er met betrekking tot de handel een aahtal ingewortelde mis- , vattingen, die alle voortspruiten uit een oppervlakkige beoordeling van de functie, die de handel in het economisch leven vervult. Deze misyattingen bezorgen de koopman in brede kringen een reputatie, volgens welke de zinspreuk 'Eerlijk in handel, christelijk in wandel' een contradictio in terminis zou zijn.*" En zes jaren later, 28 juni 1957, constateerde L.J. Hijmans van den Bergh, toen voorzitter van de Nederlandse Juristen-Vereniging, in zijn openings- rede voor de 83ste vergadering dier vereniging, in de oude handelsstad, mijn geboorteplaats, Dordrecht, gehouden: Er zijn, merkwaardigerwijs, nog wel juristen, - en geen slechte -, die in de handel niet veel anders zien, dan een gesublimeerde en niet strafbaar gestelde, vorm van op- lichterij.*'- 30 REDE Er heerst hier zeer oud en hardnekkig zeer! Wie opslaat het levenswerk van Abraham Trommius [1633-1719] - bij mijn wfeten Groningen's eerste ere-doctor [i december lyiy]^^ _^ Jg 'Volkomene Nederlandsche Con- cordantie ofte Woord-Register des Ouden en Nieuwen Testaments' [Nieuwe Testament, aangevangen door zijn schoonvader Johannes Mar- tinus, Groningen 1672; Oude Testament i, Amsterdam, 1685; 11 Amster- dam, 1691; Tweede druk, samengevoegd, Groningen, 1719; daarvan tweede druk, Leeuwarden i, 1750; 11, 1751; iii, 1754; derde druk, getiteld 'Neder- landsche concordantie van den Bijbel', Rotterdam, 1911; 9e dr., 's-Gra- venhage, 1961],^^ op woorden 'handel, handelaar, koop, koophandel, koopman, koopwaren, v^^isselaar, woeker, woekeraar, enz.' vindt een ganse reeks plaatsen in het Oude en in het Nieuwe Testament, hier van belang. Maar men zij hier voorzichtig: Rudolf Meeshaalt hier Spreuken aan. 'Duur, duur, zegt de koopman, maar als hij weggaat dan beroemt hij zich' [20:4]. Maar wat heeft Mees hier met 'koopman' bedoeld? De 'koopman' in den gebruikelijken zin des woords, d.Av.z. hij, die zijn beroep ervan maakt handel te drijven, o/gewoon de 'kooper', waarvan de Staten-Vertaling, de Leidse vertaling [1901], de Petrus Ganisius vertahng [1939] en de nieuwe vertahng op last van het Nederlandsch Bijbelgenoot- schap spreken, dus ongeacht of die tevens is 'koopman' in den gebruikelijken zin? - En Van Muiswinkel citeert Genesis 23, het verhaal van den verkoop door Efron, een Hethiet, aan Abraham van een stuk veld tot begraving van Sara voor vierhonderd sikkelen, 'bij de koopman gangbaar' [zoals Van Muiswinkel aanneemt: een 'exorbitant hoge prijs', waarbij 'deze perkoper misbruik maakte van zijn machts-positie, wetend, dat Abra- ham op korte termijn grond kopen moest'; 'misbruik van omstandigheden' dus, zegt de jurist in zijn terminologie!].** Maar, alweer, was deze verkoper een 'koopman' in den gebruikehjken zin des woords ? Vraag, die te meer rijst, nu het hier verkoop betrof van onroerend goed, terwijl, althans naar vroegere voorstellingen, - en bij ons, voor de genoemde wet van 1934, Stb. 347, ook naar de wettelijke omschrijving in het Wetboek van Koophandel, artt. 2 en 3 -de koopmanhandeldeuitsluitendinroerenJe goederen [merces, marchandises et denrees, Waaren, waren] l^* Zo niet, - dan wordt hier gelaakt niet de handel in engen zin, doch de handel in den ruimen zin van 'handel en wandel', met name de handehng van dezen, hier in Spreuken bedoelden, koper, respectievehjk den in Genesis bedoelden verkoper: van «fe(-koopheden dus. Daarmede is dan het in Spreuken en Genesis aan de orde gestelde probleem verlegd naar het gedrag van den gewonen mens, den particuher [zoals deze, ook wettehjk, wel wordt genoemd],^^ ongeacht of hij tevens koopman is! Zo toont ook hier zich weer het Oude Testament het meest menselijke aller boeken te zijn [voor mij, ook als jurist, mede daarom het boeiendste boek]!

31 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT Van bedenkingen, afkeer[?], tegen den handel getuigen ook Plato [427- 347 V. Chr.] en Aristoteles [384-322 v. Chr.].^' En ligt er wellicht ook symboliek - ten kwade van den handel - in de benaming van een van Plautus [254-184 V. Chr.] toneelstukken, naar den hoofdfiguur, als Mer- cator'?^^ Wei symboHsch - zo wordt het veelal voorgesteld - is de dubbele functie, en de naam, van Mercurius: god van den handel, tevens van de dieven! Degrootste invloed - zo komt het mij voor - althans op de latere rechts- litteratuur, is uitgegaan van het bekende verhaal in het Nieuwe Testament van de tempelreining, voorkomende in aUe vier Evangelien: Matthaeus 21:12, 13; Marcus 11:15-17; Lucas 19:45, 46; Johannes 2:14-17 [met dien verstande, dat dit verhaal in de eerste drie evangehen, de synoptische, is geplaatst in het einde van Jezus' leven, onmiddelhjk na den intocht in Jeruzalem op wat wij nu Palmzondag noemen; in het evangelic naar Johannes in het begin van zijn optreden, dadehjk na de briuloft te Kana en zijn kort verbhjf te Kapernaum]. Juist door de plaatsing na den intocht wint het verhaal aan waarhjk dramatische kracht. Ik lees U voor naar Matthaeus, in de nieuwe vertahng op last van het Nederlandsch Bijbelge- nootschap [21:1-14]:

1. En toen zij Jeruzalem naderden en te Bethphage kwamen, aan den Olijfberg, toen 2. zond Jezus twee discipelen uit, tot wie hij zeide: Gaat naar het dorp, dat tegenover U ligt, en terstond zult gij een ezelin vastgebonden vinden, eh een veulen bij haar. 3. Maakt haar los en brengt haar tot Mij! En indien iemand u lets er over mocht zeggen, zegt dan: de Here heeft ze nodig. Hij zal ze terstond [terug] zenden. 4. Dit is geschied, opdat vervuld zou worden hetgeen gesproken is door den profeet, toen hij zeide: 5. Zegt der dochter Zions: Zie uw Koning komt tot u, zachtmoedig en rijdend op een ezel, en op een veulen, het jong van een .lastdier. 6. Nadat de discipelen heengegaan waren en gedaan hadden, zoals Jezus hun had op- 7. gedragen, brachten zij de ezehn en het veulen en zij legden hun klederen er op, 8. en Hij ging daarop zitten. En het merendeel der schare spreidde hun klederen op den weg, anderen sloegen takken van de bomen en spreidden die op den weg. 9. En de scharen, die voor Hem uit gingen en die volgden, riepen, zeggende: Hosanna den Zoon van David, gezegend Hij, die komt in den naam des Heren; Hosanna in de hoogste hemelen! 10. En toen hij Jeruzalem binnenging, kwam de gehele stad in rep en roer en zeide: 11. Wie is dit? En de scharen zeiden: Dit is de profeet, Jezus, van Nazareth inGahlea. 12. En Jezus ging den tempel birmen en dreef alien uit, die verkochten en kochten in den tempel, en de tafels der wisselaars keerde Hij cm en de stoelen van hen, die 13. deduivenverkochten, en Hij zeide tot hen: Er staat geschreven: Mijn hms zal een bedehuis heten, maar gij maakt het tot een rovershol. 14. En in den tempel kwamen blinden en lammen tot Hem en Hij genas hen...

32 REDE Er is een geschrift, geschreveri door een onbekendeii schrijver - of liever: waarvan niet bekend, althans niet zeker is, wie de schrijver is [auctore incerto\ -, bekend onder den naam: Opus imperfectum in Matthaeum / Onvol- tooid werk op Matthaeus. Dit is een onvoltooide, uit 54 homilien bestaande, commentaar op liet evangelie naar Matthaeus. Daarin lezen wij in de vermaard geworden jSste homilie, gewijd aan Matthaeus 21, verzen 12 en 13:

Et cjiciebat vcndeiites a emcnies dc tcmplo: significans quia homo mercator vix aut nuii- quam potest Deo placere. Et ideo nuUus Christianus debet esse mercator; aut si voluerit csse, projiciatur de Ecclcsia Dei, dicente propheta: Quia non cogitovi negotiationes, iiitroibo in potenlias Domini [Psal. 70. 15]. Quemadmodum enim qui ambulat inter duos inimicos, ambobus placere volens, et se commendarc, sine maliloquo non potest esse: necesse est enim ut et isti male loquatur dc illo, et il. male loquatur de isto: sic qui emit et vendit, sine mendacio ct pcrjurioesse non potest: necesse est enim ut negotiatoribus hie juret, quia non tantum valet res, quantum comparat earn, et ille juret quia plus valet res, quam vendit... Vcrtaald: En hij dreefde verkopers en de kopers uit den tempel: daarmede te kemien gevehd [hetgeen betekent], dat een mcns, die mercator/koopman is, nauwelijks of nooit God [Gode] kan behagcn. En daarom behoort geen Christen mercator/koopman te zijn; of anders, indien hij het zou willen zijn, zal hij uit de kerk Gods worden gedreven, zoals dc prefect zegt: Oindat ik de getallen niet weet, zal ik hcnengaan in dc mogendheden des Hceren HEEREN [Staten-vertaling: Psalm 71: 15 slot en 16 begin]. Zoals het inimers onmogelijk is, dat wie wandelt tussen twee persoohlijke vijanden, en die dezcn beiden wil behagen en zich bij hen beiden wil aanbevelen, zulks doet zonder kwaadspreken [het is immers noodzakelijk, dat hij, 6n tegen dezen kwaad spreekt over genen, en tegen'over genen kwaad spreekt over dezen], zo is het onmogelijk, dat wie koopt en verkoopt zulks doet zonder leugen en meineed: het is immers noodzakelijk, dat deze tegenover zijn kooplieden-verkopers zweert, dat dc zaak niet zo vcel waard is, als waarvoor hij haar verwcrft, en gene, dat de zaak nicer waard is, dan waarvoor hij haar verkoopt. . .

Men denke zich de ontzetting in, die deze woorden, afkomstig van een zeker gezaghebbend man, op zijn gehoor en/of lezers hebben gemaakt. De verontruste reactie van die zijde, een vraag, is dan 00k niet uitgebleven:

. . . Ergo ostende nobis quis est negotiator? omnes enim homines videntur negotiatores. Eccc qui arat, comparat bovcs ut spicas vendat ct qui opcratur lignum, comparat lignum, ut utensilia vendat; et linteonarius comparat hnteamina, ut vendat et ostendat: et foenerator mutuat pecuniam, ut toUas usuras. Et quomodo antiqui Judaei et apostoli artificia laudaverunt? Qui magis sunt sine peccato. Sicut et Paulus fuit sutor taber- naculorum, ct ipse mandat, dicens: Curent et nostri bonis operibusprcaecesse [Titus 3. 14]. Et apostoli quidam, sicut legimus, piscatores esse. Vcrtaald: Daarom zet ons dan uiteen wie een koopman is? Alle mensen immers schijnen kooplicdcn te zijn. Zie, wie ploegt, koopt rundcrcn, teneinde korenaren te verkopcn; en wie zich toclegt op houtbewerking, koopt hout, teneinde gebruiks- voorwerpen tc verkopcn; en de linncnhandelaar koopt linnen, teneinde dat te verkopcn eh te laten zien; en de bankier leent geld, teneinde rente te beuren. En hoe hebben de oudc Joden en de apostelcn dc ambachtcn geprezen? Dat zeggen wij, omdat

, 33 ■ . JAARBOEK RIJKSUNIVEHSITEIT

die toch te meer zonder zonde zijn. Zo is ook Paulus een tentenmaker geweest, en zelf draagt hij op, zeggende: Laten ook de onzen leren voor te gaan in goede werken [Titus 3:14; Nieuwe vertaling op last van het Ned. Bijbelgenootschap]. En enige apostelen, zoals wij hebben gelezen, zijn vissers.

Waarop als antwoord is gevolgd: 'Ego ostendam qui non est negotiator, ut qui secundum rcgulam istam non fiierint intelligas omnes negotiatores esse: id est qukumque rent comparat, non ut ipsam integrant et intmtitatam vendat, sed ut opusfaciat ex ea, ilJe non est negotiator: quia qui materiam operandi sibi comparat, Unde faciat opus, ille non reni ipsam vendit, sed magis artifi- cium suum, id est, qui rem vendit cuius aestimatio non est in ea ipsa re, sed in artificio operis, ilia non est ntercatio: utputa, faber comparat ferrum, et facat ferramentum; sed ferramentum illud non tantum habet ferri quantum valet, sed secundum opus ferra- menti appretiatur. Qui autem comparat rem ut illain ipsam integram immutatam daitdo lucretuf, ille est mercator, qui de templo Dei ejicitur. Unde super omnes mercatores plus maledictus est tisurarius. Si enim qui rem comparatam vendit, mercator est et male- dictis: quanto magis maledictus erit qui non comparatam pecuniam, sed a Deo donatam sibi dat ad usuram?' [Cursivering van mij. - J. W.] Vertaald: Ik zal uiteenzetten wie niet koopman is, opdat gij zult begrijpen, datzij, die niet overeenkomstig dien regel zuUen zijn geweest, alien kooplieden zijn: deze regel is: al u/ie een zaak zich aanschaft, niet met de bedoeling om diezelfde zaak volledig en onver- anderd [onbetverkt] te verkopen, dock teneinde haar te beiverken, die isgeen koopman: want wie zich aanschaft de stof van het te bewerkene, waarvan hij het werk zal maken, die verkoopt niet de zaak zelf, maar veeleer zijn handwerk [zijn kunst]; dat betekent, dat wannecr iemand een zaak verkoopt, wiens waardering niet is gelegen in de zaak zelf, maar in het aan die zaak verrichte handwerk, er geen koophandel is: zoals de smid zich ijzer aanschaft, teneinde ijzerwaar te maken; maar die ijzerwaar is niet alleen zoveel waard als het ijzer waard is, maar wordt gewaardeerd overeenkomstig den daaraan vertichten arbeid. Wie echter zich een zaak aanschaft teneinde door de overdracht van diezelfde zaak te tvorden verrijkt [dus: teneinde die met tvinst te verkopen^ die is een koopman, die uit de tempel Gods zal worden gedreven. Hieruit volgt, dat boven alle koopUeden nog verdoemder is de geldschieter tegen rente. Indien immers degenc, die een zich aangeschafte zaak verkoopt, koopman is en verdoemd: hoeveel te meer verdoemd zal hij zijn, die het geld - dat hij zich niet heeft aangeschaft, doch dat hem door God is geschonken - aan een ander overdraagt tegen rente.

Wie was deze auctor incertus j onbekende schrijver, van dit Opus imptrfec- tum in Matthaeum j Onvoltooid werk op het evangelic van Matthaeus ? En hoe werd over zijn beschouwing over den koophandel en den koopman in den loop der volgende eeuwen geoordeeld ? Het werk is oudtijds toegeschreven aan den kerkvader Johannes Chryso- stomus [± 354-407], om zijn welsprekendheid aldus genoemd: 'Goud- mond'. Het werd met vermelding van zijn naam - aanvankelijk zonder meer, doch later met opmerkelijke toevoegingen - opgenomen in het grote, beroemde werk van Gratianus [f ± 1159], getiteld oorsproiikeUjk 'Concor- dantia discordantium canonutn / Concordantie van uiteenlopende canones', of wel 'Concordantia Discordantiae, sive Divinus Decretorum Codex j Concor-

34 REDE dantie van het uiteenlopende, of Goddelijk Wetboek van Decreten', en later 'Decretum Cratiani / Decreet van Gratianus', onder welken laatsten naam het alom bekend is. Dit is een beroemd handboek over kerkelijk recht, verzameling tevens van uitspraken van kerkvaders, samengesteld ongeveer 1140. Later vormde het het eerste deel van het in opdracht van het Concihe van Trente [i545-1563] op bevel van Pans Gregorius xiii [i572-1585] na herziening door de 'correctores romani' in 1582 opnieuw, in authentieken vorm, uitgegeven Corpus iuris canonki [welk wetboek in 1918 is vervangen door den Codex iuris canonici].

Deze 'Concordantie' en 'Decretum' zijii verdeeld in drie PartesjDeien, te weteii: I. Diifmrtiottei/Onderscheidingen [loi], onderverdeeld' in capi'to/hoofdstukken; II. CflMifle/Gevallen [36], onderverdeeld in QuaestioneslVTa-gen, en deze weer in capita/ hoofdstukken; m. Dw(mc(io«es/Onderscheidingen[5]. In de opschriften boven sonimige capita staat PALEA, hetgeen - naar wordt aange- nonien- beoogt aan te duiden, dat bedoelde hoofdstukkenna den dood van Gratianus aan het werk zijn toegevoegd; eerst door zijn leerling Paucapalea, te Bologna [naar wien die toevoegingen zijn genoemd] en later door anderen.

Wij lezen daarin in Pars i, Distinctio 88 [aanhefFende met de Môorden: 'Prohibentur ergo clerici cupiditatis negotia suscipere, non pietatis curam viduis & orphanis impendere / Het is dus aan geestehjken verboden de viêrken der begeerte te ondememen, niet om de zorg der hefde, toewijding, tnedeUjden, aan wêduwen en wezen te besteden'], welke is onderverdeeld in 14 capita, in de capita 9 tot en met 13:

IX. Een vermaning van den kerkvader Hieronymus [342-430] aan de geestelijkheid om den handel 'quasi quandam perstem/als een zeker pest' te vermijden. X. Een verbod van den kerkvader Augustinus [354-420] - waarbij hier vermoedelijk moet worden gedacht aan pseudo-Augustinus - aan de geestelijkheid om handel te drijven. XI. Item loharmes Chrysostomus sup. Mathaeum. De eodem. Palea. [Vertaald: Evenzo Johannes Chrysostomus op Matthaeus. Over hetzelfde onderwerp. Palea.] Hieronder volgt de hierboven geciteerde tekst van den onbekenden schrijver van het Opus imperfectum in Matthaeum! xn. Over hetzelfde onderwerp de kerkvader Augustinus b ij den hierboven geciteerden psalm 70:15 [Staten-vertahng 71:15 slot 16 begin], xm. Over hetzelfde onderwerp de kerkvader Cassiodorus [± 490-583] op denzelfden psalm, zelfde vers.

Zo althans staat caput 11 in de uitgaven van de 'Concordantia Discordan- tiae, sive Divinus Decretorum Codex' [Venetie, i486] en van het 'Decre- tum Gratiani' [Basel i^oo], de oudste uitgaven, die ik heb kunnen raadplegen; beide bijzonder mooie incunabelen, aanwezig in onze universi-. 35 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT teitsbibliotheek, en waarvan de eerstgemelde - zoals wel zal mogen worden afgeleid uit de daarin voorkomende aantekening - heeft toebehoord aan Viglius van Aytta [1507-1577]. Evenzo in de uitgave 'Decretum Gratiani, seu verius Decretorum cano- nicorum collectanea' [Antwerpen, 1573], met toevoeging evenwel achter 'super Mattaeum' [daar, evenals in de gemelde uitgave Basel ijoo geschreven met twee t's] van: 'homil. 38'! In de oude uitgaven echter, verschenen na de herziening door de 'correc- toresromani', dieikheb kunnen raadplegen -nl. Decretum Gratiani, Parijs 1612 enTurijn 1620; enCorpus iuriscanonici,Lyoni6i4,1622; Baseli66i, 1670,1682,1696; Maagdenburg 1747 - komen twee, m.i. hoogst belangrijke, aanvullingen voor: en wel:

1. De toevoeging achter de woorden 'lohannes Chrysostomus super Matthaeum' tussen haakjes, van: [id est Auctor operis imperfecti, horn. 38, ad c. 21 Matth.], vertaald: 'id est' de schrijver van het onvoltooide werk, homilie 38, op Matthaeus 21! Hoe echter de woorden 'id est' vertaald? Die hebben, dunkt mij, een dubbele betekenis, zoals 00k onze uitdrukkingen, 'dat wil zeggen' en 'dat is te zeggen', die m.i. hier beide als vertaling kunnen gelden, een dubbele betekenis hebben, nl. a. 'dat is' [hetgeen m.i. niet anders kan betekenen dan een blote, eenvoudige toelichting; hier omtrent het in het Decretum Gratiani bedoelde werk van Johannes Chrysostomus] en b. 'althans' [een voorbehoud dus; hier omtrent de vraag of Johannes Chrysosto- mus wel de schrijver van bedoeld werk is]! 2. De toevoeging, onder het citaat: Haec Palea [quemadmodum et sequens] est in aUquot vetustis exemplaribus, in quibus Paleae raro habentur. Est auteni sumpta ex auctore operis imperfecti [cuius multae sententiae rejiciendae, partim in bonam partem interpretandae sunt] et quidem multis locis de industria, quod ibi plenibus, hie in summam redactum est, incolumi fere sententia. Vertaald: Deze Palea [Zoals immers, en wat daarop volgt] komt voor in enige oude exemplaren, waarin de Palea's hier en daar voorkomen. Het is nu ontleend aan den schrijver van het onvoltooide werk [waarvan veel gedachten moeten worden verworpen, deels ten goede worden uitgelegd], en wel op vele plaatsen over de werkzaamheid, dat daar uitvoerig is behandeld, hier tot de hoofdzaak is beperkt, terwijl de strekking nauwelijk is aangetast...

Naar mijn indruk laten deze uitgaven van 1612-1747 blijken van twijfel omtrent het auteurscbap; en zeker geven zij blijk van critiek op den inhoud van het Opus imperfectum in Matthaeum, voor zoverre betreft de homihe 38 op Mattheus 21:12 en 13 ! Deze critiek - zo wil mij voorkomen - ligt geheel in de lijn van Augusti- nus [354-430], die - zo wil mij althans wederom voorkomen - in deze veel milder heeft geoordeeld.^^ En zeker in die van Albertus Magnus [1193 of 1206 -1280] in diens 'Commentarius in Matthaeum / Commen- taar op Matthaeus', met name op Matthaeus 21 : 12 en 13, waarin deze op aan duidehjkheid niets te wensen overlatende wijze - en, naar mij Hjkt, 36 REDE voor de zeker velen, die zich door het harde oordeel in het opus imperfectum bezwaard hebben gevoeld bevrijdend - leert:

Ementes... non peccabant, iiisi quoad locum: quia non erat licituni emere in templo .. ./De kopers... zondigden iiiet, behalve wat betreft de plaats: omdat het niet geoorloofd was te kopen in den tempel...

En, zo hier van twijfel omtrent het auteurschap sprake is geweest - en naar mijn indruk is dat inderdaad het geval geweest - dan is ook deze niet nieuw. Immers reeds Desiderius Erasmus [1467-1526] had het Opus imper- fcctum in Matthaeum opgenomen in zijn in 1530 te Basel verschenen latijnse uitgave van alle in het Grieks geschreven werken [Opera omnia] van Johan- nes Chrysostomus, en wel in Tomus in, biz. 473, onmiddelhjk achter Chrysostomus', uit 89 homilien bestaanden, commentaar op hetzelfde evangehe, met als opschrift 'Eruditi commentarii in evangelium Matthaei incerto auctore j Geleerde eommentaren op het evangelic naar Matthaeus door een onbekenden schrijver, of hever: waarvan niet zeker is, wie de schrijver is'. In zijn Inleiding hierop deelt Erasmus zelfs mede zelf er niet over te twijfelen, dat in ieder geval Johannes Chrysostomus niet de schrijver ervan is ['Primum nulla dubitatio est hoc opus non esse Chrysostomi / Vooreerst is er geen twijfel over, dat dit werk niet van Chrysostomus is'].

Als argumenten hiervoor voert hij aan o.a. zijn twijfel of Chrysostomus wel in het latijn heeft geschreven ['suspicor iUum Latine scripsisse'], en voorts zijn critiek op vele plaatsen, o.a. op bovenbedoelde 38ste homilie over Matthaeus 21:12 3n 13, waarover hij schrijft: 'Hormha 21 damnat negotiationem et mercatores ejiciendos censet ex Ecclesia. At hi nunc extrudent canonicos/De homihe over Matthaeus 21 veroordeelt den handel en oordeelt, dat de koopHeden uit de kerk behoren te worden gedreven. Maar deze verdringen nu de canonici'. Geheel duidelijk is Erasmus' bedoehng hier niet: gevolg van de dubbele betekenis, die het werkwoord 'extrudere/verdringen' in dit zinsverband kan hebben! Heeft nu Erasmus bedoeld te zeggen, dat de koopheden nu, d.w.z. in Erasmus' tijd, zo talrijk zijn, dat zij de canonici verdringen, zodat van een wijs man als Chrysostomus niet kan worden verwacht, zo over koopheden te hebben willen schrijven? O/" heeft Erasmus zich hier wellicht - zeals hij wel meer heeft gedaan - jegens de canonici een vinnigheid veroorloofd, en beoogd te zeggen, dat deze canonici 'nu' wel zoveel met de kooplieden gemeen hebben, [dat immers de canonici met de koopHeden staan samen te dringen, doch door laatstbedoelden worden verdrongen], dat een wijs man als Chry- sostomus zich wel zou hebben gewacht zulk een hard oordeel over de koopheden uit te spreken? Ik dank dezen - voor mij verrassenden - dubbelen uitleg aan wijlen Dr. S.J.Bouma [1900-1963], in leven Bibhothecaris onzer Universiteitsbibhotheek, die mij nu ruim tien jaren geleden, toen ik mij voor het eerst met deze problematiek heb bezig gehouden - werk, dat ik wegens ander werk vele jaren heb moeten laten liggen - zo veel en waardevol heeft geholpen, en bij het zoeken naar de geschriften der kerkvaders op dit gebied, en bij dat naar de bedoehng van Erasmus. In den nacht, volgende op den ochtend, waarop ik deze woorden in hun eerste redactie had neergeschreven [3

37 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

augustus 1963], teneinde Hem hier openlijk mijn daiik te betuigen, is Hij, jareiilaiig hart-patient, onverwacht van ons heengegaan. Ik herdeiik Hem hier, dankbaar voor zijn onmJsbare hulp en de wijze, waarop die werd verleend, in het gevoel in het nader leggen van contact met Hem te zijn tekort geschoten.. .^'' Ook in latere uitgaven van alle werken [Opera omnia] van Johannes Chrysostomus, waarin het Opus imperfecium in Matthaeum is opgenomen vindt men twijfel omtrent het auteurschap. Zo in die, welke drie jaren na Erasmus' dood, eveneens te Basel is verschenen, 1539, Tomus n, biz. 476 vlg., waarin het Opus en Erasmus' Inleiding daarop, evenals in de uitgave van 1530, is opgenomen onmiddellijk achter Chrysostomus' commentaar op het Matthaeus-evangehe en met vermelding van de woorden 'incerto auctore' [ik deel dit mede op gezag van coUega H. van Oyen te Basel, die dit voor mij in het daar aanwezig exemplaar nazocht, en dien ik daarvoor hierbij dank]; voorts in de uitgaven van Bernardus de Montfaucon [1655-1741], Parijs 1724, in Tomus VI, biz. i, achter biz. 618; en in die van Jacques-Paul Migne [1800-1875], Patrologia Graeca, deel 56 [1862], biz. 601 vlg.; in beide met een voorafgaande 'Diatriba ad Opus imperfectum in Matthaeum, quod Chrysostomi nomine circumfertur/Ver- handeUng over het onvoltooide werk op Matthaeus, dat op Chrysostomus' naam alom wordt verspreid'.

Wie nu de schrijver van het Opus imperfectum in Matthaeum is geweest, is onzeker; men vermoedt een Ariaans bisschop uit Chrysostomus' tijd, als hoedanig worden genoemd de Gothische bisschop Wulfila [f 383], de bisschop Maximinus [± 427], en anderen.^^ In ieder geval was hij, naar Erasmus' oordeel, een:

homo eruditus et facundus et in divinis litteris sic exercitatus, ut mea quidem sententia hac in parte non cedat Chrysostomo/een geleerd en welbespraakt man en in de god- delijke geschriften zo bedreven, dat hij naar mijn mening zeker niet bij Chrysosto- mus achterstaat.

Hij worde hier verder pseudo-Chrysostomus genoemd! Hoogstmerk- waardig is, dat niettegenstaande deze twijfel omtrent het auteurschap, en niettegenstaande zelfs Erasmus' overtuiging, dat de schrijver in ieder geval niet Chrysostomus is geweest, de bovengeciteerde beschcuwingen uit het Opus, en in het bijzonder ook de uitspraak 'nullus Christianus debet esse mer- catorj geen christen behoort koopman e zijn' in latere eeuwen, zelfs in onzen tijd nog, bij herhaling aan Johannes Chrysostomus wordt toegeschreven, ook in de handelsrechteHjke htteratuur, o.a. in Molengraaff's Leidraad bij de beoefenjng van het Nederlandse handelsrecht, vanaf den eersten druk, biz. I [weUce bladzijde hierdoor zelfs de oorzaak van mijn gehele studie in deze is geweest!]! De verklaring hiervoor moet m.i. hierin worden gezocht, dat Thomas van Aquino [1224 of 1225-1274] de beschouwingen uit het Opus imperfectum in Matthaeum - en in aansluiting daarop die van de kerkvaders Cassiodorus [490-583], Hieronymvis [342-420] en Augusti- nus [3 54-430] - heeft opgenomen in zijn Secunda Secundae Summae Theolo- giae, in Quaestio LXXVII, getiteld 'Defraudulentia quae committitur in emp- REDE tionibus et venditionibus / Over het bedrog, hetwelk wordt gepleegd bij kopen en bij verkopen', in het vierde artikel over de vraag 'Utrum liceat, negotiando, aliquid carius vendere quatn emere j Of bet geoorloofd is, in den handel, iets duurder te verkopen dan te kopen'; zulks op naam van Chry- sostomus; en evenzo Benvenuto Straccha [i 509-1578], afgaande op uitgaven van Decretum Gratiani van v66r 1582, met vermelding tevens van Thomas van Aquino; en in den invloed hunner werken op de latere htteratuur! Overigens, Thomas oordeelde aanmerkeUjk milder dan Chrysostomus; meer in den geest, zo komt mij voor, van Augustinus. En zo ook de latere schrijvers; behoudens enige - van hem wel meer bekende - uitvallen van Maarten Luther [1483-1564], in diens: [Groszer] Sermon von demWucher [1520]; An den christlichen Adel deutscher Nation von des christlichen Standes Besserung [1520]; en Von kaufshandlung und Wucher [1524]. Ik noem U achtereenvolgens'^ [zelfs lovend]:

Benvenuto Straccha [1509-15 56], Tractatus de mercatura, seu mercatore, Pars prtma, §§ 4. 5. 23 [verwijzing naar Decretum Gratiani, Distinctio 88, caput 11], § 29 [inter- pretatio/uitlegging van gemelde plaats uit het Decretum Gratiani, met vermelding van Chrysostomus en Thomas] ,30-37 [rente, woeker, geoorloofde en ongeoorloofde koophandel: 'malusmercator non est proprie mercator/een slechte koopman is eigenlijk geen koopman]; en Pars secunda, §§ 1-7,13 vlg.. Johannes Calvijn [1509-1564], waarover nader hieronder bij P.A.Diepenhorst en G.C.vanNiftrik. Dirck Volckertszoon Coornhert [1522-1590], De Koopman, Haarlem 1580, opgenomen in: Coornherts Werken, Deel n, Amsterdam 1630; - een Dialoog tussen Coornhert en Geerhart Mercator, waarvan hier vooral van belang de capita / hoofdstukken vn [Beschrijvinge van een ChristeHjk, goet ende wijs koopman] en xxv [Dat een christelyck Coopman rechtvaerdelyck na winst soekt, sonder v^rinst voor hem te begeeren]. Hendrik Laurenszoon Spieghel [i 549-1612], Moraale beroerende de amptspUcht des christelijken coopmans aan T.V.N. ; en Brief 'an zyn Vrvuid Dideryk Volkerts Coorn- hert' over 'Koops- ende Verkoops-recht-regelen', 1583, beide vermeld in het na te melden tijdschrift 'De Koopman, of Bydragen Ten Opbouw van NeMands Koop- handel en Zeevaard', Eerste Deel, Amsterdam, 1768, no. 54. Hugo de Groot [1583-1645], jurist, bij uitstek ook in handelszaken, en godsdienstig denker - als Coornhert, voorloper der remonstranten, en van na te noemen van Baerle, remonstrantsgezind, - die in zijn' Annotationes in Novum Testamentum' bij Matthaeus 21: 12 en 13 op de hier aan de orde gestelde vraag niet ingaat. Caspar van Baerle [1584-1648] in zijn hierboven reeds genoemde beroemde rede 'Mercator sapiens, sive Or'atio De conjungendis Mercaturae & PhUosophiae studiis/De wijze koopman, of Rede over het verbinden, samenvoegen, verenigen van de studie van den handel en die van de philosophie', Amsterdam, 1632; vertaald in het nederlands in 1641, 1662, 1689, herdrukt 1932. [Op biz. 31 verwijzing naar o.a. Chryso- stomus]. Johannes Marquard [1610-1688], 'Tractatus politico-juridicus de iure mercatorum et commerciorum singulari/PoUtiek-juridische verhandeUng over het op bijzondere 39 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

recht der kooplieden en handelaren', Frankfort 1662, caput i [De Mercaturae prae- stantia, Dignitate, & cum literarum studiis commercio/Over de voortrefFelijkheid en waardigheid van den koophandel, en over den handel samen met de studien in de letteren], aan het slot waarvan de schrijver zich op Van Baerle [Barlaeus] beroept. [Be- kend is, dat Marquard in 1632 een reis naar Holland, Engeland, Frankrijk en Italie heeft ondernomen; allicht heeft hij in Holland van diens rede vernomen!] Jacques Savary [1622-1690], Le parfait negociant ou Introduction general pour ce qui regarde le commerce, opgedragen aan Colbert, Parijs 1688, herhaaldelijk herdrukt; in het Nederlands vertaald door G.Broekhuizen, De volmaakte koopman, Amsterdam, 1683; - en Les pareres. De Koopman, of Bydragen Ten Opbouw van Neerlands Koophandel en Zeevaard, Aan alien... Liefhebberen en Beoefenaren van onzen Nederlandschen Uitgebreiden Koophandel en bloeiende Zeevaard... eerbiedig aangeboden en opgedragen door Gerrit Bom, Zes delen [Amsterdam 1768-1776], Wekelijkse uitgaven, houdende 'Vertoogen', o.a. over handelsmoraal, met nauwkeurige aanwijzingen, o.a. i, no's 2 [Lof des Koophandels], 4 [Beginzelen van Koophandel], 5 [Wat de Weetenschap des Koophandels is], 50 [Zeedig Vertoog over de Gierigheid, het Bedrog, en de Vervalsing], 54 [Lof op van Baerle, en manuscripten van Hendrik Laurenszoon Spieghel, 1548- 1612], 60; - n, no. 28 [Eerlijkheid en goede trouw als ankers van den koophandel]; - m, no's 45 [Over het goed vertrouviren en de eerlijkheid], 60 [Over 'zwindelen' en 'zwindelhandel']; - iv, no's 2 [Verdediging van den koophandel], 6-11, 18-19 [ver- kwisting]; - v, no. 14 [Ongetrouwheid van een jong' Heer in het ontdekken van de kantoorgeheimen zijner patronen. Kommissiebedriegerijen], 18 [Kargadoors, gehime kanalen en menigvuldige streken], 21-23 [beroepskeuze]; - vi, no's 4-14. Franz Volkmar Reinhard [1753-1812], System der christhchen Moral, Theil m [Von den allgemeinen Hilfsmitteln der Christlichen Vollkommenheit], Kapittel 2 [Von dem Beystande Gottes und seines Geistes zum Guten], § 379 [Handel, als Mittel der sitt- lichen Bildung betrachtet], in: Band vi, eersten druk, vierden druk, Wittenberg 1810, vertaald in het Nederlands in negen delen door Joannes van der Linden [1756-183 5] in 1802-1826 [deal VI, 1811, § 379] endaarnadoorP.C.Molhuijsen[i793-i865] in 1827- 1833 [deel VI, 1830, § 379], beide met als opschrift dezer paragraaf: 'De Koophandel als middel der Zedelijke Vorming beschouwd'. Beantwoording der Vraage: Voor welke zedelijke verbeteringen, uit het gebod der liefde des naasten ontleend, zijn de Ambagten, Kunsten, Neeringen en vooral de Koophandel, vatbaar? Uitgegeven door de Maatschappij: Tot Nut van 't Algemeen, Amsterdam, 1793 [beantwoord door J. van Manen, Adz., aan wien de gouden eer- penning is toegewezen]. Herman Bosscha [1755-1819], De mercatura, humanitatis matre, rectorale oratie Amsterdam 1806 [gymnasium]. Joannes van der Linden [1756-1835], Regtsgeleerd, Practicaal, en Koopmans Hand- boek; ten dienste van Regters, Practizijns, Kooplieden en alien, die een algemeen overzicht van regtskeimis verlangen, Amsterdam 1806, Boek iv [Van den koophandel, en de wetten daar toe betrekkelijk], §§ Vl, noot 3 [over de moraal in den effecten- handel], x [over 'misbruiken' in den kleinhandel] en xi [over 'eerlijke winst' in 'Sociereit of Compagnieschap'] en biz. 440: Het beroep van Koopman wordt voor zoo fatsoenlijk gehouden, dat het zelfs aan den adeldom niet schaadt. . . De Joden, zoo wel als de Christenen, zijn 'er toe bevoegd ... P.A.Diepenhorst [1879-1953], Calvijn en de Economie, Wageningen, 1904 [met verwijzing naar Chrysostomus op biz. 39, 177, 188, 189]. LJ.le Cosquino de Bussy [1846-1920], De Koopman uit een zedekundig oogpunt,

40 ./ REDE

rectorale oratie Amsterdam i8 September 1905, Amsterdam 1905, tweede druk 1905. Rudolf Mees [1880-1951], een van Rotterdams grote zonen, De moraal in het handelsleven, in:DeSchakel, Orgaanvanden, 25 mei 1914 opgerichten, Godsdienstig- Democratischen Kring [onder redactie van Ph. A. Kohnstamm, 1875-1951; Paul Schol- ten, 1875-1951; MJ. A.Moltzer, 1882-1960; J.H.Gumiing J.Wzn., 1859-1951], derden jaargang, 1918 [in het laatste jaar dus van den in augustus 1914 uitgebarsten eersten wereldoorlog]; waardevolle, ami casuistiek rijke, beschouwingen, na zijn dood, door toedoen van 'zijn vrienden in de Kamer van Koophandel' voor Rotterdam als 'kleine daad van pieteit' in 1952 herdrukt, bij de Wereld-Bibliotheek, Amsterdam-Antwerpen, in het 'Ten Geleide' waarbij K.P.van der Mandele schrijft: 'Het schrijven van dat boekje toen, in de periode van oorlogs- en na-oorlogswinst en van soms wilde expansie in de bedrijven, was een daad van grote zedelijke moed. Nu, vandaag, zal de inhoud wellicht meer tot ieder spreken...'; en dezelfde: Wetenschap of praktijk als leerschool voor het bedrijfsleven, Toespraak op 18 januari 1949, naar aanleiding van zijn aftreden als voorzitter van het Algemeen Bestuur van de Nederlandsche Vereeniging voor hooger onderwijs in de economische wetenschappen, Rotterdam, 1949, biz. 19 en 20, over 'bewogeiiheid' en 'idealisme' in het 'economisch werk'. Anton Frcderik Philips [1874-1951], ter gelegenheid van zijn promotie tot doctor in de handelswetenschap honoris causa, te Rotterdam: '... De leider van een groot bedrijf... moet met een hoog gevoel van rechtvaardigheid bezield zijn en voor zijn medewerkers de grootst mogelijke zorg hebben... Den studenten van de Handels Hoogeschool zou ik willen toeroepen: ... Betracht eerlijkheid en coulance!...', in: Jaarboek der Nederlandsche Vereeniging voor Hooger Handelsonderwijs [Neder- landsche Handels-Hoogeschool] te Rotterdam 1927-1928, biz. 143-149. J.Offerhaus, Geschrevenenongeschrevenhandelsrecht, inaug. oratie, Amsterdam, 1941, biz. 19:'... Meer dan door het gezag van wetgever en rechter - door deze overtuiging wordt mijn betoog gedragen - zal de koopman den juisten regel moeten vinden uit eigen zedelijke kracht...' [onder verwijzing tevens naar Van Baerle en De Bussy!]. F. L. Muiswinkel, Reputatie en functie van de handel, Referaat voor de vierentwintig- ste wetenschappelijke samenkomst der Vrije Universiteit te Amsterdam op 11 juli 1951, Assen, 1951. R.Schippers, De gereformeerde zede, Kampen, 1954, biz. 40-47, over 'de innerlijke onzekerheid van alle tijden met betrekking tot een ethiek van de handel'. W.H.van Baarle, Reclamekunde en reclameleer, Leiden, 1956, hoofdstukken n [IVIaatschappelijke verantwoordelijkheid der reclame], biz. 33 [Ethische proefbalans], 36 [Printers' Ink Statute: Be honest...!], 37 [Code der internationale Kamer van Koop- handel], 41 [Nationale gedragsregels], 46 [Ethiek en concurrentie]. P.J.RoscamAbbing, Ethiek van degeldbesteding,Nijkerk, 1962, biz. 62 [.. .deopzich zelf... belangrijke vraag naar de ethisch wel en niet verantwoorde praktijken bij het geldverdienen, b.v. in den handel] en 94 [In het bedrijfsleven zijn niet alleen niet alle concurrentiemethoden, maar zelfs niet alle concurrentiedoeleinden verantwoord. Hier ligt een wereld van problemen...]; bij vv^elk laatste men vergelijke vooral W.H. Drucker, Onrechtmatige daad, De regeling van het Duitsche Burgerlijk Wetboek getoetst aan de praktijk en vergeleken met het Fransche en het Engelsche recht, in het bijzonder in verband met de benadeelingen in den economischen strijd, ac. pr. Leiden 1912, biz. 313, 314! G. C. van Niftrik, De Koopman, Zie ver, en wroet Om eeuwig goed, in: Koopman, Handel en Historie, PubHcatie nr. 8 van het Verbond van de Nederlandse Groothandel, i960; en dezelfde, De ethiek van de handel, in den bundel:

41 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT '

Handelswereld en Wereldhandel, Honderd jaren Intematio, Tien Essays onder redactie van H.Baudet, Rotterdam, 28 augustus 1963, met bijdragen van o.a. H. W. Lam- bers [De taaie mededinging], G.C.van Niftrik [De ethiek van de handel], J.Pen [Intro en extra], uit welke laatste ik hier citeer: ... De ondememing wil winst maken, dat spreekt vanzelf; maar de modern e ondememer wil bovenal een mooi bedrijf leiden. Mooi, dat wil enerzijds zeggen: humaan, evenwichtig, en, zo mogelijk, de vervaardiger van een fraai produkt [industriele vormgeving!] en anderzijds: expansief, met stijgende produktie, stijgende werkgelegenheid, stijgende produktiviteit, stijgende lonen. Zijn beslis- singen moeten worden gezien in het Ucht van deze doeleinden; dat zij daamaast winst opleveren is meegenomen... Nu moeten wij - ik loop op een conclusie vooruit - 00k weer niet overdrijven... [biz. 249]

Mij dunkt, het beeld, dat deze 'moralisten' in den ruimsten zin des woords - met name 00k een der 'modernsten', Pen, zqjuist geciteerd - hier geven van den handel, zoals die naar hun inzicht in werkehjkheid is en/of behoort te zijn - is wel een geheel ander dan het oude van o.a. pseudo- Chrysostomus en Maarten Luther, en het moderne van al diegenen, waarop in 1951 F.L. van Muiswinkel en in 1957 L.J.Hijmans van den Bergh hebben gedoeld, dat ik U schetste; een ander ook dan dat, hetwelk kort- geleden is getekend door Fokke Sierksma, Testbeeld, Essays over mens en televisie, Amsterdam, 1963, onder 8 [De koopman en de dominee] en 10 [Ceterum censeo], waaruit ik citeer: ... Het realisme van de Hollandse koopman is dan ook niet zelden de grofheid van de man, die grof geld verdient en die lol maakt als hij vrolijk is. Het kenmerk van deze vrolijkheid is niet alleen gebrek aan subtiliteit, maar ook ongediscipUneerdheid... Wat men in de Hollandse koopman kan benijden, is het volmaakte gemak, waarmee hij een dubbele boekhouding voert in zijn cultuurpatroon, en de waardigheid, die hij daarbij weet te bewaren... [biz. 190]. ... Tot welke tragische consequenties een handelsreiziger kan worden gedwongen in een samenleving, die steeds meer goederen aan de man en aan de vrouw meet brengen, heeft men gezien in 'Death of a salesman'... [biz. 196]. ... Het gaat niet om de kruideniersvraag, hoeveel commercie en reclame nog van de menselijke waardigheid kunnen afknabbelen... [biz. 266].

Een ander ook dan dat, hetwelk is gelegen in de bewoordingen, waarin de Hoge Raad bij arrest van 31 december 1952, BesHssingen in Belasting- zaken, Nederlandse Belastingrechtspraak 1953/35, het begrip bedrijf, in tegensteUing tot het begrip heroep, omschreef als: een werkzaamheid, waarbij het zakelijk aspect overweegt... onder welk aspect verstaan dient te worden het ongebreidelde winststreven, dat inhaerent is aan het bedrijfsmatig optreden in het verkeer... op tweeerlei wijze voorkomende, nl. door het zich niet opleggen van beperkingen in het streven naar winst bij een bepaalde transactie en door het streven naar vergroting van den omzet door middel van reclame. [Een omschrijving, die m.i. reeds daarom niet deugdelijk is, omdat zij het te omschrijven begrip 'bedrijf bevat, immers in den term 'bedrijfsmatig'!]. 42 REDE Waar dan tussen ligt - althans kan liggen - het tafereel, dat H.Baudet van den koopman geeft in zijn bijdragen 'Historisch avontuur, De invloed van de koopman op de historie', en 'Over burgers en zeevaarders' in de reeds genoemde geschriften 'Koopman, Handel en Historie [i960], onderscheidenlijk 'Handelswereld en Wereldhandel' [1963]; en dat van zovele andere koopmans-schetsen.'*

Naar het mij voorkomt hebben - zoals zo vaak - heiden gelijk; en de genoemde 'moralisten' en Sierksma; behoudens, dat het beeld, dat deze laatste geeft - hoe knap, raak en waar overigens 00k getekend - m.i. aan een eenzijdigheid hjdt, welke tegenover koopHeden van den aard, zoals b.v. door Coornhert, Van Baerle, De Bussy en Rudolf Mees geschetst en voorgestaan, bepaald onrechtvaardig is!

Ik zou gaarne op een en ander nader met U willen ingaan; in het bijzonder op de verhouding Aristoteles [384-322 v. Chr.], Cicero [106-43 v. Chr.], pseudo-Chrysostomus [rb 400 n. Chr.], Thomas van Aquino [1224 of 1225-1274], Erasmus [1467-1536], Benvenuto Straccha [1509-1556], Coornhert [i 522-1590, die Cicero's O^cw/Phchten, in het nederlands heeft vertaald!], Spieghel [1549-1612], Van Baerle [1584-1648] en Mar- quard [1610-1668], en den invloed van ieder hunner op den volgende, alsook, omgekeerd, dien van Spieghel op Coornhert; - op Van Baerle's verwijzingen naar talloze griekse en romeinse filosofen, en zijn gegrepen zijn bovenal door Cicero, door hem op het stuk van de conscientie ten voorbeeld gesteld aan hen, die zich erop beroemen Christenen te zijn [biz. 18, 19] en door £ra5mM^ Roterodamus immortale Bataviae nostrae decusj Erasmus van Rotterdam, het onsterfehjk sieraad van ons Bataafse land [biz. 22]; - op Van Baerle's beschouwing van den mercator sapiens/wijzen koopman, mede en bovenal als den mercator honestus/eerhzven koopman, en zijn invloed bij ons en in het buitenland;^* - en niet minder op De Bussy's genoemde rede uit 1905, 'De koopman uit een zedekundig oog- pmit' - magistrale rede, zoals G. C.van Niftrik haar in i960 heeft gequalificeerd[!] - en op hetgeen, in overeenstemming daarmede, I. B. Cohen [i867-1954] in zijn eveneens reeds genoemde rede uit 1923, 'De dienst der gerechtigheid', heeft opgemerkt over 'het recht van bestaan van het egoisme' [biz. 13]: voor mij verrassende woorden, die bij mij echter niet wegnemen, dat het nader denken hierover bhjft^^! Maar. .. de tijd vliedt voort - hora ruit^^ - en belet hier het verder uitweiden.

Het probleem van de zedelijke geoorloofdheid van den handel is, dacht ik, in wezen het probleem van de zedelijke gestalte van den mens - koop-

43 JAARBOEK EIJKSUNIVERSITEIT man of niet - in een samenleving. In zoverre blijft het 'ontnes enim homines videntur negotialioreslnUe mensen immers schijnen kooplieden te zijn', hetwelk pseudo-Chrysostomus het volk in den mond heeft gelegd... hoogst modern! Daarover, in het bijzonder over het 'eigen belang' in ieder ambt of beroep, leze men en De Bussy [biz. 15, 31] en Rudolf Mees [herdruk, biz. 18, 19] maar eens na.

Het wordt tijd, dat wij overgaan naar het laatste deel dezer rede, waartoe al het voorafgaande - noodzakelijke - voorbereiding was.

Ill

DE SAMENHANG TUSSEN HANDELSRECHT EN HANDELSMORAAL

De samenhang tussen handelsrecht en handelsmoraal is in wezen geen andere dan die tussen recht en moraal in het algemeen. Over dezen laatste zijn vele wijsgerige geschriften verschenen, in verschillenden zin, waarvan ik hier slechts noem:

B. van Benthem o.p. en Ferd. Sassen, Recht en ethiek, Prae-adviezen voor de Rechts- kundige afdeling der Vereeniging tot het bevorderen van de beoefening der v^reten- schap onder de katholieken in Nederland 1926; Paul Scholten, Recht en moraal, Praeadvies voor de Vereeniging voor wijsbegeerte des rechts, 1927; G.E.Langemeijer, Ethische rechtstheorie, Praeadvies voor dezelfde vereniging, 1948; J.P.Hooykaas en H.vanOyen, Ethiek en recht, Praeadviezen voor dezelfde vereniging, 1949; alle gevolgd door bespreking in de vergaderingen dier verenigingen.''

'Het is eigenlijk een dwaasheid in een kort opstel de verhouding van recht en moraal te willen aangeven', - zo begon Scholten, in 1927. Hetzelfde geldt voor een oratie als die van hedenmiddag. Maar... voor welk onderwerp geldt dat niet? Formeel komt de samenhang tot uitdrukking o.a. in al die wetten en wetteHjke bepalingen, welke spreken van - en daarmede beogen te beschermen de - zeden, goede zeden, zedeHjkheid, ge- trouv^^heid, te goeder trouw! ^^ Ook in die, welke spreken van 'goed', in de verbindingen: goed arbeider, huisvader, koopman, lasthebber, pachter, werkgever?^* Daarover zou een interessante discussie kunnen worden geopend! Met betrekking tot den samenhang tussen handelsrecht en handelsmoraal vraag ik allereerst aandacht voor het feit, dat de omschrijving van den koopman [mercator, commerq:ant, Kaufmann], koophandel [mercatura, commerce, Handel] en daden van koophandel in het algemeen [actes de commerce] in dehandelsrechtelijkehtteratuur en in de daarop volgende wetgeving in Pruisen [1794], Frankrijk [1807], bij ons [1838] en in Duitsland

44 REDE [1897] ten nauwste aamluit bij, waarschijnlijk is geent op, die van pseudo- Chrysostomus, overgenomen in het Decretum Gratiani [Palea] en door Thomas van Aquino:

Alciatus [1492-1550], Commentarius ad Digesta seu Pandectas iuris civHis, in lege mercis, tit. De vcrborum significatione [D. 50, 16, 207]: Mercator est qui negotiatioiiis exercendae quacstusque faciendae causa merces emit ut vendat. Quapropter qui semcl emit pamios, ut venderet, mercator non est, quia in eo deficit exercitium. Artifices sunt, qui... / Koopman is hij, die vanwege de beoefening van den koophandel en teneinde winst te maken waren koopt om die te verkopen. Weshalve hij, die eenmaal laken stoffen koopt om die te verkopen, geen koopman is, vermits het beroep hicrbij ontbreekt. Ambachtslieden zijn zij, die ... Benvenuto Straccha [1509-1578], Tractatus de mercatura seu mercatore, 1, § 4: Mer- cator est, qui negotiationis seu negotiationum exercendarum, quaestusque liciti faciendi causa, frequenter merces permutat, seu emit, ut easdem non minutatim, nee mutata per se forma distrahat / Koopman is hij, die vanwege de beoefening van den koophandel en teneinde geoorloofde winst te makeii, herhaaldelijk waren omzet, of koopt, om die niet verminderd, noch 00k na die zelf te hebben bewcrkt, van de hand te doen. § 74: Mercatura est officium, quod ratione quaestus hciti exercetur in permutandis emendisque frequenter mercibus, Ulis quoque non mutata per se forma, nee minutatim distrahendis / Koophandel is het beroep, waarvan de lutoefening bestaat in het, met het doel om geoorloofde winst te maken, bij herhahng omzetten en kopen van waren, en die, zonder die zelf te hebben bewerkt noch 00k die te hebben verininderd,. van de ■ hand te doen. Johaimes Marquard [1610-1668], De lure Mercatorum et Commerciorum Singular! Libri iv, Frankfort, 1662, i, 7 [... quis proprie mercator, ex definitione eius demon- stratur / wie eigenlijk koopman is, wordt uit de omschrijving daarvan aangetoond]. Jean Domat [1625-1696], Le droit public, Parijs 1697, I, 12, r, ondcrscheidende de marchands in ruimeren zin ['ceux qui font le commerce des denrees ou marchandises'] en a de eigenlijke marchands ['dont la profession consiste a acheter ou prendre a echange les choses dont il font le commerce en gros ou en detail'], b hen, die uit eigen grond of dieren voordeel trekkcn [land-, tuinbouw, veeteelt] en c de ambachtsUeden [les artisans], en wel ongeacht of zij eigen dan wel andermans stof bewerken. Robert Joseph Pothier [1699-1772], Traite des obhgations, m, 6, no. 664 [... si le crdancier etait un marchand qui I'achetait pour la revendre], bij ons vertaald door Joamies van der Linden, n, Leiden, 1806, m, 6, no. 664 [... indien de schuldeisclier 'een koopman was, die dat goed kogt, om weder te verkoopen']; en Traite de la procedure civile, v, i [De la contrainte par corps], no. 692 [On appelle marchands ceux qui achetent pour revendre; les artisans qui achetent de la matiere pour employer aux ouvrages qu'Us vendent sent aussi reputes marchands]. Algemeen Pruisisch Landrecht van 1794, 11, 8, 7 [VonKaufleuten], § 475: Wer den Handel init Waaren oder Wechseln als sein Hauptgeschafte treibt, wird ein Kaufmann genannt. Georg Friedrich von Martens [1756-1821], Grundrisz des Handelsrechtes, insbeson- dere des Wechsel- und Scerechts, Gottingen, 1797, 1805, 1820, aan wien bij ons vcel ontleend door Joamies van der Linden, § 8 vlg. [Handel im eigentlichen Siraie ist das Gewerbe, welches mit dem Einkauf von Waaren zum vorthcilhaften Verkauf der- selben getrieben wird. Im ausgedehnteren Sinne rechnet man aber auch andere zu diesem Zweck dienendc Hiilfsgewerbe dahin, z.B. Commissions-, Speditions-. und

, • 45 - JAARBOEK HIJKSUNIVERSITEIT

Frachthandel; - principieel te onderscheidea van het winnen van natuurproducten en van ambacht. Joannes van der Linden [1756-183 5], Regtsgeleerd, Practicaal, en Koopmans Hand- ' boek, Amsterdam, 1806, rv [Van den koophandel, en de wetten daartoe betrekkelijk], afd. I, § X [De Koophandel, dat is die handeling, welke met het inkoopen van koop- manschappen, cm die wederom met voordeel te verkoopen, gedreeven wordt...], zulks met verwijzing in noot 3 naar von Martens! Code de commerce van 1807, boek i, art. i [Sont commerânts ceux qui exercent des actes de commerce et en font leur profession habituelle] en boek iv, art, 632 [La loi repute actes de commerce: Tout achat de denrees et marchandises pour les revendre, soit en nature, soit apres les avoir travailles et mises en oeuvre, ou meme pour en louer simplement I'usage;...] Wetboek van Koophandel van 1838, boek I, artt. 2 [Kooplieden zijn diegenen, welke daden van koophandel uitoefenen en daarvan hun gewoon beroep maken] en 3 [Door daden van koophandel verstaat de wet in het ,algemeen het koopen van waren om dezelve weder te verkoopen, in het groot of in het klein, hetzij ruw hetzij bewerkt, of om alleen het gebruik daarvan te verhuren]; - welke beide artikelen, met vele anderen, zijn vervaMen bij de reeds genoemde, op i januari 193 5 in werking getreden, wet van 2 juli 1934, Stb. 347, tot opheffing van de onderscheiding tusschen handelsdaden en niet-handelsdaden en kooplieden en niet-kooplieden. Duits Handelsgezetzbuch van 1896, ingevoerd i januari 1900, §1: Kaufmann im Sinne dieses Gesetzbuchs ist, wer ein Handelsgewerbe betreibt. AIs Handelsgewerbe gilt jeder Gewerbebetrieb, der eine der nachstehend bezeichneten Arten von Geschaf- ten zum Gegenstand hat: i. die Anschaffung und Weiterverauszerung von beweg- lichen Sachen [Waren] oder Wertpapieren, ohne Unterschied, ob die Waren unver- andert oder nach einer Bearbeitung oder Verarbeitung weicer verauszert werden; 2 t/m 9... Wie deze omschrijvingen met elkander vergelijkt, ziet een opmerkelijke ontwikkeling. Vooreerst een geleidelijke uitbreiding van het oorspronke- lijke begrip koophandel tot den kleinhandel en tot het ambacht, de nijverheid[mdustrie]. En voorts, dat Benvenuto Straccha, voortbouwend op Alciatus, evenals deze het winstoogmerk in zijn omschrijving opneemt, doch, anders dan deze, dit uitdrukkeHjk beperkt tot het oogmerk om geoorloofde winst te maken. De Code de commerce van 1807 en ons Wet- boek van Koophandel van 1838 - hetwelk ten dele dien Code, ten dele Joannes van der Linden, en via dezen von Martens heeft gevolgd - zwijgen hierover. Wei werd het element 'om daarmede viînst te doen' bij ons opgenomen in de ontwerpen W. v. K. van 1809 en 1822, doch in het ontwerp 1825 verviel het als overbodig of zelfs mogelijk leidende tot 'zwarigheden'.^"" Niettemin werd dit element door den Hogen Raad uit- drukkeHjk als kenmerk voor den koopman aangenomen [2 juni 1924, w. 11223, N.j. 1924, biz. 787; 31 oktober 1932, w. 12544, N.J. 1933, biz. 69]. Dat die winst moreel - en, naar ik meen, ook rechtens - slechts een zedelijk geoorloofde mocht zijn, volgt uit de bakermat der bepaling: pseudo-Chrysostomus en Straccha!... Wie denkt hierbij niet mede aan de leer van het 'iustum pretium', den gerechtvaardigden prijs?^"^ 46 REDE Deze conclusie is ook voor ons tegenwoordige recht van belang; inzoverre nl. bij genoemde wet van 1934, Stb. 347, de begrippen'feoopmon en koophandel, zoals die onder onze wetgeving van 1838 tot i januari 1935 werden verstaan, zijn vervangen door het begrip bedrijf; en inzoverre bij eerdere en latere viêtten de begrippen bedrijf en ondememing werden ingevoerd. Wat nu in ons recht precies onder bedrijf en ondeTonderneming meet worden verstaan - met name of het winstoogmerk kenmerkend is voor beide begrippen, voor een of voor geen hunner - is omstreden.^°2 Wat daarvan zij, - neemt men aan, datzulk oogmerk inderdaad kenmerkend is, dan zal m.i. tegen den achtergrond der geschetste geschiedenis ook hier moeten gelden - niet slechts moreel, doch ook rechtens - dat die winst slechts zedelijkgeoorloofde winst mag zijn! In dien zin zou ik ook de woorden willen verstaan in het arrest van het Hof 's-Gravenhage 25 februari 1948, N.j. 1948, no. 670 [op hier niet van belang zijnde gronden gecasseerd door H.R. I 8 februari 1949, N.J. 1949, no. 357]:'... het vooi: een koopman alleszins gerechtvaardigde doel van het behalen van winst' [Nota bene: OpmerkeHjk niet alleen, dat de rechter hier, trots de wet van 1934, Stb. 347, den term 'koopman' handhaafde, zoals trouwens in de rechtspraak meer geschiedt, doch ook, dat hij het blijkbaar nodig vond het 'doel van het behalen van winst' uitdrukkeUjk als 'gerechtvaardigd' te stellen; een en ander is m.i. het gevolg van het voortleven van oude terminologie en voorsteUingen!] Dit is het eerste - en naar mijn gevoelen belangrijkste - voorbeeld van den samenhang tussen handelsrecht en handelsmoraal. Daamaast kuimen nog talloze andere worden genoemd - voor een groot deel een uitvloeisel hiervan - waarvan ik hier slechts de navolgende, zeer typerende noem. A. Onze wetgeving, strekkende tot bevordering van 'gezonde mededinging', met erkenning en respectering van 'redehjke zakenbelangen', en tot wering van 'oneerhjke mededinging of concurrentie'; o.a. Wet tot aanvulling van het Wetboek van Strafrecht met een nieuw artikel ter bestrijding van oneerlijke mededinging 1915, Stb. 365 [waarbij in ons W. v. Str. is in- gevoegdart. 328fcii]; Wet op de Bedrijfsorganisatie 1950, Stb. K 22, art. 93, lid 5 [Geen verordening mag aan gezonde m.ededinging in de weg staan]; Verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal, Parijs 18 april 1951, Tractatenblad 1951, no. 82, artt. 2-5, 60 [oneerlijke concurrentieprac- tijken] - 67; Wet economische mededinging 1956, Stb. 401, gewijzigd en bij K.B. van 1958, Stb. 413, vernummerd, art. 43 [redelijke zakenbelangen]; vgl. over 'gezonde mededinging' de rede van den minister [Editie Schuurman & Jordens, Nederlandse Staatswetten no. 12, 1961, biz. 56-68; Verdrag tot oprichting van de Europese Economische Gemeenschap, Rome 25 maart 1957, Tractatenblad 1957, no.'s 74, 91, artt. 2, en deel m, titel i, hoofdstuk i [Regels betrefFende mededinging]. 47 JAARBOEK RIJKSUNIVEESITEIT B. Ons recht omtretit den 'industrielen eigendom', met als belangrijk onderdeel de 'oneerlijke, ongeoorloofde, ontoelaatbare mededinging of concurrentie', bij om tot ontwikkeling gekomen vooral dank zij den coryphee van bet privaatrecht, in bet bijzonder van bet bandelsrecbt, W.L.P.A.MolengraafF [1858-1931], te beginnen met diens vermaarde bijdrage in Recbtsgeleerd Magazijn 1887, biz. 373, getiteld: De 'oneer- Hjke concurrentie' voor bet forum van den Nederlandsen recbter, tevens eene bijdrage tot de uitlegging van art. 1401 B.w. en van de Wet op de bandels- en fabrieksmerken.

Reeds Molengraaff zelf heeft in dit verband over regels van 'zedelijken aard' gesproken [biz. 386]; en W.H.Drucker [1887-1933] heeft, zoals in het tweede gedeelte dezer oratie reeds medegedeeld, in 1929 geschreven: 'De regels van het recht betreffende den industrieelen eigendom zijn regels van handelsnioraal of staan daar dicht bij'. Dit geldt m.i. zeker voor het merkenrecht, het handelsnaamrecht en het recht betreffende de 'oneerlijke, ongeoorloofde, ontoelaatbare mededinging of concurrentie'; of het ook geldt voor het octrooirecht, modellenrecht en kwekersrecht hangt m.i. hiervanaf, of men oordeelt, dat een uitvinder of ontwerper als zodanig zedelijk behoort te worden beschermd. Men zie over het gehele onderwerp laatstelijk de praeadviezen voor de Nederlandse Juristen-Vereniging 1963, over de vraag: 'Dient de wet ten aanzien van ongeoorloofde mededinging nadere bijzondere regelen te bevatten, en zo ja welke', door C.H.Beek- huis en W.J. Slagter; van groot belang niet slechts voor juristen, maar ook voor vele anderen, ter verkrijging van een inzicht in mogelijk moreel - of liever: immoreel - gedrag in den handel! Over de terminologie in deze: Beekhuis, biz. 8, noot 34; en Slagter, biz. 6 en 7; naar mijn gevoelen is in den strijd hierover niet voldoende rekening gehouden met de mime betekenis, die de term 'oneerlijk' kan hebben. c. Onze wetgeving ter wering van verdere oneerUjkbeid in den handel o.a.:

Wet omtrent de waarborg van platina, gouden en zilveren werken en het ter zake van die waarborg te heffen waarborgrecht 1852, Stb. 178 [welke krachtens de wijzigings- wet 1950, Stb. 1951, 215, kan worden aangehaald als Waarborgwet 1950]; Wet houdende bepalingen ter voorkoming van bedrog in den boterhandel 1900, Stb. 112 [Boterwet]; Wet op de rijksbotermerken 1905, Stb. 213; Wet op de rijkskaasmerken 1911, Stb. 209; Wet houdende bepalingen tot bestrijding van bedrog in den handel in meststoffen, zaaizaden en veevoeder 1920, Stb. 957; Wet houdende voorschriften betreffende de hoedanigheid en aanduiding van waren 1935. Stb. 793 [Warenwet; waarbij vervallen de Warenwet van 1919, Stb. 581], art. 14 [In het belang van de eerlijklieid in den handel.. .]; Wet tot nieuwe regeling betreffende de maten, gewichten, meet- en werktuigen 1937, Stb. 627 [IJkwet; waarbij vervallen de IJkwet van 1869, Stb. 57, en de wet van 1911, Stb. 113].

48 REDE D. Onze wetgeving ter wering van andere vormen van onzedelijkheid in den handel; o.a.: "Wet houdende bepalingen tot beperking van den arbeidsduur in het algemeen en tot het tegengaan van igevaarlijken arbeid 1919, Stb. 624 [Arbeidswet 1919; waarbij vervallen de Arbeidswet van 1911], hoofdstuk m [Bijzondere voorschriften tot het tegengaan van gevaar voor ... de zedelijkheid... der arbeiders]; Wet tot bestrijding van de zedelijke en maatschappelijke gevaren van de bioscoop 1926, Stb. 118 [bioscoopwet]; Radioreglement 1930, Stb. 159, art. 2; Wet houdende bepalingen tot regehng van den kleinhandel in drank 1931, Stb. 476 [Drankwet 1931; waarbij vervallen de Drankwet van 1904], artt. 12, lid i, sub 15 [ontucht, bekend slecht levensgedrag]; 3 2; 44, lid i, sub 4 [ontucht, bekend slecht levensgedrag]; 50; 56, met uitvoeringsbesluit 1933, Stb. 235 [dansen]; Drankwetbesluit 1932, Stb. 97, artt. 29 en 36 [toiletgelegenheden]; Televisiebesluit 1955, Stb. 579, art. 4; Wetboek van Strafrecht, Boek n, titel 14 [Misdrijven tegen. de zeden], artt. 240, 240tcr, 2506/5, 250ter, 2$4bis; en Boek m, titel 6 [Overtredingen betreffende de zeden], artt. 451, /[$ibis, filter, 4.$iquater, 454.

E. Onze gehele arbeidswetgeving en overige - zoals men haar wel minder gelukkig noemt - 'sociale wetgeving', voor zoverre liggende op het gebied van het private en het pubheke handelsrecht. Men zie omtrent de arbeidswetgeving, haar karakter en eerste sporen, o.a. in het Oude Testament, A.N.Molenaar [1888-1958], Arbeidsrecht, delen i [1953], HA [1957], II B [1958]; en voor de overige sociale wetgeving o.a. de Wet op het Levensverzekeringbedrijf 1922, Stb. 716; de Geldschieterswet 1932, Stb. 19; de Wet op het Afbetalingsbedrijf 1936, Stb. 605; en voor en over de minder gelukkige termen 'sociale wetgeving, sociaal recht' [alle wetgeving en recht is immers sociaal!], o.a. Hugo de Groot [1583-1645], De iure belli ac pacis Hbri tres, Parijs 1625, vanaf de uitgave Amsterdam 1642 cum annotatis auctoris. Prolegomena, §§ 8 [societatis custodia] en 12 [ius naturale sociale] en Liber i, i § 3 vlg.; Samuel von Pufendorf [1632-1694], De iure naturae et gentium hbri octo, Lund 1672, n, 3, § 15, en index rerum [socialitas fundamentum legis naturalis]; Samuel Coccejus [1679-1755], Introductio ad Henrici de Cocceji Grotium lUustratum, continens Dis- sertationes prooemiales duodecim, Halae 1748, diss. i [De iure naturah sociah]; Otto Gierke [1841-1921], Die soziale Aufgabe des Privatrechts, Berlijn 1889, biz. 32 [das gewerbliche Sozialrecht] en 45 [Unser Privatrecht wird soziakr sein, oder es wird nicht sein]; H.L.Drucker [1857-1917], Begrip en dogma in de rechtswetenschap, inaug. oratie Leiden 1889, biz. 10; J. A.Levy [1836-1920], in: Weekblad van het recht 10307 [1919]; M.G.Levenbach, in: Beshssingen inzake de Wet op de arbeidsovereenkomst 1934, biz. 79; F.J.H.M.van der Ven, Sociaal recht, inaug. oratie Tilburg 1949; A.N. Molenaar, Arbeidsrecht I, 1953, biz. 359-361, 367!

F. De strafmaat, door den strafrechter toegepast! Hoe hoog de koopman, in beginsel, door den rechter wordt gesteld, bhjkt, w^anneer hij laag valt! In een ruim tien jaren geleden geruchtmakende strafzaak werden twee commissionairs^"^ in effecten veroordeeld, ieder ter zake van 'Medeplegen

4 49 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT van [het voortgezette misdrijf van] verduistering'; en wel in eersten aanleg ieder tot een gevangenisstraf voor den tijd van een jaar, dock in hoger beroep de een tot gevangenisstraf van twee jaren en zes maanden, de ander tot ene van twee jaren, waarbij het Hof overwoog: dat oplegging van na te melden strafFen, zwaarder dan die in eersten aanleg opgelegd, den Hove geboden voorkomt, gegeven... ook met name het uitermate laakbare karakter van de gedragingen waaraan ze schuldig staan; dat verdachten, door te handelen zoals ze hebben gedaan, getoond hebben, niet de onkreukbaarheid te bezitten waarvan ze, vooral als hoofden van een oud handelshuis, hadden moeten doen blijken, erger: schade hebben toegebracht aan den goeden naam van het bank- en credietwezen in Nederland; dat dit met name geldt van verdachte x, die in de vennootschap waarvan hij firmant was de hoofdrol vervulde en die bovendien in de branche waarin hij werkzaam was een vooraanstaande plaats innam, al hetwelk aan hem nog hogere eisen stelde dan die waaraan zijn medeverdachte had te voldoen [Hof Amsterdam lo mei 1951, N.J. 1951, no. 397, cassatieberoep verworpen door den Hogen Raad 12 februari 1952, N.J. 1952, no. 700].

G. Ons recht betreffende de onverenigbaarheid van waardigheden, amb- ten en beroepen met het zijn van commissaris, bestuurder, vennoot of aandeelhouder ener naamloze vennootschap of andere vennootschap. Deze materie is bij ons voor vele functionarissen wettelijk geregeld, zij het ook niet immer voldoende duidehjk. Hier nader op haar in te gaan zou mij veel te ver voeren; niettemin moet zij hier worden genoemd, omdat zij m.i. naar beide zijden, en naar die der functionarissen, Ai naar die der naamloze vennootschappen en andere veimoot- schappen, die hen aantrekken, een zaak is van handelsmoraal, en wel ene voor ons volk van het grootste belang. Naar mijn overtuiging behoort de Koning, de Koningin Draagster van de Kroon, een Lid van het Koninklijk Huis, een minister, staatssecretaris, voorzitter van een der Kamers van de Staten-Generaal, commissaris der koningin, burgemeester, hd van de rechterlijke macht, hoogleraar, lector, wetenschappeUjke medewerker, wetenschappelijke assistent - om hier slechts enkele voorbeelden te noemen - niet te zijn tevens commissaris, laat staan bestuvirder, ener naamloze vennootschap, en is de vereeniging van deze functies ook naar ons huidig recht niet toelaatbaar; behoren als zodanig aanvaarde functies te worden neergelegd, en aangeboden functies te worden geweigerd; en behoren naamloze vetmootschappen bedoelde functionarissen niet tot een commis- sariaat of bestuursfunctie aan te zoeken. Vergimt U mij het vanmiddag bij deze - uit mijn geweten voortkomende - opmerking te laten; ik hoop over dit, reeds in het midden der vorige eeuw aan de orde gestelde, en sindsdien herhaaldelijk in verschillenden zin beoordeelde, vraagstuk nog eens te mogen pubhceren. Slechts wijs ik, voor wat onzen eigen universitairen kring betreft, op de Beschikking van den Minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen van 30 november 1935, afdehng Hoger Onder- wijs. no. 4925,1, tot vaststelhng van een reglement op den werkkring en de verplich- tingen van de ambtenaren bij de rijksuniversiteiten, art. 9 [te vinden o.a. in de editie Schuurman &Jordens, Nederlandse Staatswetten, No. 9, 1954, biz. 232]; op het vraagstuk van de vrijheid en de belangeloosheid van het wetenschappelijk onderzoek; en op het mij uit het hart gegrepen woord van collega J.Pen, Apologetische economie of de kat en de kandeleer, in: Vrij Nederland van 13 juli 1963, biz. 9:'... Sonis likt de kat de 50 REDE

kandelaar zonder het zelf te weten, of zonder de invloed van deze likkerij op zijn denken te onderkennen... Gegeven deze onzekerheden is het voor de beoefenaren der sociale wetenschappen zaak, zich bij voorbaat te weer te stellen tegen alles wat hun objectiviteit zou kunnen aantasten..." En welke wetenschap, tenslotte, is niet een sociale [vgl. minister Cals in de Tweede Kamer i8 juni 1963; Eerste Kamer 9 juli 1963]; al ware het slechts door haar faculteitsgewijze indeling in het geheel der universiteit, die toch 66k een sociale furictie heeft 1°'"!

H. Tenslotte, als laatste voorbeeld, een proeve van rechtssymboliek. Van oudsherneemt in den handel de goede trouw een grote plaats in; de reeds genoemde Ordonnace du commerce van 1673 stelde 'la bonne foie' in liaar preambule uitdrukkelijk voorop.^"* Wij kunnen hier in het midden laten of zulks uitsluitend een zedeHjken, dan wel mede - of zelfs in hoofdzaak - een practischen achtergrond heeft; daarover spreekt Rudolf Mees een waar woord [herdruk, biz. 14, 15]. Dat zij uitsluitend een practischen achtergrond heeft, weiger ik te geloven; dat neemt 00k De Bussy niet aan, waar hij - zoals Mees na hem - alle zedelijke waarden van dfen koophandel noemt.^"^ Welnu, die goede trouw - die overigens niet alleen in het handelsrecht, doch ook daarbuiten een grote rol speelt^**^ - vormt naar Cicero's bekend woord den grondslag van het recht: Fundamentum autem est iustitiae fides [De Oificiis i, 23]"^ Symbolisch wordt zij, van oudsher uitgedrukt, in de hand: manusfidei signum erat/de hand was het teken der trouw, zo deelt bij ons Johannes Voet [1647-1713], Commentarius ad Pandectas, Liber xvn, tit. i [Man- dati vel contra], met een beroep op den kerkvader Isidorus mede. Vandaar de latijnse naam voor lastgeving mandatum, bij ons voortlevend in den term 'mandaat' [ontwerp BurgerUjk Wetboek 1820, art. 2764: Lastgeving oftnandaat, is...], de hand geven als teken van trouw, vertrouwen:^**^

Mandatum dictum a datione manus, quia, ut Isidorus ait libr. 4. origin, cap. 24. olim in commisso negotio alter alteri manum dabat, & manus fidei signum erat: trahitque originem ab amicitia / Lastgeving [mandaat] is genoemd naar het geven van de hand, omdat, zoals Isidorus zegt in boek 4, origin., hoofdstuk 24, gaf oudtijds hij de commissie de een den ander de hand, en de hand was het teken van de trouw: en hij leidt den oorsprong af van de vriendschap.

Het beeld nu van den handel - Gij kent het alien - vindt U meesterlijk uitgedrukt in de foto, die de 'Faculteit der Economische Wetenschappen, aan onze Universiteit wil verbeelden in den Groninger Studenten Alma- nak 1951 [Kalender bij november 1951]: de koop op handslag [op de veemarkt]! Bedenkt U nu hierbij, dat die handslag een handelsgebruik is, en dat handelsgebruik bron is van recht, dan is de rechtssymbohek volkomen; en vindt dus de samenhang tussen handelsrecht en handelsmoraal 51 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT - want tot haar behoort de trouw - haar uitdrukking in wat uiterlijk misschien wel het meest kenmerkend is voor den mens, bron van schepping voor zovele kunstenaars: Diirer [1471-1528], Rembrandt [1606-169], Rodin [1840-1917]: de hand\

Welaan dan, daaraan denkend steek ik U, vanaf dit hoge spreekgestoelte, de hand toe, en neem, als prorector voor het i September jongstleden afgelopen studiejaar - symbohsch met een handdruk - afscheid van U, U dankend voor het aanhoren van deze rede; hun, met wie ik dit jaar als prorector in ruimer en enger verband heb mogen verkeren, dankend voor veel harteUjkheid en vriendschap; en het allerbeste toewensend in het nu aangevangen lustrum-jaar aan mijn opvolgster, collega C.Ehzabeth Vis- ser. Had Frederik Adolf van der Marck [1717-1800], van 1758 tot 1773 en van 1795 tot 1800 als hoogleraar aan onze universiteit verbonden, de grote pleiter - toen reeds [!!] - voor de gehjkheid van man en vrouw in het recht, pleiter bijgevolg 66k voor de 'Academische opvoeding' van 'de schoone Sexe... De Vrouwen zyn tog zo wel na als de mannen rede- magtige wezens', geweten, dat in het 350ste jaar zijner universiteit een vrouw als prorector zou voorgaan, - zijn dag zou een stralende zijn geweest; ^"^ zoals die het thans is voor 6ns!

Ik heb gezegd.

[De bij het bovenstaande behorende noten worden op een losse bijlage opgenomen.]

52 VERSLAG

VAN DE LOTGEVALLEN DER RIJKSUNIVERSITEIT TE GRONI'NGEN IN HEX STUDIEJAAR I962-I963 UITGEBRACHT DOOR DE RECTOR MAGNIFICUS DR.F.H.L.VAN OS OP 16 SEPTEMBER I963

Zeer gewaardeerde toehoorders, Voor het eerst in de geschiedenis van onze universiteit brengt dezelfde rector-magnificus in twee opeenvolgende jaren verslag van haar lotgevallen uit. Het zal U niet verwonderen nu en dan gelijkgestemde klan- ken te vernemen; hier en daar heeft de ervaring van dit jaar echter wel zijn invloed doen gelden op de gedachten, die in onze kring leven over de ontwikkeling van ons Wetenschappelijk Onderwijs en van onze Uni- versiteit in het bijzonder. Het zij mij echter vergund, voor ik tot de behandehng van de gebruike- Hjke onderwerpen overga, een korte wijle stil te staan bij een gebeurtenis, die niet alleen onze universiteit, doch het gehele land heeft beroerd. Op 28 november 1962 overleed Hare Koninklijke Hoogheid Koningin Wilhelmina, in de eerste plaats in onze gedachten levend als Koningin der Nederlanden, doch daarnaast 00k als Eredoctor van onze Universi- teit. In de, op dezelfde dag gehouden, herdenkingsbijeenkomst getuigden onze President-Curator, de Prorector en de Senaatsleden VAN WINTER en s'jACOB van de gevoelens van rouw, maar ook van dankbaarheid en verbondenheid, waarmede alien waren vervuld, die in de Aula op die dag bijeenwaren. Deze gevoelens zullen blijven bij alien, die gedurende Haar 50-jarige regeringsperiode hebben leren beseffen van hoe grote betekenis deze Vorstin voor ons vaderland is geweest.

Algemene beschouwingen , Meer dan in het vorige jaar nog het geval kon zijn, heeft de totstand- brenging van een vruchtbare relatie tussen onze universiteit en de Acade- mische Raad onze aandacht gevraagd. De Raad heeft, gevolg gevende aan het in de artikelen 11 en 12 w.w.o. bepaalde, commissies en secties ingesteld, die de uiteindelijke adviezen van de Raad over ontwikkelingsplannen der universiteiten en hogescholen moeten voorbereiden en het contact tussen geHjksoortige richtingen van onderwijs en onderzoek aan de verschillende instellingen zullen moeten bevorderen. We verheugen 53 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT Oils erover, dat nagenoeg alle tot deelname aan dit werk aangezochte vertegenwoordigers van onze universiteit zich bereid verklaard hebben deze taak op zich te nemen. Hoe belangrijk het is, dat men bij een ver- gelijking der ontwikkelingsplannen vertegenwoordigd is, bleek ons reeds na een eerste contact met enige van onze Groningse leden. Met instemming namen w^e kennis van de rede, die DR.PIEKAAR in februari 1963 over de organisatie van het wetenschapsbeleid hield. Hieruit spreekt dezelfde zorg voor het belang van het w^etenschappehjk onderzoek aan onze universiteiten als waaraan ik het vorig jaar uiting meende te moeten geven. We hopen, dat de Commissie van advies inzake algemene vraagstukken met betrekking tot de ontwikkeling van het wetenschappehjk onderzoek aan de Nederlandse universiteiten en hogescholen, ingesteld door de Academische Raad, op dit gebied met vrucht werkzaam zal kunnen zijn. Hierbij dient er echter wel voor gewaakt te worden, dat een te vergaande invloed van buiten de eigen universiteit staande vakcoUegae bij de verdehng van researchgelden niet de eigen verantwoordehjkheid van de universiteit gaat uithoUen.^

Na twee jaren van directe bemoeienis met bestuur en onderwijs van een Nederlandse universiteit ga ik mij wel eens afvragen, of de wet w.o. 1962 en het daarbij aangepaste Academisch Statuut, dat we deze maand kunnen verwachten, de mogelijkheid in zich bergen, om tot een doeltreffende organisatie van ons universitair onderwijs en onderzoek te ge- raken. De moeiHjkheden om een bevredigend bestuursreglement samen te stellen zijn talloos en toch moet dit reglementjviist de uitwerking geven van de algemene hjnen, die de wet aanduidt. Meer inhet bijzonder zal naar mijn mening een bevredigende oplossing voor de, door het duahsme in onze bestuursvorm, gerezen problemen zeer moeihjk gevonden kunnen worden. Hiermede wil ik niet zeggen, dat met veel goede wil van de beide bestuursorganen, Curatoren en Senaat, de universiteit niet te leiden is, en evenmin, dat die goede vvdl in Groningen zou ontbreken. Veel meer gaat het mij echter om de vraag of een zinvolle uitbouw van de in de Wet w.o. aangegeven richthjnen in een bestuursreglement mogehjk is. In West-Europa zijn we wat de organisatie van onze universiteiten betreft nog sterk gebonden door de traditie en al heeft de wetgever ge- tracht deze traditie in een nieuw gewaad te steken, ik waag het te betwijfelen of hiermede een afdoende regeling voor de modeme universiteit te bereiken valt. Stellen we hier even de situatie naast, die zich in de minder traditioneel gebonden v.s. van N. Amerika heeft ontwikkeld. Een grote universiteit 54 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN omvat een aantal 'schools', ook wel 'colleges' genoemd. In vele opzichten zijn ze met onze faculteiten vergelijkbaar, al is het woord 'facility' ge- reserveerd voor de vergadering van professoren, die aan 'school' of 'college' verbonden zijn. Aan het hoofd van de 'school' staat de 'dean', een hoogleraar, die een groot deel van zijn tijd aan het bestiiur kan wijden. Binnen de 'school' fungeren 'departments' voor bepaalde onderdelen, als b.v. voor scheikimde of natuurkunde binnen het 'college of arts and sciences'. De positie van de 'dean' in dit geheel wordt v^rel eens aangeduid als 'leadership of equals', verschilt ook sterk bij verschiUende universiteiten. Hij verdedigt de belangen van zijn 'school' bij de administratie van de universiteit, omgekeerd kan hij ook de algemene beleidshjn van de universiteit bij zijn coUegae toehchten. Bij de totstandkoming van de begroting van zijn onderdeel speelt hij een belangrijke rol, al dient men hier wel te besefFen, dat veel gelden voor onderzoek door individuele faculteitsleden van instanties buiten de universiteit worden verkregen, De verschiUende 'faculties' aan een universiteit kunnen samen vergaderen over algemene problemen als academische vrijheid, toelating van studenten, enz. Komt deze vergadering bij een, dan staat ze onder leiding van de 'president' van de universiteit. De 'president' w^ordt gekozen doOr de 'board of trustees' en is daaraan verantwoording verschuldigd. Hij is de hoogste administratieve ambtenaar van de universiteit, maar daamaast de leidinggevende figuur in de vergadering van de 'faculties'. Dit wil zeggen, dat belangen van administratie en onderwijs hier in een persoon verenigd zijn. Liever dan zelf op deze functie commentaar te leveren wil ik hier JOHN D. MILLETT. President of Miami Uni- versity, het woord geven: 'Tot op zekere hoogte hebben de faculteiten bezwaren tegen de rol van de president als leider, omdat de 'board of trustees' meer invloed op zijn benoeming heeft dan de faculteit zelf. Deze in beginsel aanwezige afkeer kan op zijn minst gedeeltelijk voorkomen worden, door bij de verkiezingsprocedure een commissie uit de faculteiten in te schakelen. De tegenstand is verder gedeeltehjk te over- vidnnen door een 'president' te kiezen, die zowel faculteits-ervaring als ervaring in de administratieve sector bezit. Nadrukkehjk zou ik de eis wiUen steUen, dat de 'president 'in zijn loopbaan eens faculteitslid is geweest.' 2 Heeft dit Amerikaanse systeem, waarbij het zakehjke element in de leiding van de universiteiten, mede als gevolg van de andere fmanciering, een grotere rol heeft gespeeld, nu in alle opzichten bevredigend gewerkt? Het valt mij moeihjk hierop onomwonden ja te zeggen. In de eerste plaats is er de fmanciering uit het bedrijfsleven, die een goede ontwikkeling van fundamenteel wetenschappeHjk onderzoek in de weg zou kunnen staan. Dit laatste geldt ook voor de niet voUedige onafhankehjkheid van 55 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT de salariering der hoogleraren van hun direct aanwijsbare prestaties. Ligt hierin de oorz'aak van het oorspronkelijk sterker op de voorgrond treden van de resultaten der toegepaste wetenschap dan van het fundamenteel onderzoek ? In 'Science in the Cause of Man' merkt GERARD PIEL het volgende op: 'The brief history of our country shows that is has been America's role to exploit and apply scientific knowledge rather than to adyance it. None of the basic discoveries upon which the growth of our technology in the nineteenth century was based were made in America. They came universally from the great European centers of learning, where the ad- vance of knowledge was a long-established enterprise, cherished by tra- ditions going back a thousand years.'^ Maar de organisatievorm van de Amerikaanse universiteiten heeft toch in deze eeuw ook de ontwikkeling van fundamenteel onderzoek mogeUjk gemaakt en ook in dit opzicht wil ik gaame de vorige auteur citeren: 'At the turn of the century, the first great fortunes of American industrial expansion began to flow generously to the support of science in our universities. Even greater sums were invested, of course, by the great corporations themselves in industrial research, and America soon led the world in the number and vitahty of its industrial laboratories. But by the outbreak of the Second World War pure science had acquired in America a vigorous and flourishing estabUshment. It reflected the inte- rests of its early patrons in its emphasis upon astronomy and the hfe sciences. America's comparative deficiency in physics and mathematics was repaired overnight by the rise of Fascism and Nazism, which brought so many of the Old World's great men to continue their work in the freedom of our democracy',* al moet liij toch wel toegeven, dat velen uit de langdurende fundamentele researchprojecten van de universiteiten worden getrokken naar de sneller resultaat opleverende onderwerpen uit het gebied der toegepaste wetenschap. Maar dit aUes heeft meer betrekking op, wat men zou kunnen noemen, een te ver doorgetrokken hjn naar de materiele omstandigheden waaronder men werkt, dan op de ideele zijde van het probleem, al is deze daarvan niet te scheiden. Men kan zich zeer wel voorstellen, dat een board of trustees' onder leiding van een zeer zakehjk ingesteld 'president' te veel het direct nuttige in het onderzoek de voorkeur geeft; ook het omgekeerde is echter mogehjk. Het systeem kan evenwel gemakkelijker naar het eerste dan naar het tweede leiden. Hoe zou deze bestuursvorm, met opzij zetten van alle traditionele functies, in onze Nederlandse situatie passen, als men daarbij rekening houdt met de geheel andere financiele verhouding tussen rijk en universiteit? Wat betreft de faculteiten zijn er weinig principiele verschiUen. Ook 56 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN hier gaat men de functie van voorzitter of 'dean' tot een geheel eigene uitbouwen [art. 55 wet w.o.]. De Senaat en zijn voorzitter, de rector magnificus en de secretaris van de universiteit passen echter nauwelijks in dit Amerikaanse systeem. Zeker, de 'president' kan zich doen bijstaan door een vice-president, die voorzitter van een der faculteiten kan zijn en speciaal met onderv\?ijszaken is belast, hij kan een 'director of research' doen aanstellen en hij kan zich met administratieve ambtenaren omringen. Maar liij is de eerste figuur, die bovendien door de 'board' wordt benoemd. Reeds citeerde ik JOHN MILLETT, die o.a. de wens naar voren brengt, dat de 'president' zelf uit de 'faculty' voortkomt en dat zijn verkiezing zal plaats vinden na overleg met de 'faculty'. Ik vraag mij af, of in de Nederlandse situatie, waar de president niet in de eerste plaats de zakehjke figuur nioet zijn, die uit allerlei broimen de geldmiddelen voor zijn universiteit bijeenbrengt, niet zou passen een president, die door de Koningin zou worden benoemd uit een op nader te regelen wijze tot stand gekomen voordracht. Of deze nu rector magnificus of president zou moeten heten is nauwelijks relevant, in ieder geval zou het dan een 'full-time' functionaris moeten zijn, die beide colleges leidt. Een andere mogehjkheid is nog een twee-eenheid: president en rector-magnificus, beiden deel uitmakend van de twee colleges van bestuur. Ik nader hiermede dicht tot de figuur van de meerjarige rector, zoals die door BAK- HUiZEN VAN DEN BRINK in 1955 wcrd voorgestaaii. * Hij wees er reeds op, dat als de senaat de algemene belangen van wetenschap en studie heeft te behartigen, hiermee de belangrijkste taak van de universiteit is genoemd en dat de voorzitter van de senaat hierdoor een centrale figuur wordt. Met de huidige wet w.o. is echter een der genoemde mogeHjkheden niet of nauweHjks reahseerbaar. Er is aan de senaat en zijn voorzitter onvoldoende invloed in het bestuur gegeven om van een meerjarige rector te verlangen, dat hij hiervbor zijn wetenschappehjke loopbaan voor jaren opgeeft; een eenjarige rector kan zich nauweHjks voldoende inwerken om zelfs aan de minimale bestuursfunctie die de wet duidelijk aangeeft, naar behoren te voldoen. Wil men in een bestuursreglement omschrijven, wat de bestuurstaak van de senaat en zijn voorzitter is, dan stuit men op bezwaren van de zijde van het College van Curatoren, waaraan een duidelijk omschreven verantwoordelijkheid is opgelegd, die niet zonder meer overgedragen kan worden. Door dit alles ontstaat de situatie, dat de faculteiten hun wensen naar voren brengen bij het College van Curatoren, dat immers de eindbeslissing heeft [art. 45, Hd i]. Zelfs kan men het zo steUen, dat 00k het faculteitsbestuur bij voorzieiiingen voor subfaculteiten zijn stem niet kan laten horen [art. 61, lid i.e]. Merkwaardige situatie, die in enige andere West-Europese landen door een sterkere positie van de voorzitters van 57 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT Senaat en faculteiten is ondervangen en in de Amerikaanse Universiteit door de functie van 'president'. Wie onbevangen tegenover dit alles staat, zou tegen de wetgever moeten zeggen: 'Doe in het belang van onze universiteiten een keuze of maak deze in de wet mogelijk. Het dualisme in onze bestuursvorm zal op den duur niemand bevredigen, die bereid is al zijn krachten aan de leiding van een universiteit te geven.'

Een moeilijk, maar naar mijn mening toch gemakkelijker op te lossen probleem vormt de vraag naar een splitsing in de opleiding in twee groepen. Zeer duidelijk tekent zich af een verschil tussen de zuiver- wetenschappelijk ge'interesseerden en hen die, in veel gevallen zeker niet minder begaafd, zich meer tot een spoedige vervuUing van een maatschappehjke functie voelen aangetrokken. ® Het is hier niet de plaats om het voor en tegen van verschillende oplossingen te gaan bespreken: de aan onze universiteit reeds bestaande M.O. opleidingen en ook de technische opleidingen in de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen tonen de mogeUjkheid van difFerentiatie aan. Er is echter nog een belangrijk verschil tussen de gevolgde gang van zaken bij de a- en (3-faculteiten. Terwijl men in de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen de difFerentiatie na het candidaatsexamen tot stand brengt en dus een systeem volgt, dat door VAN ARKEL en GLASTRA VAN LOON in veel alge- menere zin wordt bepleit, heeft de faculteit der letteren een geheel eigen opleiding voor de M.o.-akten gecreeerd. De problematiek in beide faculteiten is zo verschillend, dat ik hier nauwehjks een imiforme regeHng zou durven voorsteUen. Terwijl men namelijk bij de faculteit der letteren alleen hen aan de M.o. opleidingen laat deehiemen, die op grond van hun vooropleiding niet gerechtigd zijn de universitaire examens in deze faculteit af te leggen, betreft het in de natuurfdosofische faculteit studehten, die na een normaal candidaatsexamen een andere studie dan die voor het doctoraal willen volgen. Zou een verdergaande incorporatie van de M.O. opleidingen en examens in het universitaire programma hier een oplossing kunnen brengen? Het gehele vraagstuk wordt mede bepaald door de eisen, die men aan een imiversitaire opleiding wil stellen. Als men van het standpunt uitgaat, dat een universitaire opleiding in het algemeen geen beroepsop- leiding is of behoort te zijn, dan passen vele denkbeelden over difFeren- tiatie in het onderwijs nauwehjks in het universitair bestel. Het lijkt mij echter noch voor hen, die na een meer wetenschappehjk getinte basisopleiding een op de beroepsuitoefening gerichte studie willen volgen, noch voor de universiteiten zelve gewenst, deze categoric van studenten buiten de poorten van de universiteit te houden. Dat een beroepsop- 58 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN leiding niet in alle opzichten volledig behoeft te zijn en een afsluitende vorniing tot het beroep in de practijk zal kunnen plaatsvinden, doet aan het bovenstaande niets af. Een duidelijke difFerentiatie na een wetenschappelijke basisopleiding geeft de mogelijkheid de studie niet nodeloos te verzwaren voor hen, die in zuiver-wetenschappelijke richting verder willen gaan, terwijl ze de meer op de practijk gerichten een snellere mogelijkheid tot afstuderen biedt.

Een der grote problemen, waarmee het wetenschappeUjk onderwijs te worstelen heeft, is dat van het zgn. studierendement. Men verstaat hieronder gewoonhjk het percentage van de in een jaar voor een bepaald vak voor het eerst ingeschreven studenten, dat de eindstreep behaalt. Men komt hierbij na 1946 voor sominige vakken op percentages van 50-60%. Reeds bij mijn beschouwingen van het vorige jaar heb ik opgemerkt, dat het niet geheel redehjk is voor deze berekening uit te gaan van het aantal, dat voor een bepaald vak in het eerste jaar wordt ingeschreven. In vele gevallen is dit eerste jaar te zien als een proe^aar en het aantal van hen, die dit jaar inderdaad als een proef beschouwen stijgt als men de groep der eerstingeschrevenen door allerlei middelen tracht uit te breiden. Vooral geldt dit, als men 00k hen bij het w.o. tracht te gaan betrekken, die bij de eindexamens van het V.H.M.0. slechts matige resultaten behaalden. Terecht merkt DR. ERODE in een rede voor de University of Denver op, dat een opvoering van het aantal van hen, die aan de universitaire studie gaan deelnemen, 00k tot een groter aantal mislukkingen zal leiden.' Aanvaardt men het eerste jaar meer uitgesproken als een proeiQaar en zou men deze rendementsberekeningen gaan uitvoeren uitgaande van het aantal dergenen, die zich voor het 2e jaar laten inschrijven, dan zouden reeds geheel andere resultaten aan het hcht treden. Bijzonder duidehjk blijkt dit bij de resultaten van onze M.O. examens in de faculteit der letteren, waarbij aan het einde van de eerste jaren door middel van een examen de geschiktheid tot verdere studie wordt beoordeeld. Het bij het Academische Statuut te verwachten verpHcht propaedeutisch examen na een jaar mag in dit opzicht als een bijzonder waardevolle maatregel worden begroet. Het kan velen behoeden voor een te lang voortgezette poging in een richting verder te gaan, die geen succes be- looft. Een tweede vraag is echter, of men inderdaad mag spreken van een mislukking als iemand na een jaar een andere studierichting kiest. In de statistische overzichten doet men dit door als rendement aileen te aanvaarden het aantal geslaagden in de richting, waarin men begon. Voor een vrij grote groep studenten [de voor het eerst ingeschrevenen voor scheikunde aan onze universiteit in de jaren 1951 t/m 1961] heb ik daarom 59 JAARBOEK EIJKSUNIVERSITEIT eens nagegaan, hoe gropt het aantal is van degenen, die reeds na een jaar voor deze studie afvallen en voor zover mogelijk was, of men bij deze afvallers werkelijk van mislukten mag spreken. In de eerste plaats bleek daarbij, dat van al degenen, die voor het candidaatsexamen deze studierichting verlaten gemiddeld 37% reeds na i jaar verdwenen is. Na twee jaar is dit 72% en ik acht het daarom verre van juist om het te doen voorkomen als zou deze groep van afvallers een enorme fmanciele belasting voor ons w.o. betekenen. Wei zou het terug brengen van deze belasting tot i jaar door het in te stellen propaedeutisch examen ongetwijfeld voordeel betekenen. Tot een verrassende conclusie komt men echter, als men nagaat, waar de zgn. mislukten bUjven. Ik kan voor dit voorlopig onderzoek deze vraag alleen beantwoorden voor degenen, die de studierichting scheikunde verlieten om in onze eigen universiteit in een andere faculteit verder te gaan. Voor de jaren 1951 t/m 1958 volgt hier een overzicht.

studie scheikunde afgebroken andere richt ing normaal verloop voor het caiididaatsexamen Groningen elders in Groningen

I95I II 4 2 4 1952 8 2 5 I 1953 5 I 3 I 1954 1 10 2 3 I 1955 16 2 2 2 1956 . 15 6 2 6 1957 7+? 3 2 3 I9S8 14+ ? 5 2 5

Ziet men de goede resultaten, die de 'overlopers' over het algemeen na de studiewissehng aan de eigen universiteit bereikten, terwijl er geen reden is om aan te nemen, dat dit voor hen, die aan een andere universiteit verder gingen, veel slechter zal zijn, dan bemerkt men met schrik en tege- hjk met vreugde, dat de gebruikeHjke rendementsberekeningen een belangrijke correctie dienen te ondergaan, omdat het aantal niet-geslaagden aanmerkehjk kleiner is, dan men gewoonhjk aanneemt. Ook het overigens bijzonder instructieve Utrechtse rapport: '3X5 jaar Utrechtse studenten' houdt hiermede geen rekening. Hier komt nog bij, dat men het in veel gevallen beslist niet zo mag stellen, dat iemand, die na een behaald candidaatsexamen een M.O. opleiding gaat volgen of met de verworven kennis een maatschappehjke positie gaat bekleden zijn jaren aan de universiteit vruchteloos heeft doorgebracht. 60 VEHSLAG VAN DE LOTGEVALLEN Wei vraagt men zich nog af, of door een betere voorlichting het wisse- len van studierichting voorkomen had kimnen v^ôrden. Ik acht dit nauwelijks mogelijk, de keuze van de beginnende student wôrdt immers vaak door zoveel persoonlijke invloeden, die een verantwôorde keuze in de viêg staan, bepaald, dat we altijd wel enige vvîsselingen van richting zullen behouden. Het is vanzelfsprekend, dat ook in dit opzicht het in te voeren propaedeutisch examen na een studiejaar een gunstige invloed kan hebben.

Verheugend was het te vernemen, dat de financiele positie van enige cate- gorieen der wetenschappehjke medewerkers een verbetering zal onder-' gaan. Verschillen tussen de beloning aan de universiteit en die bij andere insteUingen geven aanleiding tot ernstige moeiHjkheden en brengen de positie van de universiteit als centrum van wetenschappehjk onderzoek en onderwijs in gevaar. Dat ook verschillen bimien de eigen universiteit fnuikend kumien zijn, wordt geillustreerd door de zgn. Querido-regeling. Onze Senaat heeft zich on'thouden van een uitvoerig commentaar aan- gaande deze regehng voor het wetenschappehjk personeel van de medische faculteit. Ik mag echter niet nalaten te vermelden, dat thans in de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen ernstige bezorgdheid ontstaat over de vervuUing van ontstaande vacatures in die vakken, waar in beide faculteiten functionarissen met gehjke vooropleiding werkzaam zijn. Het geval heeft zich reeds voorgedaan, dat bij de vervuUing van een ordinariaat de betrokkene het moeihjk vond zich beschikbaar te stellen, daar dezelfde leerstoel in de medische faculteit veel hoger gehonoreerd wordt, terwijl de werkzaamheden elkaar weinig ontlopen. Nog moei- hjker wordt het als men bedenkt, dat voor de propaedeutische vakken als natuurkuiide en scheikunde docenten uit de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen worden aangetrokken, die onder de Querido- regeling kunnen gaan vaUen, waardoor ze in een geheel andere financiele positie komen als hun coUegae in de eigen faculteit. Verdienstelijke wetenschappehjke hoofdambtenaren uit de groepen biochemie en farmacie en waarschijnhjk binnenkort ook uit de biologic worden door wetenschappehjk gehjkwaardige functies uit de medische faculteiten aangetrokken wegens veel hogere honorering voor hetzelfde werk. Ook het in dit opzicht tussen de naedewerkers aan de medische en die aan de tandartsen- opleiding gemaakte verschil komt de ook om andere redenen reeds moeilijk tot stand te brengen uitbreiding van het tandheelkundig onderwijs niet ten goede.

6i JAAHBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

VERSLAG GEBEURTENISSEN EIGEN UNIVERSITEIT

Algemeen Uit het leven van de eigen universiteit wil ik gaame eerst enige meer algemene gebeurtenissen memoreren. Hiertoe behoort wel in de eerste plaats de verheugende mededeling, dat Hare Majesteit Koningin Juliana bereid gevonden werd een Haar verleend eredoctoraat in de Sociale Wetenschappen te aanvaarden. "We hopen, dat de erepromotie in het kader van de viering van het 350-jarig bestaan op 24 juni 1964 zal kimnen plaats vinden. Bijzonder gewaardeerd hebben we het bezoek dat de Minister van O.K. en w., vergezeld door zijn Secretaris-generaal en de Directeur-generaal voor het w.o. op 18 februari 1963 aan onze universiteit heeft gebracht. De President-Curator en de rector magnificus gaven bij deze gelegenheid een overzicht van de ontwikkeHng der universiteit in de laatste jaren, waama door de gasten bezoeken werden gebracht aan het Natuur- kundig Laboratorium, het Archeologisch Instituut en het Academisch Ziekenhuis. 's Avonds vond een ontvangst in het Universiteitsgebouw plaats, die de Minister en zijn gezelschap de gelegenheid bood om met verschillende groeperingen uit de universitaire gemeenschap kennis te maken. Een kroegjool ter societeit 'Mutua Fides', waarbij ook de besturen der andere studentenverenigingen aanwezig w^aren, besloot dit zeer geslaagde bezoek. Van geheel andere aard, doch voor de gehele universiteit van grote betekenis is het besluit tot aanschaffing van de grote rekenmachine Tele- funken TR 4, die een centrale plaats bij het rekenwerk aan onze insteUing zal gaan innemen en de zeer voor kort gevallen besHssing tot plaatsing van een cyclotron op het Paddepoelterrein. Dit cyclotron is van het aller- nieuwste type en maakt het mogeHjk alle soorten ionen [zowel de hchte waterstof-ionen als de ionen der zwaardere elementen] te versnellen en wel tot iedere gewenste energie tot een maximum van 50 millioen elec- tronvolt [MeV] voor protonen, 60 MeV voor deuteronen, 120 MeV voor helium-ionen en dienovereenkomstige energieen voor zwaardere ionen. Deze ionen worden als een nauwe mono-energetische bundel buiten het cyclotron geleid en op een trefplaat van het te onderzoeken materiaal gericht. Het energiebereik van deze deeltjes sluit direct aan op dat, be- reikbaar met de reeds in het NatuurkundigLaboratorium aanwezige grote VandeGraaff-generator, geplaatst in een druktank. Beide toesteUen samen omspannen een bereik van deeltjesenergieen, dat het mogeHjk maakt een complete analyse van kernreactie-processen uit te voeren. Terwijl de VandeGraaff-generator het energiegebied tot 5 of 10 MeV kan bestrijken, 62 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN kan met het cyclotron het aansluitende energiegebied tot 50 of 100 MeV worden onderzocht. De met beide apparaten te verkrijgen resultaten vul- len zodoende elkaar aan, hetgeen voor de interpretatie van kemreactie- processen van doorslaggevende betekenis is. Immers, in plaats van op zich zelf staande gegevens uit verschillende laboratoria te combineren, znlien door beide Groningse machines samen goed samenhangende gegevens in afhankelijkheid van de energie der bombarderende deeltjes verkregen kunnen worden, welke voor de theoretische analyse der kem- processen noodzakelijk zijn. Zonder aan de mogeUjklieden tot samenwerking in andere laboratoria en instituten te kort te willen doen, mag wel worden opgemerkt, dat het in de bedoehng hgt, dat ook wetenschappeHjke werkers van andere instellingen aan de onderzoekingen met deze apparaten kunnen deelnemen.

In dit studiejaar werd, een half jaar later dan vdlgens traditie het geval had moeten zijn, wear een Universiteitsdag georganiseerd. Het xiitstel kwam voort uit enige aarzehng om deze traditie voort te zetten, daar bij een vorige gelegenheid de belangstelling zeer gering was. We mochten ons verheugen over een ruimere opkomst. Niet alleen de algemene voordracht van PROF. DR. H. BRINKMAN, die ons de problemen van de kemfusie met behulp van fraaie demonstraties duidehjk wist te maken, maar ook de faculteitslezingen van PROF, DR.J.SPERNAWEILAND, PROF. DR. F.HARTOG en PROF. DR. D. DE WIED waren goed bezocht. Moeihjk bhjft het nog steeds onze oudleerhngen te bereiken, er is een poging ondernomen om van afstuderenden een betere adressen-registratie tot stand te brengen.

Het afgelopen jaar heeft een sterk verhoogde activiteit op het gebied der voorbereidingen voor de viering van het 350-jarig bestaan te zien gegeven. Naast de commissie die onder leiding van PROF. DR. H. DE VOS zich reeds enige jaren met deze voorbereiding bezig houdt en die nu op voile toeren draait, werd ter coordinatie van de werkzaamheden een algemene commissie in het leven geroepen. Met veel genoegen kan ik vermelden, dat o.a. de Commissarissen der Koningin in de drie noordehjke provincies, de Burgemeester van Groningen, vertegenwoordigers van Curatoren en Senaat, van het Bedrijfsleven en van de Studentenvereni- gingen en de oud-studenten, naast het Dagehjks Bestuur van de reeds bestaande commissie in dit orgaan zitting hebben willen nemen. Reeds kan worden vermeld, dat de universitaire herdenking haar hoog- tepunt zal vinden in de samenkomsten op 24 en 25 juni. Op deze dagen zullen de erepromoties plaats vinden en beschouwingen over verleden, heden en toekomst der universiteit worden gehouden. In een uit te geven Gedenkboek worden de lotgevallen van de laatstevijftig jaren beschreven.

63 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Een wetenschappelijke bijeenkomst en een tentoonstelling zullen verder blijk geven van werken en streven van onze universiteit en haar mede- w^erkers. Rondom deze algemene activiteiten organiseert 'Vindicat atque Polit' de eigen lustrumviering, waarvan vele onderdelen ook een algemeen karakter zullen krijgen. Het is verheugend te mogen constateren, dat met alle bij deze feesteHjkheden betrokkenen een zeer goede samenwerking kon worden totstandgebracht. Was het ter voorbereiding van een lustrumviering door de gehele universitaire gemeenschap, dat op 30 januari 1963 een schaatswedstrijd werd georganiseerd, waaraan ieder van het aan de universiteit verbonden personeel kon deelnemen? De goede stemming bij wedstrijden en prijsuit- reiking doet in dit opzicht veel goeds verwachten.

Studentenaantal De universiteit draait om de studenten en door de groei van hun aantal wordt in vi^ezen de groei van de universiteit bepaald. Direct hiermee hangt ook de mogeHjkheid tot uitbreiding van het onderzoek samen en al kan men het ook zo stellen, dat groei in de breedte niet altijd groei in de diepte behoeft te betekenen, ik meen toch wel te mogen aannemen, dat de stijging in studentental in belangrijke mate heeft bijgedragen tot de uitbreiding van de researchmogehjkheden, waarover ik reeds sprak. De uitbreiding van het w.o. tot grotere groepen van de bevolking waarvan de toename van het aantal studenten aan de eigen universiteit slechts een onderdeel is, is op zich zelf ook reeds een verschijnsel van belangrijke maatschappelijke betekenis. Uitgaande van deze gedachten heeft het ons dan ook verheugd, dat we in dit studiejaar het aantal van 1000 eerstejaarsstudenten hebben bereikt. De inschrijving van deze loooe 'eerstejaars' ging met enige plechtigheden gepaard. Elders in dit jaarboek is een overzicht van de studentenbevolking opgenomen: met inbegrip van M.O. en notariaat-studenten is een totaal van 4858 bereikt. Wie dit aantal met dat van vorigejaren vergeHjkt, wordt getrofFen door het feit, dat de laatste 7 jaren geleidelijk tot een verdubbe- ling hebben gevoerd. De stijging van het aantal personeelsleden hield hiermee geen gelijke tred. Stelt men beide aantallen in 1957 op 100, dan is dat der studenten met 100%, van het personeel met 63% gestegen. Al bestaat er tussen studentenaantal enerzijds enpersoneelsbezetting en investeringen anderzijds ongetwijfeld een verband, het is moeilijk dat in algemeen geldende regels uit te drukken. Ik wil het daarom slechts bij het constateren van deze ontwikkeling laten, zonder daaraan op het ogenbUk conclusies te verbinden. 64 VERSLAG VAlij DE LOTGEVALLEN Wei heeft de snelle groei nog een andere consequentie gehad: bij het Studentenadviesbureau moest een derde studentendecaan, de heer DRS. H.L.M.BOS, worden benoemd, die in augustus 1963 met zijn werkzaamheden begon. Na de beschouwingen over de groei van het studentental aan onze universiteit komt het mij zinvol voor aandacht te schenken aan de vraag of deze groei nog niet van dien aard is, dat hierdoor de kwaliteit van onderzoek en onderwijs zou worden geschaad. Ik meen, dat dit stellig het geval zou kurmen zijn als niet door een doeltreffende o'rgaiusatie dit grotere aantal zou worden opgevangen. Ook dan is er echter een grens, waarbij door de noodzakelijke verdubbehng van college's of overbezet- ting van kostbare apparatuur het werken met een groter aantal nauwehjks meet efficient zou zijn. Het is moeOijk aan te geven wanneer die grens is bereikt, voor iedere faculteit gelden liierbij verschillende bepa- lende factoren. Voor de medische faculteit is het b.v. de moeilijkheid voldoende kHnische scholing te bieden, waardoor deze faculteit waarschijnhjk het eerste haar opnamegrens zal hebben bereikt. Voor andere studie- richtingen is dit nog niet het geval, mits de plannen tot ruimteUjke uitbreiding in voldoende snel tempo gereahseerd kunnen worden en de uitbreiding van de wetenschappeUjke en technische staf hiermee geHjke tred kan houden. Bij de tandartsen opleiding is deze noodzakelijke ruimtelijke uitbreiding zeker niet tijdig bereikt en ontstond reeds de situatie, dat voor practica gewacht moet worden. Hier zijn voorzieningen drin- gend noodzakelijk.* Ik ben nog steeds van mening, dat niet de plaats van vestiging van de insteUingen, doch veel meer het geven van de mogeHjkheid tot studie en de organisatievorm van betekenis zijn voor de bloei van het wetenschappehjk onderwijs in ons land. Is in dit opzicht aan de vereiste voorwaarden voldaan, dan behoeft men de universiteit niet naar de student te brengen. Om velerlei redenen acht men het juist wensehjk, dat de student buiten de eigen woonplaats studeert. Zorgt men voor goede huisvesting en worden de fmanciele bezwaren weggenomen, dan behoeven aUeen redenen van onderwijskundige aard een rol te spelen. In dit opzicht wil ik mij gaarne aansluiten bij de door DIEPENHORST in de Eerste Kamer gemaakte opmerking, dat men Enschede uitkoos op grond van uitvoerige demografische berekeningen, maar dat het gekozen karakter van campus-universiteit deze berekeningen in wezen overbodig maakt. Hiermee wil ik geenszins zeggen, dat de stichting van deze Technische Hogeschool in wat men toch onze omgeving mag noemen niet met vreugde door ons zou zijn begroet. We stellen ons van de toekomstige samenwerking, vooral op het gebied van de toegepaste vakken in onze natuurwetenschappelijke faculteit veel voor. 65 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Personalia

Tegenover het vele, dat we in dit verslag over groei en bloei van onze universiteit kunnen vermelden, staan de verliezen, die onze gemeenschap in dit studiejaar heeft geleden. Van zijn oudleden verloor de Senaat PROF. DR. P. J. ENK, PROF. DR. B. GEMSER en PROF. DR. j. M. VAN DER ZANDEN. Hoc verschiUend van aard zij ook waren, alle drie waren zij bezield met een diepe liefde voor hun vak en daarvan tiitgaande hebben zij onze universiteit met hun beste krachten gediend. Zij blijven ons in dankbare herinnering. Geheel onverwacht maakte de dood een einde aan het zo vi^erkzame leven van de lector DR. H. K. G. BARTSTRA. Wie hem van nabij hebben leren kennen, zullen hem zeer missen. Gedurende het schrijven en ter perse gaan van dit verslag bereikten ons de mededelingen, dat onze bibhothecaris DR.J.S.BOUMA,* Directeur van de Universiteitsbibhotheek en DR. j. NAARDING, wetenschappeHjk hoofdambtenaar aan het Nedersaksisch Instituut, plotseling zijn overleden. Met diep leedwezen maak ik melding van het overHjden van de studenten R. C. I. DE HAES, Y. DE VRIES en L. B. G. VLASZATY. PROF. DR. J. ARiENS KAPPERS verhct onze universiteit om Directeur van het Instituut voor Hersenonderzoek te Amsterdam te worden; PROF. DR. D. DE wiED ging de leerstoel voor farmacologie te Utrecht bezetten. De lector R. L. DRAIN verhet onze universiteit om zijn werkzaamheden in de U.S.A. voort te zetten. Wegens zijn benoeming tot Inspecteur in algemene dienst bij de hoofdinspectie van de Volksgezondheid beeindigde DR. W. F. WIL- MiNK zijn taak als docent voor de levenstniddelenleer. Wij danken hen alien voor het vele, dat zij onze universiteit door hun onderwijs en wetenschappehjk vi^erk hebben geschonken. Het verheugt.ons dat DR.JW. VAN DEN BERG, die zijn lectoraat aan onze universiteit voor een ordinariaat aan Purdue University, Indiana U.S.A. had kunnen verwisselen, voor onze insteUing behouden bleef. De groei van onze universiteit brengt mede, dat ook ieder jaar een groot aantal nieuwe hoogleraren en lectoren wordt benoemd. In'de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen waren dit de hoogleraren DR. S. R. POTTASCH, DR. J. STRATING, IR. S. STEMERDING, DR. PH. B. SMITH en DR. H. VELDKAMP, de buiteugewoon hoogleraren DR. D. HEIKENS, DR.j. A. c. VAN DER VECHT en DR.H.POSTMA en de lectoren Mej. DR. A. vos, DR. TJ. H. DE BOER, DR. H. J. C. BERENDSEN en DR. M. J. JANSSEN. GewOOn hoogleraar in de faculteit der letteren werd DR.R. SCHUTZEICHEL, terwijl DRS. H. WILLEMS benoemd werd tot lector in de faculteit der economische weten-

* In het Jaarboek 1964 zal een 'in memoriam' gewijd aan DR.J.S.BOUMA worden opgenomen. 66 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN

schappen en DR.H.LANGEVOORT tot lector in de faculteit der geneeskunde. Op I november 1962 was het 25 jaar geleden, dat PROF. DR. R. W. ZAND- VOORT zijn ambt als hoogleraar aan onze universiteit aanvaardde. Naast de toegewijde vervulling van zijn wetenschappelijke taak, heeft DR. ZAND- VOORT vele functies in het universitaire leven met grote onzelfzuchtigheid bekleed. Het was ons een genoegen de jubilaris bij deze gelegenheid de gelukwensen van de Senaat, vergezeld van een kleine bloemenhulde, te mogen aanbieden. Ditzelfde genoegen viel ons ten deel toen we PROF. DR. L.D.EERLAND met de 25-jarige herdenking van zijn ambtsaanvaarding mochten gelukwensen. Op 23 februari 1963 organiseerden zijn oudleer- lingen een wetenschappelijke bijeenkomst, waar velen van hen de resultaten van de van Eerland ontvangen opleiding demonstreerden, waarna een receptie en gepaste feestviering een blij besluit van deze dag vormden. Verscheidene van de doctores der Groningse Universiteit vierden in dit jaar hun gouden doctoraat. Het waren MR. A. M.J.DE JAGER, PROF. DR. E. REINDERS, DR. W. LEENDERTZ, DR. P. A. OKKEN, DR. H. E. LA GRO, PROF. DR. I. SNAPPER, DR. C. A. KINGMA, PROF. DR. A. E. VAN GIFFEN en DR. A. SPANJER. Bij de viering van dit jubileum door onze oudhoogleraar DR. A. E. VAN GIFFEN was de prorector aanwezig om hem onze gelukwensen over te brengen. Na 5 5 jaar van archeologisch onderzoek is onze gouden doctor nog steeds vol activiteit. Hun 40-jarig ambtsjubileum aan onze universiteit vierden DR.J.NAAR- DiNG, als wetenschappeHjk hoofdambtenaar verbonden aan het Nedersak- sich Instituut, de Heer K. P. VAN KEMPEN, analist A bij de Dierkunde en de Heer H. WORIES, laborant A bij de Psychiatric. Na 33-jarige dienst bij de universiteit verliet de Heer j. H. j. NIEKEN, administratief ambtenaar le klas zijn werkkring om van zijn rust te gaan ge- nieten. Velen onder ons zullen zich hem herinneren als de 'boekhouder van Curator en' van het kleine bureau van de vooroorlogse jaren.

Na deze persoonlijke feiten nu nog enige fata van meer algemeen karakter. Het Algemeen Provinciaal, Stads en Academisch Ziekenhuis bestond op 4 juni zestig jaar. Al zijn 00k andere instanties nauw betrokken bij het beheer van deze voor stad en gewest zo belangrijke insteUing, zonder het 'Academisch Ziekenhuis' was het leven van onze medische faculteit een- voudig niet denkbaar. We hebben ons met directie en personeel over dit jubileum dan 00k mede verbhjd. Het 'circus' gaf een bijzondere noot aan de feestviering. Met een herdenkingsrede in de 'Heymanszaal' door PROF. DR. D. WIERSMA werd het feit herdacht, dat het Psychologisch Instituut Heymans 70 jaar 67 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT geleden in het leven werd geroepen. Van een persoonlijke onderneming van HEYMANS werd het tot een onzer grote universitaire instellingen, nu nog in vier verschillende panden ondergebracht, straks naar we hopen, aan de Grote Rozenstraat tot een zinvol geheel ontwikkeld. Ook het Scheikundig Laboratorium aan de Bloemsingel kon een jubileum vieren. Op 23 november 1962 was het 50 jaar geleden, dat PROF. DR. F. M.JAEGER dc openingsplechtigheid verrichte. Een onder leiding vanMej. N. TONCKENS georganiseerde tentoonstelling over het scheikundig onderwijs te Groningen zette aan dit feit extra luister bij.

Onderscheidingen Gaame maken wij ook dit jaar melding van de ons ter ore gekomen onderscheidingen, te beurt gevaUen aan personen, die aan onze universiteit of nauw verwante instellingen zijn verbonden. PROF. DR. PH. H. KUENEN wcrd benoemd tot Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw, PROF. DR. J. K. KRAAN tot officier in de orde van Oranje Nassau. Laatstgenoemde onderscheiding ontvingen ook de Heer p. BOLT, geneesheer-directeur van het Academisch Ziekenhuis en DR.J.NAARDING, wetenschappeHjk hoofdambtenaar bij het Nedersaksisch Instituut, terwijl de Heer j. LAARMAN, sedert vele jaren hortulanus van onze universiteit tot ridder in de Orde van Oranje-Nassau werd benoemd. Tot leden van de KoninkJijke Nederlandse Akademie van Wetenschap- pen werden benoemd PROF. DR. A. BLAAUW, PROF. DR. K. H. HEEROMA, PROF, DR. A. G. M. VAN MELSEN en PROF. DR. J. VAN DER VECHT. PROF. DR. A. BLAAUW werd ere-doctor van de Universiteit van Besan^on, PROF. DR. R. w. ZANDVOORT Van de Universiteit van Gent. PROF. DR. M. GRUBER ontving, ten behoeve van onderzoek over de stof- wissehng van nucleinezuren de Koninklijke Shell Prijs 1962 voor scheikunde, ter waarde van/io.ooo,—. PROF. DR. E! HUIZINGA werd benoemd tot erehd van de Zwitserse Keel-, Neus-, Oorheelkundige Vereniging, PROF. DR. J. H. P. JONXIS tot Honorary Fellow van de American Academy of Pediatrics, PROF. DR. J. DROOGLEEVER FORTUYN werd benoemd tot corresponderend lid van de Deutsche Gesell- schaft fur Neurologic, PROF. K. G. BIJLSTRA werd corresponderend hd van de Deutsche Gesellschaft fiir Kieferorthopadie. PROF. DR. H. J. KEUNING ontving ter gelegenheid van het 90-jarig bestaan van het Koninklijk Neder- lands Aardrijkskundig Genootschap de Veth-medaille in zilver. PROF. DR. A. B. F. A. PONDMAN ontving van het Bestuur van het Nederlands Rode Kruis de gouden Landsteiner-medaille.

68 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN

Internationale contacten De uitwisseling met buitenlandse universiteiten in de vorm van weder- zijdse bezoeken van delegaties, uit docenten en leden van de wetenschappelijke staf bestaande, werd ook dit jaar gecontinueerd. Een zestal hoogleraren uit Gottingen was in het kader van deze uitwisseling drie dagen in ons midden. Het waren de rector magnificus DR. A. SCHEIBE [Plantenteelt], DR. G. BIRUKOW [Zoologie], DR. K. GOTTSCHALDT [Psychologie], DR. H. NEU- MANN [Duitse Philologie], DR. W. RICHTER [Klassieke Philologie] en DR. H. R. ROSEMANN [Kunstgeschiedenis].-Naast een algemene voordracht werden vakvoordrachten gehouden, instituten bezocht en een excursie door de noordelijke provincies gemaakt. PROF, SCHEIBE gaf voor de bouwspecia- listen van onze universiteit een overzicht van de ontwikkeling der bouwvoorzieningen aan zijn luiiversiteit. Dit regelmatige contact met een zusterinstelling, die in vele opzichten met gelijke problemen te worstelen heeft, is voor ons bijzonder waardevol. We prijzen ons dan ook gelukkig, dat een soortgelijke relatie in dit jaar tot stand gebracht werd met de universiteit van Straatsburg. In het voorjaar van 1964 kimnen we hier de eerste groep collegae van deze grote Franse universiteit verwachten. Het contact met de universiteit van Newcastle wordt op de gebruikeUjke wijze voortgezet. In november van dit jaar verwachten we in dit verband het bezoek van de hoogleraren WILLIAMS en DENNISON. Een enigszins ander karakter had de Franse week, die van 12 tot 17 november werd georganiseerd. Hierbij is meer de gehele stad betrokken, dan dat bij de uitwisseling met zusterinstelHngen het geval kan zijn, terwijl hierbij universitaire organisatieproblemen practisch niet in behandehng komen. De gehouden voordrachten en colleges en de gelegde contacten met de Franse bezoekers zijn echter voor de ontwikkeling van onderzoek en onderwijs aan onze universiteit bijzonder belangrijk. Sprekers in deze week waren: PROF.R.E.BOUCHEZ, PROF.G.BURDEAU, PROF.E.JACOB, PROF. j.jALABERT, PROF.J.RICHARD, PROF.P.ROYER. De organisatic commissie, i.h.b. de Heren BAUDET en TANS, wil ik gaarne dank brengen voor de vele moeite, die zij zich voor het slagen van deze Franse week hebben gegeven. Rest mij in dit verband nog te vermelden, dat in het kader van de Cultu- rele Accoorden verder voordrachten werden gehouden door PROF. DR. L. PARDi, hoogleraar in de Zoologie aan de universiteit van Turijn en door PROF. DR. s. AMELiNCJOf, hoogleraar in de kristalfysica aan de universiteit van Gent. GastcoUeges werden o.a. gegeven door: PROF.DR.F.PRATESI, hoogleraar in de farmaceutische scheikunde aan de Universiteit van Pavia en door DR. M. ANSELIN, wetenschappehjk ambtenaar in de economische faculteit aan de Rijksuniversiteit te Gent. Ter gelegenheid van de Ber- hjnse week werden gastcoUeges gegeven door de hoogleraren DR.H.J. 69 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT LIBBER, DR. j. H. SCHULTE cti DR. K. SCHILLER vati dc Freic Universitat Berlin. Als Fulbright hoogleraar was dit studiejaar in. ons midden PROF. I. BLUMEN van Cornell University.

Talloos waren ook weer de contacten, die hoogleraren, lectoren en leden van de wetenschappelijke staf door het deelnemen aan congressen en het houden van voordrachten met het buitenland hadden. Voor zover mij hiervan mededeUng werd gedaan, zijn deze activiteiten hierna vermeld: PROF. DR. TH. p. VAN BAAREN maakte twec studiereizen naar volkenkundige musea in West Duitsland, Zwitserland en Oostenrijk en een reis naar volkenkundige musea in Engeland. PROF. DR. W. F. DANKBAAR leverde een bijdrage op een congres van de 'Arbeitsgemeinschaft fiir westdeutsche Landes- und Volksforschung' te Schleiden. PROF. DR. A. F. N. LEKKERKERKER hield enkele lezingen voor de Pfarrerbruderscbaft van Hessen-Nassau in het conferentieoord Arnoldhain, nam deel aan de Agenda Drafting Group voor de conferentie van 'Faith and Order' te Montreal, samen- komend in Geneve, en was afgevaardigde voor de Ned. Hervormde Kerk naar genoemde conferentie. PROF. DR. A. S. VAN DER WOUDE bezocht het congres van de International Organisation for the Study of the Old Testament te Bonn en hield gedurende dit congres een lezing over 'Das Hiobtargum aus Qumran Hohle xi'. PROF. MR. j. H. BEEKHUis vcrtegenwoordigde als hoofd van de Nederlandse delegatie de Nederlandse Regering op de 146 zitting van het Legal Com- mittee of the International Civil Organization, gehouden te Rome. Bo- vendien Werd hij bij Koninklijk Besluit van 3 januari 1963 benoemd tot voprzitter van de Subcommissie Handelsrecht van de Staatscommissie voor de Nederlandse Burgerlijke Wetgeving. PROF. DR. B. LANDHEER sprak voor de ILCOP Conference te Geneve over 'Possibilities and method of a science of peace', voor de Deutsche Friedensgesellschaft over 'Frieden und Wissenschaft' en te Oxford voor the Europa Club of Oxford over 'Sociological aspects of European integration', PROF. MR. B. v. A. ROLING ontving een uitnodiging om zitting te nemen in de 'Scientific Advisory Board' van het Canadian Peace Research Institute, en in de groep van 'Editorial Advisors' van 'Disarmament and Arms Control, An Inter- national Quarterly Journal', PROF. DR. M. H. VAN ROOY verleende als docent zijn medewerking aan de 'xii International Course on Criminology', die van 1-22 September 1962 aan de Hebreeuwse Universiteit te Jerusalem werd gehouden. Hij gaf daar een drietal iideidingen over de invloed van de migratie, industrialisatie en urbanisatie op de criminahteit ten behoeve van vertegenwoordigers uit de ontwikkehngslanden van Afrika, Azie en Zuid-Amerika. Einde,i962 werd hij benoemd tot Voorzitter van het Bestuur van het 'Nederlands Interuniversitair Criminologisch Contact 70 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN Orgaan', dat in het leven werd geroepen ter coordinatie van criminolo- gische onderzoekingen in Nederland en ter representatie van deze wetenschap in internationaal verband. PROF. MR. H.J. SCHELTEMA hield voorhet Institut de Droit remain de I'Universite de Paris een lezuig over 'L'enseignement du droit au temps de Justinien'. PROF. DR. G.j. P. A.ANDERS werd uitgenodigd tot het houden van een voordracht over 'Chromosomale Anomalieen bij de mens' aan de universiteit van Gent; zijn medewerker DR.L.S.WILDERVANCK bezocht het 'In- ternational congres on education of the deaf gehouden in het Gallaudet College te Washington D.C. en hield daar in de genetische sectie een voordracht over 'The significance and the importance of associated anomahes in deafness'. Voor de stafleden van de 'Human genetic Branch' van de National Institutes of Health te Bethesda [Maryland] hield hij een voordracht over 'Malformations of the ear and its surroundings', DR.JW.VAN DEN BERG bezocht het '12th International Congress of Logopedics and Phoniatrics' te Padua, waar hij het inleidende referaat hield over het hoofd- thema 'Modern Research in Experimental Phoniatrics', en woonde het '22th International Congress of Physiological Sciences' in Leiden bij, waar hij, evenals zijn medewerkers de Heren IR.L.DE PATER en J.B.HOVING een voordracht hield. Verder hield hij nog twee voordrachten te Wenen. DR. J.J.DE BLECOtiRT trad op als gastspreker op een congres van de Zwit- serse, Oostenrijkse en Duitse reumatologen-verenigingen te Bad-Ragaz en woonde wetenschappelijkebijeenkomsten bij teLondenenAntwerpen. Hij hield verder een voordracht op het se Europese Rheumacongres te Stockholm en was gastdocent op artsencursussen over reuma te Arosa [Zw.] en te Leiden. Zijn medewerker DR.J.J.BODE bezocht mede de meeste van deze bijeenkomsten en hield daar eveneens voordrachten. PROF.DR.J.DROOGLEEVER FORTUYN hield een voordracht te Kiel tijdens een symposium voor neurobiologen en bezocht een congres dat betrekking had op een nieuwe discipline, de stereologie, dat gehouden werd te Wenen, waar hij eveneens een voordracht hield. In april en mei 1963 maakte hij een studiereis naar Hongarije, waar hij de afdeling Anatomie van de Universiteit van Pecs bezocht. Verder bezocht hij een bijeenkomst vanwege de World Federation of Neurology te Leuven, waar een groep van 25 anatomen de nomenclatuur van een deel van de hersenen [thalamus opticus] trachtte te normaliseren. DR.H.F.R.PRECHTL nam deel aan de xxii International Congress of Physiological Sciences te Leiden en hield daar een voordracht. Daarna bezocht hij de International Study Group for Cliild Neurology in Oxford en hield een lezing in het Universiteits Kinder- ziekenhuis Great Ormond Street te Londen. Hij ontving het 'Folke Ber- nadotte Stipend for Child Neurology 1962' en hield op een drie weken durende reis door de universitaire centra van Zweden lezingen te Stock-

71 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT holm, Uppsala, Umea, Goteborg en Lund en daarna in Kopenhagen. Ook nam hij deel aan de constituerende vergadering van het 'European Com- mittee for Behaviour Science Research in Early Development', waarvan hij tot permanente voorzitter benoemd werd. In juni 1963 was hij als visiting scientist aan de KinderkUniek van het Karolinski Ziekenhuis te Stockholm werkzaam. Gedurende dit studiejaar werkte DR.EARLSCHAEFER van het National Institute of Mental Health, Bethesda, iVIaryland, U.S.A. als gast aan de afdeling voor Experimentele Neurologie van het Acade- misch Ziekenhuis. Van de medewerkers van PROF. DR. L. D.EERLAND verbleef DR. N. J. HOMAN VAN DER HEIDE in verband met problemen op het gebied der intracardiale chirurgie enige tijd in het Hammersmith Hospital te Londen. De Heer G.HEYBROEK bezocht te Munchen een symposium over handchirurgie. PROF. DR. H. c. HUiziNG fungccrdc, evenals vorigjaar, als z.g. external exa- miner bij de examens voor het diploma Audiologie aan de Victoria Uni- versiteit te Manchester en hield een voordracht te Manchester en een openingsvoordracht ter gelegenheid van de in juni 1963 te Londen gehouden 'ist British Academic Conference of Otolaryngology'. PROF. DR. EELCO HUiziNGA hield voordrachten in Athene, Parijs en Brussel; zijn Chef de Chnique DR.P.E.HOEKSEMA, maakte een studiereis naar Amerika, waar hij verschUlende door de gehoorverbeterende operaties bekende centra bezocht. De arts E.TH.EDENS bezocht de 'Fifth International Postgraduate Course for Reconstructive Surgery of the Nasal Septum and External Pyramid' te Leiden. Verder nam hij samen met de assistent P.J.W.KRUI- ziNGA deel aan de Boerhaavecursus voor 'Practice of Rhinology'. PROF. DR.j.H.p.jONXis maakte een studiereis naar het Nabije Oosten in verband met het voorkomen van haemoglobinopathieen en naar Nigeria in verband met het houden van een laboratorium-cursus over abnormale hae- moglobinen en het bijwonen van een conferentie over abnormale haemo- globinen. Hij bezocht de bijeenkomst van de 'Paediatric Club' in Barcelona en in Lissabon het Intemationaal congres voor Pediatrie. Verder woonde hij vergaderingen voor Pediatrie bij te Geneve en Helsinki en een conferentie in Arden House, georganiseerd door Columbia University, New York. Hij hield een lezing in Antwerpen op het Congres voor Tropische Geneeskimde en diverse lezingen in het Midden-Oosten. PROF. DR. L. A. joossE bezocht een congres van de Deutsche Gesellschaft fiir Gynakologie te Hamburg, PROF. DR. J. K. KRAAN was te Parijs voorzitter van een deel van het congres van de 'Union Internationale centre la Tuberculose', waarna hij eenzelfde congres te Londen bijwoonde. PROF. DR. C. H. LENSHOEK woonde een congres van de Societe de Neuro- chirurgie de Langue Fran9aise te Parijs bij en verder het Second European Congress of Neurosurgery te Rome, waar hij een lezing hield over

, 72 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN

'Surgical treatment of cervical spondylotic myelopathy'. DR.J.W.F.BEKS was aanwezig bij een congres van de 'Society for research into hydroce- phalus and spina bifida' te Cambridge, DR. L. PENNING maakte gedurende de maand oktober een studiereis naar Ziirich [ProfDr.G.Tondury]. PROF.DR.M.RtnxER bezocht het xne Internationale Dermatologencongres te Washington, waar hij was uitgenodigd om een voordracht te houden. Tevens bezocht hij verschillende medische centra in de Verenigde Staten. Bovendien gaf hij gehoor aan het verzoek een voordracht te houden op het Ve Europese AUergiecongres te Basel en nam hij deel aan het gemeenschappehjke congres van de Deutsche Dermatologengesellschaft en de . Schweizerische Dermatologengesellschaft te Ziirich. Hij werd aangezocht als Associate Editor van de Journal of Tropical Dermatology, PROF. DR. F.WENSiNCK werkte mede aan een 'Symposium on Hospital Infection' te Londen; zijn medewerkers DR. F. WESTENDORP BOERMA en DR.A.JANSZ namen deel aan het 9e congres van de European Society of Hematology te Lissabon, terwiji DR.A.JANSZ bij het'Vth European Congress of Allergy' te Basel en bij een 'Conference on Tissue Transplantation' te Glasgow aanwezig was. PROF. DR. D. DE WIED bezocht de eerste vergadering van de European Society for the Study of Drug Toxicity' te Parijs en hield een voordracht op de in Groningen gehouden '2nd Meeting of the Pediatric Endocrinology Club'., DR. P. G. SMELIK nam deel aan het me Symposium van Neurobiologen te Kiel. PROF. DR. W. G. ZIJLSTRA maakte een studiereis naar de U.S.A. en bezocht aansluitend het '4th World Congress of Cardio- logy'. DR. A. j. VALKEMA bczocht de 'international Conference on the Bio- chemistry of Lipids' te Birmingham, Engeland. PROF. K. G. BIJLSTRA gaf op uitnodiging van de Universiteiten te Glasgow en Edinburgh enige gast- colleges. DRS. G. BOERING nam deel aan de First International Congress on Oral Surgery te Londen en hield een voordracht getiteld 'Radiographic diagnosis of temporo mandibular joint arthrosis'. Verder woonde hij de Tagung der Arbeitsgemeinschaft fiir Kieferchirurgie bij, welke in Bad Homburg [Duitsland] werd gehouden. In het najaar van 1962 bezochten ruim honderd tandartsen uit Oldenburg de Groninger tandheelkundige klinieken. DRS. i. F. E. MICHELS werkte enige tijd aan de Mondheelkundige kliniek van de Universiteit van Gottingen ter afsluiting van zijn onderzoek over de apexresectie met retrograde amalgaamvuUing. PROF. DR. G. P. BAERENDS hield een lezing aan de Universiteit te Rennes en bezocht samen met de hoogleraren DR. L. DE RUITER en DR. J.VAN DER VECHT en DRS. j. p. KRtnjT het i6e Internationale Zoologencongres te Washington, waar laatstgenoemde een voordracht hield. DRS. CM. BALLINTIJN verrichtte gedurende 4 maanden een onderzoek op zoologische laboratoria te Cam- bridge en Plymouth en bezocht een internationale vergadering van de Society for Experimental Biology te Oxford, PROF, DR.J.A.BEARDMORE

73 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT hield een lezing voor de Genetical Society te Londen en bezocht vergaderingen van de British Association for the Advancement of Science en van de Genetical Society in Manchester, DubUn en Edinburgh, DR. A. KOOPMANS verbhjft voor studiedoeleinden een jaar in het Department of Genetics van de University of Alberta te Edmonton [Canada], en DR. G. VENEMA gedurende een jaar op het Microbial Genetics Research Institute van het Hammersmith Hospital te Londen. PROF. DR. A. BLAAUW nam deel aan symposia over sterrenhopen en associaties te Herstmonceux, Engeland, over Zuidelijke Melkwegproblemen te Canberra en Sydney in Austrahe, en hield voordrachten in Austrahe en Griekenland. Plij verbleef gedurende een maand op het Cahfomia Institute of Technology in verband met redactionele werkzaamheden en bezocht enkele Amerikaanse sterrewachten. In verband met de oprichting der Europese ZuideHjke Sterrewacht bracht hij een maand in Zuid Afrika door, terwijl zijn medewerkers DR. A. B. MULLER en de Heer D. BEINTEMA daar voor hetzelfde doel een groot deel van het jaar verbleven. DR. j. BORGMAN had een groot aandeel in het internationaal overleg ten aanzien van het instrumentarium dezer sterrewacht. DR. BORGMAN en DRS. M. DE VRiES namen deel aan het iide Astrophysisch Colloquium te Luik. DR. L. PLAUT nam deel aan het Veranderlijke Sterren Colloquium te Bamberg en hield zowel daar als in Jena en Hamburg voordrachten. DR. H. VAN WOERDEN verbleef sedert augustus 1962 op de Mt. Wilson en Palomar Sterrewachten te Californie, daartoe in staat gesteld door een Carnegie Fellowship en een Fulbright travel grant, voor onderzoekingen van de structuur en beweging van het interstellaire gas en gaf colloquia in Berkeley, Mount Hamilton en Pasadena, PROF. DR. A.j.DEKKER hield in het kader van het uitwisselings-programma van de Nederlandse Natuurkundige Vereniging een voordracht over 'Het Moss- bauer effect en het onderzoek van de vaste stof' aan de Universiteit te Gent. PROF.DR.iR.j. c.FRANCKEN nam deel aan het 'Second International Symposium on Residual Gases in Electron Tubes' te Milaan. PROF. DR. M. GRUBER nam deel aan het 28e Cold Spring Harbor Symposium over de structuur en synthese van macromoleculen, dat in Cold Spring Harbor [New York, U.S.A.] werd gehouden. Veder nam hij met DR. R.J.PLANTA deel aan een colloquium over biochemie van dierlijke virussen te Londen en met DRS. SEIJEN van het histologisch laboratorium aan een bijeenkomst over y-globuline te Birmingham. PROF. DR. F.jELLiNEK wooudc ccn cursus ovcr hgandenveld-theorie te Konstanz [Duitsland] bij. PROF. DR. J. KOMMANDEUR maakte op uitnodiging van de National Research Council Canada een studiereis naar de U.S.A. en Canada, DR. H. J. C. BERENDSEN nam deel aan de Gordon Research Confe- rence on Cell Structure and Metabolism te Meriden, New Hampsliire,

74 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN

U.S.A. Hij hield daar een lezing getitels 'NMR study of water adsorbed on oriented protein fibers'. Hierbij aansluitend bracht hij studiebezoeken aan: Massachusetts Institute of Technology, Harvard University, Marine Bio- logical Laboratory [Woods Hole], Massachusetts General Hospital, Bell Telephone Laboratories, Rockefeller Institute, PROF. DR. F. H. L. VAN OS werkte mede aan de organisatie van een symposium van de Federation Internationale Pharmaceutique te Wenen over de waardebepaling van ge- neeskruiden en hield in dit verband een voordracht over de bepaling van vluchtige olien in plantaardige grondstoffen. Hij bezocht verder het congres van de Deutsche GeseUschaft fiir Arzneipflanzenforschung te Ziirich en hield te Antwerpen een voordacht voor het Vlaamse Pharmaceutische Congres. PROF. DR. w. G. PERDOK hield in een wetenschappeHjk centrum bij de Col de la Schlucht een voordracht over 'Les matrices de Niggh ou les Tables Internationales en format de poche' op uitnodiging van de Universiteit van Nancy en nam deel aan het tiende ORCA-congres te Geneve en aan de Artifact Club Meeting te Malmo. Hij werd uitgenodigd door de Univer- siteit van Stockholm om op te treden als opponent bij de promo tie van Jan-Erik Glas. PROF. DR. L. DE RUITER nam samen met PROF. DR. G. P. BAERENDS deel aan een 'Conference on Comparative Neurology' te Leiden en organiseerde een 'International Conference on the Ecology and Genetics of Natural Snail Populations' te Zeegse. Met DR. P. R. WIEPKEMA werkte hij mede aan een Symposium van de Association for the Study of Animal Behaviour te Londen, terwijl hij met verscheidene medewerkers het 22e Congress of Physiological Sciences te Leiden bijwoonde. Hij hield. lezingen te Leuven en aan een zestal Amerikaanse Universiteiten in een 'Invited Foreign Lecturer Programm' van het American Institute of Bio- logical Sciences. Onder leiding van PROF. DR. L. M. J. U. VAN STRAATEN werd een driemaan- den durende sedimentologische expeditie naar de Adriatische Zee gehouden. Met de geologische studenten maakte de Heer H.J. VEENSTRA een excursie van twee weken naar Normandie. PROF, VAN STRAATEN bereidde het vie Internationale Sedimentologische Congres in Amsterdam en Ant- werpen voor en redigeerde de verhandehngen van dit congres. Bovendien organiseerde hij de daarbij behorende excursies. De Heer G. j. BOEKSCHOTEN hield een tweetal lezingen in het buitenland en wel in Freiburg [Duitsland] en in Zurich [Zwitserland]. PROF, DR.J.STRATING woonde het ipe Inter- national Congress of Pure and Applied Chemistry te Londen bij. PROF. DR. H. A. TOLHOEK was aanwczig bij de International Conference on High Energy Physics and 'Nuclear Structure te Geneve. Door verscheidene reizen naar Geneve van PROF, TOLHOEK en DRS. H. P. C. ROOD werd het contact onderhouden van de studiegroep op het gebied van elementaire deel- 75 JAARBOEK RIJKSUNIVEESITEIT tjes met de CERN. DR. R. VAN WAGENINGEN bezocht het International Sym- posium on Direct Interactions and Nuclear Reaction Mechanisms te Padua en de Third Conference on Reactions between Complex Nuclei, Asilomar, Pacific Grove, Cahfornia [u.s.A.]. PROF.DR.J.VANDER VECHT maakte een studiereis naar Suriname en musea in de Verenigde Staten. PROF. DR. IR. A. I. VAN DE VOOREN nam dccl aan het congres over Transsone Aerodynamica, dat te Aken werd gehouden. Het symposium dat door de Universiteit van Hamburg werd georganiseerd ter gelegenheid van de in- gebruikneming van de Telefunken TR 4 rekenmachine aldaar, werd bijgewoond door PROF, VAN DE VOOREN, DR. SMITS, DRS. BUREMA en DRS. BOERS- MA. PROF. DR. H. DE WAARD bezocht gedurende zijn i-jarig verbhjf in de U.S.A. de 'Fulbright Spring Conference' te Washington en hield o.a. een lezing over: 'Some problems in carbon-14 dating' voor de afdeling Na- tuurkunde aan de Universiteit van Illinois en over 'Measurements of short hfetimes in nuclear physics' voor de afdeling Natuurkunde van de Purdue University, Lafayette, Indiana. De tot de staf van PROF. DR. E. H. WIEBENGA behorende DR.E. F.J. VAN BRUGGEN nam deel aan het vijfde internationale congres over elektronenmicroscopie, dat gehouden werd in Philadelphia. PROF. DR. H. WIJNBERG hield in Frankfurt een lezing over recente onderzoekingen op het Organisch Chemisch Laboratorium. Enige maanden was hij als 'visiting scientist' werkzaam op het Brookhaven National Laboratory, Upton, Long Island, N.Y., terwijl hij in juni het Organic Symposium in Columbus, Ohio, bijwoonde. In September zal hij op de I45ste ACS Meeting in New York een lezing houden. PROF. DR. B. M. I. DELFGAAUW nam deel aan het congres over 'Autorite et Liberte, georganiseerd door het Instituto Antonio Rosmini te Bolzano en aan het fdologen-congres te Antwerpen. In laatstgenoemd congres hield hij een inleiding over 'De fenomenologische methode van Teilhard de Chardin'. PROF. DR. J. ELEMA hield een lezing aan de Universiteit te Miinster [Westfalen] over 'Thomas Mann, Diirer en Dr. Faustus'. DR. H. DYSERiNCK gaf gastcoUcgcs aan de Philipps-Universitat, Marburg Lahn [Duitsland] over 'Vergleichende Literaturwissenschaft und Volker- psychologie' en aan de loniversiteit te Miinchen over 'Zur Sonderstellung der franzosisch schreibenden flamischen Autoren Belgiens'. PROF. DR. K. HEEROMA hield voordrachten in Bremen, Nordhorn en Osnabriick. PROF. DR. w.j. w.KOSTER bezocht het viie Congres International del'Association Gmllaume Bude, te Aix-en-Provence en hield daar een voordracht over 'Aristophane dans la tradition Byzantine', PROF. DR. A. G. M. VAN MELSEN hield voordrachten te Leuven, Oxford, Evian en Bamberg. PROF. DR. R. SCHUTZEICHEL hield in het Naamkundig Symposium te Maastricht een voordracht over 'Niederlandisches in Kolner Namen des Mittelalters' en aan de Freie Universitat in BerUjn een voordracht over het onderwerp 76 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN

'Zur Entstehungsgeschichte der neuhochdeutschen Schriftssprache'. PROF. DR. j. TH. SNijDERs bczocht het International Congress on Education of the Deaf te Washington en hield daar een voordracht over ijking van tests bij gehoorgestoorden. PROF. DR. p. A. VERBURG bezocht het 9th International Congress of Linguists te Cambridge, Mass. en was daar chairman van een groupmeeting over Language Universals. Hij bezocht verder de 37th Annual Meeting of the Linguistic Society of America te New York. Bovendien maakte hij een studiereis van vijf maanden door de Verenigde Staten, waarbij de linguistische afdelingen van een twintigtal universiteiten alsmede een ongeveer gelijk aantal onderwijs- en onderzoeks- instellingen op taalgebied werden bezocht. Onder leiding van PROF. DR. H. T. WATERBOLK wctden door het Biologisch-Archaeologisch Instituut op uitnodiging van de Zwitserse autoriteiten in 1962 en 1963 opgravingen verricht in een Neohtliische nederzetting nabij Frauenfeld in het Kanton Thurgau. Namens de Nederlandse regering nam hij deel aan een 'Sym- posion on Radioactive Dating' in Athene. Verder hield hij in het kader van de Culturele Accoorden twee voordrachten te Gent en lezingen in Miinster [Seminar fiir Urgeschichte] en Frankfiurt [Romisch-Germanische Kominission]. Van 25 t/m 31 augustm 1963 vertegenwoordigde PROF. DR. R. w. ZANDVOORT de Universiteit te New York op het ixe Internationale Congres van de Federation Internationale des Langues et Litteratures Mo- dernes, waarvan hij van 1954 tot 1957 Algemeen Voorzitter was. In Sep- tember hield hij op uitnodiging van de Uiaiversiteit van Pennsylvania te Philadelphia een lezing over het onderwerp 'Is there such a thing as an American Language?', PROF. DR. A. N. ZADOKS-JOSEPHUS JITTA maakte studie reizen in Frankrijk, Griekenland en Turkije, bezocht de Deutsche Numismatikertag te Miinster en hield daar een ook voor het pubUek toe- gankeHjke avondlezing. DR. A. G. F. VAN HOLK was gcdurendc een half jaar werkzaam als Associate Professor aan de University of Chicago, belast met het geven van colleges in Oudrussische taal- en letterkunde, Russische syntaxis en morfologie, en historische grammatica van het Russisch. PROF. DR. H. BAUDET gaf coUegcs in de Nederlandse Week aan de Univer- siteit van Leuven, aan de 'Ecole Pratique des Hautes Etudes' te Parijs en aan de imiversiteiten van Harvard en Yale. Te New York en Washington hield hij voordrachten. Voorts nam hij deel aan coUoquia en congressen te Parijs en Aix-en-Provence en aan een historisch congres in het Institut Solvay te Brussel. PROF. DR. F. HARTOG maakte deel uit van een groep economen uit de E.E.G. landen en Engeland, Noorwegen en de Verenigde Staten, die onder auspicium van de Rockefeller Foundation een verge- lijkende studie heeft gemaakt van de economische politick van deze landen. Daartoe is deze groep een aantal malen bijeen geweestinhetEuropese 77 JAARBOEK RIJKSUNIVEESITEIT centrum van de Rockefeller Foundation te Bellagio [Italic]. De bedoelde studie zal eerlang verschijnen onder de titel 'Economic Policy in our Time', PROF. DR. F. J. DE JONG gaf gastcoUeges aan de universiteit van Cali- fornie te Los Angeles over het onderwerp 'De toepassing van de dimensie- analyse in de economic', PROF. DR.J. L.MEIJ woonde in Rome het vie Internationale Congres voor CoUectieve Economic en te Parijs het jaar- lijkse 'Congres des Economistes de Langue Fran^aise' bij. Aan het congres van het 'Verband der HochschuUehrer fiir die Betriebs- wirtschaftslehre' te Aken namen PROF, MEIJ en de Heren WILLEMS, BOUMA en WERKEMA deel. Verder woonde PROF, MEIJ het congres van de 'Inter- national Hospital Federation' bij.

Representatie De taakverdeling tussen rector en prorector, in het vorige studiejaar begonnen, werd zoveel mogehjk ook in dit jaar gehandhaafd. Steeds duide- lijker bhjkt wel, dat het zelfs voor iemand, die het rectoraat tot een volledige dagtaak zou maken, nauweHjks mogehjk zou zijn aan de represen- tatieveplichtennaasthetbestuurlijkewerkvoldoendeaandachtteschenken. Het eenmaal beleven van een universitaire representatie-cyclus brengt bovendien voor hem of haar, die deze taak op zich neemt, iets aantrekke- lijks mede, terwijl de jaarhjkse wisseling van het prorectoraat, in de verhouding met de studenten-organisaties ieder jaar een nieuw en daardoor een naar onze mening ook zinvol element brengt. Het is mij niet mogelijk'steeds een scheiding te maken tussen het deel van deze taak, dat door rector of prorector werd vervuld, slechts in enkele gevallen wil ik dit vermelden. De rector was aanwezig bij de bijzetting van het stoffelijk overschot van H.M. Koningin Wilhelmina in de Nieuwe Kerk te Delft en bracht hiermede het medeleven van onze universiteit met het door de KoninkHjke Familie geleden verhes tot uiting. De prorector gaf bhjk van deelneming namens de Senaat bij de teraardebesteUing van de oud-hoogleraar DR. B. GEMSER en van de studenten DE VRIES en VLASZATY. De rector vertegenwoordigde de Senaat bij de Nieuwjaarsreceptie van de Commissarissen der Koningin in de provincies Groningen en Drente, welke taak wegens het samenvaUen van twee dezer recepties voor Fries- land door de President-Curator werd vervuld. Verder was de rector aanwezig bij de herdenking van het 225-jarig bestaan van de Georg-August- Universitat te Gottingen, een plechtigheid, waarbij sterk de nadruk viel op het verschil met de situatie van 25 jaar geleden. Het was mij een genoegen in deze sfeer onze gelukwensen te kunnen overbrengen. De rector woonde verder een bijeenkomst van het Defensiestudiecentrum

78 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN in Hotel De Bilderberg te Oosterbeek bij en was aanwezig bij de Dies- viering te Leiden, waarbij aan een der assistenten van ons Farmacologisch Laboratorium, de Heer w. DE JONG, een prijs voor zijn bekroond antwoord op een door de Leidse Universiteit uitgeschreven prijsvraag w^erd uit- gereikt. Rector en prorector waren aanwezig bij diverse manifestaties georganiseerd ter gelegenheid van de Berlijnse week, de rector woonde de receptie van de Ambassadeur van de Duitse Bondsrepubliek en Mevrouw LONS ten stadhuize en een ter ere van de gasten gegeven lunch ten huize van de Commissaris der Koningin bij. Met andere provinciale en stedelijke autoriteiten was bij als gast aanwezig bij een diner, dat door de Ambassadeur ter afsluiting van deze week werd gegeven. De prorector voerde bet woord bij vele door de studentenverenigingen georganiseerde uitvoeringen en andere bijeenkomsten en wist zijn woorden gewoonlijk vergezeld te doen gaan van een toepasselijke feestgave. In dit verband noem ik bet Gala-concert van Bragi en de Gala-uitvoeringen van 'Neemt Ons' en van de toneelgroep van V.E.R.A. 'En Ronde' en de ontvangst van de serenade van 'Vindicat' in de Aula, bij welke laatste gelegenheid bij ter herinnering aan een oud gebruik drie rijksdaalders overhandigde. Rector, prorector en secretaris van de Senaat liepen mede in de stoet ter herdenking van hen, die in de jaren 1940-1945 voor de vrijheid van ons volk hun leven gaven; de prorector woonde hierna de gemeenschappe- Hjke bijeenkomst in de Martinikerk bij. Het Sanatorium 'Beatrixoord', van Appelscha naar Haren overgebracht mede om de nabijheid der Groningse Universiteit, werd op 4 maart door Minister Veldkamp ofFicieel geopend. Het was ons een genoegen bij deze plechtigheid aanwezig te kunnen zijn. Op 10 april bracht de Ambassadeur van India een kort bezoek aan onze universiteit; zijn in ons Fysisch Laboratorium werkzame landgenoot DRS. BRAHM DEV begeleidde hem bij de bezichtiging van enige onzer instellingen. Rector en prorector woonden op 31 mei met hun dames een lunch bij ten huize van de Commissaris der Koningin en Mevrouw FOCK, gegeven ter ere van de Consul-generaal van de Duitse Bondsrepubliek en Mevrouw HILGARD. De A.c.L.o. sportdagen met hun traditionele professoren-voetbalwedstrijd, de inspectie van de 'Oude Vier' van Aegir, de bijwoning van de Varsity behoorden tot de door de prorector bijgewoonde sportevenementen. Dan waren er nog de vele recepties ter gelegenheid van lustra en dies- vieringen van de studentenverenigingen en bij die gelegenheden georganiseerde lezingen, die bijna steeds door de prorector en een enkele maal 79 JAAKBOEK RIJKSUNIVEKSITEIT ook door de rector werden bijgewoond en de vele manifestaties die reeds uit anderen hoofde in dit verslag werden genoemd en die vaak om beider tegenwoordigheid vroegen. Kort voor de Acadeniische vakantie ofFicieel begon, had de rector nog het genoegen de feestelijke herdenking te mogen bijwonen van het feit, dat een onzer oudste Groningse bedrijven, nl. dat van Theodorus Nie- meyer, 115 jaren deze familienaam had gevoerd. Een toepassehjke feestviering voor deze rector, als men bedenkt, dat de tabak eens een vermaard geneeskruid was. Curatoren en Senaat waren op 10 juH vertegenwoordigd bij de redevoeringen, gehouden door MINISTER CALS en vertegenwoordigers van het bestuur der Tecliiiische Hogeschool te Enschede ter gelegenheid van de ofFiciele eerstesteenlegging door de Minister. We wensen ook van deze plaats onze buurvrouw een voorspoedige ontwikkehng. Reeds' was de vakantie begonnen, toen deze laatste plechtigheid plaats vond en ik zou hiermede dus mijn opsomming van representaties kunnen beifindigen. Ik wil dit niet doen zonder te hebben gememoreerd, dat dit representatiewerk met vele genoegens ook vaak een zware last legt op de echtgenote van de prorector. Vele pntvangsten te haren huize, vele malen ook de noodzaak het huisehjk leven te onderbreken voor representatieve phchten. Gaarne wil ik Mevrouw WIARDA voor haar medewerking hierbij hartehjk dank zeggen en een verizuim van het vorige jaar goedmakende, ook Mevrouw DE VOS nog in dit dankwoord betrekken. De gewoonte wil, dat de rector zich in dit verslag beperkt tot een vermelding van de representaties van rector en Senaatsbestuur. Het is mij echter een behoefte mede te delen, dat in vele van de bovengenoemde gevaUen President-Curator en rector of prorector gezamenhjk aanwezig waren en daarbij mijn waardering uit te spreken voor de bereidheid van onze President-Curator om bij zovele gelegeheden, daarbij vaak vergezeld door Mevrouw POLAK, de reis van Leeuwarden naar Groningen te maken om onze universiteit op waardige wijze te vertegenwoordigen.

Congressen Ook in dit jaar ontving de universiteit weer een aantal Internationale congressen en symposia binnen haar muren. Grotendeels spelen deze evenementen zich in de instituten en laboratoria af; het is ons evenwel steeds een genoegen de deehiemers ook, zij het dikwijls slechts voor korte tijd, in het centrum van het universitair bedrijf te kmmen ontvangen. Zo mochten we de Europese Vereniging voor Kinderendocrinologie, die in de Kliniek voor Kindergeneeskunde congresseerde, begroeten, waarbij er gelegenheid was te laten zien, hoe onze voorvaderen reeds als voorlopers van de moderne endocrinologen fxmgeerden.

80 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN De reuma-afdeling van de Interne Kliniek organiseerde een bijeenkomst van de Heberden Society [Engelse reumatologen] met de Nederlandse Vereniging van Rheumatologen, waarvoor grote belangstelling bestond. In het Biologisch-Archeologisch Instituut vond onder voorzitterschap van PROF. DR. H. T. WATERBOLK het I4e Sachsensymposium plaats. Ook dit gezelschap werd evenals de vorigen door de rector magnificus in het Universiteitsgebouw ontvangen.

Onderwijs In een verslag als het onderhavige is een opsomming van gegeven colleges en practica niet alleen overbodig, doch zelfs ongewenst. In de Universi- teitsgids vindt men ze alien aangekondigd en we mogen wel aannemen, dat, bij zondere omstandigheden daargelaten, ze alle ook gegeven zuUen zijn. Wel wil ik hier iets vermelden over de gang van zaken bij het Studium Generale, omdat hierover vaak verschil van inzicht bestaat. De eerste cursus was gewijd aan het onderwerp 'Het veranderend wereldbeeld der natuurwetenschappen'. De opkomst was zeer bevredigend, met genoegen hebben we geconstateerd, dat ook voor geheel andere onderwerpen als die van het vorige jaar, in vele kringen belangstelling bhjkt te bestaan. Tussen Kerstmis en Pasen vond het tweede Studium Generale plaats. Het vormde de voortzetting van het in het vorig academisch jaar gehouden Studium Generale over 'De oorlog in het Hcht der wetenschappen'. In een achttal colleges werd het probleem van oorlog en vrede behandeld. De belangstelling was gedurend^ alle colleges z6 groot, dat de grootste col- legezaal der Universiteit te klein bleek. Evenals de vorige reeks [reeds verschenen als no. i van de Polemologische Studien] zuUen de voordrachten in boekvorm verschijnen [als no. 3 der Polemologische Studien]. De in het jaar 1962 aan deze Universiteit, onder auspicien van het Cen- traal Comite voor voordracht en publicatie te Wassenaar, begoimen cursussen in de voordrachtstechniek ten behoeve van wetenschappeHjk personeel en studenten werden in 1963 voortgezet en nog uitgebreid. Met het onderwijs hangt ook rechtstreeks de voorlichting aan aanstaande studenten samen. Op 30 maart en 6 april werden de zgn. voorhchtings- dagen gehouden, waarbij ca. 900 personen aanwezig waren. Na algemene toespraken voor de gehele groep werden faculteitsgewijze bijeenkomsten georganiseerd, waarin door hoogleraren en leden van de wetenschappelijke staf inleidingen over verschiUende vakgebieden werden gehouden. In de middaguren werden instituten en laboratoria bezocht. Aan deze voorlichtingsdagen namen ook vele adspirant-studenten uit het Midden, Zuiden en Westen des lands deel. Deze deelname steeg in drie jaar tijds van 11.7% tot 24.2%. VoorHchtingsbezoeken aan scholen voor V.H.M.O.

81 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT in de vier noordelijke provincies door onze voorlichtingsambtenaar MR. G. KROEB vormen hierbij de noodzakelijke aanvulling. Het thans door de Universiteit en de Groninger Studentenraad gezamen- lijk geredigeerde en uitgegeven inlichtingenboekje voor adspirantstuden- ten 'Studie en studentenleven in Groningen' werd op grote schaal verspreid. Tenslotte moge hier nog worden vermeld, dat de pogingen om voor onderwijsdoeleinden de beschikking te verkrijgen over een voor bijeenkomsten met studenten geschiktconferentie-oord worden voortgezet. We zijn thans doende om via een inzameling van in dit opzicht levende ver- langens een meer concrete omschrijving van de in totaal benodigde ruimte en tijdsduur te verkrijgen.

Bestuursaangelegenheden De samenwerking tussen Colleges van Curatoren, Senaat en Faculteiten werd op dezelfde wijze als in het vorige jaar voortgezet in afwachting van eventuele nadere regelingen bij het nog in bewerking zijnde bestuursreglement. In eigen kring bracht de Senaat een wijziging tot stand door de in 1957 in het leven geroepen Senatus Contractus in overeenstemming met de nieuwe wet w.o. weer terug te brengen tot een College van Rector en Assessoren van wat beperktere omvang. Door het langer aanbhjven van de Voorzitters der Faculteiten was het onnodig geworden de continuiteit in het College te waarborgen door het benoemen van extra leden met langere zittingsduur. De President-Curator en de Rector magnificus, vergezeld door de Secre- taris van de Universiteit of diens plaatsvervanger brachten in de loop van dit jaar werkbezoeken aan het Scheikundig Laboratorium, aan de Biolo- gische Laboratoria [Botanic, Zoologie, Plantenecologie, Genetica], aan het Romaans Instituut, aan de Economische Faculteit en aan het complex van Fysiologische en Farmacologische Laboratoria op Bloemsingel i. Door de uitstekende organisatie van onze gastheren werd niet alleen een goed inzicht verkregen in de methoden van onderwijs en onderzoek, doch ook de problemen van huisvesting en inrichting warden ons hierdoor meer vertrouwd gemaakt. Het hgt in de bedoeling deze bezoeken in het komende studiejaar voort te zetten. De vergaderingen van het College van Curatoren werden ook dit jaar door Rector rnagnificus en Secretaris bijgewoond. Het gehele College breng ik gaame dank voor de aandacht die steeds aan door ons geuite meningen en soms naar voren gebrachte bezwaren werd geschonken en voor de goede geest, waarin werd samengewerkt. 82 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN

Bouwvoorzieningen In een land, waar een onvoldoende woningbouw vaak als een der ergste kwalen van de samenleving v\rordt beschouwd, durft men nauwêlijks met een zekere blijdschap te spreken over totstandgekomen uitbreiding van de eigen ruimtelijke voorzieningen. Als men zich echter realiseert, dat ook in deze bouwsector nog lang niet alle noodzakeUjke uitbreidingen in het vereiste tempo kunnen wôrden totstandgebracht en een remming in de opleiding van wetenschappelijke krachten ook ernstige schade aan ons volk zou toebrengen, dan geloof ik, dat we iedere uitbreiding van werkgelegenheid met vreugde mogen begroeten. Hoe moeiHjk het tempo in dit opzicht bij te houden is bUjkt wêl uit het feit, dat reeds kort na de feestelijke opening van het vernieuw^d Natuur- kundige Laboratorium een transitorium voor deze studierichting moest worden gebouwd. Eind 1963 hopen we dit gebouw, dat aan de Antillen- straat is verrezen, in gebruik te kunnen nemen. De naam duidt al aan, dat we hierin een overgangsstadium hebben te zien; alvorens hetnatuurkunde complex op het voor de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen bestemde Paddepoelterrein een plaats zal krijgen, heeft het transitorium de bestemming om grote groepen jongerejaars plaats te bieden. Na hun eerste opleiding zuUen ze dan in het Natuurkundig Laboratorium, waarin de grotere apparatuur na de verbouwing op zinvolle wijze kon worden opgesteld, een plaats kunnen vinden. Deze transitoriumbouw schept mede de mogelijkheid tot een aanvaardbaar prioriteitenschema voor het grote Paddepoelcomplex te komen. Zo snel gaat echter de groei van de onderdelen van deze faculteit, dat ook voor de scheikunde extra practicum- ruimte moest worden geschapen, waarvoor een uitbreiding van het bestaande gebouw aan de Bloemsingel tot stand wordt gebracht. In maart 1964 hoopt men het in gebruik te kuimen nemen. In het komende studiejaar zal ook het gebouw voor de technische schtei- kunde, het vroegere pand 'Menco' aan de Kijk in 't Jatstraat, geheel voor het gebruik gereed komen. Voorlopig zal hier ook een afdeling voor de toegepaste wiskimde worden ingericht, waar de nieuwe rekenmachine met daarbij behorende werkkamers en technische installaties een plaats zal vinden. Meer en meer blijkt, hoe nagenoeg alle onderdelen van onze universiteit het rekencentrum te hulp moeten roepen om modern onderzoek mogeHjk te maken en in brede kring verheugt men zich dan ook over de door alle instanties getoonde bereidheid om aan dit onderwerp grote prioriteit te verlenen. De afdeling wiskunde en in het bijzonder PROF. DR. IR. A. I. VAN DE vooREN en zijn medcwerkers zijn we dankbaar voor het vele voorbereidend werk hiervoor yerricht. Dit najaar zal voor de Sterrekunde de bouw aanvangen ten behoeve van de kijkeropstelling

83 JAAHBOEK RIJKSUNIVERSITEIT te Roden. Dit betekent niet, dat nu ook het roemruchte Sterrekundig Laboratorium Kapteyn verlaten zal worden, al zal dit op den duur, als de sterrekimde met de andere natuurwetenschappen naar de Paddepoel zal gaan, toch wel het geval zijn. Dan zal definitief de tijd voorbij zijn, dat de directeur van het Kapteynlaboratorium ten behoeve van zijn waafnemin- gen de stadsverhchting in zijn omgeving kon doven. Het reeds jaren overwogen plan om de gehele biologie op en om de reeds bestaande Hortus de Wolf te vestigen nadert thans het stadium van uitvoering. Daartoe zal het daar in de eerste jaren na de oorlog gebouwde Zoologisch Laboratorium moeten w^orden uitgebreid, terwijl nieuwe ge- bouwen vodr de Botanie en de Genetica moeten worden geschapen. Ook de plantenecologie, daar nu voorlopig gehuisvest, zal dan in het gehele complex een plaats vinden. Reeds nu is men bezig met een uitgebreide kas voor laatstgenoemd onderdeel. Hoewel de vertraging, die de moeihjke wintermaanden in de nieuwbouw voor de Farmacie deden ontstaan, nog niet ingehaald is, verwacht men toch dit nieuvi^e gebouw in 1964 geheel gereed te hebben. Het zal mede voorlopig in de ruimtenood van het Fysiologisch en Farmacolo- gisch Laboratorium van de JVledische Faculteit moeten voorzien. Voor het echter in de nazomer voor zijn toekomstige bewoners geheel ter beschikking zal komen, hopen we er de wetenschappeHjke tentoonstelling ter gelegenheid van het 350-jarig bestaan te kunnen onderbrengen. Voor de Faculteit der Geneeskunde is dit jaar een gebouw gereed gekomen, de naast de nieuwbouw voor de farmacie gelegen vleugel, waarin de Sociale Geneeskunde en de Anthropogenetica een plaats hebberi gevonden. Voorjaar 1964 zal de Dermatologische Kliniek gereedkomen, de bouw van de nieuwe Psychiatrische Kliniek zal in 1964 voUedig op gang komen. Als we bedenken, dat hier slechts over de grotere projecten is gesproken, terwijl daamaast in nagenoeg alle laboratoria en instituten kleinere uitbreidingen of verbeteringeri gereedkwamen of in bewerking zijn, dan wordt ons pas duidehjk, hoe groot ons luiiversitaire bedrijf ook in ruimte- Hjk opzicht is geworden en hoeveel zorgvuldige planning en afweging van veler belangen ten opzichte van elkaar nodig is om een evenwichtige ontwikkeling te bevorderen; We brengen onze afdehng Bouwvoorzienin- gen gaarne dank voor de toewijding waarmee ze deze taak ook in het afgelopen jaar heeft vervuld.

Studentenhuisvesting Aan de in het vorige verslag gemaakte algemene opmerkingen over de studentenhuisvesting behoef ik weinig toe te voegen. De vraag naar woon-

84 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN ruimte is stdjgende, we hebben echter ook de indruk, dat de gevoerde actie voor studentenkamers een grotere bereidheid tot medewerking onder de burgerij ten gevolge heeft gehad. Allen, die ons hiermede hebben willen helpen, zijn we zeer erkentelijk. Een uitvoerig verslag van de werkzaambeden van de Stichting Studen- tenhuisvesting werd opgenomen in o.K.w.-Mededelingen van 25 mei 1963. Naast de reeds in i960 in gebruik genomen studentenflat, die 112 kamers voor mannelijke, 36 kamers voor vrouwelijke en 3 woningen voor gehuwde studenten bevat, zal, naar we hopen, in 1965 de tweede flat voor 192 studenten en 5 studenten echtparen in de wijk Coendersborg voor bewoning gereed komen. Hiemaast zijn in bet noorden der stad 3 flats, ieder voor 240 personen ontworpen. We hopen spoedig over de grond hiervoor te kunnen beschikken. Moeihjk hgt het bij deze nieuwbouw met de eis van de Minister, dat de investering per kamer niet meet dan/10.000,— mag bedragen om voor subsidie in aanmerking te komen. Algemeen in den lande blijkt, dat dit bedrag bij doelmatige uitvoering aan de lage kant hgt. Intussen heeft de Stichtuig ruimere aandacht besteed aan de mogehjkheid oude panden voor bewoning door groepen studenten geschikt te maken. Op deze wijze werd voor 206 studenten woonruimte verkregen. Hierbij zijn vele woningen, die in verband met plannen voor stadsuitbreiding en sanering t.z.t. zullen moeten verdwijnen, maar die ons toch voor ver- scheidehe jaren uit de nood kunnen helpen. Nauwlettend wordt er door de Gemeentehjke Dienst voor Bouw- eri Woningtoezicht op toegezien, dat deze woningen voor bewoning door studenten geschikt zijn. Ernstig moet worden gewaarschuwd tegen het 'clandestien' bewonen van afge- keurde woningen door studentengroepen. Met de afdeling kamerbe- middehng van het Gronings Centraal Studentenbureau werd door de Stichting een nauw contact gelegd. Intussen heeft Groningen een originele bijdrage tot de oplossing van het woonprobleem voor studenten geleverd door een lo-tal woonschepen, speciaal voor bewoning door studenten te doen bouwen. Elk schip bevat vier kamers, een keukentje en een douchecel. Ligplaats voor in totaal 30 schepen is gevonden. Als de proef met de eerste tien slaagt zullen we het aantal tot 30 uitbreiden. De investering per kamer ligt aanmerkehjk lager dan dit bij de flats het geval is. Met de enthousiaste en deskundige medewerking van het Bureau voor de Studentenhuisvesting onder leiding van de Heer SCHOONBEEK en de bijzonder gewaardeerde steun van bewoners en Diensten van onze stad hopen we aan de vraag naar woonruimte voor de zeker 500 nieuwehngen in dit studiejaar het hoofd te kunnen bieden.

85 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Studentenaangelegenheden Na de vele beschouwingen, die in dit studiejaar aan de groentijden. en novitiaatsperioden der verenigingen warden gewijd, wil ik thans over deze kwestie kort zijn. ledere principiele uitspraak zou slechts een herhaling betekenen van Ayat bij vorige gelegenheden is opgemerkt. Aan de Rector magnificus is door de wet de handhaving van de tucht onder de studenten opgedragen. Ik zal niet aarzelen hiervan gebruik te maken als de omstandigheden mij hiertoe zouden noodzaken. Hierin ligt echter niet opgesloten, dat het ons mogelijk zou zijn de studenten een bepaald gedrag voor te schrijven. Wei heb ik uitvoerig overleg gepleegd met enige Senaatsleden en anderen, waarvan men een gefundeerd oordeel in deze zaken zou mogen verwacbten, terwijl tevens met de besturen der gezellig- heidsverenigingen besprekingen werden gevoerd om een beter inzicht in de gebruikelijke gang van zaken gedurende ontgroening en novitiaat te verkrijgen. Na deze voorbereiding was het mogelijk aan de Senaat voor- steUen te doen voor een aan de studentenverenigingen te zenden schrijven, waarin het standpunt ten aanzien van ontgroenings-en novitiaatsgewoon- ten was vastgelegd. Dit schrijven werd in april aan de verenigingen over- haridigd. Hoewel vele Senaatsleden een groentijd of novitiaatsperiode van weinig nut achten, sommigen er ook geheel afwijzend tegenover staan, wil men in meerderheid de wens der verenigingen om deze invwjdings- riten te handhaven, niet in de weg staan. Wei is met klem gewezen op de noodzaak in de jonge student de menseHjke waardigheid te eerbiedigen, iedere handeling na te laten die hchamehjk letsel zou veroorzaken en in de kennismaking met vereniging en studentenleven meer het positieve element naar voren te brengen. Met hen, die daarbij de leiding hebben, werd afgesproken, dat er gedurende groentijd of novitiaat een regelmatig contact tussen hen en de rector magnificus zal zijn, al bHjft de verantwoorde- Hjkheid voor de gang van zaken geheel bij de verenigingen berusten. Deze laatsten hebben zelf, dikwijls in overleg met oud-leden, veel aandacht aan hunprogrammavanactiviteitenbesteedenmaatregelengenomenomexces- sen te voorkomen. Als deze rede wordt uitgesproken, weten we reeds of de goede voornemens met succes zijn bekroond. We hopen het van harte. Gaarne vermeld ik nog in dit verband, dat door de Prorector een uitvoerig hteratuur overzicht over de groentijd werd samengesteld, dat mede door de daarin voorkomende citaten van grote waarde voor aUe bij deze kwestie betrokkenen kan zijn. Al is het dan ook niet meer Ln'de eerste plaats de taak van de rector magnificus om bij vele studentenmanifestaties aanwezig te zijn en mist hij daardoor wel eens het toch zo noodzakehjke contact, gelukkig is nog gebleven de gewoonte om de in de loop van het jaar verschijnende ver- 86 VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN enigingsalmanakken te zijneti huize te komen aanbieden. Het is ons een groot genoegen geweest de commissies te mogen ontvangen en vooral om van hun kunstprodukten te kunnen kennis nemen. Veel verborgen talenten komen hierdoor aan het licht en we w^erden wat nader betrokken bij wat er in de verenigingen omgaat. Het valt mij moeilijk uit de studentenactiviteiten op velerlei gebied juist die uit te zoeken, welke de vermelding het meeste waard zijn. Het heeft ook weinig zin bier naar volledigheid te streven. Ik noem bier ditmaal in de eerste plaats de prestatie van het koor van 'Magna Pete', dat onder leiding van PROF. DR. F. J. DE JONG het concours in de afdeUng koren tijdens de artistieke academiale van de bond van vrouwelijke studentenverenigingen te Delft wist te vrauien. 'Bragi' gaf onder leiding van BERTUS VAN LIER in de Nieuwe Kerk ten bate van het Restauratiefonds Martinikerk een druk bezocht concert, volgens een onzer dagbladen 'Een muzikaal evenement, dat om herhaHng vraagt'. In januari vond het Nederlands Studentenorkest bier een uitverkochte zaal, ter gelegenheid van zijn lo-jarig dirigentschap ontving JAN BRUSSEN uit de handen van de prorector een boek over de provincie Groningen. Konden we in ons vorige verslag melding maken van de tocht per post- koets door de Senaat van Vindicat gemaakt naar Amsterdam, ook dit jaar trokken paarden en koetsen in hoge mate de aandacht van onze studenten. Dit leidde zelfs tot het initiatief van het 'Pragmaticum lUustre' om paarden en rijtuigen van de stalhouderij Hemmes over te nemen, zulks om rijtuigen en paarden in het beeld van onze stad te kunnen behouden. We wensen de initiatiefnemers veel succes bij hun streven. Talrijk waren de sportevenementen, waaraan in verenigingsverband of individueel door studenten werd deelgenomen. Het zijn er te veel om op te noemen, ik beperk me daarom tot een sportgebeuren, waarbij de vereniging een meer passieve, maar wel feesteUjke rol vervulde: de viering van het 6o-jarig bestaan van Forward, waarbij de jubilerende Club aan stad en lande een zeer geslaagde voetbalwedstrijd tussen Nederlandse en Engelse oud-internationals aanbood. De Paasvakantie bracht drie studentencongressen binnen onze universiteit: een landehjk congres van juridische studenten, het 25ste congres van de organisatie van natuurfdosofische en technologische faculteiten en het I3e Neerlandici congres. De Congrescommissies en Besturen werden door de President-Curator, de Curator MR. C. L. W. FOCK en de prorector in de senaatskamer ontvangen, waarbij laatstgenoemde een toespraak hield. Van geheel andere aard is de vermelding, dat door herstel van de samenwerking tussen de Commissie voor Academische Wijdingsdiensten en de R.K. studentengroep deze diensten weer een algemeen karakter kregen.

87 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT Het in het vorige jaar tot stand gebrachte overlegorgaan tussen Univer- siteitsbestuur en Studentencorporaties kwam ook dit jaar bijeen ter be- sprekin'g van diverse problemen. Voor de meeste kon een bevredigende oplossing worden gevonden.

Universiteit en maatschappelijk leven De vraag of de universiteit nog een ivoren toren is, of in deze tijd tot een glazen huis is geworden, wil ik hier niet trachten te beantwoorden. In de tentoonstelling, welke we in het komende lustrumjaar zullen houden, willen we graag zoveel mogelijk van ons bedrijf laten zien en we hopen, dat velen daarvan de vruchten zullen plukken. Ook van het dagehjks gebeuren willen we gaarne naar buiten doen bhjken, al dient men wel te beseffen, dat dit niet ten koste van onze hoofdtaken mag gaan; onderwijs en onderzoek niogen niet worden gestoord. Kunnen we ons onderwijs en onderzoek echter ten algemenen nutte uitdragen, dan mogen we, naar mijn mening, deze mogeHjkheid niet voorbij laten gaan. Uitgaande van deze gedachte zijn ook in het afgelopen jaar weer post- uniyersitaire cursussen op velerlei gebied gegeven. Voor artsen en apothe- kers, voor economen en psychologen, voor predikanten en vele anderen werden bijeenkomsten georganiseerd, waaraan door hoogleraren en leden van de wetenschappeHjke staf werd medegewerkt. Zo verzorgt de 'Ver- eniging voor Pedagogisch Onderwijs aan de Rijksuniversiteit te Gronin- gen', met als docenten PROF. DR. H. NIEUWENHUIS, PROF. DR. J. TH. SNIJDERS, JVlej. DRS. W. J. BLADERGROEN, DR. J. HAVEMAN en DRS. BARKER de Opleiding voor de middelbare akten pedagogiek A en B. Elk jaar worden voor de A-studie 25 a 30 candidaten ingeschreven, voor de B-studie 4 tot 8. Velen komen niet met de bedoeling een diploma te verwerven, maar aUeen ter opfrissing en verdieping van hun pedagogisch inzicht. - Voor de leergang 'Fysische Eigenschappen van Anorganische Materialen' welke door docenten van de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen wordt gegeven aan afgestudeerde H.T.s.-ers en technici met een ge- Hjkwaardige opleiding uit het bedrijfsleven bestond grote belangstelling. In januari 1962 begonnen 38 deelnemers, enkelen trokken zich na enige tijd terug. De deelnemers zijn afkomstig van een zevental industriele bedrijven, van een tweetal openbare nutsbedrijven en van het NoordeHjk Technisch Instituut T.N.O. In het kader van deze leergang zijn reeds een vijftal tentamina afgenomen. De tot dusver door de deelnemers bereikte resultaten geven alle reden tot tevredenheid. Tezamen met de Stichting voor Internationale Samenwerking der Neder- landse Universiteiten en Hogescholen [Nuffic] te Den Haag werd een leergang georganiseerd over 'De problematiek der ontwikkelingslanden', VERSLAG VAN DE LOTGEVALLEN

waarbij na een algemeen gedeelte enige aandacht werd gewijd aan Noord- Afrika en het Midden Oosten. Aan deze leergang, die van 26 januari tot en met 30 mei 1963 op zaterdagen in het AcademiegebouM^ werd gehouden, is deelgenomen door circa 170 personen, waaronder 42 niet- studenten uit de drie noordelijke provincies. Aan PROF. DR. H. BAUDET komt de eer toe het iiritiatief voor het houden van deze cursus te Groningen te hebben genomen. Van Mîjdere strekking dan het uitsluitend aan studenten gegeven onder- •wijs is ook het werk van het Polemologisch Instituut onder leiding van PROF. MR. B. V. A. ROLING. Het rekent zich o.a. tot taak het geven van voorlichting over het vraagstuk van oorlog en vrede. De Directeur van het Instituut gaf een zestal colleges daarover aan de Universiteit te Groningen in het kader van de cursus voor predikanten; verder hield hij voordrachten te Delft, Eindhoven, Rotterdam in het kader van het Studium Gene- rale, resp. van de Technische Hogescholen en de Belastingacademie. Door hem en de stafleden werden een dertigtal voordrachten over de wreten- schap van oorlog en vrede gehouden voor andere dan universitaire gezel- schappen. Begonnen viêrd met de maandehjkse pubhcatie 'Nieuwe literatuur op het gebied van de vredeswêtenschap', waarvan de eerste drie nummers verschenen. Tevens verscheen het eerste deel van de 'Polemolo- gische Studien': 'De oorlog in het hcht der wêtenschappen, eerste serie', Assen 1963. De twee volgende delen, nl. DR. CHARLES BOASSON : 'Ap- proaches to the Study of International Relations', en 'De oorlog in het licht der wetenschappen, tweede serie', zijn ter perse en zuUen nog dit jaar verschijnen. In maart 1963 vond de opening plaats van het Symposion Ziekenhuis Organisatie, waaraan een 90-tal bestuurderen en directeuren van zieken- huizen uit de provincies Groningen, Friesland, Drente en Overijsel deel- nam. In het kader van dit Symposion vonden nog twee bijeenkomsten plaats en wel in april en mei. Het ligt in het voomemen ieder jaar twee dergeHjke symposia in de vorm van een imiversitaire leergang te houden, met als onderwerp een actueel probleem op het gebied van ziekenhuis- organisatie en -leiding. Met vertegenwoordigers van het bedrijfsleven werd een orienterende bespreking gehouden, waarbij door de universiteit gewezen werd op de mogelijkheden de TR4 rekenmachine ook dienstbaar voor het bedrijfsleven te maken. De Vereniging voor Hoger Landbouwonderwijs organiseerde ook in dit jaar weer haar gebruikehjke universitaire leergang, bovendien twee symposia en wel over Kunststoffen en over Automatisering. In het lustrumjaar hoopt de vereniging een internationaal symposion over de cooperatieve bedrijfsvorm te doen plaatsvinden. 89 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT Krachtige steun ondervonden we ook dit jaar weer van het Groninger Universiteitsfonds, zowel individuele studenten als hungebundeldeactivi- teiten in het Verenigingsleven hebben hiervan in ruime mate geprofiteerd. Mede door subsidiering van studiereizen vanwêge het Fonds wordt vaak het. zo noodzakcHjke verbhjf van oudere onderzoekers aan instituten in het buitenland mogehjk gemaakt. Over belangrijke projecten ten dienste van de universitaire gemeenschap is het overleg nog gaande. Het van het Fonds uitgaande Gronings Univer- siteitsblad is onder leiding van de Heren PERDOK en HUMMELEN intussen geworden tot een waardevolle Spiegel van het-universitair gebeuren. Veel dank aan bestuur en leden. ■ Ook die insteUingen van het bedrijfsleven en bedrijven zelf, die via het Universiteitsfonds tot de bloei van het universitaire leven bijdragen, wil ik van deze plaats daarvoor gaarne mijn dank betuigen. Hiertoe behoort ook de Commerciele Club, die riu al jaren lang in de vorm van boeken- beurzen vele studenten eenwelkome aanvulling van hun budget geeft.

Dames en Heren, Voor ik dit verslag besluit, wil ik niet nalaten mijn dank uit te spreken jegens hen, die in het afgelopen jaar mij bij het vervuUen van mijn taak ter zijde hebben gestaan. Dat gij, waarde VAN ES, ook dit jaar Uwkrachten hebt willen geven aan het secretariaat van de Senaat, heeft mij bijzonder verheugd. Dat de taak van de secretaris niet alleen van administratieve, doch ook van bestuurhjke aard is, bleek dit jaar weer duidehjk. Dat niet alles werd bereikt, wat we ons bij de aanvang hadden voorgesteld, is stelhg niet daaraan te wijten, dat gij in een dezer aspecten tekortgeschoten zoudt zijn, maar komt uit de omstandigheden voort. Ik hoop, dat het komende jaar ons de oplossing zal brengen voor moeiUjkheden, die we in deze periode niet konden overwinnen. Waarde WIARDA, ge hebt in het voetspooi: van de eerste prorector nieuwe stijl dit jaar Uw taak wiUen vervuUen. Evenals het vorige jaar kan ik zeggen, dat zonder deze hulp mijn opdracht om niet alleen rector magnificus, doch ook hoogleraar te zijn, onuitvoerbaar was geweest. Ik dank U voor het vele, dat ge, met opofFering van veel van Uw persoonlijke belangen en zelfs nu en dan met verwaarlozing van Uw gezondheid aan onze universiteit hebt willen schenken. Evenals Uw voorganger hebt ge hierin Uw gehele presoonhjkheid gelegd, evenals van hem, heb ik ook van U veel mogen leren. Ook persoordijk moge ik U hiervoor dank brengen. Gij hebt in onze discussies vaak het recht aan Uw zijde gehad. Terugziende op een jaar van bestuurlijke arbeid aan een zo grote iri-

90 VEKSLAG VAN DE LOTGEVALLEN stelling als de onze, beseft men, hoe al deze arbeid onmogelijk geweest zou zijn, zonder veel hulp van allerlei aard. Senaatsleden en anderen, die in faculteitsbesturen en commissies hun medewêrking hebben willen geven; adniinistratief en technisch personeel, zeer in het bijzonder ook dat van het onder de voortreffehjke leiding van MR. H. ADDENS staande Bureau der Uriiversiteit, hebben mij in veel ter zijde gestaan. Ik dank hen alien zeer. In het bijzonder het personeel van de met de rector het nauwst samenv^rerkende bureaux, Senaatsbiireau en Bureau voor Inschrijving en Inlichtingen, ben ik veel dank verschuldigd. Ik ben ervan overtuigd, dat de nieuv^ê bezetting van ons Senaatsbureau spoedig zover zal zijn inge- werkt, dat vele routine viêrkzaamheden niet meer de persoonHjke inzet van rector of secretaris zullen vragen.

Waarde WIARDA, Waarde Mevrouw VISSER, mag ik U thans verzoeken nader te treden. Van U, Waarde WIARDA, neem ik afscheid in Uw functie als prorector, moge onze vriendschap nog jaren voortduren. Namens de Universiteit dank ik U voor alles, wat ge in dit jaar voor haar hebt willen doen. En U, Waarde Collega VISSER, vol vertrouwen begroet ik U als de Prorector voor het komende jaar met de oude heUwens:

Quod bonum, faustum, felix fortunatumque sit!

1. Science 140 [1963] 86i. 2. JOHN D.MILLET, ,r/je Academic Community. McGraw Hill. New York [1962], biz. 188. 3. GERARD PLEL, Science in the Cause of Man. New York [1962], blz.71. 4. idem biz. 72. 5. BAKHUIZEN VAN DEN BRINK, Universitcit en Hogeschool 2 [1955], 55 6. VAN ARKEL en GLASTRA VAN LOON, Universiteit en Hogeschool 9 [1963] 247. 7. Nature 198 [1963] 617. 8. Zie ook: De Spreiding van het Hoger Onderwijs tot 1970. Advies van de Commissie Spreiding Hoger Onderwijs en Commissie Spreiding Technisch Hoger Onderwijs, biz.63.

91 INAUGURELE ORATIES EN OPENBARE LESSEN •

l6 okt. 1962 PROF. MR. C.JE.UNIKEN VENEMA 'Waarom Anglo-Amerikaans recht?'

23 okt. 1962 PROF.DR.A.D.KYLSTRA 'Substraatinvloed in het Oudnoors?'

20nOV. 1962 DR.J.MOLL 'De recente geschiedenis van de anatomische wetenschappen.'

11 dec. 1962 PROF.DR.J.A.SPARENBERG 'Over techniek, mechanica en wriskunde'

29 Jan. 1963 DR.H.TH.OOSTENDOKP 'Antonio Machado, dichter tussen twee tijdperken'

5 febr. 1963 PROF.DE.IR.J.C.FRANCKEN 'Technische natuurkunde aan de universiteit'

12 febr. 1963 DR.H.F.R.PHBCHTL 'Het cerebraal gestoorde kind'

26 febr. 1963 DR.A.VAN HEEMERT 'Wiskunde en eeuv^'ige waarheden'

12 maart 1963 DR.W.VERDENIUS 'Benaderingen'

19 maart 1963 PROF.DR.J.VANDER VECHT 'Rijkdom der verscheidenheid'

7 mei 1963 PROF.DR.L.M.J.U.VANSTRAATEN 'De Shelf

14 mei 1963 PROF.DR.J.KOMMANDEUR 'Volwassen wetenschap'

21 mei 1963 PHOF.DR.R.SCHUTZEICHEL 'Koln und das Niederland'

28 mei 1963 PROF.DR.D.HEIKENS 'Bereiding en vormgeving van polymeren tegen de achtergrond van hun structuur en eigenschappen'

92 IN MEMORIAM

DR. BEREND GEMSER

In de naclit van de 150 november 1962 werd uit ons midden weggenomen Berend Gemser die op de lye mei 1890 in de Hervormde pastorie te Broek op Langendijk geboren werd. De wijsheid van Israel had levenslang de voornaamste plaats onder zijn studie- objecten. Dat heeft hem levenslang getypeerd. De wijsheid van Israel was wel penetrant, maar niet rationalistisch en westers-cerebraal: deze wijsheid raakte het hele bestaan van de mens. Gemser heeft dan 00k het voorrecht gehad uit te groeien tot een gaaf en harmonisch mens. Gaaf en harmonisch was dan 00k zijn loopbaan: eerst predikant en leraar, daarna hoogleraar. Als philoloog en exegeet diende hij de kerken van harte. Primair bleef hem echter het wetenschappeHjk onderzoek, dat liij grondig en geduldig beoefende. Op zijn naam zullen blijven staan: de eerste hebreeuwse grammatica voor Zuid-Afrika en de beste commentaar op het Spreuken boek. Op zijn wetenschappelijk oordeel en zijn beoordeling van studenten kon men volledig vertrouwen. Bij deze wijsheid past immers een diepgaande kennis van de mens en zijn werk. Zijn critische zin en humor deden hem immer de juiste verhoudingen opmerken. Een gesprek met hem over mensen, boeken en dingen had dan 00k altijd op de bezoeker een louterende, zuivere werking. Het heeft hem veel verdriet gedaan dat de nationale en politieke verhoudingen in Zuid-Afrika de tendens tot steeds verdergaande verscherping vertoonden. Een land waar men dertig jaren woont en werkt gaat men hefhebben als het eigen vaderland! Gemser heeft dan ook met vreugdede laatste jaren van zijn leven weer in het eigen vaderland gewoond en wenste niet meer terug te keren naar Zuid-Afrika. Hij heeft onze Universiteit een grote dienst bewezen door de benoeming aUiier te aanvaarden op een tijdstip toen de keuze moeihjk was. In zeer korte tijd hebben zijn vrouw en hij zich ingeleefd in de academische gemeenschap. Zij zijn echte vrienden geworden van velen. 'Want wie de wijsheid vindt, heeft het leven gevonden, hij heeft van de Heer welgevallen verkregen'. [Spreuken 8 : 35].

Necrologie. DrBerend Gemser werd de lye mei 1890 geboren en overleed de I5e november 1962 op twee en zeventig jarige leeftijd. Hij doorhep de H.B.S. en het gymnasium te Alkmaar en studeerde letteren en theologie te Groningen. Zijn promotie in 1924 geschiedde cum laude op een dissertatie getiteld: 'De betekenis van de persoonsnamen voor onze kennis van het leven en denken van de oude Babylo- niers'; promoter was Prof. Dr. F. M. Th. de Liagre Bohl. Op 18 november 1917 werd Gemser predikant te Lutjegast en daarna tevens leraar voor het Hebreeuws aan het WHlem Lodewijk gymnasium te Groningen. In 1926 volgde een benoeming tot hoogleraar in de Semitische letteren te Pretoria. Wel nam hij een leerstoel voor de oudtestamentische vakken te Groningen in 1939 aan, maar de oorlog verhinderde hem over te komen. In 1945 ging Gemser ook de oudtestamentische vakken in Pretoria doceren, vanwege de Nederduits Hervormde 93 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Kerk. Na dertig jareii iii Pretoria te hebben gewerkt, ging hij in jaiiuari 1956 aldaar met emeritaat. Gemser nam in 1957 de benoeining in onze Universiteit aan en werd albier emeritus in i960. Van zijn verdere werkzaamheden en onderscheidingeii moeten nog genoemd worden: Lid van de Suid Afrikaanse Akademie van Weten- schap en Kims; corresponderend lid van de Kon. Ned. Akad. van Wetenschappen; medewerker vanwege de Nederd. Herv. Kerk van Suid Affika aan de bewerking van de Evangelische gezangen in bet Afrikaans; voorzitter van de commissie tot bewerking van de belijdenisgescbriften, gebeden en formulieren van de Nederd. Herv. Kerk van Suid Afrika. P.A.VAN STEMPVOORT

DR. H. K. G. BARTSTRA

Op I januari 1930 werd Bartstra assistent in de psychiatrisch-neurologische kliniek te Groningen, destijds onder leiding van Professor E. D. Wiersma. Op 20 december 1962 overleed hij onverwacbt, juist toen hij zich op weg begaf naar de wekelijkse vergadering van de commissie voor bet artsexamen. Tussen deze twee tijdstippen hggen drie en dertig jaren waarin hij ononderbroken aan deze universiteit werkte, eerst als assistent en hoofdassistent, later als conservator en lector. In hetzelfde jaar waarin Bartstra zijn opleidiag aanving, werd Professor Wiersma opgevolgd door Professor Van der Scheer, iii wie de psychiater en de neuroloog verenigd waren. Bartstra is in dit opzicht lange tijd een leerling van zijn leermeester Van der Scheer gebleven. Hij was de vertegenwoordiger van de zenuw- arts in de betekenis van de speciaHst in de neuropsychiatrie. Na zijn benoeming tot lector in 1947 wijdde hij zijn aandacht meer speciaal aan de neurologic. Nagenoeg al zijn pubHcaties hebben betrekking op waarnemingen bij patienten. Bij lezing en herlezing hiervan valt bet op dat hij meer geneigd leek problemen open te leggen dan onbewezen of onbewijsbare hypothesen voor te stellen. Apodictische uitspraken deed hij zelden of nooit. Bartstra heeft in belangrijke mate bijgedragen tot de ontwikkeling van de neurologie in het noorden van het land. Uit de verscheidenheid van werkzaamheden die worden verwacht van iemand die een academische positie iimeemt waren er twee die in het bijzonder zijn belang- steUing hadden: het contact met de patienten en het onderwijs. Dit onderwijs was helder, de stof die hij gaf was overzichtehjk. Hij was een evenwichtig en eerlijk examinator. Op de vergaderingen van de commissie voor het artsexamen ontbrak hij nooit. Een groot aantal zenuwartsen in het land hebben van hem de grondbeginselen van de neurologie geleerd en goed geleerd. Nog kort geleden versclieen een proefschrift, dat zijn ontstaan te danken heeft aan een zijner suggesties. De kwaliteit van een leermeester wordt niet alleen bepaald door zijn kermis, maar 00k door de wijze waarop hij deze kemiis overdraagt en dit laatste hangt nauw samen met zijn persoonlijkheid. Bartstra was gehefd door zijn groot geduld, zijn vriendelijkheid, zijn afkeer van grote woorden en machtsspreuken. Degenen die met hem en onder zijn leiding werkten hebben de goede invloed van deze eigenschappenin dankbaarheid ondergaan. 94 IN MEMORIAM

Veel is in dertig jaar veranderd, maar Bartstra bleef aan zichzelf gelijk. Hij ging zijn eigen weg. Het is moeilijk te zeggen, hoe hij zijn leven ervoer, eeii leven dat zich voltxok min of meer afzonderhjk van de hem omringende wereld. Want on- danks zijn bemiimehjke omgangsvormen, zijn deelnemen aan het Groningse mu- ziekleven, zijn actieve belangstelling voor het schaken, zijn intens famiheleven, bleef hij in sommige opzichten voor anderen ondoorrdingbaar. De herinneringen aan hem worden gedragen door de mildheid die van hem uit- ging tijdens zijn werkzaam en toegewijd leven. J.DROOGLEEVER FORTUYN

PROF. DR. P. J. ENK

Lugendum est hodie, carum cum mors sine morbo e terra rapuit, discipulis sociis. Aecernam requiem capiat semper studiosus campis Elysiis e merito emeritus.

Het was voor ons als Leidse studenten een grote teleurstelhng, toen eind november 1940 door de bezettende macht de poorten van 's lands oudste universiteit werden gesloten. Men kan zich onze vreugde indenken toen haast een jaar daarna de studie elders weer mocht worden voortgezet. Groningen te hebben gekozen bleek een uitstekend besluit te zijn, o.a. omdat hier Prof. Enk de latijnse taal- en letterknnde z6 doceerde, dat niet alleen de geest zijn deel kreeg toebedeeld, maar ook het op die leeftijd zo ontvankehjk gemoed geroerd werd door de gloed, de geestdrift en het vuur, waarmee de dichters van het oude Avondland tot leven zijn gewekt. Het meest is in onze herinnering bhjven voortleven de enthousiaste wijze, waarop de zo moeilijke Truculentus van Plautus behandeld werd; had Enk in zijn Handboek de naam van de hoofdpersoon vertaald met 'Nijdas', op college voelde hij er meer voor, om, vooral wanneer deze werd toegesproken die weer te geven met 'Onge- passioneerd stuk romp'. Dit tekent Enk ten voeten uit: fris, boeiend, levendig, ori- gineel! Geen wonder, dat Schanz en Hosius zo vaak gelaakt werden, die absoluut geen oog hadden voor allerlei geestige scenes, en in hun Romische Literaturgeschich- te hadden geschreven: 'Der Truculentus ist von den plautischen Stiicken eines der unerfreuUchsten'. Geen wonder ook, dat Enk zich meer tot Engeland aangetrokken voelde, daar de engelse Plautus-kenner Lindsay hem in 1932 al had geschreven: 'It is one of Plautus' cleverest plays.' Ligt hierin niet het geheini van Enks enorme werkkracht, dat zijn liefde voor de latijnse auteurs, en dan speciaal voor de dichters, hem zozeer in de ban hield, en dat hij er zo'n groot behagen in schepte steeds met de oplossing van tekstcritische en exegetische problemen bezig te zijn, dat hij wel moest schrijven? De classici, waar ook ter wereld, hebben reden tot grote bewondering en dankbaarheid, omdat daardoor de klassieke standaardwerken met enkele zijn vermeer- derd: met Plautus' Mercator in 1932 en diens Truculentus in 1953. Dat in een der recensies Enk genoemd is een 'homo vere Poautinae prosapiae', is dan ook ten voile gerechtvaardigd. Dat het naast Plautus Propertius was, die Enks voile Uefde had, en dat wij ons door 95 r JAARBOEK EIJKSUNIVERSITEIT zijii boeiende behandeling ook ten zeerste voor deze dichter gingen interessereu, behoeft wel geen betoog. Ook hier 3 belangrijke werken: allereerst de dissertatie in 1911, daama Prolegomena, Tekst en Commentaar op boek i in 1946, en van recente datum idem op boek n, waarvari hij de uitgave gelukkig nog heeft mogen beleven. Het is wel geen toeval, dat van de 17 dissertaties, die onder leiding van Enk zijn verschenen, er 14 over dichters handelen; dat de 3 resterende commentaren op Apuleius' Metamorphosen zijn, is een bewijs, dat ook deze proza-schrijver dank zij zijn gezellige en vaak spannende verhalen Enk na aan het hart lag. Naast de exegerische en aesthetische behandeling der latijnse auteurs is er nog lets, waarvoor wij onze hooggeachte leermeester niet daiikbaar genoeg kunnen zijn: hij heeft ons ingeleid in de uitgebreide bibHografie; dank zij zijn grote kemiis van zaken op dit terrein en zijn geweldige boekerij wist hij, wat slecht, middelmatig, goed en uitnemend was. Men behoeft maar zijn in 1957 te Amsterdam gehouden lezing over 'De culturele waarde van de griekse en latijnse letterkunde en het ver- zamelen van boeken op dit gebied' te bestuderen, om onder de indruk te komen van zijn veelomvattende kennis ook op dit terrein. Wat hij voor zijn leerlingen die hard wilden werken over had, is moeihjk in woorden uit te drukken: hoe velen ruet danken hun betrekking aan gymnasium of lyceum vooral in de moeUijke jaren voor 1940 aan hem? Hoezeer hij bleef mee- leven, warmeer men pas bij het onderwijs was, en graag binnen niet al te lange tijd wilde promoveren, quis est qui nescait?

Enk was een voortrefFehjk adviseur in de keuze van het onderwerp, een 'begelei- dend vader' bij het groeien van deze 'papieren kinderen', vooral ook in deze zin, dat hij immer tijd had, zelfs vaak op zaterdagavond, voor zijn promovendi. Ook hiervoor kunnen wij hem, alsook mevrouw Enk, die ons altijd zeer gastvrij ontving en zichzelf opofFerde waar het ging om de belangen van haar echtgenoot en de studie, nooit dankbaar genoeg zijn. 'Een fdoloog moet eigenhjk niet trouwen, mijne heren!' 'Maar uzelf dan, professor ?' 'Als u trouwt, dan moet u net zo'n vrouw zoeken als ik, mijne heren!' Hier is geen woord Latijn bij. Laten wij hem zo bhjven gedenken, als iemand, die de wetenschap en vele beoefenaars daarvan tot rijke zegen is geweest. R.TEN KATE

JOHAN MARTINI VAN DER ZANDEN Op zondag 9 juni 1963 overleed te Utrecht, na een ziekte van slechts enige dagen. Prof Dr. J.M. van der Zanden. Het is de vraag, of het de wens van de ontslapene zou zijn geweest, hem na zijn verscheiden nog eens in de openbaarheid te plaatsen. Vast staat even wel, dat zijn vrienden en leerlingen een ontbreken op deze plaats van een In memoriam, als een schrijnend gemis zouden ondervinden. Johan Martini van der Zanden werd op 20 September 1886 geboren te Goudswaard, waar zijn vader Hoofd van de Openbare Lagere School was. Hij was de derde van de vier zoons, die alien bij het onderwijs in de een of andere vorm waren betrok- 96 IN MEMORIAM ken. Grote verwondering hoeft dit niet te verwekken, want uit gesprekken met van der Zanden kwam steeds duidelijk naar voren, dat zijn vader met hart en ziel het onderwijs was toegedaan, en die liefde op zijn zoons had overgedragen. Het is daarom volkomen begrijpehjk, dat hij deehiam aan het vergelijkend examen voor de toelating tot de Kweekschool voor Onderwijzers te Haarlem, waarvoor hij op 14-iarige leeftijd met zeer goede resultaten slaagde. Het feit, dat hij reeds zo jong op eigen benen moest staan, heeft zeker made zijn stempel gedrukt op Van der Zanden's persoonlijkheid. Na het verwerven van de akte van bekwaamheid als onderwijzer in 1905, werd hij in September van dat jaar aangesteld bij het Lager Onderwijs te Poortugaal, welke betrekking hij spoedig verwisselde met een soortgehjke te Rotterdam. Bhjkbaar waren zijn onderwijscapiciteiten toen reeds duidehjk naar voren gekomen, gezien zijn daaropvolgende benoeming bij het M.U.L.O. te Gorinchem en vervolgens aan de Gooische School te Laren N.H. Aan deze staat van dienst waren, naast de zorg die hij aan zijn onderwijstaak be- steedde, de andere bevoegdheden niet vreemd die hij inmiddels behaald had, nl. de hoofdakte en een akte M.o.-Wiskunde. Bhjkbaar waren de bereikte resultaten echter niet voldoende voor hem om zijn enorme werkkracht en scherp verstand voUedig te bevredigen. , Hij koesterde veel ambitieuzer plaiinen, waaraan hij na het behalen van de akte M.o.-Wiskunde een begin van uitvoering gaf. Hij vestigde zich toen nl. voor het geven van privaatonderwijs te Hilversum en studeerde in die tijd voor het 'Staats- examen', dat hem de poort tot de Universiteit moest openen. Reeds in September 1912 kon hij zich laten inschrijven als chemisch student aan de Universiteit te Utrecht. Zijn doorzettingsvermogen en inteUigentie demonstreerde hij hier op overtuigende wijze door het kandidaatsexamen precies twee jaar later cum laude af te leggen, waarop al in mei 1916 het doctoraalexaimen met hetzelfde predicaat volgde. Deze zeer uitzonderhjke prestaties stijgen nog aanzierJijk in waarde als men bedenkt, dat hij van September 1914 af achtereenvolgens assistent bij de Pro- paedeutische Scheikunde, assistent en hoofdassistent bij de Organische Scheikunde onder Professor Van Romburgh, was. Kort voor zijn doctoraalexamen, reeds in juh 1916 werd hij als chemicus verbonden aan Polak's Frutal Works te Amersfoort, waar zijn loopbaan tot 1922 al even spectaculair was als zijn studie is geweest. Hij beeindigde toen het dienstver- band bij deze onderneming als onderdirecteur, belast met de hele chemische en een deel van de technische leiding. Toch is blijkbaar het onderwijs wel een grote attrac- tie op hem blijven uitoefenen, want in 1922 verwisselde liij zijn functie in de In- dustrie met de zeker veel lager gehonoreerde betrekking van Conservator aan het laboratorium voor Organische Chemie van de Groninger Universiteit. Een zeer belangrijk doel was voor hem aan deze nieuwe functie verbonden. Ze verschafte hem namelijk de gelegenheid zijn dissertatie te bewerken, waarop hij in 1926 bij Prof. Backer als promotor, promoveerde tot doctor in de Wis- en Natuurkunde. Rond deze periode heeft hij zich eveneens zeer intensief beriioeid met de voorbereidingen van de bouw van de nieuwe vleugel van het Organisch Chemisch Laboratorium, welke in 1928 in gebruik kon worden genomen. Zijn didactische gaven kwamen evenwel pas goed naar voren toen hem bij K.B. van 15 april 1932, met ingang van i januari 1932 naast het conservatorschap, een 97 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

lectoraat voor Propaedeutisclie Scheikunde werd opgedragen. Hij aanvaardde dit ambt op 28 mei 1932 met een openbare les, getiteld: 'Het waarom van de cliemische symbolen'. Van der Zanden was kritisch, eiste nauwgezet werken en verwachtte van zijn omgeving enthousiasme voor het vak dat hem zo hef was. Dat dit vooral bij de medische studenten nogal eens ontbrak, kon hem gemakkehjk tot cyni'sche opmerkingen aan hun adres verleiden. Het meest gewaardeerd werden zijn opvat- tingen over de studie door zijn chemische leerhngen, als ze afgestudeerd waren. Dan pas werd het hun duidehjk welk een waardevoUe vormende invloed er was uitgegaan van deze integere persoonhjkheid. De combinatie van conservator en lector eindigde per i januari 1939. Van zijn werkzaamheden als conservator werd hij ontlast, terwijl daarentegen de leeropdracht werd uitgebreid met het onderwijs in de technische chemie, waarvan hij de behartiging, op verzoek van de faculteit, reeds een tijdlang op zich had genomen. Enige jaren later werd de propaedeutische scheikunde als afzonderUjke afdeling van het Organisch Chemisch Laboratorium afgescheiden, en aan Van der Zanden de rang van afdelingsdirecteur toegekend. Nadat het Groninger Universiteitsfonds bij K.B. de bevoegdheid had verkregen om bij' de Faculteit der Wis- en Natuurkunde te Groningen een bijzondere leerstoel te vestigen voor toegepaste chemie, werd Van der Zanden voor de bezetting hiervan benoemd in devergadering van 8 juni 1950. In September 1957 moest hij wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd zijn functie aan de Groninger Universiteit neerleggen. Naast zijn activiteiten in universitair verband mogen zeker niet onvermeld bhjven zijn verdiensten als deskundige bij de eindexamens, die door de toenmahge hispecteur bij het Middel- baar Onderwijs, Dr.Jensema, zeer hoog werden aangeslagen, en de grote rol die hij heeft gespeeld bij de organisatie der anaHst-examens van de Koninkhjke Neder- landse Chemische Vereniging. hi zijn kwaliteit als docent voor de toegepaste scheikunde, werden door hem ten behoeve van zijn studenten contacten met verschiUende industrieen tot stand gebracht. Dat deze relaties in verschiUende gevallen leidden tot het verzoek om een adviserende taak op zich te nemen, sprak welhaast vanzelf. Hiervan kweet hij zich met dezelfde nauwgezetheid en ijver als waardoor alles waaraan hij zich gaf, ge- kenmerkt werd Als men deze staat van dienst overziet, is men geneigd zijn loopbaan als een zeer succesvoUe en gelukkige te beschouwen. Toch zijn er over zijn carriere schaduwen gevallen, waardoor hij niet steeds het geluk en de voldoening heeft gekend, die hem toekwamen. Een zware slag heeft Van der Zanden getroffen toen zijn vrouw in augustus 1956 onverwachts van hem heenging. Zijn laatste levensjaren heeft hij weer in Utrecht, waar zijn glorietijd begonnen is, doorgebracht. Met Van der Zanden is een markante persoonhjkheid heengegaan, waaraan alien die het voorrecht hebben gehad nauwer met hem in contact te zijn geweest een levendige herinnering zullen behouden. Dat hij thans de rust gevonden moge hebben, die hij bij zijn leven niet gezocht, en niet gewild heeft. J-STRATING 98 AANTEKENINGEN

BETREFFENDE DE HOOGLERAREN EN LECTOREN DIE IN HEX STUDIEJAAR I962-I963 HUN AMBT HEBBEN AANVAARD

coRNELis MDSGE UNiKEN VENEMA werd Op 17 juli 1923 geboren te Bellingwolde [Gr.]. Hij bezocht het gymnasium te Winschoten. Na zijn eindexamen in 1942 studeerde hij piano aan het Conservatorium te Amsterdam. In 1945 begon hij zijn juridische studie aan de Rijksuniversiteit te Groningen. In 1946 legde hij het candidaatsexamen en in 1949 het doctoraal examen af, beide cum laude. Gedurende een jaar studeerde hij vervolgens aan de Indiana University in de Verenigde Staten. Na zijn terugkeer wijdde hij zich aan de voorbereiding van zijn dissertatie en in 1954 promoveerde hij cum laude op een proefschrift getiteld 'Trustrecht en Be- wind'. Na zijn promotie trad hij in dienst van de N.V.Philips' Gloeilampenfabrieken te Eindhoven, waar hij thans de functie van Juridisch Adviseur vervult. Hij publi- ceerde verschiUende artikelen en was in 1956 een van de prae-adviseurs van de Nederlandse Juristen Vereniging. Sinds i960 is hij rechter-plaatsvervanger in de Arrondissementsrechtbank te 's-Hertogenbosch. In april 1962 werd hij benoemd tot buitengewoon hoogleraar in het Anglo-Amerikaanse recht, welk ambt hij op 16 oktober 1962 aanvaardde met een inaugurele rede getiteld 'Waarom Anglo-Ameri- kaans Recht?'

ANDRiES DIRK KYLSTRA werd Op 8 oktober 1920 te Zwaagwesteinde geboren. In Utrecht bezocht hij de Middelbare Handelsschool, waama hij een aantal diploma's op het gebied van handel en administratie verwierf. In 1946 behaalde hij de acte Engels M.o.-A, in 1948 Duits M.O.-A. In 1951 begon liij met de studie van de Duitse taal en letteren aan de Rijksuniversiteit te Utrecht, waar hij in 1954 cum laude het candidaatsexamen en in 1956 cum laude het doctoraalexamen aflegde. Van begin oktober 1956 tot eind oktober 1958 studeerde hij in Helsinki met een stipendium van z.w.o. Fins en Finoegrische taalwetenschap. Hij bezocht twee maal Lapland in verband met de studie van het Laps en voorts Leningrad en Moskou. Van november 1958 tot September 1962 was hij leraar Duits aan het Lyceum te Steenwijk. In 1961 promoveerde hij cum laude bij Prof.Dr.H. Sparnaay te Utrecht op een proefschrift over de oudste Germaanse leenwoorden in het Fins. Met ingang van I September 1962 werd hij benoemd tot gewoon hoogleraar in de oudgermanistiek welk ambt hij op 23 oktober 1962 ofFicieel aanvaardde met een rede over mogehjke substraatinvloed in het Oudnoors. Hij pubhceerde o.a. onbekende door hem in Helsinki ontdekte brieven van J. Halbertsma en voorts enkele artikeltjes op het gebied van de Finoegristiek. 99 JAAKBOEK RIJKSUNIVEHSITEIT

JOHANNES MOLL werd geborcii op 28 februari 1921 te Hilversura. Hij bezocht liet stedelijk gymnasium te Utrecht en studeerde daarna geneeskunde aan de Rijks- universiteiten te Groningen en Utrecht. In 1951 promobeerde hij te Groningen op een proefschrift: 'Over de ontwikkeling van het mensehjke kniegewrricht'; promotor was Prbf.Dr.J. Arieiis Kappers. Vaiiaf 1945 is hij verbonden aan het Anatomisch-Embryologisch Laboratorium van de Rijksuniversiteit te Groningen. Gedurende het academische jaar i954-'55 werkte hij als stipendiaat van de Nederlandse Organisatie voor Zuiver Wetenschap- pehjk Onderzoek onder leiding van Prof. E. Scharrer te Denver en New York in de Verenigde Staten. Gedurende het academische jaar i96i-'62 was liij als visiting associate professor verbonden aan het Department of Anatomy van het Albert Einstein College of Medicine te New York. In juh 1962 werd hij benoemd tot lector in de topografische anatomie aan de Rijksuniversiteit te Groiiingen. Zijn openbare les handelde over 'De recente geschiedenis van de anatomische wetenscliappen'. Zijn wetenschappeUjke activiteit is de laatste jaren vooral gericht op het onderzoek van de morphologische en functionele relatie tussen het centrale zenuwstelsel en de endocriene organen. Dat zijn belangstelling 00k uitgaat naar geheel andere ter- reinen van anatomisch onderzoek bhjkt uit zijn medewerking aan het handboek 'Primatologia'.

JOHAN ADOLF SPAKENBERG werd op 14 decembcr 1924 te Amsterdam geboren. Na het doorlopen van de derde klasse van de toemiiahge 2e H.B.S. met 5 jarige cursus aldaar, bezocht hij de H;T.S. te Haarlem. Hiervan behaalde hij in 1946 het eiiiddiplo- ma, afdeling vHegtuigbouwkunde. hi 1947 deed hij staatsexamen H.B.S.-B. Eveneens in 1947 begon liij de studie in de wis- en natuurkunde aan de gemeentelijke Univer- siteit te Amsterdam, waar liij in 1952 het doctoraalexamen met hoofdvak wiskunde en de bijvakken mechanica en natuurkunde behaalde. Van 1952 tot 1956 was liij werkzaam als assistent aan het Laboratorium voor'Toe- gepaste Mechanica van de Teclmische Hogeschool te Delft. Van 1956 tot 1958 was liij wetenschappehjk ambtenaar aan het histituut voor Toegepaste Wiskunde van genoemde Teclmische Hogeschool. In 1958 promoveerde liij tot doctor in de technische wetenschap op een proefschrift getiteld 'AppHcations of the Hilbert problem to problems of mathematical physics'. De promotor was Prof Dr. R. Timman. Na zijn promotie was hij als toegepast wiskundige werkzaam bij het Nederlands Scheepsbouwkundig Proefstation te Wageningen, waar zijn werkzaamlieden voor- namelijk lagen op het gebied van de theorie der scheepsvoortstuwing. Met ingang van i September 1961, werd hij benoemd tot gewoon hoogleraar in de teclmische mechanica, welkambtliij officieel aanvaardde op 11 december 1962 met het uitspreken van een rede over 'Techniek, mechanica en wiskunde'.

HENDRicus THEODORUS oosTENDORP wcrd Op II juli 1962 benoemd tot lector voor het Spaans. Hij werd geboren in Zaandam [1927], genoot zijn gymaiasiale opleiding in Amsterdam en studeerde vijf jaar Nederlands in Utrecht. In hetzelfde jaar [1955] 100 AANTEKENINGEN waarin hij [cum laude] doctoraal examen deed [bijvakkeii Spaans en Oudsaksisch] werd hij, op grond van het cultureel verdrag iSTederland-Spanje, benoemd tot lector aan de universiteit van Madric [60.000 studenten], als eerste in haar geschiedenis, en tevens tot beheerder der Nederlandse afdeling [2000 boeken] van wat men kan noemen de Nationale Bibliotheek in de Spaanse hoofdstad. In het derde jaar van zijn verbhjf te Madrid [1958] legde Drs. Oostendorp in Utrecht [cum laude] het doctoraal examen Spaans af, in 1962 promoveerde liij [cum laude] bij C.F. A.van Dam op het proefschrift 'El conflicto entre el amor y el honor en la literature espanola [hasta el siglo xvii]'. Zijn openbare les op 29 januari 1963 had als onderwerp de Spaanse dichter tiissen twee tijdperken: Antonio Machado.

JAN CAREL FRANCKEN werd Op 19 maart 1919 te Soerabaja geboren. Hij bezocht achtereenvolgens de Koning WiUem m-school in het voormalige Batavia en de H.B.s.-B te Medan, alwaar hij in 1937 eindexamen deed. Van 1937-1939 studeerde liij te Delft voor natuurkundig ingenieur en behaalde in juni 1939 het propaedeutisch examen. Bij het uitbreken van de oorlog in Europa bevond hij zich met vakantie bij zijn ouders in Semarang. Hij verrichtte daarop zijn miHtaire dienst bij het voorinalige KoninHijk Nederlandsch-Indische Leger. In 1941 werd liij aldaar beedigd als re- serve 2e luitenant bij de Genie en nam als commandant verbindingssectie van het 6e regiment infanterie deel aan de oorlog tegen Japan. In maart 1942 geraakte liij in Japanse krijgsgevangenschap, die hij deels op Java, deels in Siani doorbracht. Na de wapenstilstand keerde liij via Engeland naar Ne- derland terug, waar hij begin 1946 zijn studies in Delft weder opvatte. In oktober 1948 behaalde hij het diploma van natuurkundig ingenieur. Gedurende de laatste jaren van zijn studie vervulde liij enkele assistentschappen o.a. bij Prof. Dr.H.B.Dorgelo. Hij studeerde af onder leidiiig van Prof.Dr.Ir.J.B.le Poole op onderzoek aan een secundaire emissie-microscoop. Na nog korte tijd in de werkgroep Elektroneimncroscopie van de Teclmisch Phy- sische Dienst te liebben gewerkt, trad hij op I mei 1949 in dienst van het Natuur- kundig Laboratoriuni van de N.V. Phihps' te Eindlioyen. Een deel van zijn werk resulteerde in het proefschrift: 'Electron Optics of the Image Iconoscope', waarop hij op 17 juni 1953 met lof promoveerde bij wijlen Prof Dr.H.B.Dorgelo. Gedurende deze periode vervulde hij een nevenfunctie als docent aan de Industrie Avondschool te Eindhoven. Per I mei 1954 werd liij, op zijn verzoek, overgeplaats naar het Ontwikkehngs- laiboratorium voor katodestraalbuizen. Hij werd hier otidermeer belast met onderzoek en ontwikkehng op het gebied van beeldbuizen voor kleurentelevisie en oscillograafbuizen en coordinatie van ontwikkelingswerk op deze gebieden in Ne- derland en Engeland. Per I januari 1959 volgde zijn benoeming tot hoofdingenieur bij de hoofdindustrie- groep Elektronenbuizen der N.V. Piulips. Bij K.B. van 3 juh 1962 werd hij benoemd tot gewoon hoogleraar in de technische I'd JAARBOEK EIJKSUNIVERSITEIT

natuurkuiide aaii de rijksuniversiteit te Gromngen, welk ambt hij per i augustus 1962 aanvaardde. Op 5 februari 1963 Held hij zijn inaugurele rede, getiteld: 'Tech- nische Natuurkunde aan de Uiiiversiteit'.

HEINZ FEiEDRiCH RUDOLF PRECHTL werd op 6 jvdi 1927 te Weiien geboren. Hij bezocht een Realgymnasium waarvan hij in 1946 het eindexamen verwierf. Hij studeerde geneeskunde, zoologie en anthropologie van 1946 tot 1951 aan de Uni- versiteit te Wenen Hij werkte van 1948 tot 1951 aan het Physiologisch Instituut der Univ^rsiteit en promoveerde in 1951 op een proefschrift 'Zur Paarimgsbiologie einiger Molcharten. Eine verhaltens-physiologische Studie'. Vanaf 1951 tot 1954 was hij als wetenschappehjke medewerker aan het Max Planck Institut fiir Verhaltensphysiologie, Bulden Westf., verbonden en in die periode tijdelijk als gast aan de afdeling Prof, von Hoist en aan de Universitats Kinderkliruk iii Gottingeii en in Miinster werkzaam. Daafna bracht hij het jaar 1955 als gast aan het Zoologisch Laboratorium van de Rijksuniversiteit te Gronia- gen door. Sinds 1956 is hij medewerker aan de Neurologische Kliniek te Groniiigen. Op 28 juh 1962 werd hij tot lector in de Experimentele Neurologic benoemd, welk ambt hij op 12 februari 1963 officieel aanvaarde met een rede over 'Het cerebraal gestoorde kind'. Zijn belangstelhng gaat vooral uit naar de neurophysiologie van gedragspatrOnen en naar de neurologic van het jonge kind. Hij pubHceerde regelmatig over deze gebieden en heeft meerdere films daarover vervaardigd. In i960 en 1961 was hij als consultant aan de National Institutes of Health, Be- thesda U.S.A. en als visiting professor in Boston, New York en Los Angelos. In 1962 ontving hij het 'Folke Bemadotte stipend' in Zweden.

ANTONiE VAN HEEMERT wcrd gcborcn te Amsterdam op 26 december 1912. Hij studeerde van 1929-193 5 in de wis- en natuurkunde aan de GemcentcHjke Universiteit te Amsterdam. In 1932 slaagde hij cum laude voor het kandidaatsexamen en in 1935 voor het doctoraalexamen met hoofdvak wiskunde. Na het volbrengen van een mihtaire eerste oefening van 1935-1936 en na een periode van werken op het Mathematisch Instituut van genoemde Universiteit onder leiding van Prof. Dr. L.E.J.Brouwer en Prof. Dr. H. Freudenthal, werd hij leraar aan de Chr. H.B.S. te Leeuwarden [193 8-1945] en daarna aan de eerste Chr. H.B.S. te Amsterdam [1945- 1946]. In deze tijd viel de voltooing van zijn proefschrift, waarop hij op 5 februari 1943 cum laude te Groningen promoveerde [Promotor was Prof.Dr.G. Schaake]. Van 1946 tot 1951 was hij werkzaam aan het Nationaal Luchtvaart Laboratorium te Amsterdam. Uit deze tijd stamt een aantal verhandelingen over stationaire en instationaire stromingenalsmede over de theorie van het dragende vlak en van pijlvormige vleugels. Van 1951 tot 1953 en van 1954 tot 1957 was hij weer als leraar werkzaam, nu aan de ChristeHjke Lycea te Apeldoorn en Zutfen. Deze werkzaamheden werden ge- 102 AANTEKENINGEN durende de cursus 1953 tot 1954 onderbroken door een buitengewoon verlof, waarin hij aan de Bajksuniversiteit te Utrecht colleges heeft waargenomeu van Prof. Dr. W. T. van Ett, die gedurende deze cursus in Amerika verbleef. In 1957 is hij als wetenschappeHjk hoofdambtenaar A aan de Rijksuniversiteit te Groningen aangesteld en heeft sedertdien colleges gegeven in meetkunde, abstracte algebra en topologie. Sedert 1958 is hij als docent verbonden aan de Fryske Akade- my in verband met de opleiding voor de middelbare akten in de wiskunde. Gedurende vele jar en is hij medewerker aan het Zentralblatt fiir Mathematik en aan de Applied Mechanics Reviews. Van januari 1961 af is hij lector aan de Rijksuniversiteit te Groningen om onderwijs te geven in de propaedeutische meetkunde.

wiBBE VERDENius werd geboren i oktober 1913 te Uithuizen. Hij studeerde van 1932 tot 1937 aan de Rijksuniversiteit te Groningen en deed doctoraal examen met hoofdvak wiskunde op 18 november 1937. Behoudens een korte onderbreking in de eerste helft van 1940 w^as hij als leraar ■werkzaam bij het middelbaar onderwijs van 18 april 1939 tot I november 1947. Van I november 1947 tot i oktober 1952 was hij instructeur bij de wiskunde aan de Technische Hogeschool te Delft in de rang van wetenschappehjk hoofdambtenaar. In 1948 promoveerde hij cum laude tot doctor in de wis- eri natuurkunde [promoter was Prof.Dr.J.G.Corput]. Naast zijn proefschrift heeft hij enkele pubhkaties verzorgd, die in het buitenland nzeer de aandacht hebben getrokken en enkele resultaten worden nu als standaard resultaten in de literatuur aangehaald. Met ingaiig van i oktober 1952 werd hij benoemd tot lector aan de KoninkHjke Militaire Akademie te Breda. Deze functie liet hem evenwel weinig tijd voor wetenschappehjk werk en dit was voor hem de reden om weer naar het hoger onderwijs terug te keren, daarbij dus zijn lectoraat prijsgevend. Sinds i november 1958 is hij als wetenschappehjk hoofdambtenaar A aan het Mathematisch Instituut van de Rijksuniversiteit te Groningen verbonden, aan welke universiteit hij per i januari als lector is'verbonden om onderwijs te geven in de propaedeutische analyse.

JACOBUS VAN DER VECHT werd op 5 juH 1906 te 's-Gravenhage geboren. Hij verwierf aldaar in 1923 het einddiploma H.B.S. en studeerde daarna biologic in Leiden, waar hij in mei 1928 doctoraalexamen deed. Van sept. 1928 tot dec. 1941 was hij werkzaam als dierkundige bij het Instituut voor Plantenziekten te Buitenzorg, Java. Hij verrichtte daar onderzoekingen omtrent de schadehjke insecten van vrucht- bomen en van de peper- en klappercultuur en rnaakte voor dit doel vele dienst- reizen op Java, Sumatra, Bangka, Borneo en Celebes. Tijdens een verlof in Neder- land promoveerde hij in dec. 1933 op een proefschrift getiteld 'De groote peper- wants of semoenjoeng, Dasynus piperis China'. Na de in Japanse krijgsgevangenschap doorgebrachte oorlogsperiode bezocht hij tijdens een recuperatieverlof diverse laboratoria, proefstations en natuurhistorische musea in Europa en de Verenigde Staten, om vervolgens te worden belast met de wederopbouw van het plantenziektenkundig onderzoek in Indonesie. Van 1947

103 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT tot 1951 was liij hoofd van het Instituut voor 'Plantenziekten te Buitenzorg [Bogor]; naast werkzaaniheden van organisatorische aard verrichtte hij in deze periode onderzoekingen omtrent de betekenis van schadelijke nematoden en van klimaats- factoren voor het optredeii van de mentekziekte van de rijstcultuur. In 1952 werd hij benoemd tot hoogleraar aan de landbou-wfaculteit van Indonesie, welk ambt hij in niei 1953 aanvaardde met een rede 'Verleden en toekomst der landbouw- entomologie in Indonesie'. In 1956 werd hij opgenomen in de staf van het Rijksniuseum van Natuurlijke Historie te Leiden, waar liij zich geheel kon wijden aan onderzoekingen omtrent de systematiek van de Gymenoptera, een onderwerp waarvoor hij reeds als student speciale belangstelling had. Voor het 'Evolutie-symposium' ter gelegenheid van de Darwin-herdenking in 1959 sclireef hij een bijdrage over 'Systematiek en evolutie'. Bij K.B. van 28 nov. 1962 werd hij benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de zoologische systematiek te Groningen; op 19 niaart 1963 aanvaardde hij dit ambt met een rede getiteld 'Rijkdom der verscheidenlieid'.

LAMBERTUS MARius JOANNES URSiNUS VAN STRAATEN werd op 2 aprU 1920 te Rotter- dam geboren. Hij bezocht het gynmasium te Leiden en begon in 1938 aijn studie in de geologic, eveneens te Leiden. Tengevolge van de oorlogsomstandigheden werd deze studie gedurende 3 jaar onderbroken. hi 1941 was hij werkzaam als geo^ loog bij de Staatsmijnen in Limburg. hi die tijd verzamelde hij materiaal voor zijn dissertatie over de petrologische samensteUing van de grindafzettingen in Zuid Limburg, waarop hij in 1946 promoveerde. Van 1945 tot 1946 was hij assistent van Prof.Dr.B.G.Escher te Leiden, en van 1946 tot 1947 van Prof.Dr.P.NiggH te Zurich. Sinds 1947 is hij verbonden aan het Geologisch histituut der Universiteit te Groningen, met een onderbreking gedurende de cursus i954/'55, toen hij als visiting professor te College Station, Texas U.S.A. colleges gaf over Mariene Geologic en Geologic van de Golf van Mexico. Te Groningen doceerde liij Petrologie voor niet-candidatcn en hield hij zich verder vele jaren bezig met de studie van de Nederlandse Waddenzee, de Zeeuwse stromen en van het mariene Holoceen in de rest van Nederland. Daarna breidde hij zijn onderzoek uit tot de Nederlandse Noordzeekust. hi 1957 en 1958 leidde hij sedi- mentologisch veldwerk in de Rhonedelta en het hier direct op aansluitende deel der Middellandse Zee. hi 1962 hield hij een sedimentologische expeditie op de Adriatische Zee. De resultaten van deze onderzoekingen pubhceerde Inj in een veertigtal artikelen. Op 7 mei 1963 aanvaardde hij zijn ambt van buitengewoon hoogleraar in de Mariene Geologic en Petrologie met een rede, getiteld: 'De Shelf.

JAN KOMMANDEUR werd gcborcn 29 november 1929 te Amsterdam. Na de lagere school gevolgd te hebben doorhep Inj de tweede 5-jr. H.B.S. te Amsterdam, waar hij in 1947 het eindexamen aflegde. hi dit jaar werd 00k de studie in de scheikunde aan de universiteit van Amsterdam aangevangen, waar hij in 1951 het candidaats- 104 AANTEKENINGEN examen eii in 1955 het doctoraalexamen met hoofdvak fysische chemie aflegde. Met een fellowsliip van de National Research Council van Canada studeerde liij te Ottawa, waar liij twee jaar in de groep van Dr. W. G. Schneider werkte. In 1957 keerde liij terug naar Nederland, waar hij op 14 februari 1958 promoveerde bij Prof.J.A.A.Ketelaar. Gedurende een korte periode was hij verbonden als leraar aan het Gemeentelijk Lyceum voor meisjes te Amsterdam. Daarna vertrok hij naar de Verenigde Staten, waar hij een functie aanvaardde als chemicus op het Parma Research Center van de Union Carbide Corporation. Hij liield zich daar hoofd- zakelijk bezig met de studie van organische halfgeleiders. Op i oktober 1961 werd hij benoemd als hoogleraar in de fysische chemie aan de Rijksuniversiteit te Gro- ningen, welk ambt hij ofFicieel aanvaardde op 14 mei 1963 met het uitspreken van een rede over 'Volwassen Wetenschap'.

RUDOLF SCHUTZEICHEL werd Op 20 mei 1927 te Rahms/Neuwied geboren. Na zijn eindexamen in 1949 aan het Gorres-Gymnasium te Koblenz studeerde hij Duits, gescliiedenis, filosofie en volkenkunde aan de Universiteit Mainz. In 1954 promoveerde hij bij Professor Dr. K.Wagner op een proefschrift, getiteld: 'Sprachbewegungen im Koblenzer Rauni in althochdeutscher und mittellioch- deutscher Zeit'. Hij schreef een proefschrift voor het vak geschiedenis, getiteld: 'Der Abt Regiuo von Priim' en deed een wetenschappehjk examen voor het leraarschap aan Middel- bare Scholen ['Staatsexamen'] in 1954 te Mainz in de vakken: Duits, geschiedenis en fdosofie. Hij was leraar in Bad Godesberg en Bonn vanaf 1954 en deed examen voor het leraarschap aan Middelbare Scholen ['Assessorexamen'] met een proefsclirift in filosofie in 1956 te Bonn. Hij werkte als 'WissenschaftUcher Assistent' bij het Listituut voor middeleeuwse geschiedenis van de Universiteit Keulen vanaf 1954. Hij hield colleges in het gotisch, oudhoogduits, oudnoors, oudsaksisch, middel- hoogduits, taalgeschiedenis, taalgeografie, naamkunde en middeleeuwse literatuur- geschiedenis vanaf 1956 en werkte als 'Assistent' aan het Germanistisch Instituut van de Universiteit Keulen. Voor het verkrijgen van een privaat docentschap, schreef hij een verhandehng over: 'Die Grundlagen des westlichen Mitteldeutschen' [Tiibiugen 1961] en werd in i960 privaat docent in germaanse-filologie. Hij hield zijn Inaugurele Rede op 25 november i960 over: De geschiedenis van de nieuwhoogduitse sclirijftaal. Na een aanbod van de Universiteit Giessen in 1961, werd hij benoemd tot 'lektor' aan de Universiteit in Keulen. Zijn pubhkaties hggen op het gebied van de middeleeuwse hteratuurgeschiedenis, taalgeschiedenis en naamkunde. Met ingang van i febr. 1963 werd hij benoemd tot gewoon hoogleraar in de middeleeuwse duitse letterkunde en de duitse taalkunde en aanvaardde zijn ambt op 21 mei 1963 met een rede over 'Koln und das Niederland'.

105 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

DEKK. HEiKENS werd. in 1921 in Weststellingwerf [Friesland] geboren. Hij bezocht de Rijks Hogere Burgerschool [R.H.B.S.-B] te Assen [1939] en werd in 1941 ingeschreven aan de Rijksuniversiteit te Groningen, faculteit der wis- en natuurkunde. Het doctoraalexamen werd afgelegd op 17 januari 1950. Op I februari 1950 trad hij in dienst van de Algemene Kunstzijde Unie N.V. [Arn- hem] en was daarbij werkzaam onder Dr.Ir.P.H.Germans op het Instituut voor Cellulose-onderzoek te Utrecht. Op 30 oktober 1952 promoveerde hij te Groningen op het proefschrift: 'Dichroism of dyed cellulose fibres' [promoter ProfDr.J.J. Hermans]. Het vereiste experimentele werk was verricht op het genoemde Instituut. Later werd hij ingeschakeld bij het kinetisch en chemisch onderzoek van de poly- nierisatie van nylon en teryleen, wat leidde tot een aantal pubhkaties op dit gebied. j\nderzijds hield hij zich bezig met het struktuur-onderzoek van synthetische vezels met behulp van rontgendiffractie en rontgen-kleine hoekstrooiing. Op I September 1959 trad hij in dienst bij de Technische Hogeschool te Eindhoven als wetenschappehjk hoofdambtenaar A bij de sectie chemische technologie onder leiding van Prof.Dr.Ir.W.van Loon. Hier is het onderzoek in hoofdzaak gericht op synthese van polymeren, op stereo-specifieke polymerisatie en de plafond tem- peraturen van polymeer monomeer systemen. Op 28 mei"i963 aanvaardde hij ofFicieel het ambt van buitengewoon hoogleraar in de faculteit der wiskunde en natuurwetenschappen aan de rijksuniversiteit te Gromngen om onderwijs te geven in de technische polymeerchemie met het uitspreken van een rede over 'Bereiding en vormgeving van polymeren tegen de achtergrond van hun struktuur en eigenschappen'.

LOURENS ANTON joossE* werd op 20 juni 1915 geboren. Na de Gemeente H.B.S. te Utrecht te hebben doorlopen, liet hij zich in 1933 als medisch student inschrijven aan de R.u. te Utrecht. Tijdens zijn studie was hij van 1936-1937 student assistent bij de medische anatomie. Op i november 1940 legde hij zijn artsexamen af. Daar- na was hij van december 1940 tot 10 mei 1942 werkzaam als assistent bij de patholo- gic van de Rijksuniversiteit Utrecht, van welke afdeUng Prof.P.Nieuwenhuyse de leiding had. Vervolgens kwam liij bij de Gemeenteziekenhuizen aan de Zuidwal te Den Haag op de afdeling verloskunde en Gynaecologie, aan het hoofd waarvan Dr. A. J. M.Holmer stond. Van deze afdehng was hij van juh 1945 tot januari 1947 hoofdassistent, tot januari 1948 conservator en wetenschappehjk hoofdambtenaar tot januari 1953. Na laatstgenoemde datum vestigde hij zich als vrouwenarts te Arnhem, waar hij tevens tot oktober i960 verbonden was aan het Gemeente- ziekenhuis. Te Leiden promoveerde liij op 31 oktober 1956 cum laude tot doctor in de geneeskunde op een proefschrift getiteld: 'Proeven met baarmoederslijmvhes in vitro' [histologisch onderzoek in verband met problemen betreffende de regeneratie post par- turn en het ontstaan van endometriosishaarden]. Promoter was Prof. Dr. P. ]. Gaillard. Op I december i960 aanvaardde hij het ambt van hoogleraar in de faculteit der geneeskunde om onderwijs te geven in de verloskunde en de leer der vrouwen- ziekten, weUc ambt hij op 10 oktober 1961 ofFicieel aanvaardde met het uitspreken van een rede over 'De betekenis van de factor tij d in de gynaecologie en verloskunde'. * Ten onrechte niet opgenomen in het Jaarboek 1962. 106 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

VAN HOOGLERAREN, LECTOREN, DOCENTEN EN LEDEN VAN DE WETENSCHAPPELIJKE STAF I962-I963

FACULTEIT DER GODGELEERDHEID

PROF.DR.TH.P.VAN BAAREN Les religions d'Asie, de I'lslam au Bouddhisme Zen, Bibliotheque Marabout Univer- site, Verviers, 1962. Kunst van Verre Landen, tentoonstellingscatalogus Groninger Museum voor Stad en Lande, met een woord vooraf van W.J.de Gruyter en een inleiding van L. Leertouwer, Groningen 1962. Enkele methoden van divinatie in Afrika. In: NTT 17, 1962-63. De culturele functie van de mythe. In: Wijsgerig Perspectief, 3, xx, 1963. Oorsprong, functie en verklaring van de mythe. In: Mytlie en Realiteit, verken- ningen door C. J.Schuurman enz., ingeleid door H. M. Oldewfelt, Amsterdam 1963.

PROF.DR.W.F.DANKBAAR Calvijns oordeel over het Concilie van Trente, bepaaldelijk inzake het rechtvaar- digingsdecreet. In: Ned. Archief voor Kerkgeschiedenis, N.S., dl.XLV, 2 [1962]. Bijdragen over kerkgescliiedenis en theologie in de I9de en 20ste eeuw. In: Docu- menta Reformatoria. Teksten uit de geschiedenis van kerk en theologie in de Nederlanden sedert de Hervorming, onder redactie van J. N. Bakhuizen van den Brink, W.F.Dankbaar, W.J.Kooiman, D.Nauta en N.van der Zijpp. Deel n, Kampen 1962. Artikelen in: Die Rehgion in Geschichte und Gegenwart, Bd.vi, Tiibingen 1962. Twee Reformaties? [n.a.v. H.A.Enno van Gelder, The two Reformations in the i6th century]. In: Ned. Archief voor Kerkgeschiedenis, N.S., dl.XLV, 4 [1963].

PROF.DR.A.F.N.LEKKERKERKER Gij zijt gedoopt. Bosch en Keuning N.V., Baarn 1963. Fragmenten uit een geschiedenis van de Heidelbergse Catechismus. In: Kerk en Theologie 1963, p.45-62.

PROF.DR.P.J.EOSCAM ABBING Liefde zonder trouwring. Uitg. G. F. Callenbach, Nijkerk, 1963. Hernieuwde beziiming op het pastoraat aan zieken. In: i.p.z., officieel orgaan van het Interkerkehjk Protestants Ziekenhuisbureau, jrg. 10, no. 8, 9 en 10. Het studentenhuwehjk. In: Gezond Geziii, jrg.2, no. i. Ethische normen voor de inkomensverdeling. In: Evangehe en maatschappij, juni 1963.

107 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

DE.A.J.VISSER Een merkwaardig hagiografisch stuk bij Euagrius scholasticus. In: Archief voor kerkgeschiedenis, deel 45, afl.i, Martinus NijhofF, 's-Gravenhage. De Aktualiteit van het Oost-West schisma. Uitg. stichting 'Plein', 's-Gravenhage. Calvijn en de Joden. Onder auspicien van de 'Raad voor Kerk en Israel' der N.H. Kerk verschenen bij 'Boekencentrum' 's-Gravenhage.

PROF.DR.H.DE VOS Universitas ludens, rede, 1962. Der Clercke Cronike 22 sept. 1962, in vertaHng in: Enseignement superieur et recherches scientifiques aux Pays-Bas, vol. YE, no. 4. Hochschule und Forschung in den Niederlanden, 6. Jahrgang, Nr.4. Higher education and research in the Netherlands, vol.vi, nr.4. Ensenanza superior e investi, gacion cientifica en Holanda, vol.vi, 4. t Het Christendom en de andere godsdiensten, 1962. Inleiding tot de wijsbegeerte van de Grieken en de Romeinen, 1963.

PROF.DR.A.J.VAN DERWOUDE De theologische betekenis van de roUen van de Dode Zee. In: Kerk en Theologie, 14, 1963, p. 110-122. De handschriften uit grot 11 van Chirbet Qumran. In: Phoenix ix, 1963, p.33-37. Das Hiobtargum aus Qumran Hohle xi. In: Supplements to Vetus Testamentum Volume EX [Congress Volume, Bonn, 1962], p.322-331.

FACULTEIT DER RECHTSGELEERDHEID

PROF.MR.J.H.BEEKHUIS

Armotaties in de Nederlandse Jurisprudentie onder HR 30 maart 1962, NJ 62, 270 en 12 Jan. 1962, NJ 62, 275.

PROF.MR.E.H.s'jACOB Pre-advies over Parlement en Regering voor de Vereniging voor de vergehjkende studie van het recht van Belgie en Nederland, opgenomen in Jaarboek 1961-1962 van die vereniging, p. 208-242. De toekomst van de rechtsstaat, opgenomen in Liberale gedachten, bundel opstel- len aangeboden aan Prof.Mr.P.J. Oud, p. 95-122.

DR.J.G.STEENBEEK Toetsing aan algemene beginselen van behoorlijk bestuur. In: De Nederlandse Ge- meente, 1961, p. 457-462. De Overheidssubsidie, Preadvies voor de Vereniging voor Administratief Recht. In: Geschriften van de V.A.R. XLIV, p.70-115. De bestuurskracht der kleinere gemeenten. In: Tijdschrift voor Overheidsadmini- stratie 1962, p. 134-137. '

108 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

Burger en Overheid. In: De Nederlandse Gemeente, 1962, p.269-273. Lidrukken op een studiereis, de ombusdman. In: De Nederlandse Gemeente, 1962, p.457-461. De algemene en bestuurlijke aspecten van de overheidssubsidie. In: Financieel Overheidsbeheer, 1962, p. 121-126. De Wet bescherming bevolking. In: De vierde macht, 1963, p.47-48. [boekbespre- king]. Burger en Overheid. In: De Nederlandse Gemeente, 1963, p.245-250. De parlementaire ombudsman in Zweden, Denemarken en Noorwegen. Tjeenk WiUink & Zoon N.V., Haarlem, juni 1963.

PROF.DR.B.LANDHEER The sociological approach to international problems. Higher education and research in the Netherlands, 1962 [6, no.2], p. 3-14. L'etude sociologique des problemes internationaux. Enseignement superieur et recherches scientifiques aus Pays-Bas, 1962 [6, no. 2], p. 3-15. Estudio socioldgico de los problemas internacionales. Ensenanza superior e in- vestigacion cientifica en Holanda, 1962 [6, no. 2], p. 3-5. Die soziologische Beliandlung internationaler Probleme. Hochschule und Forschung in den Niederlanden, 1962 [6, no.2], p. 3-15. De wetenschap in dienst van de vrede. Internationale spectator, 8 juli 1962 [16, no. 13], p.326-337. Coexistence and world-peace. Passage of man from past to present and into the future. The Hague 1962 [vol.11], I4.pag. Dr. Jacob ter Meulen herdacht. Bibhotheekleven, okt. 1962 [47, no. 10]. p.676-681. Bewustzijn en wereld. Extr. de Mens en wereld, 6 okt. 1962 [17, no. 18], p.9-10. Voorrede: China tussen eergisteren en overmorgen. Uitgegeven voor het Cliina studie comite. Onder redactie van W.F.Wertheim en E.Ziircher. 's-Gravenliage [Van Hoeve] 1963. PossibOities and method of a peace science. Reconcihation quarterly. 1st quarter 1963 [no. 120], p.333-335. In memory of Dr. Jacob ter Meulen. American Journal of International Law. April 1963 [57. no.2], p.391-393. Slotbeschouwing: Sociale problematiek van oorlog en vrede. Wetenschap en same:ileving, maart april 1963 [17, no. 3-4], p.96-98.

PROF.DR.J.PEN

Het loonadvies van de S.E.R. : verhulde balsturigheid. E-s.B.juh 1962. Economische groei, woningbouw en marktmechanisme. In: Bouw, augustus 1962. Suetonius TranquiUus en het Cesarisme. In: HoU. Weekblad, augustus 1962. VoorspeUing op basis van micro-schattingen. In: De naaml. venn. augustus 1962. Sociaal ondernemerscliap: wat is het? In: Soc. Mbl./Arb. September 1962. Schuldpolitiek in Nederland. In: Econ. Kwart. Ber. Amsterdamse Bank, sept. 1962. Angst, minimax en koude oorlog. Tirade, sept./okt. 1962.

109 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Der Lohnanteil am Nationaleinkonimen. In: Lohnpolitik und Lohntechnik heute, hrsg. von H.Bayer, 1962. Universitaire verspilling. In: Holl. Weekblad, november 1962. Le groupe dominant; glissements et morcellements. Revue de I'lnst. de Soc, november 1962. Over geweldige modellen en kleine tautologieen in de verdelingstheorie. In: Economist, okt./nov. 1962. Sociologie in de roman - de harde wereld van Roger Vailland. Vrij Nederland, januari 1963. Reflexions sur les theories du conflit. In: Cah. de I'lnst. de Sc. Appl. januari 1963. Lering en vermaak. In: Holl. Mbl. januari 1963. De economic van de koude oorlog. In: B. V. A.Roling e.a. De Oorlog in liet licht der wetenschap 1963. Voorstanders en belagers van de gemeentelijke beslissingsvrijheid, E.-S.B., februari 1963. De tweemillioenste komt te laat. In: Bouw, april 1963. De grenzen van de welvaartsstaat. In: Sociolog. Gids, maart/april 1963. Machtsvergoelijking. In: Holl. Mbl. mei 1963. Litro en extra. In: Handelswereld en wereldhandel, uitgeg. door H.Baudet, 1963.'

PROP. MR. B.V. A.ROLING Het socialisme en het oorlogsvraagstuk. In: Socialisme en Democratic, 1962, p. 625-637. Oorlog en Rechtswetenschap. In: De oorlog in het hcht der wetenschappen. Eerste Serie, Assen 1963, p.95-121. Nogmaals over Oorlog en Vrede. In: Maatstaf, 1962-1963, p.736-742, 747-755, 817-826. De Pugwash-beweging. In: Vier stemmen over ontwapening, Amsterdam 1963, p.22-31. In vredes-naam vergeten? Li: Maatstaf, 1963, p.63-67. De wetenschap van oorlog en vrede. In: Liternationale Spectator, 1963, 0.235-238. Over oorlog en vrede. Den Haag, 1963. Constructief Vredesrecht. In: Volkenrecht en Wereldvrede, Deventer 1963, p. 82-103. Aimotaties onder arresten Hoge Raad. In: N.J. 1962: 271, 272, 273, 276. 1963: 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 45,-315, 316. Onder oordeel Abritagecommissie in zake Roland en Eigen Huis. In: Ars Aequi 1962-1963, p. 196-200.

PROF.DR.M.H.VAN ROOY Findings of an Livestigation into Habitual Offenders. In: Excerpta Criminologica, 1963, V0I.3 no. I, p. 11-14. De terbeschikkingsteUing van zware recidivisten. In: Tijdschrift voor Strafrecht, 1963, afl.2, biz. 73-82. De terbeschikkingsteUing geen slag in de lucht. In: Tijdschrift voor de PoHtie, 1963, no. 4, biz. 118-122. no LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

In memoriam Prof.Dr.E.de Greef. In: Nederlands Tijdschrift voor Criminologie, 1961, no.6, biz. 161-162.

J.KLEIN

De betekenis van art. 179 al. 2 B.W. t.a.v. op naam staande zaken. In: W.P.N.R. 4690 en 4708. Bestuursaansprakelijkheid tussen echtgenoten in het nieuwe huwelijksgoederen- recht, in het bijzonder bij beperkte genieenschappen. In: W.P.N.R. 4747 en 4748. Schenkingen tussen echtgenoten. Preadvies uitgebracht voor de Algemene Vergade- ring van de Broederschap der Candidaat-Notarissen, 1962 [Verslag van het debat in de bijlage van W.P.N.R. 4746].

MR.J.W.NOBEL De studie der internationale betrekkingen. In: Internationale Spectator, 1962, p. 383-427. De Oorlog in het Licht der Wetenschappen. Eerste Serie, Polemologische Studien I, Assen 1963. Nieuwe Litteratuur op het gebied van de Vredeswetenschap. Eerste Jaargang, nos. 1-3-

PROF.MR.H.J.SCHELTEMA

Met MR.N.VANDERWAL: Basilicorum libri LX, Ser. A vol.rv, [textus hbr. xxvi- xxxiv]. Subsiciva. Tijdschr. v. Rechtsgeschiedenis 1962, p. 252-256, 355-357; eodem 1963, p. 92-100. Frans Gosses [Levensbericht]. Jaarboek van de Maatschappij der Ned. Letterkunde 1962, p. 108-IL4.

PROF.MR.J.WIARDA De eedsformule van art. 29 der Wet op de rechterHjke organisatie en het Oude Testament, hi: Nederlands Juristenblad 1961, p. 878. De relativiteit van rechtsverhoudingen in het algemeen en van den eigendom in het bijzonder. In: rWeekblad voor Privaatrecht, Notaris-ambt en Registratie 9 december 1961 [no.4701], Speciaal nummer aangeboden aan Prof.Mr.J.Eggens, ter gelegenheid van zijn afscheid als hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam op L6 december 1961. Voorwoord in developpiade, Lustrumgids van de Afdehng Groningen van den Vrijzinnig Christelijken Studenten Bond, ter gelegenheid van haar twaalfde lustrum, 19, 20 2L oktober 1962 [o.a. met gegevens over het sigiUum academicum der Rijksuniversiteit te Groningen]; aanwezig in de UniversiteitsbibHotheek te Groningen, catalogus onder: Jan Wiarda, Verzameling van overdrukken eh kleine geschriften 1935-0000, en in Universiteitsmuseum].

Ill JAARBOEK RIJKSUNIVEESITEIT

In hoeverre zijn er ckristelijke invloeden merkbaar in ons hedendaags recht [wetgeving en rechtspraak]? In: Verslag van de conferentie voor notarissen en candidaat-notarissen, gehouden van 12-14 oktober 1962, Cursus- en Conferentiewerk Kerk en Wereld, Driebergen, Tweede jaargang, nummer 16 [o.a. over bet wapen der rijksuniversiteit te Gronjngen met de aan Psalm 119:105 ontleende zinspreuk VERBUM DOMINI LUCERNA [pEDiBus NOSTRis] als stuk nedcrlands publiek recht, aanwezig als voren]. Het schenkingsbegrip in verband met M.P. Vrij's opmerking over het schuldbegrip. In: Weekblad voor Privaatrecht, Notaris-ambt en Registratie, 9 maart 1963 [no. 4758]. Toespraak tot de Congrescommissien van het Landelijk congres van juridische studenten, het Vijfentwintigste congres van de organisatie van natuurphilosophi- sche en technologische faculteiten [beide te Groningen] en de Dertiende neerlandici congres [te Drouwernerzand] en de Besturen van de betreffende Faculteitsvereni- gingen, op woensdag 17 april 1963 in de senaatskamer der Rijksuniversiteit te Groningen. In: VoUtenrecht en Wereldvrede, Voordrachten gehouden op het Landelijk congres van juridische studenten 17-19 april 1963 te Groningen, De- venter 1963. Litteratuur over den groentijd. Groningen, april 1963 [gestencild; aanwezig in de Universiteitsbibhotheken en in Univef siteitsmuseum te Groningen]. Rechtsvragen 56, 57, 58, 59. In: Ars Aequi 1960-1961. Rechtsvragen 63, 64, 66. In: Ars Aequi 1961-1962. Rechtsvragen 69, 70, 72. In: Ars Aequi 1962-1963. Mercatura Honesta, Eerbare Handel, Enige beschouwiiigen over den samenhang tussen Handelsrecht en Handelsmoraal, Rede, uitgesproken op maandag 16 Sep- tember 1963 ter gelegenheid van den 349sten dies natalis der rijksuniversiteit te Groningen en van den aanvang van het studiejaar 1963-1964. Groningen, 1963. [Ook in dit Jaarboek].

FACULTEIT DER GENEESKUNDE

Anatomisch-Emhryologisch lahoratorium

DR.R.N.J.CUPEDO Het tecto-cerebellaire systeem van de albino rat. Dissertatie Amsterdam, 1963. ZenuwceUen en zenuwvezels. In: Studium Generale [Leiden] 9, 1963, p. 117-125.

G.H.KRANENDONK A thoracopagus with unusual cardiovascular anomaHes. In: Acta Morphol. Neerl.- Scand. [in press].

112 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

DR.B.VAN LINGE The response of muscle to strenuous exercise, an experimental study in the rat. In: J. Bone J. Surg. 44B, 1962, p.711-721.

DR. J.MOLL ' Met PROF. DR. D. DE wiED: Correlated studies on water metabolism and hypothalamo- hypophyseal neurosecretion in rats with lesions in the median eminence and pituitary stalk. In: Anat. Rec. 142, 1962, p.259-260. De recente geschiederiis van de anatomische wetenschappen. Openbare les, Wolters, Groningen, 1963. Zie obk W. de Jong, Farmacologisch Laboratorium.

DR.N.PROP Vetten in de epiphyse van de rat. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 107, 1963, p;272.. Bruikbaarheid van enkele histochemische technieken voor fosfoHpiden en triglyce- riden. In: Vierde Federatieve Vergadering van Medisch-Biologische Verenigingen, Nijmegen, 1963, p.47.

DR.S.SIJBRANDIJ Inhibition of tibial growth by means of compression of its proximal epiphyseal disc in the rabbit. In: Acta Anat. [Basel] [in press].

J.ZWEENS Influence of the oestrus cycle and ovariectomy on the phospholipid content of the pineal gland in the rat. In: Nature 197, 1963, p. 1114-1115. Fluctuaties in het lipidegehalte van de epiphysis cerebri van de rat onder hormonale invloeden. In: Vierde Federatieve Vergadering van Medisch-Biologische Vereni- ging, Nijmegen, 1963, p. 57.

Antropogenetisch Instituut

PROF.DR.G.J.P.A.ANDERS Met A. PRADER: Zur Genetik der kongenitalen Lipoidhyperplasie der Nebennieren. In: Helvetica Paediatrica Acta, vol.17, Fasc.4-5, 1962, 285-289. Chroniosoom-anomaheen en chromosomale ziekten bij de mens. In: Ned. Tijdschr. V. Geneesk. jrg. 106, no.41, okt. L963.

DR.L.S.WILDERVANCK , - Een nieuw syndroom? Doofheid met spHjthanden en sphjtvoeten. In: Verslagen Nederlandse Anthropogenetische Ver., Centrum Amsterdam, november 1962. Erfelijkheid en aangeboren afwijkingen. In: Symposium 'Aangeboren afwijkingen', I5e HerhaHngscursus Kindergeneeskunde, Amsterdam 1963, 5 biz. Genetische bijdragen in: 'Worterbuch der khnischen Syndrome' van B.Leiber en G. Olbrich. Derde druk, 1963, Miinchen-Berlin.

"3 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Bacteriologisch-Serologisch Lahoratorium

MEJ.DR.F.WESTENDORP BOERMA

Met j.j.DE BLECOURT en MEJ.E.O.VORENKAMP: Rheumatoid Arthritis [H.A.] Factor in near relatives of sera-positive and sera-negative patients with rheumatoid arthritis. In: Annals of rheum, diseases, 21, 1962, p. 339.

DR.A.JANSZ

Met H.DOORENBOS en W.D.REITSMA-. The effect of food intake on growth-hormone level. In: The Lancet, februari 1963, p.250. Met J.ABELS, w.BOUMA, M. G. WOLDRING, A.BAKKER en H.o.NiEWEG: Experiments on the intrinsic factor antibody in serum from patients with pernicious anemia. In: J. Lab. CHn. Med., 1963, 61, p. 893-916.

Farmacologisch Lahoratorium

PROF.DR.D.DE WIED Diabetes insipidus and avoidance conditioning in rats. In: Acta Physiol. Pharmacol. Neerl., 11, 1962, p.282-283. The posterior pituitary and avoidance behavior. Abstract n International Pharma- cological Meeting, Praag, Augustus 1963.

DR.P.R.BOUMAN

Met W.DERMER: The adrenal cortex and effects of adrenaHne on carbohydrate metabohsm in the isolated rat diaphragm. In: Acta Endocrinologica 1963, ter perse.

DR.P.G.SMELIK Met PROF. DR. CH.H. SAWYER: Effects of implantation of cortisol in to the brain stem or pituitary gland on the adrenal response to stress in the rabbit. In: Acta Endo- crinologica, 41, 1962, p. 561-570.

W.KONIJNENDIJK Met PROF.DR.D.DE WIED: On the corticotrophic activity of the posterior pituitary. In: Acta Physiol. Pharmacol. Neerl., II, 1962, p.309-310.

DR.J.J.VAN GOCH Het meten van de hypofyse-bijnierschorsactiviteit bij de rat. Dissertatie, Groningen, 1963. Met PROF.DR.D.DE WIED: Effect of formalin stress on pituitary-adrenal activity. In: Acta Physiol. Pharmacol. Neerl., 11, 1962, p.294-295. Met PROF.DR.D.DE WIED en DR.E.SCHONBAUM: Adrenocorticotrophic activity in the rat assessed by several parameters. In: Proceedings of the 6th annual meeting, Canadian Federation of Biological Sciences, Toronto 1963, p.6i.

114 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKAtlES

E.DEJAGEE Met DR.j.D.H,HOMAN en PROF.DR.D.DEWIEDE: The effect of pig pituitary ACTH fractions on different parameters of adrenocortical acti\dty. In: Canad. J. Biochem. Physiol., 41, p. 145 5-1467.

E.H.J.SMEETS Met PROF. DR. D. DE wiED: Effect of intra-arterial infusion of lysine vasopressin or u.s.p. ACTH on the corticosterone of the adrenal venous effluent of hypophy- sectomized rats. In: Acta Physiol. Pharmacol. Neerl., 11, 1962, p.295-297.

W.DE JONG Met DR.j.MOLL: Observations on the effects of hypothalamic lesions on thyriod activation in rats exposed to cold. In: Acta Physiol. Pharmacol. Neerl. ter perse.

Fysiohgisch Laboratorium

Afdeling Vegetatieve Fysiologie

J.R.BRUNSTING Chnical Carboxymetry. Measuring dioxide in respiratory gases and in blood. Dissertatie, Groningen 1962.

T.VAN DER WERE Met J. R. BRUNSTiNG en W.G.ZIJLSTRA: Flow velocity in the heart recorded by Thermistorcatheters. xxn Intern. Congress of Physiological Sciences, Leiden, Sep- tember 10-17,1962. Free communications 95.

J.NIEVEEN Met H.K.DE VRIES en F.TEN HOOR: Complete Anomalous Drainage of left Pul- monary Veins. In: Acta Medica Scandinavica, 172, 137, 1962.

J.C.DORLAS Met J.R.BRUNSTING, P.RISPENS en W.G.ZIJLSTRA: Eine verbesserte photometri- sche Methode zur fortlaufenden Beobachtung des expiratorischen Kohlensaur- gehaltes und ihre Anwendung wahrend Anasthesie. In: Erster Europaischer Kon- gress fur Anasthesiologie, Wien, 3.-9. ix 1962.

P.RISPENS Met J.R.BRUNSTING en W.G.ZIJLSTRA: Eine schnelle und zuverlassige Methode zur Bestimmung des gesammten Kohlensaurgehaltes von Blut und Plasma. In: Erster Europaischer Kongress fiir Anasthesiologie, Wien, 3.-9. ix 1962.

E.J.VAN KAMPEN Met W.G.ZIJLSTRA: Standaardisatie van hemoglobinometrie. In: Ned. Tijdschrift voor Geneeskunde, 106, 2101, 1962.

115 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

A.H.LUPS Met j.R.BRUNSTiNG cii p.RispENS: Oil the accuracy of a new method for the determination of COj in respiratoiry air. In: Acta physiol. pharm.neerl., 11,281, 1962.

S.G.HEERES Met W.G.ZIJLSTRA: Invloed van dextraan op de suspensiestabiBteit van het bloed. Mededeling sectie C 1-4, 4de Federatieve Vergadering van Medisch Biologische Verenigingen [Nijmegen], blz.24 van het programmaboekje, 1963.

P.VERSTEEG Met F.TEN HOOR: Hartniinuutvolume bepahng aan het ziekbed, Toepassing bij patienten met leverdrrhose. Mededehng sectie C 2-5, 4de Federatieve Ver- gadering van Medisch Biologische Verenigingen [Nijmegen], biz.27 van het programmaboekje, 1962.

Afdeling Fysiologische Chemie

F.J.LOOMEIJER Met K.j.vAN DER VEEN: Incorporation of [i-^*C]-acetate into various hpids by the rat aorta in vitro. In: J. Atheroscler. Res. 2, 478, 1962.

A.J.VAtKEMA The serum cholesterol lowering action of a bile salt adsorbent in rabbits fed cholesterol, chohc acid or coconul oil. In: Acta physiol. pharm. neerl., 11, 285, 1962.

Afdeling Medische Fysica

DR.JW.VAN DEN BERG Met j.VAN MANEN: Brain, Circulation and Coagulation. Proc. xxii. International Congress Physiol. Sciences, Leiden. Excerpta Medica Foundation 1962. No. 757. Met j.DORLAS: Der hifusalarm. hi: Proc. i. European Congress of Anaesthesiology, 14-1-3-Wenen, 1962. Met DR.J.N.HOMAN VAN DER HEIDE, DR.J.NIEVEEN, E.BOONSTRA en D.KRAMER: An • implantable transistorized pacemaker for the [liuman] heart with two gears and control of the resistance of the tissues, the electrodes and the pacemaker. In: Proc. Koiiinkl. Nederl. Akad. v. Wetensch., Amsterdam, Series C65. p. 407-422. 1962. Fysiologie van het kauwstelsel [functies en biomechamca]. In: De behandeling van het kauwstelsel, p. 63-92. Uitg. Stichting voor wetensch. tandheelk. arbeid, 1962, pp.334. A.SijthofF. Met J.VAN MANEN: Lesions stereotaxiques par coagulation'graduee. In: Neuro- Chirurgie, vol.8, p.340-344, 1962.

116 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

Met DE.A.VAn: A very sensitive two-cliaiinel photoplethysmograph the VasoTest, for peripheral vascular surgery. In: Proc. Koninkl. Nederl. Akd. v. Wetensch., Amsterdam, Series C 66, p. 30-36. 1963. Met DR.J.N.HOMAN VAN DER HEIDE, DR.J.NIEVEEN, D.KRAMER en E.BOONSTRA: Een implanteerbare pacemaker met twee frequenties en controle van de weefselweer- stand, de elektroden en de pacemaker. In: Nederlands Tijdschr. voor Genees- kunde. vol.107, p.667, 1963.

IR.L.DE PATER

Met DR.jw.VAN DEN BERG: An electrical analogue of the human circulatory. Proc. xxn. International Congress Physiol. Sciences, Leiden. Excerpta Medica Founda- tion 1962, no. III.

J.B.HOVING Met j. VAN DER MEULEN, DR.jw. VAN DEN BERG en IR.L.DE PATER: Peripheral Circu- lation. Proc. xxn. International Congress Physiol. Sciences, Leiden Excerpta Medica Foundation 1962. no. 107.

Pathologisch-Anatomisch Lahoratorium

PROF.DR.A.ARENDS Bijnierbloeding. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. jrg. 105, p. 1073-1076. Met H.N.HADDERS, TH.G.VAN RijssEL: In memoriam ProfDr.J.J.Th.Vos. In: Ned. Tijdschr. v, Geneesk. jrg. 105, 513, 1961.

PROF. DR. H.N.HADDERS The value and limitations of biopsy, Unio Intemationahs contra Cancrum, Acta i960. Fibrosarcoma centrale sen meduUare ossium. In: Tiende Jaarboek van Kankeronder- zoek en Kankerbestrijding in Nederland i960, 219-229. De ziekte van Paget van het skelet met sarcomateuze degeneratie. In: Ned. Tijd- schr. V. Geneesk., jaargang 104, 661-665, i960. Met TH.G.VAN RIJSSEL: Acta van de Ned. Patholoog-Anatomen Vereniging 1920- 1960, uitgeg. 1962.

D.E.VAN DER POEL

Met H.j.DE RUITER: Eosinophile granulomatous prostatitis. In: Archivum Chirur- gicum Neerlandicum, Vol.xi, Fasc.4, 1959, 381-384.

DR.O.J.TEN THIJE Met w.VEEGER, N.HELLEMANS, H.o.NiEWEG: Jcjunumbiopsie. Li: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1961, jrg. 105, 2051.

117 JAARBOEK KIJKSUNIVERSITEIT

Met w.VEEGER, N.HELLEMANS, H.O.NiEWEG: Jejunumbiopsic bij inheemse spruw. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. jrg.io6, 2299, 1962. Met w.VEEGER, H.DOORENBOS, N.HELLEMANS, H.O.NIEWEG: Iiitestuialc insufFicientic door lymphvatobstructie. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. jrg. 106, 1061, 1962. Darmslijmvlies en spruw. Met w.G.BRAAMS en J.J.WACHTERS: Pathologisch-anatoniische aspecten van het dunne-darmslijmvlies. In: Folia Medica Neerlandica 6, 1-9, 1963.

PROF.DR.F.S.P.VAN BUCHEM Met E.MANDEMA en A.ARENDs: Amyloidosis of the heart. In: Acta Med. Scan. vol. 171, Fasc. 2, 159, 1962. Met H.N.HADDERS, J.F.HANSEN en M.G.WOLDRING: Hyperostosis corticaHs generaU- sata. In: Am. J. of Med. 1962, vol.33, 387-397. Met H.N.HADDERS, J.F.HANSEN en M.G.WOLDRING: Hyperostosis corticalis generali- sata. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1963, jrg. 107, 64-74. Met H.N.HADDERS, j.F.jANSEN en M.G.WOLDRING: Hyperostosis corticahs generaU- sata. In: Proceedings, 65, 1962, 205-217.

TH.W.BEEKER

Met W.G.R.M.DEBOER: Synovial osteochondromatosis of rare locaHzation. In: Cliirurgicum Neerlandicum, voLxm, Fasc.4, 1961.

R.EIBERGEN Ranker op Curasao.

R.A.R.ELDERS

Met w.G.R.M.DE BOER: Intrathoracic parasympathetic paragangliomata. In: Ar- cliiv. Chirurg. Neerl., vol.xm, Fasc.2, 1961, 171-182. -

P.J.BOFIN Met E.EBELS: A case of medullomyoblastoma. In: Acta Neuropathologica, 2, 1963, p. 309-311.

Dermatologie *

PROF.DR.M.RUITER Vascular fibrinoid in cutaneous 'allergic' arteriohtis. In: Joum. of Invest. Derm. 38, 85, 1962. Possible connection between an abnormal plasma fraction [H.P.F.] and vascular fibrinoid in arteriohtis [vascuhtis] 'aUergica' cutis. In: Joum. of Invest. Derm. 38,^17, 1962. Cutaneous allergic vascuhtis and its management. Proceedings xne International Congress of Dermatology, Washington 1962 [in druk].

118 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES Histo-morphogenesis of cutaneous allergic vasculitis. Proceedings ve European Congress of AUergy, Basel 1962 [in druk]. Met F.H.OSWALD: Weitere Beitrag zur Kenntnis der ArterioUtis [Vasculitis] 'aller- gica' cutis [Purpura Schonlein ,leukoklastische Mikrobide, anaphylactoide Pur- pura, Maladie trisymptomatique de Gougeret, AUergides nodulaires derniiques unsw.]. In: Der Hautarzt, 14, 6, 1963.

F.H.OSWALD ' , Toxische epidermale necrolyse [LyeU]. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 107, 999, 1963.

J.H.H.VEEGER Mucinosis foUicularis. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 106, 1389, 1962.

Ftisiologie

PEOF.DR.J.K.KRAAN Tuberculosis following administration.of corticosteroids. In: Selected Papers, no. 5 1963, bk.49. Perifere bronchitis tuberculosa. In: Nederlands Tijdschr. v. Geneeskunde, 107, 18,1963. Met DR.B.VAN DIJK: Results of sanatorium treatment in 'Beatrixoord', follow-up on patients treated during 1954-1955. In: Selected Papers, no.5, 1963, p. i. Met DR.M. T.MULDEK-DE JONG: Resection therapy in tuberculosis of the lungs. In: Selected Papers, no. 5, 1963, p. 10.

DR.G.J.TAMMELING Met PROF.DR.J.K.KRAAN: The influence of resection therapy on pulmonary function in tuberculous patients. In: Selected Papers, no. 5, 1963, p.37.

DR.M.T.MULDER-DE JONG The 'amide-row' according to Bonieke as an aid in the classification of the 'atypical' mycobacteria. In: Selected Papers, no. 5, 1963, p.37.

DR. R.J.MULDER Met DR. M. T. MULDER-DE JONG: Cof ticosteroids in the treatment of pulmonary tuberculosis. In: Selected Papers, no. 5, 1963, p.43. Results in the treatment of tuberculosis in cases of resistance to INK Streptomycine and PAS. In: Selected Papers, no. 5, 1963, p. 52.

DR.WILH.C.BERG ' Bronchographic findings in one group of tuberculous patients with, and one with- out, chronic aspecific respiratory affection. In: Selected Papers, no.5, 1963, p.66.

119 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Met DE.G.J.TAMMELING: Changes in pulmonary function resulting from bronchography. In: Selected Papers, no. 5, 1963, p.72.

DR.G.J.TAMMELING Treatment of impaired expansion following pulmonary resection by continuous suction drainage under high negative pressure. In: Selected Papers, no. 5, 1963, p.84. , .

DE.B.VAN DIJK Results obtained with alpha-ethyl-isonicotinic acid thioamide in puhnonary tuberculosis. In: Selected Papers, no.5, 1963, p.97.

DR.C.HILVEEING Longmechanische onderzoekingen bij patienten met longtuberculose. Proefschrift.

Heelkunde

PROF.DR.L.D.EERLAND / Pulmonary hamartoma. In: Arch. Chir. Neerl. vol.xiv, 1962, p.254. Carcinoiden van het maagdarmkanaal. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1963, p.985. Techniek der strumectomie. In: Arch. Chir. Neerl. 1963 [ter perse]. Omentumcysten. In: Ned. Tijdsclir. v. Geneesk. [ter perse]. The operative risk in resectiontherapy for pulmonary tuberculosis. Liber Amicorum voor Prof Dr.E.Huizinga. Triompf en tegenslag bij de chirurgische behandeling van stenose der mitrahsklep. Gedenkboek bij het 25-jarig Jubielum der Kon. Vlaamse Academie voor Genees- kunde van Belgie.

F.R.VAN DER STADT Intramural haematoma of the colon as a cause of severe intraperitoneal haemorrhage.

DR.W.MOL Houdingsafwijkingen.Jn: Geneeskundige Gids, 4oe jaarg., 1962, 317. Houdingsafwijkingen. hi: Ned. Tijdschr. v. Heilgymn., Massage en Physiotech- niek 72, 1962, 243. De Klompvoet. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 107, 1963, 845. Pijn aan de Hiel. In: Geneeskundige Gids, 41, 1963, 199.

DR.J.OLDHOFF Met PROF.DR.L.A.joossE, DR.QUE GiOK siEN en L. A.scHERPENissE: Ovariele afwij- kiiigen bij idiopathische retroperitoneale fibrosis. In: Ned. T. v. Verlosk. en Gyn. 62, 1962, 371.

120 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

M.H.KARAMAT ALI Carcinoomontwikkeling in blaasdivertikels. Iii: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1963 [ter perse] Blaascarcinoominetastasen in het schedeldak. In: Arch. Cliir. Neerl. 1963 [ter perse]. Met A.EYGELAAR: Een primaire vaginasteen. Li: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1963 [ter perse].

DR.A.J.C.HUFFSTADT Surgery, Plastic Surgery and Aesthetics. In: Journ. of the Intern. College of Sur- geons, 37, 1962, 574. MoeUijke indicatiesteUingen in de plastische cliirurgie. Li: Ned. Tijdschr. v. Ge- neesk. 106, 1962, 2077. Met G.BOERING: De buccal-inlay-operatie. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 106,1962, 1331-

G.BARELS Anus- en rectuniprolaps. In: Ned, Tijdschr. v. Geneesk. 106, 1962, 1716.

DR.J.M.H.M.BORGHOUTS De chirurgische behandehng van het basaal- en het plaveiselcelcarcinoom van de huid. Proefschrift.

DR.R.VOS VerkeersongevaUen. Proefschrift.

Inwendige Geneeskunde

PROF.DR.E.MANDEMA Eiwit in de urine. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, vol.106, p.2034, 1962. Latente lupus erythematodes disseminatus. hi: Nederlands Tijdschrift voor Ge- neeskunde, vol. 106, p. 1665, 1962. Enkele opmerkingen over secundaire intestinale insufFicienrie. In: Foha Medica Neerlandica, p. 38, 1963. Multiple myeloma. Hoofdstuk in: Current Therapy, p. I9S, 1963.

DR.J.NIEVEEN

Met DR.JW.VAN DEN BERG, DR.J.N:H0MAN VAN DER HEIDE, E.BOONSTRA en D. KRA- MER: An inplantable transistorized pacemaker for the [human] heart with two gears and control of the resistance of the tissues, the electrodes and the pacemaker. In: Proceedings, Koninkhjke Ned. Akademie van Wetenschappen, Series C, 65, p. 407, 1962. JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Met PROF.DE.w.G.zijLSTRA ell DE.K.K.BOSSINA: Rcgistxatie van kleurstofverdun- laingscurves met behulp van gereflecteerd rood- en infrarood licht. Toepassing bij patienten met intracardiale en intrapulmonale shunts. In: Folia Medica Neerlan- dica, no.2, juli 1963 [ter perse]. Functioneel hartgeruis; Klinische Les. In: Nederlands Tijdschrift voor Genees- kunde, vol.107, p. 677, 1963. Met DR.K.K.BOSSINA, DR.J.R.BRUNSTING, DR. F. TEN HOOR, DR.J.A.MOOK en MEJ. A. A. WOUDA: Diagnostic value of arterial dye dilution curves obtained using a reflection method. In: Verslag 4e Wereldcongres voor Cardiologie, Mexico City, 1962.

DR.H.O.NIEWEG Non-immimologic aspects of drug-induced disease. In: Drug-induced blood diseases. Door L.Meijler en H.M.Peck. Uitg. Van Gorcum, Assen, 1962. Met w.ATEEGER en DR.J.ABELS: Aspecten van inheemse spruw. In: Folia Medica Neerlandica, vol.6, p.39, 1963. Zie 00k onder W.Veeger en Dr.J.Abels.

DR.N.HELLEMANS

Met w.G.R.M.DE BOER: Duodenal ulcer with mahgnant degeneration. In: Annals of Internal Medicine, vol.57, p. 295, 1962. De rontgendiagnostiek bij intermitterende ileus. In: Tijdschrift voor Gastro-Entero- logie, p. 706, 1962. Enteritis regionalis. Ziekte van Crohn. In: Tijdschrift voor Ziekenverpleging, febr. 1963. Het onderzoek naar de functie van de dunne darm. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, p. 163, 1963. Vorderingen op het gebied van de functiediagnostiek van het maag-darmkanaal. In: FoUa Medica Neerlandica, vol.6, p.73, 1963.

DR.G.S.QUE Met PROP.L.A.JOOSSE, DR. j. OLDHOFP en L. A. SCHERPENISSE: Ovariele afwijkingen bij idiopathische retroperitoneale fibrosis. In: Nederlands Tijdschrift voor Verlos- kunde en Gynaecologie, vol.62, p.371, 1962.

DR.H.DOORENBOS

Met w.D.REiTSMA en TH. A. c. BUSELMAN : De invloed van soortspecifiek groeihormoon op een afwijking in de vetstofwisseling bij patienten met hypophysaire iiisufFicientie. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, n, p.2296, 1962. Met DR. A.JANSZ en W.D.REITSMA: Effect of food intake on growth-hormone level. In: The Lancet, p.250, 1963. Comphcations and side effects of therapy with steroids. In: Drug induced diseases. Door L.Meijler, H.M.Peck. Uitg. Van Gorcum, 1962. LIJST VAN DE VOOENAAMSTE PUBLIKATIES

De invloed van hormonen op de water- en zouthuishouding. In: Tijdschrift van de Ned. Ver. van Dietisten, sept. 1962. Met DR.W.S.COST: Primary aldosteronism with adrenal hyperplasea; a nosological entity or a variation of essential malignant hypertension. In: Folia Medica Neer- landica, Additamentum i, 1962.

DR.J.ABELS

Met w.BOUMA en DR.H.O.NIEWEG: Assay of intrinsic factor with anti-intrinsic factor serum in vitro. In: Biochim. Biophys. Acta: vol.71, p.227, 1963. Zie 00k onder W. Veeger.

W.VEEGER Met DR.J.ABELS, DR.N.HELLEMANS en DS.H.o.NlEWEG: Effect of sodium bicarbo- nate and pancreatin on the absorption of vitamin Bj^j ^J^d fat in pancreatic insuf- ficiency. In: New England Journal of Medicine, vol.267, p.1341, 1962. Met o.j.TEN THIJE, DR.N.HELLEMANS en DS.H.O.NLEWEG: Jejunumbiopsie bij inheemse spruw. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, vol.106, p.2299, 1962. Met DR.J.ABELS, DR.N.HELLEMANS en DR.H.O.NIEWEG: De rcsorptic van vet en vita- mine Bj^jbij pancreasinsvrSicientie. In: Folia Medica Neerlandica, vol.6, p. 31,1963. Met DR.H.O.NIEWEG, DR.J.ABELS en DR.N.HELLEMANS: De resorptie van vet en vita- mine Bj^2 ^V pancreasinsufficientie. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, vol.106, p. 1826, 1926. Diagnostiek en behandehng van insufficientie van het pancreas. In: Tijdschrift van de Ned. Ver en. van Dietisten, 17, p. 25, 1962. Met J.J.VAN ROOD, J.VAN DE BEEK, H. H. GEVERS-POTGIESER, J.G.EERNISSE, en H.O. NIEWEG: Enzymdeficientie bij twee patienten met niet-sferocytaire hemolytische anemic. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, vol.105, p. 1217, 1962.

W.ARTZ Adrenocortical Hormones in the human blood. In: Proceedings of the tuberculosis research council, no.48, 1961.

H.G.D.BOUMA Met W.VEEGER, DR.A.JANSZ, DR.M.G WOLDRING, DR.J.ABELS en DR.H.O.NIEWEG: De levensduur van thrombocyten bij enkele mahgne bloedziekten. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, vol.107, P-I324, 1963.

DR.P.J.E.ROUING Met W.VEEGER, DR.J.J.M.VEGTER, DR. M. G. WOLDRING, DR.H.J. SLUITER, DR.G.J.TAN- MELING, DR. O. NIEWEG en PROF. DR. H. G. M. ORIE: Hypoxemia - Erythropoiesis and Hemolysis. In: Med. Thorac, vol.19, P-26, 1962.

123 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

AfMing Reumatologie

DR.JJ.DE BLECOURT Met DR.F.WESTENDORP BOERMA en E. o. VORENKAMP: R.^. Factor in near relatives of seropositive and seronegative patients with rheumatoid arthritis. In: Annals of Rheum. Dis. 21, 4, p. 339 [1963]. Met DR.F.WESTENDORP BOERMA en E.o.VORENKAMP: FamiHeonderzoeK naar het voorkomen van de reumafaktor. In: Ned. Tijdschrift v. Geneeskunde, 107, 5, p.207 [1963] Lage rugpijn bij moeder en zoon. In: Ned. Tijdschr. v. Geneeskunde, 107, 21, p. 937. 1963]

Keel-, Neus- en Oorheelkunde

N.W.DUINKER Met PROF.DR.EELCO HUiziNGA: The 'flowers' in bronchography. In: Thorax 17, 175-178, 1962;

PROF.DR.EELCO HUIZINGA Lipoma laryngis. In: Eractica Oto-Rhino-Laryngologica 24, 254, 1962. On the microphonic effect of the crista. In: Acta Oto-Laryngologica 55, 283-291, 1962. Bronchografie bij kinderen [Khnische les]. In: Ned. Tijdsclir. v. Geneesk. 107, 765-772, 1963. Uber eine nicht-Uneare Funktion im Imienohr bei der Taube. In: Acta Oto-Laryn- gologica 56, 398-401, 1963.

DR.P.E.HOEKSEMA Met PROF.DR.EELCOO HUIZINGA: Misleading x-ray pictures of the esophagus. In: Amials of Otology, Rhinology and Laryngology Lxxn, 127-134, 1963.

PROF.DR.H.C.HUiZING Triplet speech audiometry. 'The technics of audiological tests'. In: International Audiology 2, 189-190, 1962.

DR.W.C.BERG Bronchografie bij tuberculose. Dissertatie Groningen, 27-6 1962.

DR.IJ.F.VAN WEEPING Bronchografie bij kinderen. Dissertatie Groningen, 27-2 1963.

124 LIJST VAN DEVOORNAAMSTE PUBLIKATIES

Kindergeneeskunde

PROF.DR.J.H.P.JONXIS Cooky's Anaemia. Some theoretical and practical aspects. In: Gazette of the Egyp- tian Ped'atric Association, vol.viii, no. 3 Heamoglobinopathies and Thalassaemia. In: Erbliche Stofwechselkrankheiten, F. Linneweh [1962]. Subspeciahsatie en de toekomst van de pediatrie. In: Maandschr. v. Kindergenees- kunde, vol.30, 1962, biz.419-422.

DR.K.K.BOSSINA De tetralogie van Fallot bestaat niet. In: Nederl. Tijdschr. v. Medische Studenten, Jhrg.8, 1962, biz. 39-44. Doorbraak van een sinus valsalvae aneur ysma bij een kind met bacteriele endocar- ditis. In: Maandschr. v. Kindergeneeskunde, vol.31, 1963, biz.32.

DK.H.K.A.VISSER A method for the quantitative determination of small amounts of individual i i-oxy and ii-deosy 17-ketosteroids in the urine of children. Abstract 4th Acta Endocri- nologica Congress, Geneve, 1962. Met K.w.M.CROUGHS, DR.M.G.WOLDRING, DR.A.BARKER: 'In vivo' onderzoek van de scluldldierfunctie bij kinderen met behulp van een speurdosis radioactief jodium. lii: Maandschr. v. Kindergeneeskunde, vol.31, 1963, biz.55-71. Met DR.A.BAKKER, DR. M. G. WOLDRING, R. w.M.CROUGHS: 'in vitro' onderzock van de schildklierfunctie bij kinderen met behulp van radioactief trijodothyronine en AmberHte CG50. In: Maandschr. v. Kindergeneeskunde, vol.31, 1963, biz.90.

DR.N.J.JANSONIUS Drie patientjes met chronische diarrhoe veroorzaakt door trichocephalus dispar. In: Maandschr. v. Kindergeneeskunde, vol.30, 1962, blz.216-321.

K.KNOL Physiologic van de ademhaling bij de pasgeborene. In: Maandschr. v. Kinderge- neeskunde, vol.30. 1962, biz. 288-297.

C.PIK Met H.p.M.KERCKHOFFs: A simplc method for the quantitative determination of oxalic acid in urine. In: Clin. Chim. Acta, 8, 1963, biz.300-301.

125 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Kinderpsychidtrie

PROF.DR.TH.HART DE RUYTER Behandelingsmogelijkhedeii van jeugdige delinquenten. In: Maandblad voor Be- rechting en Reclassering, 4oe Jg., no. ii, december 1961. De gezagsverhouding in het maatschappelijk werk en de vrijheid van het individu. Brochure no. 29, uitgegeven door de Nationale Raad voor Maatschappelijk Werk, 's-Gravenhage, 1962. De orthopedagoog en het emotioned gehandicapte kind. In: Tijdschrift voor Ortho- pedagogiek, le Jg., no.i, januari 1962. Met MEj.E.HUBERTUS: 'Gezinsverpleging'. Brochure, gezamenlijke uitgave van de Nationale Federatie voor Kinderbescherming, Ned. Bond voor Moederschaps- zorg en Kanderhygiene en de Stichting voor het Kind, Amsterdam, 1962. Stoomissen van puberteit en adolescentie. Biz. 327-345. De zorg voor de rijpere jeugd. Biz.565-573. In: Leerboek voor Moederschapszorg en'Kinderhygiene, onder red. van Dr. G.J. Planting. The notion of prevention in the evolution of child psychiatry. In: Acta Paedo- psychiatrica, vol.29 [1962], 7/8, p. 199-222. Verslag van een bezoek aan Kinderbeschermingscentra in Aarhus [Denemarken], op,28 en 30 juU 1962. In: Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 2e Jg., no.4, 1963. Moderne aspecten in de zorg voor het geestehjk gehandicapte kind. Periodiek uitgegeven door het Provinciaal Opbouworgaan in Friesland, I3e Jg., no.2 en 3, 1963, Leeuwarden.

Neuro-Chirurgie

PROF.DR.C.H.LENSHOEK Aandoeningen van het ruggemerg als gevolg van osteochondrosis cervicaHs en hun samenhang met trauma's van de wervelkolom^. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1963, 885.

DR.J.W.F.BEKS Mahgne melanomen ten onrechte beschouwd als tumoren van het glomus cuta- neum. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk., 1962, p.263. Pathological Growth Processes of Intracerebral Vessels. In: Psych. Neurol. Neuro- chir. 1962, p. 92. Met DR.A.VAN DER KUY: De medicamenteuze bestrijding van verhoogde intra- cranieele druk. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1962, p.2146. Met TH. S.OEN: Operation posterieure avec fusion chez les traumatismes cervicaux. In: Neuro-Chirurgie 1962, p.327. Posttraumatic nasal hquorrhoea. In: Arch. Chir. Neerl. 1962, p.245.

126 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

J.VAN MANEN

Met jw. VAN DEN BERG: Lesions stereotaxiques par coagulation graduee. In: Neuro- Chirurgie 1962, p. 340. Stereotactische operaties bij de ziekte van Parkinson en andere bewegingsstoomis- sen. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 1962, p.2025. Voordracht gehouden op Con- gres Kon. Ned. Maatsch. tot Bevordering der Geneeskunst, Assen, okt. 1962.

DR.L.PENNING Aspects radiologiques dans les traumatismes de la colonne cervicale. In: Neuro- Chirurgie, 1962, p. 279. Some aspects of plain radiography of the cervical spine in chronic myelopathy. In: Neurology, 1962, p. 513. Extract hiervan in: Yearbook of Neurology, Psychiatry and Neurosurgery 1962-1963 series.

Neurologic

PEOF.DR.J.DROOGLEEVBR FORTUYN Verwardheid bij beschadiging van detemporale kwab. In: Ned. Tijdschr. v. Ge- neesk. 106 [1962] 1333-1236. In memoriam Dr.H.K.G.Bartstra. In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 107 [1963] 222. Structure en orientation of cells and fibres in the nervous system of vertebrates. In: Nature 198 [1963] 398-399. Geometrical properties of nervous structures. In: First International CongrCs for Stereology, Vienna, Austria, april 1963.

DR.H.F.R.PRECHTL Met G.A.ROELOFs: Threshold changes during different behavioural states in electrical stimulation of the temporal lobe in cats. In: Proc. Int. Union Physiol. Sci. 1962, 1094. Het cerebraal gestoorde kind. Openbare les 1963. Met G.A.ROELOFS en R.H.VAN DE HOOFDAKKER: Sleep effects of subHminal brain stimulation in cats. In: Experimental Neurology 8 [1963].

D R. H. K. G. BARTSTRA 'Traumatische neurose' of organisch-cerebrale 'psychopathisering'? In: Ned. Tijd- schr. V. Geneesk. 105 [1961] 913-917.

D R. S. L. H. NOTERMANS Measurement of the pain threshold by electrical stimulation and its clinical appU- cation. In: Proc. Int. Union Physiol. Sci. 1962, 1041.

127 JAAHBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Verloskunde PROF.DR.L.A.JOOSSE ' Met DR.QUE GiOK siEN, DR.j.OLDHOFF eii L. A. SCHERPENISSE: Ovariele afwijkingen bij idiopathische retroperitoneale fibrosis. In: Ned. T. v. Verlosk. en Gyn. 62, 371,. 1962. Salpingitis of appendicitis? In: Ned. Tijdschr. v. Geneesk. 107, nr.ii, 16. 3 1963. Indicaties voor bet termineren van de baring. In: Keesings Medisch Archief.

Tandheelkunde Afdeling Mondheelkunde

G.BOERING Met DR.A.J.C.HUFFSTADT: De buccal-inlay-operatie. In: Nederlands Tijdsch. voor Geneeskunde, Jaargang 106, 1962.

L.F.E.MICHELS De retrograde amalgaamvulling na apexresectie. In: Nederlands Tijdschr. voor Tandheelkunde, Jaarg. LXX 1963.

A.K.PANDERS De gingiva cyste. In: Nederlands Tijdschr. voor Tandheelkunde, Jaarg.LXX, 1963.

Afdeling Sosiodonde

PROF.J.G.DE BOER Dens in Dente. In: Tijdschrift voor Tandheelkunde 1962, no. 10. Relatiebepahng bij gebitsrestauraties. In: Tijdschrift voor Tandheelkunde 1962, nr. 12. De levensgang van het gebit. In: Symposion over het kauwstelsel 1963. Sosiodontische aspecten van de eerste stadia van caries dentium. In: Tijdschrift voor Tandheelkunde 1963, nr.2.

Afdeling Orthodontic

PROF.K.G.BIJLSTRA Dental Health Service for children. Report W.H.O. Reginal Office for Europe, Copenhagen. The role of orthodontics in a dental health service for children. Page 15-2T. De behandehng van orthodontische afwijkingen, indicatie en contra-indicatie. Sym- posium w.T.A. Amsterdam.

C.BOOY De orthodontische behandeling van de volwassen patient. Symposium W.T.A. Am- sterdam. Met DR. A. j. HUFFSTADT: Over de behandehng van patienten met cheilo-gnatopalato- schisis [1961-1962].

128 LIJST VAN DE VOOKNAAMSTE PUBLIKATIES

FACULTEIT DER WISKUNDE'EN, NATUURWETENSCHAPPEN

Botanisch Laboratorium

DK.F.VAN DEK PAAUW Effect of winter rainfall on the amount of nitrogen available to crops. In: Plant and Soil i6, 361-380, 1962. Periodic fluctuations of soil fertility, crop yields and of responses to fertilization ef- fected by alternating periods of low or high rainfall. In: Plant and Soil 17,155-182, 1962. Fertihzation phosphatee - Fertilization with phosphorus, hi: Assoc. Intern. Fabr. Su- perphosphate Bull. Docum. 32, 1962. Ritniische variaties van bemestingseffecten in de loop van de jaren onder invloed van het weersverloop. In: Landbouwk. Tijdschr. 73, 622-631, 1961. Met J. T. N. VENEKAMP: Antwoord op kritiek van P. ]. Bajkoort. In: Landbouw. Tijd- schr. 74, 881-887, 1962. hivloed van afwisselende droge en natte tijdvakken op de kahto'estand Van grasland. hi: Landbouwvoorl. 18, 782-786, 1961. Met j. HIS: Bruikbaarheid van het K-getal voor bouwland op sterk humushoudende gronden. In: Landbouwvoorl. 19, 265-268, 1962. Invloed van de regenval in de winter op de behoefte aan stikstof op verschillende grondsoorten. In: Landbouwvoorl. 20, 102-107, 1963. Met J.HIS: Nawerking van een bemesting met stikstof In: Landbouwvoorl. 20, 149-154, 1963.

Afdeling Plantenfysiologie

PROF.DR.M.H.VAN RAALTE Met H. VAN DER HEiDE en B.M.DE BOER-BOLT: The effect of a low oxygen content of the medium on the roots of barley seedlings. In: Acta Botanica Neerlandica 12, 1963.

H.VAN DER HEIDE Met B.M.DE BOER-BOLT en PROF.DR.M.H.VAN RAALTE: The effect of a low oxygen content of the medium on the roots of barley seedlings. In: Acta Botanica Neer- landica 12, 1963.

DR.YOAV WAISEL The absorption of Li and Ca by barley roots. In: Acta Botanica Neerlandica 11, 1962, p. 56-58.

9 129 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Farmaceutisch Lahoratorium

PROF.DR.T.HUIZINGA Betekeiiis laiidbouwvergifteii op de kinderleeftijd en eerste hulp maatregeleii. In: Boerhaave Cursus: Ongevallen als belangrijkste doodsoorzaak op de kinderleeftijd. Leiden, mei 1962, p. 119-124. Oprimale farmacotherapie. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 106 [1962] 2045-2050; Pharm. Weekblad 97 [1962] p. 93 8-949. De taak van de Apotheker bij de beoordeling van nieuwe geneesmiddelen. In: Pharm. Weekblad 97 [1962] p. 93 5-93 7. Met TH.VOS: Koolmonoxyde in bloed, bepalingsmethoden en enkele blanco- waarden. In Pharm. Weekblad 98 [1963] 16-12. Met TH. vos: Bereiding en houdbaarheid van calciumaminosalicylaatoplossin- gen. In: Pharm. Weekblad 98 [1963] 99-101. Met DR. A. VAN DER KUY: De bereiding van invertsmkeroplossingen voor intra- veneuze toediening. hi: Pharm. Weekblad 98 [1963] 397-403.

DR.A.VAN DER KUY: Met DR. j. w. F. BEKS: De medicamenteuze bestrijding van verhoogde intracraniele druk. In: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 166 [1962] 2146-2148.

Farmacognostisch en Galenisch Lahoratorium

PROF.DR.F.H.L.VAN OS Les essences de Geranium et leur Analyse, xxi Congr. Intern. Sc. Pharm. sept. 1961, Pisa.

Genetisch Instituut

DH.G.VENEMA Met MEVR.DR.A.KOOPMANS: A Phase-Contrast Microscopic Study of PoUengrain Germination, Nuclear Movement and PoUentube Mitosis in Tradescantia virgi- niana. In: Cytologia, vol.27, no. i.

PROF.DR.M.J.SIRKS La liberte de I'homme consideree du point de vue de la genetique. In: La Nuova Critica, rv Serie, 1962-3.

PROF.DR.J.A.BEARDMORE

Met w.VAN DELDEN en L.ALKEMA: A population cage for Incabator use. In: Droso- phUa Information Service, 37, 1963.

130 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

Met L.VAN VALEN en L.LEVINE: Temperature sensitivity of chromosomal poly- morphism in DrosopMa pseudoobscura. In: Genetica 35, 1963. Mutual facihtation and the fitness of polymorphic populations. In: American Na- turalist, xcvii, 1963. Met L.LEVINE: Fitness and environmental, i. A study of some polymorphic oppu- lations of Drosophila pseudoobscura. In: Evolution, 17, 1963.

Geohgisch Instituut

PROF.DR.PH.H.KUENEN Giant rivers under the sea. In: Sea Frontiers, Oct; 1961, p.237-244. Met PROF.DR.W.G.PERDOK: Experimental abrasion. 5. Frosting and defrosting of quartz grains. In: Journ. of Geology, 70, p.648-<558. Les formations de turbidites des Apennins du Nord. Livre a la memoire du Prof Paul FaUot: I'Evolution paleogeographique et structurale des domaines medi- terraneens et alpins d'Europe. Tome n, p.227-235, Soc. Geol. de France.

PROF.DH.L.M.J.U.VAN STRAATEN Aspects of Holocene sedimentation in the Netherlands. Verb, K.M.G.M.G., 21, p. 149-172.

Instituut poor Kristalfysica

PROP. DR. A. J. DEKKER Elektrische weerstand en spinwanorde in metalen. In: Ned. T. Natuurkunde 28, 329, 1962. Resistivity due to exchange scattering in dilute magnetic alloys. In: J. de Physique, 23, 702, 1962. Het Mossbauer effect en het onderzoek van de vaste stof. In: Ned. T. Natuurkunde 29,-25, 1963. Met T.VAN PESKI-TINBERGEN: Effects of spin-dependent scattering on the resistivity of magnetic metals and alloys. In: Physica 29, 1963.

PROF.DR.W.G.PERDOK Crystallographic aspects of calcification. In: Archives of Oral Biology ORCA- supplement 1962, p. 85. Met PH.H.KUENEN: Frosting and defrosting of quartz grains. In: The Journal of Geology 70, 648, 1962.

F.VAN DER WOUDE • Met PROF.DR.H.DE WAARD: E2/MI Mixing ratio of the 123-kev transition in 57 Fe determined from a Mossbauer coincidence experiment. In: Phys. Rev. 129, 1342, 1963.

T.VAN PESKI-TINBERGEN Met PROF:DR. A.J.DEKKER: Effects of spin-dependent scattering on the resistivity of . magnetic metals and alloys. In: Physica 29, 1963.

131 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Mathetnatisch Instituut

DR.L.N.H.BUNT L'Enseignement de la statistique dans les ecoles secondaires des Pays-Bas. In: Bul- letin de la Societe beige de Statistique, 1959, p. 27-40. Met HOWARD F.FEHR: School Mathematics in O.E.E.C. countries. Rapport O.E.E.C. Parijs 1961, 116 biz. Das Testen einer Hypothese. In: Der Mathematikunterricht, 8, 1962, p.90-108. Vernieuwing van het wiskunde-onderwijs in de Verenigde Staten. In: Euclides, 37, 1961-1962, p.35-53- Die Behandlung des Hauptsatzes der Integralrechnung in der Schule. In: I'Enseigne- ment Mathematique, 8, 1962, p. 311-329. Probability and Statistical Inference in the Secondary School. In: Loonstra en Vreden- duin, Modernization of Mathematics Teaching in the Netherlands. Groningen, 1962, p. 56-77. Statistiek voor het Voorbereidend Hoger en Middelbaar Onderwijs, 2e druk. Groningen, 1962, 188 biz. Met anderen: The Training of a Mathematics Teacher in the Netherlands. Groningen 1962, 88 biz. Met D.N.VAN DER NEUT en J.H.WANSINK: Internationaal Mathematisch Congres Stockholm. In: Euclides, 38, 1962-1963, p. 100-112.

PROF.DR.IR.A.I.VAN DE VOOREN

Met H.VAN DE VEL: Unsteady profile theory in incompressible flow. Report TW- 17. Math. Inst. Gron. juni 1963. Wordt gepubhceerd in Archiwum Mechaniki Stosowanej, Warschau. Met P.J.ZANDBERGEN: The free-space pressure due to a rotating propeller in forward flight. Report MP 209. Nat. Lucht- en Ruimtev. Lab. A'dam. maart 1962. Wordt gepubhceerd in American Institute of Aeronautics and Astronautics Jour- nal, juH 1963.

PROF.DR.J.A.SPARENBERG On the waving motion of a flag. In: Proceedings Kon. Ned. Akad. v. Wet. Serie B. Vol.65, p.378-392, 1962. Note on the equations of motion of a water air bubble mixture. In: Report xw- 16. Math. Inst. Groningen.

P.LE GRAND De afscherming van een geluidsbron door een buis met andere dichtheid en voort- plantingssnelheid dan de omgeving. In: Rapport TW-15, Math. Inst. Groningen.

132 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

Natuurkundig Laboratorium

Afdeling Experimentele Natuurkunde

PROF.DR.H.DE WAARD

Met F.VANDERWOUDE: E2/MI mixing ratio of the 123 keV transition iii Fefy determined from a Mossbauer coincidence experiment. In: Physical Review 129, 1963, p.1342-1344. Met M.GARRELL cn D.HAFEMEiSTER: Lifetime of the 26.8 keV state of 1-129. In: Physics Letters 3, 1962, p. 59.

Afdeling Theorctische Natuurkunde

PROF.DR.H.A.TOLHOEK Eiikele recente ontwikkehngen op het gebied van de zwakke interakties. In: Ned. T. Natk. 28, 1962, 373. Met j.R.LUYTEN, H.p. C.ROOD: On the theory of muon capture by complex nuclei [i]. Nucl. Phys. 41, 1963, 236. Weak Interactions amongst Nucleons and Leptons. Proc. Summer School 'Selected Topics in Nuclear Theory' [Low Tatra Mountains, 20 aug.-8 sept. 1962] Int. Atomic Energy Agency, Vieima 1963, p. 343-445.

PROF.DR.H.J.GROENEWOLD Regularized models in electrodynamics. In: Physica 28, 1962, 1265-1293.

D.WIERTS

Met R.VAN WAGENINGEN: Het oppervlak van de atoomkem. Ned. T. Natuurk. 28, juh 1962.

Laboratorium voor Anorganische Chemie

PROF.DR.F.JELLINEK A tetragonal form of zirconium oxide sulfide. In: Acta chem. scand., Jg. 16, 1962, p. 791-792. De anorganicus en de anorganische chemie. In: Chem. Weekbl., Jg.58, 9162, p. 241-246. Sulfides of the transition metals of groups iv, v and vi. In: Arkiv for Kemi, Jg. 20, 1963, p. 447-480. Met w.F.HAAK, c.G.HOSTE en J.A.L.VAERNEWIJCK: Regels voor de nomenclatuur in de anorganische chemie. In: Mededehngen Vlaamse Chem. Ver., Jg.24, 1962, p.108-168.

133 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT Idem. In: Chem. Weekbl., Jg.59, 1963, p. 149-176. Idem. Uitg. W.P.van Stockum en Zn., 's-Gravenhage, 1963, 86 pgs. Met M.CHEVKETON,en E.F.BERTAUT: Quelques remarques sur le systeme Cr-Te. La: Acta cryst., Jg. 16, 1963, p.431. Met H.BARNIGHAUSEN, j.MUNNiK en A.vos: The structure ofN- [p-bromophenyl] sydnone. In: Acta cryst., Jg.i6, 1963, p.471-475.

Biochemisch Laboratorium

DR.R.J.PLANTA Met M.GRUBER: A simple estimation of Cathepsin C using a new chromogenic sub- strate. In: Analytical Biochemistry 5, 360 1963.

J.W.TH.COOLSMA Met R.N.CAMPAGNE en M.GRUBER: Isolation and some properties of rapidly labelled ribonucleic acid from chicken liver. In: Biochemica et Biophysica Acta 72, 494, 1963-

G.I.TESSER Met R.J.F.NIVARD en M.GRUBER: The resolution of DL-4-Oxalysine. In: Recueil des travaux chimiques des Pays-Bas, 81, 713, 1962.

A.VAN ZANTEN Met M.GRUBER: Ribohuclease: structuur en werking. In: Chemisch Weekblad 58, 585, 1962.

DR.R.J.PLANTA 'Chromatografie van eiwitten. In: Chemisch Weekblad 59, 357 (1963).

Organisch Chemisch Laboratorium PROF.DR.J.STRATING Met J.H.KHJER, E.MOLENAAR en DR.L.BRANDSMA: y-pyan ^^^d y-thiopyran. In: ■ Angewandte Chem. 74, 465, 1962. Met A.M.VANLEUSEN: Chemistry of a-diazosulphones. In: Rec. trav. chim. Jg. 81, p. 967, 1962.

PROF.DR.H.WIJNBERG Met A.DE GROOT en DR.D.W.DAVIES: A non-conjugated 1,3-diene. In: Tetrahedron Letters [in press]. Met D.J.ZWANENBURG: The synthesis of IH, 3H-thieno [3,4-c] -thiophene. In: Ab- stracts Am. Chem. Soc. Meeting, Sept. 9, 1963, New York. Met H.J.KOOREMAN: The ring-closure reaction with a-diketones to form thio- phenes, furans and pyrroles. In: Abstracts Am. Chem. Soc. Meeting, Sept.9, 1963, New York.

134 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

DE.W.DRENTH

Met DR.A.LOEWENSTEIN: Nuclear Magnetic resonance studies of acetylenic ethers and thioethers. In: Rec. trav. chim. Jg. 8i, p.635, 1962.

DR.H.HOGEVEEN Met DR. w. DRENTH: Linear free energy relationships and inverse secondary deuter- ium isotope effect in the addition of water to i-alkynyl thioethers. In: Rec. trav. chim. Jg. 82, p. 375, 1963. Met DR. w. DRENTH: Acid-catalyzed addition of water to i-alkynyl thioethers. In: Rec. trav. chim. Jg.82, p.416, 1963.

DR.E.J.STAMHUIS Met DR. w.DRENTH: Acid-catalyzed addition of water to i-alkynyl ethers. In: Rec. trav. cliim. Jg.82, p.385, 1963. Met DR.w.DRENTH: Acid-catalyzed alkyl-oxygen fission of alkyl ethynyl ethers. In: Rec. trav. chim. Jg.82, p.394, 1963.

DR.G.L.HEKKERT Met DR.w.DRENTH: Neighbouring group effect in the acid-catalyzed rearrange- ment of etlioxy ethynyl carbinols. In: Rec. trav. chim. Jg.82, p.405, 1963.

H.A.P.DE JONGH

Met PROF.DR.H.WIJNBERG: Synthesis of SpirocycHc Compounds by the Intramole- cular Michael Reaction. In: Rec. trav. chim. Jg.82, p.202, 1963. Met PROF.DR.H.WIJNBERG: The synthesis of dispiro [5, 2, 5, 2] hexadecane and tris- piro [5, 2, 2, 5, 2, 2] heneicosane. In: Rec. trav. chim. Jg.82, juni 1963.

Lahoratorium voor Structuurchemie

MEJ.DR.AAFJE VOS Met G.A.wiEGERS: A comparison of the bond lengths in [NSF]^, [NSCllg and a- [NSOCllj. hi: Proc. Chem. Soc. Jg. 1962, p.387. Met G.A.WIEGERS: Refinement of the structure of tetrathiazyWuoride [NSF]^. hi: Acta Cryst. Jg.i6, 1963, p. 152. Met R.j.ELEMA en J.L.DE BOER: The refinement of the crystal structure of KICI4 . . HjO. In: Acta Cryst. Jg. 16, 1963, p.243. Met DR.D.w.SMiTS: Note on the intensity distribution in a diffraction maximum. In: Acta Cryst. Jg. 16, 1963, p.314. Met j.c.VAN DE GRAMPEL: A new sulphur-phosphorus-nitrogen compound. In: Rec. trav. chim. Jg.82, 1963, p.246. Met DR.HARMUT BARNIGHAUSEN, PROF.DR.F.JELLINEK en J.MUNNIK: The structure of N-[p-bromophenyl] sydnone. hi: Acta Cryst. Jg. 16, 1963, p.471.

135 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

DR.J.DRENTH Met j.N.jANSONius, R.KOEKOEK, j.MARRiNK ell B.G. WOLTHERS: The Crystal Structure of papain C. I. Two-dimensional Fourier syntheses. In: J. Mol. Biol. Jg.5, 1962, P-398.

DR.D.W.DAVIES Bond alternation in heterocychc ring systems. In: Nature Jg. 196, 1962, p. 1309. High frequency terms in magnetic susceptibilities. The anisotropy of carbon-carbon bonds. Comments at 'Discussion on high resolution nuclear magnetic resonance'. In: Discussions Far. Soc. Jg.34, 1962, p.65, 66.

Laboratorium voor Toegepaste Scheikunde

PKOF.DR.D.HEIKENS Met H. GEELEN: CeiUng temperature and low temperature polymerization. In: Po- lymer 3, 591, 1962.

Sterrenkundig Laboratorium Kapteyn

PROF.DR.A.BLAAUW Interstellar Gas and Young Stars near the Sun. In: Interstellar Matter in Galaxies, 1962, p. 32-37. Met T.s.vAN ALBADA: Radial Velocities of B-Type Stars in the Nearest Associations. In: Astrophysical Journal, Vol. 137, 1963, p.791-820. Met A.VAN HOOF: The Spectroscopic Binary HD 23625. In: Astrophysical Journal, Vol.137, 1963, p. 821-823. The EstabUshment of the Distance Scale. In: Trans Int. Astr. Union, 1962, Vol. XI B, p. 400. Namens H. J.Habing en H.van Woerden: Evidence for Large Deviations from the Equatorial Plane in the Neutral Hydrogen of the Outer Parts of the Galaxy. In: Interstellar Matter in Galaxies, 1962, p.23-25. Namens K.Takakubo en H.van Woerden: Radio Data on Gas Clouds at Inter- mediate Latitudes. In: Interstellar Matter in Galaxies, 1962, p.48-62.- Namens M. Hack en H. van Woerden: Large-Scale Structure in the Region Around h and chi Persei. In: Interstellar Matter in Galaxies, 1962, p.63-70.

DR.J.BORGMAN

Seveii^Colour Photometry of A, F, G, K and M Stars. In: Bulletin of the Astronomical Institutes of the Netherlands. Vol. 17, 1963, p. 58-68. Note on the Algol System. In: Bulletin of the Astronomical Institutes of the Nether- lands, Vol.17, 1963, p. 11 i-i 13.

136 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

DR.A.B.MULLER

The Visit of ESO Observers to Chile; Report No.i. In: Rapporten European Southern Observatory, 1963.

DR.L.PLAUT

Raunihche Verteilung und Kinematische Eigenschaft der RR Lyrea Sterne. In: Kleine VerofFencIichungen der Remeis-Stemwarte, Bamberg, No. 34,1962, p 2-7. Met A. SOUDAN: A Reinverstigation of the Density Distribution of RR Lyrea-Type Variable Stars. In: Bulletin of the Astronomical Institutes of the Netherlands. Vol. 17, 1963, P-70-74- The Periods of Long-Period Variable Stars and their Dependence in the Galactic Position. In: Bulletin of the Astronomical Institutes of the Netherlands, Vol.17, .1963, p.75-80. The Velocity and Space Distribution of Some Types of Variable Stars. In: Bulletin . of the Astronomical Instituiion of the Netherlands, Vol.17, 1963, p.81-83.

DR.U.SCHWARZ

Met j. GEiss en H. OESCHGER : The History of Cosmic Radiation as Revealed by Isoto- pic Changes in the Meteorites and on the Earth.-In: Space Science Reviews, Vol. i, 1962, p. 197-223.

DR.H.VAN WOERDEN . . ' De Neutrale Waterstof in Orion: zie Hjst van dissertaties in Jaarboek 1962. Met K.TAKAKUBO en L.L.E.BRAES: Neutral Hydrogen at Intermediate Galactic Lati- tudes, I, 2i-cm Profiles in Seven Latitude zones and Four Special Regions. In: Bulletin of the Astronomical Institutes of the Netherlands, Vol. 16,1962, p. 321-360.

Zoologisch Lahoratorium

PROF.DR.G.P.BAERENDS De Keerzijde van de Vooruitgang en de Biologic. In: De Keerzijde van de Voor- uitgang in de Natuur- en Geneeskundige Wetenschappen. Den Haag, NijhofF, 1962. Met N.A.VAN DER CINGEL: On the Polygenetic Origin of the Snap Display in the Common Heron [Ardea Cinerea L.]. In: Symp. Zool. Soc. Lond. jg.8, p.7-24, 1962.

PROF.DR.L.DE RUITER The Regulation of Food Litake, Some Perspecdves. In: Proc. Int. Union of Physiol. Sci., xxn Int. Congr., Leiden, 1962. Mechanisms determining the sign of phofotaxis in larVae of Smerinthus ocellata L. Li: Acta Physiol. Pharmacol. Neerl., 11, 1962.

137 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Met j.BEETSMA en J.DE WILDE: Possible influence of Neotenine and Ecdyson on the sign of Phototaxis in the Eyed Hawk Caterpillar [Smerinthus Ocellata L.]. In: J. Ins. Physiol., vol.8, p.251-257, 1962. Met w. M. HERREBOUT en p. j. KUYTEN: Observatio:is on colour patterns and behaviour of caterpillars feeding on scots pine. In: Arch. Neerl. Zool., Tome xv, 3, p. 315-357 1963.

PROF.DR.J.VAN DER VECHT Rijkdom der verscheidenheid. Inaug. rede, Groningen, 1963.

MEJ.DR.B.BAGGEHMAN Some endocrine aspects offish migration. In: Gen. Comp. Endocrinol., suppl. i, p. 188-205, 1962. The effect of TSH and Antithyroid substances on sahnity preference and thyroid activity in juvenile pacific salmon. In: Can. J. ZooL, vol.41, p. 307-319, 1963.

DR.J.METUZALS Ultrastructure of MyeHnated Nerve Fibers in the Central Nervous System of the Frog. In: J. Ultrastruct. Res., vol.8, p.30-47, 1963. Ultrastructure of Ranvier's node in central fibers, analysed in serial sections. In: Proc. Vth Int. Congr. Electron Microscopy, N-9.

P.J.KHUIJT Korhoenders i en 2. In: De Levende Natuur, Jg.65, 7/8-9, p. 145-156, p.181-195, 1962. On the evolutionary derivation of wing display in Burmese Red Junglefowl and other Gallinaceous Birds. In: Symp. Zool. Soc. Lond., 8, p.25-35, 1962. Imprinting in relation to drive interactions in Burmese Red Junglefowl. In: Symp. Zool. Soc. Lond. 8, p. 219-226, 1962. Notes on wing display in the courtship of Pheasants. In: The Avic. Mag., Jan.- Febr. 1963.

A.B.STEFFENS Met DR.P.H.WIEPKEMA: Feeding behaviour in normal and hyperphagic Swiss mice. In: Acta Physiol. Pharmacol. Neerl. 11, 1962.

J.J.BEUKEMA Experiments of the effects of the hunger state and of a learning process on the risk of prey of the three-spined stickleback [Gasterosteus aculeatus L.]. In: Arch. Neerl. Zool., Jg.xv, 3, p.358-361, 1963.

138 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

P.J.KUYTEN Duration of life, egg number and parthenogenesis in the stick insect Orxines mack- lotti De Haan. In: Nature, Jg.195, 4846, p. 1124-1125, 1962. Verhakensbeobachtungen an der Raupe des Kaiseratlas [Attacus edwardsii WHITE; Lep. Saturnidae]. In: Entomol. z., 18/19, p.203-207, 1962. Mededelingen over het genus Aphodius [CoL, Scarab]. In: Entomol. Ber. 22, i. XI. 1962.

FACULTEIT DER LETTEREN

PROF. DR. W.J. BUM A Met anderen: Fryske stikken lit Codex Furmerius, in rige foarstiidzjes fan Grinzer en Uterter frizisten. 2 din. Grins, 1963. Estrikken 33 en 34. Wurdsneuperijen. 25. Skiermuontseagersk fra/e. In: Us Wurk, Jg. xi, 1962, p. 68-70. Wurdsneuperijen. 26. Keakelbrege. In Us Wurk, Jg. xi, 1962, p. 70-72. Wurdsneuperijen. 27. Nijfrysk krSkje In: Us Wvirk, Jg.xn, 1963, p.42-44. Wurdsneuperijen. 28. Hylpersk himje en hims. In: Us Wurk, Jg.xn, 1963, p.44-46.

PROF.DR.P.GERBENZON Met anderen: Fryske stikken ut Codex Furmerius, in rige foarstiidzjes fan Grinzer en Uterter frizisten. 2 din. Grins 1963. Estrikken 33 en 34.

MR.M.OOSTERHbUT Ta it forstean fan de Aldfryske Oarkonden: - 13. Glins of sluus? In: Us Wurk, Jg.xi, 1962, p. 56-57. - 14. Casten of Gasteleyn? In: Us Wurk, Jg.xi, 1962, p.57-59. - 15. Manck of mackorum? In: Us Wurk, Jg.xi, 1962, p.59-60. - 16. Otta Wybrensen sUnter en Dirck scroers zen sliter. In: Us Wurk, Jg.xi, 1962, p. 60-62. - 17. Siurd gleeswr [eeta] en Syurd Eeles [wrechta]. In: Us Wurk, Jg.xn, 1963, P-30-35-

MEJ.A.FEITSMA - Met H.BOSMA: Frysk lit de i8de ieu, teksten en fragminten, diel iv: 1780-1800. Estrikken, nu. xxm. Grins 1962. Onbikende midfryske skriuwers i. In: Us Wurk, Jg.xi, 1962, p.65-67. Onbikende midfiryske skriuwers n. In: Us Wurk, Jg.xn, 1963, p.3-12. Onbikende midfryske sltriuv^ers m. In: Us Wurk, Jg.xn, 1963, p.35-42. Sproglige beroringer mellem Frisland og Skandinavien. In: Sprog og Kultur, dl. xxm, 1963, p. 97-121.

139 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

PROF.DR.B.DELFGAAUW Geschiedenis en Vooruitgang, deeln, De geschiedenis van de mens, Baarn, 1962. De Jong Marx, Baarn 1962. ' Teilhafd de CHardin, 5e en 8e druk, Baarn 1962-1963. Beknopte geschiedenis der wijsbegeerte, 4e druk, Baarn 1963. Histoire et Progres, Etudes PMosophiques, Parijs, okt.-dec, 1962. De Veroordeling van Pierre Teilhard de Chardin, Te elfder Ure, Jan. 1963. Friedrich Schelling. In: Wijsgerig Perspectief, maart 1963.

DR.R.BAXKER Fenomenologie en Wetenschap. In: Soteria, febr. 1963. Fenomenologie. In: Ad Fontes, april 1963. Heidegger en de techniek. In: Wijsgerig Perspectief, juli 1963.

PROF.DR.A.E.VAN GIFFEN [em.] De Groninger Sint Walburg. In: Historische Avonden. P.NoordhofF, Groningen 1961. . V Settlement Traces of the Early Bell Beaker Culture at Oostwoud [N.H.]. In: HeU- nium I, 1961, pp. 223-228. Nederzettingssporen van de vroege klokbekercultuur bij Oostwoud [N.H.]. In: In het voetspoor van A.E.van Giffen, pp. 66-71. Restauratie en na-onderzoek van het langgraf [D 43] te Emmen [Dr.]. In: Heliniuiri n, 1962, pp.104-114. Grafheuvels uit de Midden-Bronstijd met nederzettingssporen van de klokbekercultuur bij Oostwoud. In: West-Frieslands Oud en Nieuw xxrx, 1962, pp. 199-209. Met H.PRAAMSTRA: Bijdrage tot de geschiedenis van de stad Groningen binnen de diepen [i]. Groninger Oudheden [vi]. In: Groningse VoUcsalmanak voor het jaar 1962, pp.y8-i66.

PROF.DR.H.T.WATERBOLK Beschouwingen naar aanleiding van de opgravingen te Tritsum, gem. Franekera- deel. In: It Beaken, 23e jrg., 1961, pp.216-226. Bronzezeitliche dreischifSge HaUenhauser von Elp [Dr.]. In: HeHnium i, 1961, pp. 126-132. Aardewerk uit de HaUstatt-D periode van Zeijen [Dr.]. In: Helinium i, 1961, pp. 137-141. Besclulderd vroeg La Tene-aardewerk uit Westergo [Fr.]. In: Helinium i, 1961 pp.147. The Lower Rhine basin. In: Courses toward Urban Life, Ed. by R. J.Braidwood and G.R.Willey, 1962, pp. 227-25 3. De plaats van de havezathe Westrup te Westdorp, gem. Borger. In: Nieuwe Drentse VoUcsahnanak 80, 1962, pp. 287-302.

140 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

Hauptziige der eisenzeitlichen Besiedlung der nordlichen Niederlande. In: OfFa 19, pp.9-46. Wat verstaat de archaeoloog onder Fries? Iii: Philologia Frisica.Anno 1962, pp. 62-65.

DK.A.BOHMERS Met p.HOtJTSMA: De Praehistorie. In: It Beaken, 24e jrg., 1962, pp. 126-151. Met A.M.wouTERS: Belangrijke vondsten van de Ahrensburgcultuur in de gem. Geldrop. In:. Brabants Heem xiv, 1932, pp.3-20. Le valeur actuclle des methodes de la Typologie Statistique. In: Atti del vi Congresso Internazionale delle Scienze Preistoriche.e Protostorische - Vol.i. Relazioni generali, pp. 11-20. . .

DR.W.VAN ZEIST Met H.E.WRIGHT JR.: Preliminary PoUen Studies at Lake Zeribar, Zagros Moun- tains, Southwestern Iran. In: Science 140, 1963, No.3562, pp.65-67.

J.D.VAN DER WAALS De zool van tumulus xm bij Wervershoof [N.H.]. lii: In het voetspoor van A.E.van GifFen, 1961, pp. 98-102. Met H.H.VAN REGTEREN ALTENA: Een onderzock in de 'heuvel' van de N.H. kerk te Ouderkerk aan de Amstel. [N.H.] In: In het voetspoor van A.E.van Giffen, 1961, pp. 129-136. Met H.H.VAN REGTEREN ALTENA: De stratigrafie van Amsterdam aan de Warmoes- straat.In: hi het voetspoor van A.E.vaii GifFen, 1961, pp. 146-149. Drieschepig huis te Een. In: Fibula, Orgaan van de Nederlandse Jeugdbond ter Bestiidering vail de Geschiedenis 3, 1962, pp.2-4. Met w. GLASBERGEN: Paneuropaisclies und Lokalentwickeltes im hollandischen Neor hthikum. In: I'Europe a la fm de I'age de la pierre. Actes du Symposium consacre aux problemes du Neohthique europeen. Prague-Libhce-Brno, 1959, pp. 549-5 5<5. Sporen van bewoning en begraving uit Neolithicum en Bronstijd bij hoeve 'De Schipborg', gem. Anlo. In: Nieuwe Drentse VoUcsamanak 80, 1962, pp.223-272. A Bronze sword of Erbenheim.type from Ter Apel [Gr.]. In: HeHniurii n, 1962, pp. 118-121.

DR.J.J.BUTLER A Note on the Maas-Rhine group of Irish Early Bronze Age Exports. In: Berichten van de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bpdemonderzoek 9, 1959, pp. 291- 292. Het bronsdepot van Onstwedder Holte. In: Groningse Volksamanak i960, pp. 117-122. Met j. A.BAKKER: A forgotten Middle Bronze Age hoard with a Sicilian razor from Onimerschans [Overijssel]. In: Helinium i, 1961, pp. 193-210.

141 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

W.A.VAN ES

Kroniek - District A. 1957-1959. In: Heliniumi, 1961, pp.242-261. Met A.N.ZADOKS-josEPHus jiTTA. Muntwijzcr voor de Romeime tijd. 's-Graven- hage 1962. Enkele vondsten uit een rijengrafveld bij Oosterhesselen. In: Nieuwe Drentse Volksalmanak 80, 1962, pp. 273-286.

MEJ.A.I.CLASON De beenderen van tumulus xm bij 'De Ark', gem. Wervershoof. In: West-Fries- lands Oud en Nieuw xxvm, 1961, pp. 91-96. Nieuwe opgravingen van de Neolithische nederzettiiigen te Zandwerven, gem. Opmeer, in, In: West-Frieslands Oud en Nieuv^f xxix, 1962, pp.210-219. Beenderen uit nederzettingssporen van rond het begin onzer jaartelling bij Sneek. In: De Vrije Fries 45, 1962, pp. 100-112.' Met w.GROENMAN-VAN WAATERiNGE: The Vlaardiiigen Culture [iv]. In: Helinium in, 1963, pp. 39-54.

G.ELZINGA Een vondst van trechterbekeraardewerk uit Allardsoog, gem. Opsterland. In: I32e Verslag van het Fries Genootschap van Gescliied-, Oudheid- en Taalkunde en Fries Museum te Leeuwarden over i960, pp. 51-52. Bij een hertshoomen werktuig uit Helmond. In: Brabants Heem xm, 1961, pp. 50-54- Een stenen hamer uit Rockanje [Z.H.]. In: Westerheem x, 1961, pp. 55-59. Twee middeleeuwse kamfragmenten uit Velsen [N.H.]. In: Westerheem x, 1961, pp.iii-115. Prehistorische werktuigen van edelhert- en elandgewei uit Drenthe. In: Nieuwe Drentse Volksalmanak 82, 1962, pp. 185-219. Vondsten uit de trechterbekercultuur te Allardsoog, gem. Opsterland. In: It Bea- ken, xxni, 1961, pp. 165-175. Nederzettingssporen van rond het begin onzer jaarteUing bij Sneek. In: De Vrije Fries, 1962, pp. 69-99. Ringvormige.aardewerken voorwerpen uit Friesland. In: Westerheem xi, 1963, pp. 102-107.

MEJ.M.R.WALVIUS A discussion of the size of recent red deer [Cervus elaphus i.] compared with pre- historic specimens. In: Beaufortia 97, 1961, pp.75-82.

W.A.CASPERIE Mest uit het veen bij Oud-Schoonebeek. In: Nieuwe Drentse Volksalmanak 80, 1962, pp. 220-222.

142 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

H.PRAAMSTRA Met A.E.VAN GiFFEN: Bijdrage tot de geschiedenis van de stad Groningen biiuien de diepen [i]. Groninger Oudheden [vi]. In: Groningse Volksalmanak voor het jaai 1962, pp. 68-156.

J.BUITENKAMP Palestina en de Bijbel, i; Nieuwe Testament, Groningen, 1962. Het Ontstaan van de Bijbel. Assen, 1962. Palestina en de Bijbel, n; Oude Testament, Groningen, 1963. Medewerking aan 'Aramaische Christomethie, ausgewahlte Texte [Inschriften, Ostraka und Papyri]', door Dr.J.J.Koopmans, Leiden, 1962. De secte van Qumran en Jezus. In: Kerk en Wereld, jrg. 54, januari 1962. Was Jezus een Essener? In: Kerk en Wereld, jrg. 54, juli 1962. Nieuw ontdekt Koptisch Evangelie. In: Kerk en Wereld, jrg. 54, maart 1962. Geleide economie en staatssociaHsme tussen 3000 en 2000 voor Chr. In: Maandblad voor Wetenschap en Kunsten, aug. 1962. Bijbelse tradities en recente archaeologische ontdekkingen. In: Kerk en Wereld, jrg. 55, februari 1963. Serie artikelen over Bijbel en Archaeologie. In: Kerk en Wereld, jrg. 55, maart, april 1963. Inbeelding of werkelijkheid, studie over Exod. 20 : 45. In: 'De Ploeg', Utrecht, 1962.

MEJ.A.VAN MARKEN Het Warme Noorden, bloemlezing uit de moderne Zweedse poezie. In: Bloemle- zing uit de moderne buitenlandse poezie in Nederlandse vertaling, biz. 117-136. August Strindberg. In: Kroniek van Kunst en Kultuur, nr. i, 1962. August Strindberg, 1849-1912-1962. In: Het Toneel, nr.i, 1962. August Strindberg in vele versies. In: Het Boek van Nu, augustus 1962.

PROF.DR.K.HEEROMA Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende gebieden. Derde aflevering. Assen, 1963. Diederik Buisero, De Schoonste, of het Ontzet van Scheveningen. Een Scheve- ningse tekst uit 1717. Amsterdam, 1963. Der Mensch in seiner Sprache. Essays. Witten, 1963. Rudolf Alexander Schroder und die niederlandische Dichtung. In: Eckart-Jahr- buch 1962/63. Witten, 1963. Structuurgeografie en structuurhistorie. In: Tijdschrift voor Ned. taal- en letterkunde, jaarg. 79, 1963. De taal van het oude Emmelpord. In: Driemaandelijkse Bladen, jaarg. 14, 1962. De Groninger diftongering. In: DriemaandeHjkse Bladen, jaarg. 15, 1963.

143 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

De grenzeti van het Gronings. In: Groningen, jaarg. 4, 1962. Ter Laan en zijn woordenboek. In: Groningen, jaarg. 5, 1963. Friesische Grenzgewasser. In: Studia Onpnaastica Monacensia 3. Verhaal en geschiedenis. In: Wending, jaarg. 18, 1963. Leren om te leven. In: Onze Taal, jaarg. 32, 1963.

DR.H.T.J.MIEDEMA It Nijfryske wurd dominy of dumny en syn njonkenfoarmen. In: De Pompe- bledden, jaarg. 33, 1962, p. 37-42. Met B.FOKKEMA: De konjunksje at. In: De Pompebledden, jaarg. 33, 1962, p. 156-158. De Oostnederlandse naamkunde. In: Mededelingen Naamkunde, jaarg. 39, 1963. Mr.T.P.Tresling [i809-1844] als schrijver in het Fries en het Gronings. In: Driem. Bl., jaarg. 14, 1962, p. 111-119. Veranderingen in de Achterhoek. In: Driem. Bl., jaarg. 15, 1963, p.28-32. Bibliografie van Dr. J.Naarding. In: Driem. Bl., jaarg. 15, 1963. Oostnederlandse kroniek. In: Driem. Bl. jaarg. 15, 1963, p.28-32.

T.B.HOEKEMA op eigen ban-en-boed [2]. In: Us Wurk, 67-68, 1962. Fan Friezen, Foroyingers en Frislanda-biwenners. In: Us Wurk, 73-96, 1962. Mear dokters dy't Blom hjitte? In: Us Wurk, 20-24, 1963.

DR.J.NAARDING Een en ander over het dialect van Assen en Noord-Drenthe. In: Driem. Bl. N.s. jaarg. 14, 40. De Waternaam Burg. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 14, 61. Stalt - Stelt. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 14, 82. Over het Sallands in de i6de eeuw. In: Driem. Bl. N.s. jaarg. 14, 84. De bo. In: Driem. Bl. N.s. jaarg. 14, 90. Ruinens beeuverd. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 14, 94. Het Middeleeuvirse Gronings. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 14, 120. Alhngs. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 14, 124 Nog eens: klank. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 14, 125. Schinkellanden - Schinkelsloot. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 14, 126. Bij het eeuwfeest van Dr. Wobbe de Vries 11 maart 1863-6 febr. 1942. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 15, 3. Fleytenborg. In: Driem. Bl. N.S. jaarg. 15, 7. Fraeylema. In: Driem. Bl. N.s. jaarg. 15, 20. De Flutse. In;: Driem. Bl. N.s. jaarg. 15, 27. Apmoal, Apmits, Apmet, Helpman. In: Taal- en Tongval, jaarg. 14, 77. Tweetahgheid in Nederland. In: Taal- en Tongval, jaarg. 14, 120. Men en hetet gheen koe blader, si en heeft wat wittes. In: De Nieuwe Taalgids, jaarg. 56, 100. 'Nij' land in 'old' Drenthe. In: Ts. Kon. Ndl. Aardr. Gen. jaarg. 79, 309.

144 4 .™, . ■

LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

De bisschopswegen en hun verwanten in Drenthe. In: Neerl. Volksleven, jaarg. XII, 312. Lichtenberg. In: Neerl. Volksleven, jaarg. xn, 313. Holboek. In: Neerl. Volksleven, jaarg. xn, 316. ;De bron in het volksleven. In: Neerl. Volksleven, jaarg. xn, 319, Over de naam van ons gewest, In: N. Dre. VoUcsalmanak, jaarg. 80, 76.

DR.A.G.F.VAN HOLK - Over de lange en korte vormen van adjectief en participium in het Oudkerksla- visch. In: Handelingen v. h. 276 Ned. Filologencongres, Utrecht 1963, p. 173-177. On Transformations. Synthese xrv [1962], p. 216-222. Phrase and Clause in Russian. In: Int. Journ. of Slavic Linguistics and Poetics vi [1963], p.9-26. Subcategorieen van het werkwoord. In: Studies op het gebied van het hedendaagse Nederlands [= Studia Rheno-Traiectina, n], Den Haag 1963. Definite and Indefinite in Old Church Slavonic. Dutch Contributions to the vth. Intern. Congress of Slavicists in Sofia, Den Haag 1963, p.76-106.

PROF.DR.H.J:KEUNING The physical environment in the planning and development of the Netherlands. In: Planning and Development in the Netherlands, nr.i, 1962.

DR.A.H.J.PRINS Ontwikkehngshulp en cultuurverandering. In: Nederlands taak t.a.v. de ontwikkelingslanden. Publ. van de Savomin Lohmanstichting, Den Haag 1963.

PROF.DR.W.J.W.KOSTER De Aristophane Byzantio argumehtorum metricorum aiictore. In: Charisteria F. Novotny, Praha, 1962, p. 43-50. Ad Hesychium. In: Mnemosyne S. iv. Vol. xv^, 1962, p. 174. Met D.HOLWERDA: De fragmento Nubium in Pap. Argent. Gr. 621 servato. In: Mnemosyne S. iv. Vol. xv^, 1962, p.268 vlg. Artikelen over Griekse taal en letterkunde in Oosthoek's Encyclopedic, se druk. Ad Schohum As. Av. 1705 [1704]. In: Mnemosyne S. iv. Vol. xv*, 1962, p. 394 sq.

PROF.DH.B.J.KOUWEH

Met PROF.DR.J.LINSCHQTEN: Inleiding tot de psychologic, 6e druk. Assen: Born, 1962. Een opmerking over 'MMPI en psychiatrie'. In: Nederl. T. Psychol., 1962, 17, 184. Willekeur in het analytisch roteren. In: Nederl. T. Psychol., 1962, 17, 434-440. VertaUng en bewerking [met inleiding en noten] van j. p. SARTRE, De Heihge Genet: Martelaar en komediant, Utrecht: Bijleveld, 1962. Met P. B. DEFARES: Beoordehngseffecten bij het v^aarnemen van de lichaams- bouw. In: M.MULDER [red.]: Mensen, groepen, organisaties. Biz.345-355. Assen: Van Gorcum, 1963.

10 145 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

P.B.DEFAKES

Met J.J.VAN DER WERFF: Een methodisch dilemma. In: Spion, 1962, 8, biz. 3. Met J.J.VAN DER WERFF: Waameming en verwerking van expressieve appels. In: Nederl. T. Psychol. 1962, 17, 485-498. Met G. N. KEMA en met j. J.VAN DER WERFF: I.Q. en schooladvies als voorspellers voor het M.O. In: Paedag. Studien 1962, 39, 457-466. Met D.DEHAAN: The perception of movement modalitites in 'static' formchanges. In: Acta Psychologica 1962, 20, 210-223. Waarnemingscategorieen en interpersoonlijke perceptie. In: M.MULDER [red.]: Mensen, groepen, organisaties. Blz.285-310. Asse :Van Gorcum, 1963. Met PROF. DR. B. j. KOUWER: BeoordeUngsefFecten bij het waarnemen van de lichaams- bouw. In: M.MULDER [red.]: mensen, groepen, organisaties. Biz.345-355. Assen: Van Gorcum, 1962.

J.J.VAN DER WERFF Met p.B.DEFARES: Een methodisch dilemma. In: Spion 1962, 8, blz.3. Met p.B.DEFARES en G.N.KEMA: I.Q. en schooladvies als voorspellers voor het M.O. In: Paedag. Studien 1962, 39, 457-466. Indruk en intentie in persoonsrelaties. In: Nederl. T. Psychol, 1962, 17, 347-372. Met p.B.DEFARES: Waarneming en verwerking van expressieve appels. In: Nederl. T. Psychol. 1962, 17, 485-498. Ambiguiteit in de zelfbeoordeling. In: Nederl. T. Psychol. 1963, 18, 53-66. Heymans - Een actueel archief. In: Ter Ziele 1963, 2, 17-19.

W.K.B.HOFSTEE Persoonhjkheidsvariabelen in de predictie. In: Hypothese, 1963, 7, 38-41.

PROF.DR.A.G.M.VAN MELSEN De geschiedenis van het begrip Atoom. 2e druk, Utrecht-Antwerpen 1962. Natuurvi'etenschap en Techniek, 4e druk, Utrecht-Antwerpen 1963. Atomism. Encyclopaedia Britaimica. Londen-New York 1963. Tijd en Ruimte in wijsgerig perspectief. In: Ruimte en Tijd. Verslag xive Congres van leraren in de wiskunde en natuurwetenschappen. Groningen 1962, biz. 5-14. Scientific Aspects of Mankind's Future. Verslagboek 'World University'. Uitgave van het Institute of Social Studies. Den Haag 1962, Vol.i. Veranderde visie op de aardse werkehjkheid. In: Wereld als gave en opgave. Uitg. Unie van kath. studentenver. In Nederland, 1963, biz. 11-19. Wetenschap en Wijsheid. In: Aimalen van het Thymgenootschap, jrg. 50, 1962, biz. 117-124. Natuur en Techniek. In: Welvaart, welzijn, natuur, techniek. Uitgave: Bouvigne, Breda 1962, biz. 1-16. De Invloed van Natuurwetenschap en Techniek op de Maatschappij. In: Kern- gedachten van 'Mater et Magistra'. Uitgave K.A.B., Tilburg 1962, biz. 25-38.

146 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

Operationalisnie en Causaliteit. In: Alg. Ned. Tijdschr. v. Wijsbeg. en Psych., jrg. 54, 1962, biz. 276-286. Bijbel en Wereldbeeld. In: Elseviers Weekblad. Kerstnummer 1962, blz.xiv. Technik und Caritas. In: Das Krankenhaus, jrg.54, 1962, biz.410-417. La Technique et la Charite. In: Hospitaha, jrg. 7, no.4, 1962, blz.4-13. Caritas in deze tijd. In: Ons Ziekenhuis, jrg. 25, 1963, blz.7-16. Zielzorg in een technische tijd. In: Carmel, jrg. 15, 1963, biz. 143-164. hiformatie een secundair probleem? In: Wijsgerig Perspectief, jrg. 3, 1963, biz. 243-250.

PROF.DR.H.NIEUWENHUIS Bewuste opvoeding tot democratie in het onderwijs. In: Oost-West; tijdschrift ter voorlichting over de Oost-West verhouding, jrg. i, 1962, p.iio-113. De functie van de opvoedkundige in de maatschappij. In: Paedagogische studien, jrg. 40, 1963, p.i-18.

MEJ.DR.U.J.BOERSMA In iedere aflevering van Paedagogische Studien inhoudsopgave en bespreking van de Franse pedagogisch-didactische tijdschriften: 'L'Education Nationale' en 'Ca- liiers Pedagogiques'.

W.J.BRANDENBURG Met w.p.THijssEN [Nijmegen]: Verslag van de 'Cours internationaux post-univer- sitaires de perfectionnement pour docteurs et Hcencies en mathematiques' te Brussel. In: Euclides, jrg. 38, 1962-1963, pg.270-277.

PROF.DR.R.SCHUTZEICHEL Das Alemannische Memento Mori. Das Gedicht und der geistigr-historische Hihter- grund. Tiibingen 1962. 147 S. Justitiam vendere. In: Festschrift fiir Karl Langosch, 1963 [im Druck]. Koln und das Niederland. Zur sprachgeographisch-sprachhistorischen Stellung Kolns im Mittelalter, Rede Groningen 1963, 19 S. Das westfrankische Problem. In: Deutsche Wortforschung in europaischen Be- ziigen n, 1963, S. 469-523- Bibliographic zur Deutschen Sprachgeschichte und Sprachgeographie. In: Dahl- mann-Waitz, Quellenkunde der deutschen Geschichte. 10. Aufl., hrsg. v. Max- Planck-Inst. £ Geschichte in Gottingen [im Druck]. Zu den sprachgeographisch-sprachhistorischen Grundlagen des westhchen Mittel- deutschen. In: Muttersprache [Dez. 1962] S.384. Die Kolner Schreibsprache. Aufgaben und Problembereiche der Erforschung spat- mi ttelalterlicher Schreibsprachen im Nordwesten. In: Rheinische Vierteljahrs- blatter 27 [1962] S. 69-96.

147 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Zur Bedeutung der Quellenkritik fiir die Namenforschung. In: Beitrage zur Na- menforschung 13 [1962] S. 227-234. Namenforschung. Sammelbericht. In: Blatter fiit Landesgeschichte 98 [1962] S. 334-337- Bespreking van: J.Quint, Meister Eckhart. Die deutschen Werke, Lfg. 12-15, 1962. In: Germanistik 4 [1963] S.269-270. Bespreking van: Johannes Erben, Abriss der deutschen Grammatik, 4rAufl. 1961. In: Germanistik 4 [1963] S.24-25. Bespreking van: Georg Schiibel. Eine Studie iiber die Mundart von Idar, 1961. In: Germanistik 4 [1963] S. 29-30. Bespreking van: Ludwig Rosel, Die GHederung der germanischen Sprachen nach dem Zeugnis ihrer Flexionsformen. In: Germanistik 4 [1963] S. 199. Bespreking van: Rudolf Grosse und Claus Jiirgen Hiitterer, Hochsprache und Mundart in Gebieten mit fremdsprachigen Bevolkerurigsteilen, 1961. In: Ger- manistik 4 [1963] S.2;i6-2i7. Bespreking van: Hermann Conrad, Deutsche Rechtsgeschichte, i, 2. A. 1962. In: Germanistik 4 [1963] S. 375-376. Bespreking van: Erik Rooth, Zu den Bezeichnungen fiir 'Eiszapfen' in den germanischen Sprachen, 1961. In: Indogermanische Forschungen [im Druck]. Bespreking van: Dietrich Hofmann,,Die k-Diminutiva im Nordfriesischen und in verwandten Sprachen, 1961. In: Indogermanische Forschungen [im Druck].

DH.H.DYSERINCK Soziologie der Literatur. In: Die Neueren sprachen, jrg. 1962. Graf Hermann Keyserhngs SteUung in den deutsch-franzosischen Geistesbeziehun- gen des 20. Jahrhunderts. In: Handelingen van het 276 Nederlands Filologencongres.

PROF.DR.J.TH.SNIJDERS Met F.VERHAGE: Groninger InteUigentie Test, Amsterdam 1962. Met F.VERHAGE: Voorlopige handleiding bij de Groninger Intelligentietest, Am- sterdam 1962. Met c.j.M.H.souREN en V.J.WELTEN: i.s.i.-reeks, Interessetest, Groningen 1963. Met C.J.M.H.SOUREN en V.J.WELTEN: i.s.i.-reeks, Prestatietests, Groningen 1963. Met C.J.M.H.SOUREN en V.J.WELTEN: i.s.i.-publOcaties i. Algenlene Handleiding, Groningen 19,63. Met c. j. M. H. souREN en v. j. WELTEN : i.S.i.-pubHcaties 2. Instriictie van de In- teressetest, Groningen 1963. Met C.J.M.H.SOUREN en V.J.WELTEN: i.s.i.-publicaties 3. Instructie en Correctie der Prestatietests, Groningen 1963. Met C.J.M.H.SOUREN en V.J.WELTEN: i.s.i.-publicaties 4. Aanwijzingen vodr Handscoring en Elektronische Scoring, Groningen 1963.

F.VERHAGE Met PROF.DR.J.TH.SNIJDERS: Groninger InteUigentietest, Amsterdam 1962. Met PROF.DR.J.TH.SNIJDERS: Voorlopige handleiding bij de Groninger InteUigen- tietest, Amsterdam 1962.

148 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

DR.P.H.WIEGEHSMA Schipperskinderen, een categoric apart? Iii: Onderwijs en: Opvoeding, apriri962, p.94-113- De eigen wereld van liet schipperskind. In: Vaart, nr. lo, okt. 1962, p.313-316. De eigen wereld van het schipperskind. In: Vaart, nr. 11, november 1962, p. 349-352 De school vail het schipperskind. In;Vaart, nr.12, december 1962, p.381-385. De lichameUjke opvoeding in een psychiatrische inrichting. 1959.

PROF.DR.J.A.G.TANS La poetique de I'eau de la lumiere d'apres I'oeuvre d'Albert Camus. In: Style' et Litterature door P.Guiraud, P.Zumthoi:, A.Kinedi Varga'et J.A.G.Taiis, Den Haag, Van Goor, 1962. . . Un dialogue monologue. Lettres inedites de Ranee a Quesnel. In: Augiistiniana, irg.13, no.i-2, Leuven 1963. Romans lisibles et romans illisibles. Groningen, Wolters, 1963 [Scripta Academica]. Kronieken over de Franse letterkunde. In: Kultuurleven, o.a. De wereld van Claude Simon, jg. 30, no.6, juH 1963. Ardkelen in de JVIodeme Encyclopedie der WereldHteratuur. Uitg. door E. Story - Scientia!, Gent, o.a. over Louis-Rene des Forest eii Sacha Guitry. Artikelen over Pasquier Quesnel. In: Lexikon fiir Theologie und Kirche, Fireiburg im Br., Herder; . ' ■

DR.A.L.A.MOOIJ Moderne Franse taal- en letterkunde. Artikelen in 'Oosthoek's Encyclopedic' en in 'Het Franse Boek'.

DR.H.THiOOSTENDORP ' ' ' ■ • De Spaanse kathoheke Htcratuur sinds 1870, KathoBek Archief, 'i8e jaargang, nummer 7, 15 februafi 1963, pagina's 147-174. Antonio Machado, dichter tussen twee tijdperken, Openbare les, 29 januari I9'63.

DR.A.SASSEN Endogeen en exogeen taalgebrmk, De nicuwe taalgids 56 [1963], p. 10-21. De Groninger dialecten, Maandblad Groningen iv [1962] p. 173-181.

DR.E.H.WATERBOLK Twee eeuwen Friese Geschicdschrijving, Groningen 1962. Arrikelen in: Bijdragen voor de Geschiedenis der Nederlanden. Artikelen in: It Beaken. , In: Encyclopedie voor Friesland.

PROP.DR.P.A.VERBURG Some Remarks on 'Communication' and 'Social' in Language Theory, in: Studia Gratulatoria dedicated to A.W.de Groot [Lingua Volume xi, 1962] p.453-468.

149 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

PROF.DR.R.E.H.WESTENDORP BOERMA P. Vergili Maronis libellus qui inscribitur Catalepton, Vol.n. Van Gorcum en Comp., Assen 1963. Artikelen over Latijnse taal- en letterkunde. In: Oosthoeks Encyclopedic, se druk, 1962. Artikelen over Latijnse letterkunde. In: Moderne Encyclopedic der Wereldlitera- tuur. Gent 1963.

DR.R.TEN KATE Zur Losung des Wortes 'atyrus' im Archipoeta. In: Mnemosyne, Ser.iv, vol.xv, 1962, p. 275-276. De interruptis feriis. In: Hermeneus 34, 1962, p.33. Een unieke grafsteen. lb., p. 74-75. Een middeleeuwse poetische weergave van het Kerstverhaal. lb. p. 85-90I Ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het Nederlands Klassiek Verbond. lb. 1963, p. 185-186. lacta est alea [De Mammoetwet aangenomen.]. lb., p.211-212. De Lijdensgeschiedenis door een zekere Anselmus. In: Ned. Theol. Tijdschrift 17, , 1963, p. 212-220. Bijbel en Wctenschap. In: Weekblad Chr. V.H.M.O. 1585, 1962-3, p.284-287. Vrije Bijbelverklaring. lb., p. 3 77-9. Bijbel en Wetenschap. lb., p. 540-542, 607-609.

PROF.DR.A.N.ZADOKS-JOSEPHUS JITTA Dionysos in Amber. In: Bulletin voor Antiekc Beschaving 37 [1962], 61-66 met appendix van F.Holwerda 66-67. Romeins Muntsieraad in het Kon. Pemiingkabinet. In: Hermeneus 34 [1962], 23-24. Met w.A.VAN ES: Muntwijzer voor de romeinse tijd. 's-Gravenhage 1962.

PROF.DR.R.W.ZANDVOORT A Handbook of EngUsh Grammar. Second Edition. Tokyo, 1963. On the So-called Subjunctive EngHsh Language Teaching [London], xvn, Jan. 1963, P-73-77- The Fundamentals of EngHsh Grammar. London, 1963.

DR.J.G.RIEWALD Max in Verse. A Collection of Parodies and RJiymes by Max Beerbohm. Edited by J.G.Riewald, with a Foreword by S.N.Behrman. Brattleboro/London, 1963.

150 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

FACULTEIT DER ECONOMISCHE WETENSCHAPPEN

PHOF.G.DIEPHtriS Bedrijfseconomische problemen bij het tot stand komen van concentraties van ondernemingen [pre-advies voor de Accountantsdag 1962 van het Nederlands Instituut van Accountants] opgenomen in: 'De Accountant', van September 1962.

DR.C.D.SAAL Als redactielid met J. S. van Hessen, Dr. P. Thoenes, Dr. Th. J. IJzerman: Weg- wijzer in de Sociologie, Amsterdam 1963. Het Platteland. In: Wegwijzer in de Sociologie, Amsterdam 1963. Met J. s. VAN HESSEN: Huwelijk en Gezin. In: Wegwijzer in de Sociologie, Amsterdam 1963. De situatie van de jeugd in een veranderende maatschappij. In: Jeugd en samenleving, Deel i, 's-Gravenhage 1963.

PROF.DR.1.GADOUREK Tevredenheid in een welvaartstaat in een tijd van overvloed. In: Mensen, groepen organisaties, deel n, Van Gorcum 1963, p.299-319.

PROF.DR.F.HARTOG Het economische wereldbestel, 2e druk, 1962, Uitg. Ruys N.V. Prijspeil en prijspolitiek. In: Maatschappij-Belangen, juH 1962. Is de E.E.G. de moeite waard? Economisch-Statistisdie Berichten, 3 okt. 1962. Economic Development and Co-operation in Africa. Bijlage in 'Shaping the World Economy', Twentieth Century Fund. 1962. Het Eemshaven-project: een economische verkenning. In: Maandbladvan de Com- merciele Club, november 1962. Waarheen met onze sociale verzekering ? Economisch-Statistische Berichten, 5 december 1962. Waarheen met onze directe belastingen? Economisch-Statistische Berichten, 12 december 1962. Sociale verzekering en belastingprogressie als herverdelingsinstrumenten. Econo- misch-Statistische Berichten, 27 januari 1963. De grondslagen van de belastingprogressie. Weekblad voor fiscaal recht, 2 maart, 1963. Herbezinning over sociale verzekering. In: Sociaal Maandblad Arbeid, maart 1963. Economische poUtiek in de welvaartsstaat. In: De Economist, maart 1963. Dood of slavernij als keuzeprobleem. Economisch-Statistische Berichten, 10 april 1963. De vakbeweging als pressiegroep. Economisch-Statistische Berichten, i mei 1^)63.

151 JAAKBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

PROF.DR.F.J.DE JONG Enige aspecten van winstvorming in een produktiecooperarie. In: De produktie- cooperatie, orgaan van de associatie van bedrijven op cooperatieve grondslag [A.B.C], n. 4 [oktober 1962], pp. 1-7. Enkele opmerkingen over het onderwijs in de economie op de H.B.S.-A. In: 25 Jaar V.O.H.A., speciaal nummer van het Tijdschrift voor het economisch onderwijs, LXin, nr.3 [nov. 1962], pp.26-31. Naschrift [over dimensieanalytische aspecten van het artikel 'Stroom versus voor- raad' door W.Horn]. In: De Economist, cx [1962], pp.836-838. De dimensiedialectiek van Rijken van Olst. In: De Economist, cxi [1963], pp. 103-124. Monetair evenwicht: het theoretische begrip en zijn empirische benadering [in het Grieks vertaald door A.Damaskenides]. In: het Griekse tijdschrift 'Overzicht van de economische en politieke wetenschappen', xvn [1962], pp. 181-191. Naschrift [bij het artikel 'Verder inzicht in de elasticiteit van de vraag' door W.J. van de Woestijne]. In: De Economist, Cxi [1963], p.341.

PROF.DR.H.J.KEUNING The physical environment in the planning and development of the Netherlands. In: Planning and Development in the Netherlands, nr. i, 1962.

PROF.DR.J.L.MEIJ De betekenis van de bedrijfshuishoudkunde voor de accountant. In: Maandblad voor Accountancy en Bedrijfshuishoudkunde, 1961, nr.9. De nieuwe wetenschap van het beshssen. In: De Economist, 1961, nr. 11. 'Direct costing', een nieuwe methode van calculatie en planning. In: De Naamlooze Vennootschap, 1962, jrg. 39, nr. 12. Gemeenschappehjke werkcoUeges als oefening in interdisciplinair denken. In: Uni- versiteit en Hogeschool, 1962, jrg. 8, nr.6. Als Editor, tezamen met: M.P.FOGARTY [Cardiff, U.K.], E.KOSIOL [W.Berlijn], H.M.DOUTY [Washington, U.S.A.], G.F.HILDEBRAND [Ithaca, N.Y., U.S.A.], W.GALEN- SON [Berkeley, U.S.A.]: Internal Wage Structure, vijfde deel in de serie 'Studies in Industrial Economies', Amsterdam 1963, Noord-HoUandse Uitg. Mij. Arbeidscommissarissen, enige gedachten naar aanleiding van het Rapport 'Open Ondernerherschap' van de B.JM.Teldersstichting. In: De Naamloze Vennoot- schap, irg.40, nr.11/12. Expansie en fusie in de bedrijfseconomische leer der organisatie. In: Maandblad voor Accountancy en Bedrijfshuishoudkunde, jrg. 37, nr. 5/6. Enkele gedachten over de vorming van toekomstige leiders. In: Maatschappij- Belangen, jrg. 126, nr. 13. Investeringen en hun beoordeling. In: Maatschappij Belangen, jrg. 127, nr.2. De betekenis van economisch onderzoek. In: Economisch-Statistische Berichten, jrg. 48, nr. 23 76. Management a Common Province of Different Sciences. In: Management Inter- national, jrg. 2, nr. 5.

152 LIJST VAN DE VOORNAAMSTE PUBLIKATIES

Met F.J.P.VAN DOOREN, B.PKUYT, H.J.VAN DER SCHROEFF, H.TfflERRY, H.K.VOLBEDA, D. A. c. ZOETHOUT: Utiiversitaire opleiding voor leiding en organisatie; rapport van een studiereis naar de Ver. Staten. Uitgave: Cominissie opvoering produktivi- tiet, S.E.R., Den Haag 1962.

J.L.BOUMA Kostprijs en toeval. In: Maandblad voor Accountancy en Bedrijfshuishoudkunde, 1962, nr. 5. De rekkelijkheid van h'et begrip speculatiewdnst. In: Maandblad voor Handels- wetenschappen, maart 1963. Enkele gedachten over het doel en.de doelniatigheid van de v^nstbepalijig. In: Maandblad voor Accoimtancy en Bedrijfshuishoudkunde, maart 1963. Met j.G.MULDER: Herziening van de conversiekoers. In: Maandblad voor Accoun- tancy en Bedrijfshuishoudkunde, juU 1963. Met B.EiE VRiEs: De mechanisatie van de landbouw in Noord-Groningen. In: Landbouwkundig Tijdschrift, augustus 1963.

DR.H.G.WERKEMA

Enige theoretische aspecten van de prijsvorming bij het overnemen van bedrijven. In: Maandblad voor Accountancy en Bedrijfshuishoudkunde, juH 1963.

PROF.DR.H.RIJKEN VAN OLST Met PROF.DR.j.TiNBERGEN e.a.: Shaping the world economy, suggestions for an international economic pohcy. The Twentieth Century Fund, New York 1962. Dimensiedialektiek in de ekonomie [volledige versie]. Stencil, Groningen, noveni- ber 1962. Dimensiedialektiek in de ekonomie [verkorte versie]. In: De Economist, jrg. iii, nr. 1/2, 1963. Dimensiedialektiek in de ekonomie; aaiivulling en repHek. Stencil, Groningen, februari 1963.

153 STUDIEJAAR 1962-1963

OVERZICHT AANTALLEN INGESCHREVENEN

f academische studie . . . . 4176 Volledig ingeschrevenen voor:-! opleiding M.O.-akte . . . 612 • I opleiding notarieel staatsexamen 10 Volledig ingeschrevenen - afgestudeerden en belangstellenden . 66 4864 Ingeschrevenen voor enkele lessen [toehoorders] 96

Totaal 4960

154 VOLLEDIG INGESCHREVENEN VOOR ACADEMISCHE STUDIE*

In de Faculteit der Inde Verenigde Faculteiten

Studiejaar Geneeskunde Econ. Soc. Soc. 1962-1963 Godgel. Rechtsg. Afd Afd. W.enN. Lett. Weten- Opvoedk. Psych. Aardrk. Wetensch. Totaal Geneesk. Tandh. schappen

le keer 8 69 [17] 171 [34] 79 [7] 214 [27] 55 [28] 84 [2] 12 [3] 36 [17] 30 [6] 48 [18] 806 [159] 26 „ 10 [2] 55 [15] 144 [32] 66 w 187 [12] 74 [36] 76 [2] 13 [5] 28 [15] 24 [6] 37 [20] 714 [147] 36 „ 16 [2] 50 [20] 118 [24] 79 [5] 147 [8] 66 [34] 46 [i] 9 [3] 23 [12] 25 [9] 26 [12] 605 [130] 46 „ 5 [I] 38 [12] 130 [35] 61 [3] 119 [10] 50 [28] 56 2 20 [8] 27 [2] 30 [9] 538 [108] 56 „ 6 [I] 34 [10] 95 [19] 27 w 82 [10] 41 [15] 25 [2] 3 [I] 24 [13] 21 [5] 19 [10] 377 [88] 6e „ 10 22 [8] 78 [13] 17 72 [9] 52 [18] 24 I 15 [8] 31 [7] . 19 [6] 341 [69] 76 „ 6 10 [4] 68 [8] 28 [3] 81 [8] 18 [5] 18 2 [I] II [9] 19 [2] 18 [II] 279 [51] 86 „ I 3 69 [12] 8 48 [6] II [4] 12 - II [6] 6 [I] 4 [I] 173 [30] 96 „ 5 7 39 [6] 4 .21 [2] 18 [6] II - 9 [5] 6 3 [I] 123 [20] 106 ,, 3 2 12 [I] 4 15 [3] 8 [3] 6 - 4 6. [3] 3 63 [10] lie „ - - 7 [I] 2 15 [3] 2 - - 2 fi] - I 29 [5] 126 c„ - 3 3 [I] 2 7 - 2 - - I [I] I 19 [2] 136 „ - I 3 - 3 [I] I 3 - 2 - - 13 [1] 146 „ - I 3 - 4 2 4 - - - - 14 156 „ - - I - - 3 [I] - - - - - 4 [ij meer dan i 56 2 " - 4 [2] - - 2 - - I - - 9 [2] van ciders 4 5 13 8 8 [I] 12 [2] 8 - 6 [3] 2 3 [2] 69 [8]

Totaal 76 [6] 300 [86] 958 [188] 385 [22] 1023 [100] 415 [180] 375 [7] 42 [13] 192 [97] 198 [42] 212 [90] 4176 [831]

* Het aantal vrouwelijke studenten is in het gehele aantal begrepen en tussen haakjes geplaatst. DOOR DE VOLLEDIG INGESCHREVENEN VOOR DE ACADEMISCHE STUDIE WAS OP 1 MEI 1963 EEN DER VOLGENDE EXAMENS MET.GOED GEVOLG AFGELEGD

Prop. Kand. I Kand. (11) Doct. I Doct. (II) Arts I Arts II Tandarts Apoth. I Apoth. II Accountant Gecn Totaal

Godgeleerdheid 34 30 76 Rcchtsgeleerdheid Nederlands rccht - 122 121 250 Notarieel recht 19 27 50 Genecskundc Artsenstudie 142 226 109 83 39 236 958 Tandartsenstudie 84 117 28 127 385 Wisk. en Natuurw. Wiskunde - 33 94 128 Sterrekunde "' - 3 8 II Natuurkunde - '41 I 227 269 Scheikunde - 117 14 216 347 Aardkunde - I 6 7 Biologic - 50 94 149 Farmacie - 31 62 III Wijsbegeerte - I I ■ - Letteren Klassiek - ■ 21 40 64 Nederlands - 14 39 53 Frans ■ . - . 22 64 88 Italiaans - ' 3 3 Spaans - 2 II 13 Duits 13 23 36 Engcis 10 43 53 Scandinavisch - 3 3 Semietisch - 4 6 Slavisch I I Indo-Iraans - I I Gcschiedenis - 37 (So Kunstgeschiedenis en _ 28 Archeologie 23 Wijsbegeerte - 5 I 6 Economische wetenschappen - 99 II 261 375 Psychologic 69 I 122 192 Opvocdkunde - 5 37 42 Soc. aardrijkskunde - 70 126 198 Soc. wetenschappen - 50 156 212

Totaal 260 "3 33 83 39 6 7 2225 4176 VOLLEDIG INGESCHREVENEN VOOR OPLEIDING M.O.-AKTE

biologie natuurk. scheik. wisk. „, ., nederl. frans duits engels eeschied. ^ overige ^ W. en N. Lett. ^ totaal ^ de^'^ieTelr™" 2 [3] 2 2 6 [ 2] 26 [17] 50 [ 40] 30 [15] 49 [38] 36 [29] 191 [l39] 6 [ 6] 203 [147] ouderejaars 8 [2] 14 [i] 8 [3] 16 [2] 46 [ 8] 47 M 108 [ 23] .74 [34] 77 [51] 49 [31] 355 [212] 8 [ 8] 409 [228]

10 [4] 16 [i] 8 [3] 18 [2] 52 [10] 73 [40] 158 [113] 104 [49] 126 [89] 85[6ol S46[3Si] i4 [u] <5i2 [375] UITSLAG DER EXAMENS 1962-1963*

Waarvan Examens Aantal Geslaagd cum laude Afgewezen a. Godgeleerdheid Propaedeutisch 7 [-] 7 [-] ![-] - Kandidaats 6 [I] 6 [I] _ Doctoraal 2 [I] 2 [r] I [I] - b. Rechtsgeleerdheid Kandidaats 71 [27] 46 [i8] - 25 [9] Doctoraal Nederlands recht i6 [5] II [5] I[-] 5 [-1 Doctoraal Notariele studierichting 5 H 3 [-] 2 [-] Notarieel Staats 9 [-] 7 [-] - 2 [-] c. Geneeskunde Kandidaats 127 [28] 109 [25] - 18 [3] Doctoraal 8l [12] 68 [II] ![-] 13 [I] Arts I 87 [13] 77 [II] 10 [2] Arts II 57 [9] 53 [8] - 4 [I] Tandheelkundig Kandidaats 86 [5] 46 [I] ![-] 40 [4] Tandheelkundig Doctoraal 30 [2] 19 [I] II [I] Tandarts 31 [I] 19 [I] - 12 [-1 d. Wiskunde en Natuurwetenschappen Kandidaats 93 [7] 90 [7] 7 [I] 3 [-] Doctoraal 48 [10] 48 [lo] . 3 [I] Apotheker I 6 [2] 5 [2] I [-] Apotheker 11 II [3] 10 [2] - I [I] M.O.-B 3 [2] 3 [2] - e. Letteren Kandidaats 43 [16] 42 [15] I [I] I [I] Doctoraal 20 [5] 20 [5] 6 [I] M.O.-B i6 [7] 15 [6] I [I] /. Economische Wetenschappen Kandidaats 52 [-] 26 H - 26 [-] Doctoraal 10 [-] 10 [-] ![-] Accountant 5 [-] 4 [-] I [-] g. Verenigde Faculteiten: Psychologic Kandidaats 15 [5] 14 [5] 3 [I] I [-] Doctoraal 3 [3] 3 [3] h. Idem: Opvoedkunde Kandidaats 5 [I] 5 [I] - - 1. Idem: Socialc Aardrijkskunde Kandidaats 21 [5] 21 [5] - _ Doctoraal 8 [I] 7 [I] - I [-] j. Idem: Sociak Wetenschappen Kandidaats 13 [5] II [5] ![-] I [-] Doctoraal 8 [3] 8 [3]

Totaal 994 [179] 815 [155] 27 [6] 179 [24]

* Het tussen haakjes geplaatste aantal door vrouwelijke studenten afgclegde examens is in het gehele aantal begrepen. 158 NAAMLIJST DERGESLAAGDE GEEXAMINEERDEN

FACULTEIT DER GODGELEERDHEID

PROPAEDEUTISCH EXAMEN 7-'63 J. de Roo 9- 7-'63 J. L. de Haan J.J. van der Heiden [cum laude] G.van der Weide R.Veldhuis G.W.Abma M. Geertsma

KANDIDAATSEXAMEN 22-11-62 H.Bulling 4- 6-'63 J.Lange I- 2-63 H.G.Roozendal 14- 6-'63 Mej.I.E.Flesseman 4- 4-63 S.IJpma J. F. Bennekers'

DOCTORAALEXAMEN 5-10-62 Mej.L.W.Beek [cum laude] 29- 4-63 A.D.Bakker

FACULTEIT DER RECHTSGELEERDHEID

KANDIDAATSEXAMEN

3- 9-62 MejJ.Tof 14- 6-•'63 A. A. Lycklama a Nijeholt W.B.Bavinck S. A.Slagman Mej. L. H. Poppinga S.D.Tj.Dantuma Mej. W. J. Oosterkamp Mej.A.E.Kruit 28- 9-'63 E.E.Rijtma[not.] 21- 6-■ '63 T.S.Plas F. Bruinsma W.B.Jak. i2-io-'62 W.Gerrits Mej.C.A.M.Weijers i7-io-'62 Mej.H.N.van der Zee MejJ.R.Hofstee 20-11-62 T.E.van der Leij Mej. L. A. Temiissen i4-i2-'62 J.E.Goldhoom [not.] Mej.M.Bartels 16- I-'63 W.M.A.Mikx 3- 7- ■'63 S.R.Heeg Mej. G. Remmelinck K.R.E.Rischke Mej.M.J.C.Baaijens Mej.C.M.I.Fase 6- 2-'63 A.Vreeken 6- 7- •'63 H.W. Damming , R.P.M.vanderWerff F.J.Gorter H.J.van Mourik J.A.deVries 27- 2-63 B.J.E.Kroon 8- 7- ■'63 W.Rakhorst . 12- 3-'63 W. F. L. Franken van Bloemen- 9- 7- ■'63 Mej.D.C.Vonk daal Mej.M-J.L.Raad 5- 4-63 G.J.Heeres Mej.E.N.J.Smit L. Koopmans H. Drewes Mej. H. A. van Aardenne J.G.W.Goedhard 15- 5-'63 MejJ.M.H.Kloosterboer Mej.T.J.Tullener 14- 6-'63 H. van Aalderen

159 JAARBOEK KIJKSUNIVERSITEIT

DOCTORA ALEX AMEN NEDERLANDS RECHT

2i-ii-'62 A.C.vanWijk 10- 6-'63 Mevr.M.M.Sipkema-Bijl 3i-i2-'62 A.T. Vos [cum laude] 2- 7-'63 J.RH.Wolf 4- 4-62 Mej.J.van Dooren B.J.Heeres 13- 5-'63 Mevr.F.G.Groeneveld-Oost 9- 7-63 P.Th.vanHout H.Beekhuis Mej. R.J. van Neck 10- 6-63 Mej.E.M.Stork

DOCTORAALEXAMEN NOTARIELE STUDIERICHTING

14-12-62 J.E.Goldhoorn 3- 5-'63 T.E.van der Leij 7- 2-'63 A.Nieman

NOTARIEEL StAAtSEXAMEN 3E GEDEELTE

i-ii-'62 PJ.Drost 4- 4-63 A.J.Veninga 21-12-62 F.Tuinstra 3- 5-'63 M.G.J.van der Meulen I- 3-63 P.A.Withaar 17- 6-'6i J.P.G.Mensen , P.H.M.Timmers

FACULTEIT DER GENEESKUNDE

KANDIDAATSEXAMEN

26- 9-62 A.E.Boll 20-12-62 J.Kropveld J.H. A. Bruins J. P. Corver R.L.van der Horst D.J. van Kuik T.A.Schure Mej. A. M. Karsten Mej. N. Obenhuysen E.G.J.J.RooIvink E.Gast B. K. Laarman Mej. E. A. M. Stuifbergen F. C. Brouwer R.G.Wit 4- 4-'63 E.Oldenziel Mej.A.Frolich A.M.J.Wever H.Th.G.J.M.Wachters F. G. A. M.Janssen J.M.Hazenberg G.van Geuns 20-12-62 J.Fekkes O.K.Bakker Mej. W. L.Jonxis W.W. Brouwer B.Vos D.Jansonius A.C.Verbeek' 17- 5-'63 A.J.Kroese Mej. H. Gj altema 21- 6-63 F.A.H.Laurman Mej.G.J.de Wilde L.Feenstra F.Dippel K. Feenstra A. G.J. de Koningh M.M.Heerdink J.M.Rijcken . J.C.Wartena T. M.Bloemsma J.M.Beugel P.H.A.M.Gerritsma O. Dropping B. Simon T. Myhre J.van der Meulen O. Goystdal J.M.H.Timmer Mevr. I. M. M. Meiborg-Schou

160 NAAMLIJST DER GESLAAGDE GEEXAMINEERDEN

21- 6-'6i O.Kristianseii 21- 6-'63 J.W.Hoenders J.G.B.Hangx S.Langard K.Helland Hansen A.Ruud W.P.R.Idema Mej. C. L. Lanj ouw Mej.M. W. de Zeeuw K.AHng P. van Hoogdalem Mej. A. I. Wierenga R.S.NijhofF B. Oeseburg D.Wijnalda Mej.F.R.Wolfis Mej.J. C. de Groot J.B.Bakker W.K.Brouwe'r L.H.Beyerman . C.T.Buiter K.Bakker A. Westerbrink Mej. S.J. Andersen J.G.Verburg H.B. Oeseburg Mej.P.L.Snel . M.E.J.Hageman K.CJ.Duffhauss . B.B.R.Kroon C.M.T.J.H.Plasmans J.Eppenga E. W. Loendersloot Mej. S. T. Mumme W.A.Venekamp Mej.H.Renken R.A.Francken W.A.Hupkes H. W. Leemhuis D.J.C.Heyl J. Brouwer C.P.Vogelzang Mej. Z.C.J. ten Have Mej. M. I. Zwartenkot Mej.M.Th;E.Boelkens Mej.B.A.A.M.deWijs Mej.G.J.Visser Mej. A. van der Veen Mej.A.Postma Mej.M.Verjaal H.Koning J. S. Smits S.S.Hofstra J. Rijnks J.W.E.Sluiter K. Reenders D.P.Braam H.W.Dethmers F.H.Roerdink

DOCTORAALEXAMEN

2-io-'62 F.Heida 27-11-62 Mej.A.Nieuwenkamp J. L. Torringa P. T. Gaaikema M.R.Sttaat Mej.J.J.I.van der Klei J. C. van de Griendt F.E.G.Verhaegh l6-io-'62 P.Banki J.Westerdijk A.M.Tegzess ii-i2-'62 J.F.Groeneveld Mevr. M. A. Schjonsby-Sybesma H.H.Hospers H.M.W.N. Martens G. A. Vermeer H. S.jtarreeah Mej. R. Rijpkema 30-io-'62 Mej.J. S.Pasma RK.E.M.G.Niessen Mej.H.B.M.Groen l8-I2-'62 H.H0II J.P.A.M.deBie J. Krammer P.P.M.Karthaus J. Veenstra 20-11-'62 A.A.Annyas J.W.van Rooy S.Haveman W. J. M. Gokemeijer W. H. Plaggemars W.C.Pleyte T.K.Havinga 12- 2-6$ V.Cats

161 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

12-2-63 O.R.Of&inga !, . 14- 5-'63 J.P.Samsom J.K.Puite . .'.; J. R. Marcar 26- 2-63 F.H.M.Suys 25- 6-63 EJ.M.Sutorius L.H.M.H.Kroeks . BJ. Graatsina J.M.van der Put Mevr; B.L. van Antwerpen- H.R.Eik;elaar -i Bohler R. G.Brian G.Staal I9_3_'63 Mej.J.D.Reerink S.S.TjonAJoe Mej.HJ.Dijkhuis '. 9- 7-63 H.van der Zee G.A.Huisman J.H.M'.van Buchem M.Kloppenburg G.Kootstra . K. Sissingh M.J.Wansink 26- 3-63 Mej.W.W.W.Snijders R.Fermie J.E.Beukema C.W.L.Rogge [cum laude] Mevr. S.J. Zondag-Stranger C.Th.Smit Sibinga Joharmessen W. de Jong H.J.Th.Thalen J.Venema 14- 5-'63 A.H.Goedhuis P. Rispens

ARTSEXAMEN EERSTE GEDEELTE

20- 9-'62 J.D.Reddingius 31- l-'63 J.Hofitra 27-9-'62 E.H.de Maar 7- 2-'63 D.F.Koning ii-io-'62 W.S.Bergsma F.Pellikaan . J.van Bruggen 14- 2-'63 M.G.M.L.van Oirschot i8-io-'62 P.Huizinga G.L.Potma W.Pondaag 28- 2-63 J.J.M.Festen 25-10-62 J.GJ.Chin S.J.Stenby, C.A.tcrWeeme 7- 3-'63 R.B.Engelsma i-il-'62 P. K. Lund 14- 3-'63 Mej.T.J.Veldman J.Roelfsema G.H. Hardy 8-11-62 F.Buis W.G.Reinking A.E.J.de Jager A.van Wilsem 22-11-62 PJ. Faverey 21- 3-63 H.W.Andriessen P.ELzinga 28- 3-'63 A.van Wijnen .D.H.Galema 4- 4-63 Mevr.T.Boonstra-Berdal 29-11-'62 Mevr. A. C. Pols-Cramer J.A.vanMelle J.K.Dominicus F.Roelfsema A.W.L.Hut 2- 5-63 Th.J.Koopman F. A.Jongebloed R.G.Sterken i3-i2-'62 L.Barsony K.deVries. A. G.de Roos 9- 5-'63 J.R.C.Balder B.G.Stalmeier C.P.Dekker 20-i2-'62 H.L.C.Borleffs H.S.Postuma W. Hiring 16- 5-'63 Mevr.J. ten Berge-van der R.J.Moene Schaaf S.G.Oostingh Mevr. A.Bosch-Sukacz D.J.Parievliet K.J. Lugtmeier H.Roebers 22- 5-63 Th.J.Jaarsma 31- i-'63 Mevr.H.J.Hommes-Hospers 30- 5-'63 Mej. W.J.Klein Lebbink

162 NAAMLIJST DER GESLAAGDE GEEXAMINEEEDEN

6- 6-63 H.W.Dupree 27- 6-'63 J.Th.Hoving 13- 6-'63 Tj.P.Kits J.Leeser 0. R. Maarsingh J.B.van der Meer P.Terpstra P.Nieuwenhuis 20- 6-63 Mevr.M.Bartstra 4- 7-'63 Mej.A.Brons E. Sietsma Mej.A.E.BuUe E.C.Smit Mej.H.J.Seldenrath H.WWelvaart J.HJager 27- 6-'63 T.D.van Akkeren J.B. Samsom J.W.Beekhuis S.H.Scholte

ARTSEXAMEN TWEEDE GEDEELTE

20 -9-'62 L.J.H.M.Smeets 2- 5-'63 Mej.L.Meijer 27- 9-62 B.G.ten Gate PJ. Faverey, J. Ph. Peters 9- 5-'63 H. Schraflfordt Koops 11-10-62 C.J.Grave H. Swart 25-10-62 H.Vervoort 16- 5-'63 Mej.G.A.Oldenziel 8-11-62 Mej.M.E.Hijlkema J.W.Jongebreur H.E.van Leeuwaarde 22- 5-'63 L.F.Bock G. Berghuis 30- 5-'63 G.H.Kranendonk 15-11-62 I.Bergsma 6- 6-'63 Mej. P. L. Oudgenoeg J. B. W. Snuiverink P. FJ. van den Oever 22-11-62 R.M.Laning 13- 6-'63 J.Aliandoe 29-11-'62 P.du Plessis la Grange H. Maarsingh l3-i2-'62 H.J.deBruijn J.E.Wold H.P.Schjonsby R.H.Zondag 20-i2-'62 Ph.J.Hoedemaeker 20- 6-'63 Mej.S.E.Groenhuis H.J.Hoekstra Mej.Z.A.Sassen Sie Hay Gie W.deBoer 17- i-'63 Mej.M.L.M.Steen D.Hilbrands 1 24- I-'63 J.P.Stuitje AJ. M. Smeets 7- 2-63 A.H.Bergsma 27- 6-63 M.Bierens de Haan E.J. Smit L.HJ.Bogtstra 14- 3-'63 E.W.G.van der Laan R.G.Massaro L.H.Veeman Dr.G.A.Mook 28- 3-'63 J.N.Slager P.Stoel 4- 4-63 Mej.FJ.Boersema 4- 7-'63 F. de Boer J.GJ.Chin P.Bonnema J.Kooy

FACULTEIT DER GENEESKUNDE SECTIE TANDHEELKUNDE

KANDIDAATSEXAMEN

12- 9-'62 S.P.Rietema 20- 9-'62 H.E.Leefers 20- 9-'62 K.J.R.van Barneveld PJ.de Reus G.FJ.Wijs J. E. Th. M. Moolhuijsen A.M.S.Perquin 21- 9-'62 G.J.A.van Wagensveld T.Postma J.C.Wemes

163 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

21- 9-'62 A.A.H.de Groot 8- 4-'63 EJ.A.van Odijk R.P.Roosch 3- 7-'63 S.J.Woldringh [cum laude] R.A.Okken J. Rodeiihuis 24- 9-62 I.J.Hage MJ.Venema A. Spaan HJ.W.A.Bast Th.G.A.Tijdhof W.L.Bogtstra D.C.Lof D.Doets J. G. Gerrits H. van der Maas P.A.M.Wittgen 4- 7-'63 F.W.Coolman 10- 1-63 Mej.I.D.Herenius P.H.A.Magre A.E.S.de Jong J. O. Stradmeijer B.A.van Dam H.J.van Ommen A. M.Bieckmann 5- 7-'63 J.J. Stoker J. W. M. Zwartjens F. Rienstra 8- 4-'63 M.L.Hitge L.J. Stedehouder J.W.H.H.Dammers J. A.van Andel F.van Hoeken J. Hellinghuizen G.R.M.Benerink D.P.Zweede

DOCTORAALEX AMEN

23-10-62 RN.Dik 12- 2-'63 K.Dijkstra T.J.BrachtWaker W.J.Falk A.J.M.Gudde R.G.M.van der Veld 30-l0-*62 M.J.Lampe 9- 4-'63 G. Warns P.Vemooys 21- 5-'63 C.Kabel Mej.P.C.ter Veer C.H.Stolker 15- i-'63 A.G.Hoekstra II- (3-63 E.W.Venema JJansma R. M. C. d'Engelbronner J. Martens 25- 6-'63 A.Th. van Papenrecht 12- 2-'63 H.Th.G.Peters

TANDARTSEXAMEN i5-ii-'62 Mevr.E.V.M.R.J.Hristov- 17- 5-63 E.A.M.Brokx Sugar , E.Th.S.Kuiper A.A.Keyzer E.H.Steutel S. Stern 7- 6-'63 H.N.Dik RA.Vis H.P.Vrolijk ai-i2-'62 M.F. van Grunsven 14- 6-63 J.A.de Vries 8- 2-'63 K.Leegwater 21- 6-'63 G.W.Potgieser 8- 3-'63 B.van der Wielen 28- 6-'63 M.J.Lampe 4. 4-'63 V.F.M. Cohen H.Th. G.Peters M.R.J.M.M0I 5- 7-'63 H.H.Molenberg

164 NAAMLIJST DER GESLAAGDE GEEXAMINEERDEN

FACULTEIT DER WISKUNDE EN NATUURWETENSCHAPPEN

KANDIDAATSBXAMEN

25- 9-62 J.K.Rodenburg [i] 26- 2-'63 F.Hess [c] J.H.Kramer [k] ■ B.K.vanKreel[f] ' D.van der Mei [k] [cuni laude] J.Korf[f] J.H.Frijlink[k] 26- 3-63 E.H.Boekholt [d] Mej.J. A.Zweep [k] E.de Vries[d] 1 Mej.J.A.Hoepman [k] W.Smit[d] Mej.E.Heeres [k] G.A.van Gemert [1] Mej. G. E. Douma [1] [cuin laude] J.H.W.Dikhoff[l] A.C.Udding[f] S.Boohstra [f] D;Ezinga[f] L.J.Hendriks [f] Mej.A.G.Steegstra [f] G.van Bruggen [f] J.G.Vegter [f] [cum laude] B.Evenhuis [f] P.D.A.01thof[f] H. Feenstra [k] H.B.Klein Haneveld[c] Mej.G.Idema[k] 30-io-'62 W. N. Koiiings [k] [curri laude] H.H.T.Bekenkamp[k] S.J.Barteling[k] J. Langerak [k] N.Nanmnga [k] 29- 4-'63 J. Gaspers [f ] R.N.H.Komngs[f] J.Blaauboer [f] H.C.A.Berkhemer[l] F. W.Siegert[f] R. R.van der Ploeg [i] • J.E.Timjner [c] F.G. Mulder [j] J.Scheper [c] H.Nooi [d] 14- 5-63 G.J.B.Germs [i] [cum laude] E.C.Krijgsveld[d] 28- 5-'63 J.G.Wissema[f] ' H.Joiiker [a] C.Dijkema[f] K.M.Hettinga[a] J.H.Teuben [f ] 27-11-62 H.J.KnopP] K.Themmen [1] H.A.K.Mastebroek[d] D.A.Overdijk[d] 18-12-62 T.H.Venema[k] A. van Streun [a] L.P.Kok [d] [cum laude] A.C.Vliegenthart[a] D.J.W.Nijborg[d] 25- 6-63 F.Hess [a] H.B.deBoer[f] J.Holkema [a] G. Schutte [f ] J.Mellema [c] 29- l-'63 J.S.Meinardi [a] P.M.Smid [f] H.C.Groenhof[f] J.WiUemse [f] P.S.H.Bolman[f] D.Eleveld[f] C.J.deVries[f] 5- 7-'63 J.T.A.G.M.van Ravenstein [1] H.A.Spa[f] 9- 7-'63 S.B.van der Molen [d] B.S.vander Valk[f] B.Kolk [d] C. A.VermeuIen [k] J-J-Tiggelaar [c] Mej.R.Kuiper [1] J.Postma [a] D.K.F.Meijer[l] J.K.van Til [a] 26- 2-'63 H.W.deiiHartog[d] A.vanDalen [f] L.K.van Geest [d] J.G.Kuenen[f] H.A.Otten[d] G.J.Postma [f] T. Sirmema [d] [cum laude] A.CM.Draper [f]

165 JAAHBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

DOCTORAALEXAMEN 4- 9-'62 R. Sanders [Natuurk.] 26- 2-63 A.B.StefFens [Farm.] 25- 9-'62 H.P.Tn [BioL] E.W.Kwarts [Farm.] Mej.G.D.de Boer [Farm.] 26- 3-'63 P.J.Jongma [Wisk.] D. Bargeman [Scheik.] Mej. M. L. H. van der Hoom A.Kraak [Scheik.] [Farm.] ■ P. Woldendorp [Scheik.] C.D.M.ten Berge [Farm.] H.J. Buurema [Wisk.] [cum Mej.T.Wichertjes [Scheik.] laude] K.J.van der Veen [Scheik.] 30-io-'62 Mevr.T. Venema-Schroder [Biol.] 29- 4-'63 M. van den Akker [Scheik.] S.Jager [Biol.] F.Kadijk [Scheik.] Mej. F. Feekes [Bid.] [cum laude] L. Ruinen [Scheik.] G. Beuving [Scheik.] A. C. Germs [Scheik.] K. Keizer [Scheik.] W. Konijnendijk [Scheik.] W. L.Jongebloed [Scheik.] Mej.J.Gorter [Scheik.] H.A.Martin [Scheik.] H.J.Habing [Sterrenkunde] S.G.vander Wal [Natuurk.] Mej. E. K. Juul Christensen [Farm.] [cum laude] 28- 5-63 W.Harder [Scheik.] J.E.de Vries [Natuurk.] 25- 6-63 Mej.W.A.Albada [Natuurk.] 27-11-62 J.Hoeksema [Wisk.] W.G.Mook [Natuurk.] P.Bult[Biol.] K.Bulthuis [Natuurk.] l8-i2-'62 K.F.Gotlieb [Scheik.] J.B.Hulscher[Biol.] J.Marrink [Scheik.] 9- 7-63 Mej.M.H.KleinHaneveId[Wisk.] 10- i-'63 M.Winnink [Natuurk.] Mevr. R. Olthof-Hazekamp 29- i-'<53 R.A.de Zeeuw[Farm.] [Scheik.] G. A.van Oortmerssen [Biol.] H.M.Heuvel [Scheik.] 26- 2-63 J.E.Mellema [Scheik.] M.C.J.de Wit [Biol.]

APOTHEKERSEXAMEN EERSTE GEDEELTE II- i-'63 Mej.G.D.de Boer 7-63 E.W.Kwarts . Mej.G.B.Wiehng R. A. de Zeeuw P.M. Wakkerman

APOTHEKERSEXAMEN TWEEDE GEDEELTE 21712-63 H.Barendsen II- 1-63 A.B.Meiborg J.J.Ebcls 21- 3-'63 LC.Dijkhuis R. E.Tonn 28- 6-'63 Mevr.J.P.MaUngr^-Dijkstra J.L.Visser Mej.G.B.Wiehng II- I-'63 H.A.A.Labbert6 P. M. Wakkerman

M.O.-B WISKUNDE 30-10-62 Mej.M.H.Klein Haneveld

M.O.-B NATUURKUNDE 29- 4-'63 J.van der Staay

M.O. PLANT- EN DIERKUNDE 25- 6-'63 Mej.M.W.Timmers

166 NAAMLIJST DER GESLAAGDE GEEXAMINEERDEN

FACULTEIT DER LETTEREN

KANDIDAATSEXAMEN

28- 9-62 Mej.S.A.Beintema[Nederl.] 22- 2-'63 G.R.Zondergeld [Gesch.] 9-10-62 Mej.H.E.Bergsma [Frans] 26- 2-'63 Mej.N.Grijpstra [Klass.] 11-10-62 H.L.Pijlman [Duits] 15- 3-'63 J.van Herwaarden [Gesch.] T.H.van der Molen [Duits] 29- 4-'63 G.J.ten Broek [Klass.] i2-io-'62 L.Huttinga[Gesch.] 2- 5-63 Mej. W. M. M. Reijman [Eng.] i6-io-'62 J. W.Boersma [Gesch.] 24- 5-'63 W.R.deBoer[Nederl.] J.van Goor [Gesch.] 31- 5-63 P.G.Stigter[Nederl.] S.C.H.Koning [Gesch.] 4- 6-'63 H. Veldman [Frans] J.K.W.van Leeuwen [Gesch.] Mej. A.E.M.Mutsaers [Frans] 6-11-'62 Mej.E.M.Zwanenburg [Frans] [cum laude] 26-il-'62 Mej. A.M. Witteveen [Klass.] 14- 6-'63 Mej.I.R.de Vries [Eng.] 30-11-62 J.Bijlsma [Frans] Mej.A.C.A.Bodewes [Eng.] S. Schilstra [Frans] 17- 6-'63 Mej. A. Bruin [Frans] Mej.F.A.N.de Wiljes [Spaans] Mevr. A. M. M. Duterloo-Bot 3-i2-'62 Mej.W.J.Bakker[Nederl.] [Frans] l4-l2-'62 H. Schmitz du Moulin [Frans] S. Th.van der Ploeg [Frans] S. L. van Albada [Frans] 21- 6-'63 B.Wiegefs [Duits] A.L.Timans [Frans] 24- 6-'63 L. I.J. Sweerts [Duits] 20-12-62 Mej.A.G.E.Twiest[Klass.] 25- 6-'63 Mej.E.Barendse [Frans] 9- i-'63 D.J.M.Zeinstra[Gesch.] 28- 6-63 G.Hazenberg [Klass.] 10- i-'63j.Veldhuis [Klass.] 9- 7-63 J.Of&inga [Klass.] 15-2-'63 J.S.Tacoma[Nederl.] G. Brummel [Nederl.]

DOCTORAALEXAMEN

4- 9-'62 G.J. M. Tijdhpf [Klass.] 28- 6-'63 J.L.van Apeldoorn [Frans] l8-io-'62 Ds.H.G.HubbeHng [Wijsbeg.] C.V.M.J.de'Bie [Frans] [cum laude] Mevr.L.J.van Dijk-Dobbenga 26-ii-'62 M.J.Snudt[Klass.] [Frans] [cum laude] i4-i2-'62 J.H.Brinker [Frans] [cum laude] C.Gerdes [Klass.] W.J.C.F.Haack [Frans] A. C.J. Doodkorte [Eng.] [cum 4- 2-'63 G.Zwaagstra [Klass.] laude] 15- 3-'63 Mej.T.A.Vos[Gesch.] 9- 7-'63 F. Akkerman [Klass.] [cum laude] 29- 4-'63 J. Tulp [Klass.] Mr.W.A.OfFerhaus [Wijsbeg.] 24- 5-'63 Mej. G. A.Piebenga [Nederl.] Mej.E.J.Hekma [Gesch] 27- 5-63 A.J.Keulen [Klass.] [cimi laude] Mej.T.H.van Hoorn [Eng.] H.M.W.van Pelt [Eng.]

M.O.-B NEDERLANDS

5- 7-'63 R.J.M.Mulder 9- 7-'63 J. van der Vegt

M.O.-B FRANS

20- 6-'63 Mej.M.L.N.Kalma

167 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

M.O.-B DUITS

28- 6-63 S.E.Arts 28- 6-'6i Mevr.M.BJansma-Straatsma A. Th. Hummel Mej. A. C. M. Rubsamen

M.O.-B ENGELS

27- 6-63 J.H.Siebelink 27- 6-6i Mej.K.M.I.A.Scholtens

M.O. GESCHIEDENIS

24- 6-'6i T.A.Boonstoppel 24- 6-63 TLW.M.Nissen J.E.Brouwer Mej.H.G.van der Wissel J.M.Fokkema Mej. H. H. Zwitsers

FACULTEIT DER ECONOMISCHE WETENSCHAPPEN

KANDIDAATSEXAMEN

18- 9 -'62 H.W.vanRozen 5- 3-63 B.J.LStagge 25- 9 -'62 H.Roelofs II- 3-'63 M.Thomasseii 8-I0' -'62 J.A.van der Meulen 5- 4-'63 C.J.P.Grol lO-IO' -'62 H.J.Meijer 13- 5-'<53 H.J.Berenschot 15-10 -'62 T.Huppes 18- 6-'63 J.A.Bulthuis K.Boskma 24- 6-63 S.Martin 28-10' -'62 H.U.Bueninck 1- 7-63 J.K.T.Postma 5-II- -'62 A.P.Nieuwland W. J: Lindenhovius 14-11 -'62 J.A.W.M.Zunnebeld J.Ruiter 17-12' -'62 R.H. Schmidt 2- 7-'63 R.L.Hoornstra 18-12 -.62 G.A.Risseeuw J.F.Weerstra 14-1 -'63 W.Struben 8- 7-'63 M. Riegstra II- 2' -'62 H.J.van Haagen H. A. Muurling

DOCTORAALEXAMEN

24- 9-'62 S.Cuperus 18- 3-'63 F.A.H.Holtkamp 30-10-62 J.W.Hoeksema 17- 6-'63 J.H.A.Berger 5-i2-'62 A.Willering S. E. de Jong [cum laude] T.J.Broersma J.Boersma 18- 3-'63 Th.IJ.H.Heijn E. Broekhuis

ACCOUNTANTSEXAMEN

i-ii-'62 J.F.Gerbers 13- 6-63 A.Ozinga 31- 1-63 W.J.F.Grol J.Th.IJbema

168 NAAMLIJST DER GESLAAGDE GEEXAMINEERDEN

VERENIGDE FACULTEITEN

Psychologic

KANDIDAATSEXAMEN

22-l0-'62 Mej.M.D.Beukens 7- i-'63 Mej.L.van den Sigtenhorst 30-io-'62 Mej.H.Roscam Abbing [cum 25- 3-63 E.Alberts laude] 8- 5-63 J.J.Hemmel i7-i2-'62 J.K.ter Voorde [cum laude] IJ.R.Wielinga Mej.H.P.Korver R.J. Saan 18-12-62 R.Huizinga 29- 5-63 I.G.Komblum Mej. I. E. E. Feenstra i2-.6-'63 J.Engwerda P. Beenen [cum laude]

DOCTORAALEXAMEN

18-12-62 Mevr.E.Mandersloot-Rutgers 8- 7-'63 Mevr.J.A.Bennema-Sybrandy 17- 6-'63 Mej.W.G.Klumpers

Opvoedkunde

KANDIDAATSEXAMEN

23-io-'62 J.Kooi i8-i2-*62 C.A.Meijer 13-11-62 A.H.Joustra 7- 5-'63 D.G.A.Meerman 4-12-62 Mej.H.van Oijen

Sociale aardrijkskunde

KANDIDAATSEXAMEN 3-io-'62 N.T.Vermeulen II- 2-63 H.Strijker H.E.Doedens 4- 3-'63 M.Mulder E. Waver 20- 5-'63 Mej.T.Mensinga 15-10-62 R.R.Smit J.J. Laninga J.Wiersma 27- 5-'63 J.W.B.Hoogstra E.F.A.Sap 5- 7-63 Mej.J.D.Rviiter 3-i2-'62 K.Dobben A.Tijmes J. J. de Ruiter Mej.T.de Boer 22- i-'63 Mej.A.Memonides F.C.J.Kuikeii 30- i-'63 W.Geerts H.C.B0S Mej.R.G.deWit

DOCTORAALEXAMEN 12-11-62 P.van der Veen 28- 6- '63 D.J;Schipper 13-12-62 H.B.Gerritsma H. Bousema 4- 3-'63 G. G.Horstmann Mej.M.Roorda 27- 5-63" W.G.J.de Boer

169 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Sociqk wetenschappen

KANDIDAATSEXAMBN

28- 9-'63 Mej.A.M.Roos 4- 6-63 Mej.D.T.Venhuizen 25- 2-63 A.I.Regoczi A.G.van Deelen 3-63 I.J.Schoonenboom Mej.E.A-.Visser' M.H.vanDelden 12- .6-'63.D.W.Everts [cum laude] 25- 3-63 Mej.E.L.Nieiibuurt I- 7-63 Mej.G.Smits 13- S-63 J.Mulder

DOCTOR AALEXAMEN

29-10-'62 M.te Velde 8- 4-'63 G.Buwalda i7-i2-'62 R. Wippler 13- 5-'<53 Mej.I.Zandstra Mevr. C. E. Tanczos-Clason 12- 6-63 Mej.W.van Neck 21- 1-63 L.Pietersen 28- 6-63 C.J.Aardenburg

170 UITSLAG DERPROMOTIES 1962-1963*

Waarvan Aantal Faculteit cum laude

Godgeleerdheid 2 - Geneeskunde 18 [i] 2 H Wiskunde en Natuurwetenschappen 7 2 Letteren 7[i] 2[l] Economisclie Wetenschappen I

1 35 N 6[i]

* Het aantal dames is in het gehele aantal begrepen en tussen haakjes geplaatst.

171 NAAMLIJST DER GEPROMOVEERDEN

GODGELEERDHEID 22- 3-'63 PJ.Barnouw, geb. te Oude Niedorp. 'Philippus van Limborch'. [Dr.W.F. Dankbaar]. 5- 4-'63K.M.Wittevcen, geb. te 's-Graveiihage. 'Daniel Gerdes'. [Dr.W.F.Dankbaar].

GENEESKUNDE \ 26- 9-'62 Mej. A.M.M.Stofberg, geb. te Hillegersberg. 'De betekenis van het leucocyten- concentraat bij het aantonen van tumorcellcn in het bloed'. [Dr.E.Mandema]. i7-io-'62 A.E.Hart, geb. te Cura9ao. 'Het ventrikelseptumdefect bij kinderen'. [Dr. J.H.P.Jonxis]. 24-l0-'62 W.Brouwer, geb. te Genemuiden. 'Ervaringen met psychosociaalanamnestisch onderzoek als diagnostisch hulpmiddel in een huisartsenpraktijk'. [Dr. Mr. P.A.RBaan]. i9-i2-'62 F. G. M. van der Helm, geb. te Purwokerto. 'Hydrophthahnia and its Treatment'. [Dr.H.M.Dekking]. 20- 2-'63 S. van der Kwast, geb. te Leiden. 'Over de incest'. [Een orienterend onderzoek]. [Dr.Mr.P.A.H.Baan]. 27- 2-'63 IJ. F. van Weering, geb. te Groningen. 'Bronchografie bij kinderen'. [Dr.E. Huizinga]. 27- 3-'63 Raden Soeparman, geb. te Bogor. 'Megaloblastaire anemie bij epUeptici behandeld met anticonvulsiva'. [Dr.E.Mandema]. 27- 3-'63W.K.van Dijk, geb. te Karoenie. 'Psychopathologische en klinische aspecten van de psychogene psychose'. [cum laude]. [Dr.Mr.P.A.H.Baan]. 3- 4-'63J.J.Boer, geb. te Wildervanksterdallen. 'Ascaris lumbricoides L. in een dorps- praktijk'. [Dr.K.J.van Deen]. 3- 4-'63j.J.van Goch, geb. te Sambodja. 'Het meten van de hypofysebijnierschors- activiteit bij de rat.' [Dr.D.de Wied]. 24- 4-'63 Th.J.Vervaat, geb. te Amsterdam. 'De spontane pneumothorax'. [Dr.N. G.M. ~ Orie]. 12- ^-'63 Ch. Hilvering, geb. te Pematang Siantar. 'Longmechanische onderzoekingen bij patienten met longtuberculose.' [Dr.J.K.Kraan]. 12- 6-'63 J. M. H. M. Borghouts, geb. te Breda. 'De chirurgische behandeling van het basaal- en het plaveiselcelcarcinoom van de huid'. [Dr.L.D.Eerland]. 19- 6-'63 R. Vos, geb. te Noordbroek. 'Verkeersongevallen'. [Dr.L.D.Eerland]. 19- 6-'63 W. D. Reitsma, geb. te Leeuwarden. 'Groeihormoon-vetstofwisseling en energie- voorziening'. [Dr.E.Mandema]. 26- 6-'63 0.J. ten Thije, geb. te Leeuwarden. 'Darmslijmvlies en spruw.' [cum laude]. [Dr.A.Arends]. 26- 6-'63 S.G.Heeres, geb. te Workum. 'Over de invloed van plasmasubstituten op de suspensie-stabiliteit en de viscositeit van het bloed'. [Dr.W.G.Zijlstra]. 3- 7-'63 D.ZuithofF, geb. te Groningen. 'Een verkenning op menswetenschappelijk terrein ten behoeve van geestelijke gezondheidszorg en sociale psychiatric'. [Dr. Mr.P.A.H.Baan].

172 NAAMLIJST DER GEPHOMOVEEHDEN

WISKUNDE EN NATUURWETENSCHAPPEN II- 9-'62R.J.Planta, geb. te Groningen. 'De intracellulaire peptidase kathepsine C. [Dr.M.Gruber]. ' 2-io-'62H.J.Ch.Berendsen, geb. te Apeldoorn. 'An NMR study of collagen hydration'. [Dr. J. Kommandeur]. 4-i2-'62 G. Venema, geb. te Rauwerd. 'An experimental study in the origin of abnormal mitoses in tumours'. [Dr.J. A. Beardmore]. 21- 5-'63 L.R.J.Westerman, geb. te Leeuwarden. 'Hinreichende Bedingungen fiir analy- tische, harmoiiische und subharfnonische Funktionen'. [cum laude] [Dr.J. Ridder]. 18- 6-'63 H. Wolda, geb. te Wageningen. 'Natural populations of the polymorphic lands- nail Cepaea nemoralis [L.]'[cum laude]. [Dr. L.de Ruiter]. 18- 6-'63 L.K.ter Veld, geb. te Haren. 'Investigation of radiative proton capture by 'ip with a 500 k V Van de GraafFgenerator'. [Dr.H.Brinkman]. 25- 6-'63 H.J.Veenstra, geb. te Groningen. 'Microscopic studies of boulder clays'. [Dr. Ph.H.Kuenen en Dr.I.M.van der Vlerk, Leiden].

LETTEREN i8-lo-'62P.E.Boeke, geb. te Schoorl. 'Psychodiagnostische problemen van de.epUepsie'. [Dr.J.Th.Snijders]. 25- i-'63 Mevr.J. C. A. Gadourek-Backer, geb. te Arnhem. 'Les innocents et les coupables'. [cum laude]. [Dr.J. A. G. Tans]. 29- 3-'63j.Bergsma, geb. te Oldeberkoop. 'MiHtair Heimvi^ee'. [Dr.J.Th.Snijders]. 24- 5-'63j.W.M.Verhaar, geb. te 's-Gravenhage. 'Some relations between perception, speech and thought', [cum laude]. [Dr.P. A.Verburg]. 7-.6-'63 W.J.Th. Peters, geb. te Loo [bij Duiven]. 'Landscape in Romano-Campanian mural painting'. [Dr.H.G.Beyen, Leiden]. 28- 6-63 S.Kuijper, geb. te Wormerveer. 'Enige aspeaen van vrij en dwangmatig herha- . len'. [Dr.Mr.P.A.H:Baan]. 5- 7-'63 H.J.J.vanBeinurri, geb. te Arnhem. 'Een organisatie in beweging'. Een sociaal- psychologisch veldexperiment bij de Postcheque- en Girodienst. [Dr.H.A. Hutte].

ECONOMISCHE WETENSCHAPPEN 15- 3-'63 B.S.Witte, geb. te Groningen. 'De Wetenschappelijk ambtenaar aan de Neder- landse universiteiten en hogescholen'. [Dr.P.J.Bouman].

173 NAAMLIJST

VAN IN I962-I963 VOOR HET EERST INGESCHREVEN STUDENTEN

Geboorte- Geboorte- Facul- Naam ,datum plaats teit

■Aamoudse, Jan Gerard 7-11-'44 Voorburg Gk. Aartsen, Jan Gerrit . . 29- 5-43 Broek op Langendijk Le. Alberda.Jan 20- 9-'44 Bussum Gtk. Albers, Hendrik I7-I2-'4I Emmen Wn. Albrecht, Gert Jan Paul i3-io-'39 Schiedam Gtk. Alkema, Henderika Jacoba 22- 8-'43 Kloosterburen R. Alkema, Marijke Anna 7- 5-'4i Kloosterburen Pe. Andel, Gerrit van 21-12-39 Oosterzee S.W. Andree, Piet Jan 12- 2-'46 Gorinchem Ws. Andriessen, Hugo Willem I5-I2-'4I Borculo Gk. Anker, Adriaan Pieter 22-II-'44 Leeuvifarden Ws. Annema, Tabe 13- 9-'42 Leeuwarden Gk. Antuma, Jan Hommo 24- 8-'36 Leek S.W.

Baarveld, Jan Harm Pieter 5-i2-'4i DeKrim Ps. Barents, Jan Marinus .31- i-'44 Rotterdam E. Bartels, Frits i2-ii-'44 Langezwaag Gk. Baudoin, Margaretha Maria 30- 8-'43 Assen Le. Becker, Hermannus Bemardus 20- 4-'43 Groningen Ww. Beek, Hans WiHem 13- 2-'44 Amsterdam Gtk. Beek, Gerrit yan der 2-I2-'42 Wierum R. Beekhuis, Herman Willem 31- 3-'44 Hilversum Wn. Beekhuis, Willem Johan 31-8-45 Groningen Gk. Beekmaii, Matthijs 25-io-'45 Haarlem ' Wn. Beenen, Jipke 14- 7-'42 Jubbega Ps. Beerda, Reint 23- 9-*44 Groningen Ws. Beerekamp, Jacob Johan Vrederijk 9- 5-'44 • Berkel en Rodenrijs Ww. Beins, Renske 10- 3-'43 Veendam Lg. Beintema, Albert Jakob 15-11-'44 Naarden Wb. Bekius, Johannes i7-ii-*44 Vlieland E. Benink, Jan Jacobus 25- 5-'43 Enschede Rn. Bennekers, Johan Herman 29-I2-'4I Emmen Gk. Berendsen, Joannes Wilhelmus Simon 27- 4-39 Venlo Gtk. Berg, Titia Magriet II- 6-'44 Groningen Wf. Berge, Georgius Ferdinand ten 15- 4-'43 Groningen S.A. Bergink, Herman I- 4-'43 Meppel E. Bergman, Gerard Jentje 13-I I-'43 Lemmer Wn. Bergman, Johannes Comehs i9-ii-'43 Willemstad (Cur.) Gk. Bergsma, Jacobus Phihppus 28- 7-'43 Oldemarkt Lfra. Berk, Maria Lise van 28- 5-42 Dordrecht R. Beijma, Jhr. Eduard Marius van 12- 9-'40 Leeuwarden S..W. Bier, Jan Gerhard 26-11-39 Heenvliet Gtk.

174 NAAMLIJST

Binkhorst, Hans Boudewijn 17- 9-'42 Oegstgeest Gtk. Bitter, Louis Wijnand Henri 26-12-40 Woerden :Le. Blanksma, Jan Johannes 15- 4-41 Rotterdam Ps. Bleeker, Johannes Sierd 20- 4-'4i Leeuwarderi Rn. Bloem, Johannes Bernardus Ignatius Maria II-I2-'42 Groningen Gk. Bobeldijk, Johanna Jeannette Maria 2-io-'43 ZuidenNoordSchermer R. Bockel, Jan Wouter van 14- 4-'42 Paree (Indon.) R. Boddeus, Jan ComeUs 6- 3-'43 Ulrum . . :Gk.> Bodeker, Jan Warmolt 20- i-'43 Voorburg E. Bodewes, Harmannus Josephus Jacobus 8- 7-'43 Groningen S.W. Boelen, Robertus Maximilianus Maria 25- 8-'44 Tilburg . Wf. Boer, Luitje Christiaan 22- 4-41 Kantens S.W. Boer, Gerrit Bernard de i6-i2-'40 Bergen op Zoom R. Boer, Jan Gerard de 31- 8-'44 Hemrik Gk. Boer, Wiebe Barteld de 27- 2-'45 Odoorn :;Wn. Boer, Maria Regina Pia den i7-i2-'43 Assen ' Lkg.. Boerma, Egge Jan 16- 6-'43 .Renkum , Gk. Boerma, Geert Jurtko Menno 28- 3-'44 Eenrum ■■. "Ws. ^ Boerina, Jan Albertus l9-io-'42 Anderen Wf. Boerma, Menno WiUeni Roelf Westendorp i5-i.i-'44 Hoogeveen R. Boersma, Akke Axikje I-I2-'42 Wildervank Le. Boersma, Auke Sijbren ' 12- 6-'44 Groningen Ww. Boetzelaer, Erik Rutger Wessel Baron van 12-11-39 Den Haag E. Bolhuis, Johannes Andries 26- 3-'44 Groningen Gk. Bolhuis, Trijntje Hilda 3- 3-'44 Leeuwarden R. Bolthof, Tjitske Ruth 14- 7-'43 Leeuwarden S.A. Bonsema, Hannie Dieneke 20- I-'43 Haarlem Le. Booi, Johannes I9-I0^'22 Drachten Pe. Boonstra, Eke Evert 26- 8-'43 Harlingen R. Boot, Philippus Dirk . 23- 8-'44 Nijverdal Gk. Borg, Jantje Klasina ter i3-io-'43 Slochteren Pe; Borgesius, Tjakko Goedhart 8^ i-'43 Assen ;; Ps, Bos, Hendrikus Wilhelm 24- 9-'44 Rotterdam S.A. Bos, Jan 15- 2-'44 Warffum E. Bos, Johannes Eildert 28-12-43 Loppersum :WS:: Bos, Klaas Dirk 2-I2-'43 ; Wagenborgen : ;WS. Bos, Rinke Frans 14- 3-44 Dordrecht Gk. Bos, Reinder Gerard 18- 4-41 Winschoten Ws. Bosch, Jan 18- 6-'44 Groningen Wn. Bosnia, Hendrik 9- 7-'43 KatHjk R- Bosman, Jan August Pieter 27- 6-40 :,Zwolle E. Bosscha, Auke Herman Johan 6- 2-'40 Zuidbroek R- Bouland, Jan Paul Robert 4- 3-44 Leiden Gk. Braaksma, Fietje Johanna 18- 9-'43 Sneek : Wb. Brada, Johannes Jan Georg 20- i-'43 Amsterdam R. Brandtzaeg, Petter 26-11-'43 Oslo (Noorw.) Gk. Breenian, Antje Maatje 23- 8-'45 Groningen : Wb.

175 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Breetvelt, Jacob Nicolaas 4-('-'44 Assen Gk. Breimer, Douwe Durk 24-ii-'43 Oudemirdum Wf. Bremer, Klaas Haiko 13- 3-'43 Leeuwarden R. Brenninkmeijer, Jozef Hubert 4- 7-'42 Groningen Gk. Brinch, Lorentz Johan Christian 30-io-'43 Oslo (Noorw.) Gk. Brink, Sijbrandus Ferdinandus ten 9- 2-'o3 Leeuwarden S.W. Brink, Louis Johan Allard van 9- 9-'40 Assen Rn. Brinksma, Hendrik Garm 2- 4-'44 Steenwijkerwold Wh. Brons, Jacqueline Adriana Antoinette 30-i2-'45 Eext Gk. Broos, Roelfina Sietske Tjally 10- 8-44 Groningen R. Brouwer, Anne PhiUp Winold 27- 3-'44 Hoogeveen Gk. Brouwer, Dirk 7- 6-'45 Kampen Gtk. Brouwer, Evert Han 7- 7-'44 Voorburg E. Brouwer, Frans Christiaan 15- 3-'39 Djakarta (Indon.) E. Bruggen, Gerbrandina van 6- i-'45 Assen Gk. Bruggen, Jacob Jan van 25- 5-'44 Groningen Gk. Bruggink, AUe 7-io-'44 Fochteloo Ws. Bruin, Johan Nicolaes Theodoor de 9- 4-'43 Groningen Gk. Bruins, Herina 10- 8-'43 Wieringerwerf Gk. Bruins, Hendrik Johannes Derk 24- 6-35 Groningen S.W. Bruinsma, Willem i4-io-'44 Bolsward S.A. Bruijel, Jakob Gerhard 19- 5-'42 De Wijk Gk. Bruijn, Annemarie de 20- 6-43 Kampen R. Bruijne, Peter Erik de 25iii-'4i Zaandam Gk. Bruijns, Theodorus Jacobus Josephus 24- i-'32 Heer Hugowaard S.W. Bruynzeel, Jacomina Jansje 3- 5-'4i Bruinisse Ps. Buis, Folkert 5-12-32 Groningen Pe. Buist, Tite 26- 6-43 Oldehove Wb. Bviiter, Jan 2-I2-'40 Soekaboemi (Indon.) E, Bunaes, Jarl Arvid 14-11-'43 Oslo (Noorw.) Gk. Burger, Wessel 27- 7-'44 Voorthuizen Ww. Buwalda, Sytse 10- 2-'43 Leeuwarden Wn. Bij de Weg, Minze 27 10-45 Assen S.A. Bijl, Kier 29-11-'44 Hoogeveen Ws. Bijlsma, Alfred Paul Tjeerd 10- 6-'44 Leeuwarden R. Bijlsma, Rindert 2I-I2-'35 Leeuwarden Pe.

Calcar, Michiel van 28- 9-'43 Groningen E. Canisius, Hubertus Maria Gerardus 19- 4-'36 Heerlen Ps. Cannegieter, Dorothea Adelheid Sjoerdtje 6- I-'43 Eenruin tg- Carriere, Roelof Charles 9- i-'44 Breda E. Cazemier, Lixnsing 12- 2-'43 Lettelbert Gk. Claessens, Charles Alphonse Nicolas 5-I2-'42 Maastricht Gtk. Cleton, Hendrik Lodewijk 24- i-'44 Rotterdam E. Colthoff, Eduard George 8- 7-'42 Bandoeng (Indon.) Gk. Colijn, Hans Paul 17-11 -•39 Nieuwer-Amstel -Gtk. Coolsma, Foppe Sierk 28-3 -'42 , Groningen Ps. Cortel, Paul Jurgen 20- 4 -•41 Utrecht Wb. Cremers, Eduard Esper Marie 30-12 -'41 Voorburg S.W.

176 NAAMLIJST

Daggers, Johannes Harmannus 23-I I-'42 Onstwedde S.W DaM, Wenche 29-10-43 Oslo (Noorw.) Gk. Damming, Jacob Hendrik Jan 9- 5-45 Hoogeveen Ws. Deelstra, Antje 31- 7-'42 Leeuwarden Gk. Dees, Jan Enne 16- l-'44 Pieterburen ,Wb. Delhez, Johannes Lambertus 13- 1-40 Hengelo Gk. Deloor, Theodorus Stephanus 17-12-42 Oldenzaal E. Dethmers, Helena 28- i-'45 Sneek Ps. Diephuis, Derk Hendrik 10- 3-'44 Assen Wn. Dinkla, Djurre 9-ii-'44 Dwingeloo Gk. Dix, Diederik Herman I2-I2-'43 Den Haag Gk. Domenie, Rolf 29- 8-'40 Goes R. Donia, Lambertus 13- 7-'44 Winschoten Gk. Doom, Menno Ernst van i4-ii-'39 Apeldoorn Gtk. Douwes, Jeanne Julie 7- 3-'44 Zaandam Gk. Draaijer, Wilhelmus Martinus Johannes 4-10-44 , Groningen E. Drent, Eit ■ 9- 8-'44 Surhuizum Ws. Drent, Pieterjan 5- 4-'44 Deventer Wb. Drenth, Jan Auke II- 6-'44 Emmen Gk. Druten, Jacobus Nicolaas van 5- <5-'44 Veendam Le. Due, Jan 25- 8-'42 Tensberg (Noorw.) Gk. Duisterhout, Lolke Johannes 2-H-'40 Rauwerd E. Duns, Jan 19- 6-42 Groningen Gk. Dutmer, Cornehs 25- 9-'43 Wildervank R. Duuren, Mathilde Eberta Geertrui Adriana Cornelia van 3- 9-'43 Veendam Le. Duyn, Pieter van 21- 6-'42 Rotterdam Gtk. Dijk, Antonius Bartholomeus van ■4-ii-'43 Heinenoord Gtk. Dijkhuizen. Anton Jozef 15- 5-'44 Groningen R. Dijkhuizen, Henderik KorneUs ^ 26- 8-'4i Groningen S.A. Dijkstra, Albert Frederik 20- 6-'44 Drachtstercompagnie E. Dijkstra, Marijke Agneta CaeciUa' 16- 9-'43 Leeuwarden Lne.

Edel, Lute 13- 4-'4i Naarden S.W. Edens, Dirk Frans 9- 7-'43 Eindhoven R. Edens, Gerriet Maarten 26- 7-'42 Groningen Gtk. Eekelen, Maurits Felix Maria van 12- i-'44 Nieuwer-Amstel Gk. Eggink, Johannes Bart Marinus 4- I-'43 Voorburg Gtk. Eland, Leendert 10- 2-'44 Kampen S.W. Eleveld, Guurtruida Ida Cornelia 16- 8-'42 Midden-Beemster Wb. Ende, Theodorus Jacobus Maria van den 1-7-39 Den Haag R. Engel, Hans 3-I I-'39 Tandjongpandang (Indon.) Gk. Engel, Ronald Hendrik Jan 2- 4-'45 Zaandam Ww. Engelsman, Frans Marinus Roelf 10- 5-'44 Groningen Ws. Etty, Johanna Maria 24-11-'43 Wageningen Gk. Evenhuis, Frank Willem Jan 5- 8-'43 Den Haag Gk. Everts, Evert 25- 6-'44 Hoogeveen E. Eijken, Els i-ii-'43 Amsterdam Gtk.

177 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Feenstra, Pieter 13- 4-'44 Oostwold Gk. Ferwerda, Frits 16- 7-'45 Sneek Ww. Feijen, Johamia Elizabeth 6- I-'44 Sneek Ps. Fielliettaz Goethart, Jan Carel Theodoor, de • 7-l0-'4l Vries E. Fischer, Johan Lourens Karel. 25- 6-'40 Diereii- . E.' ,■ Fleers, Johan Bernard 22- 8-'43 Hilversum R.- Fleischer, Antonia ■ 13- 8-'44 Steenwijk Gk. Flesvik, Olav Ragnar 17- 5-42 Feiring (Noorw.) . ' Gk. Flink, Robert Johan ■ 14- I-'44 Gieterveen :Wn.' Fock van Coppenaal, Anton Johan Herman i8-ii-'39 Dedemsvaart Rn. Folkersnia, Herman 24-l2-'44 Leermens Ws. Folmer, Adriaan 30- 8-'44 Voorburg Gk. Forintos, Kdroly 30- 3-'43 Heemstede Gtk,, Franke, Margritha Petronella Enmia 23- 4-44 Heemstede '■-■ Ww. Friese, Sietze 18- 5-'44 Groningen Gk. Fryling, Gerrit 17- i-'44 Dalfien E. . Fuite, Dirk Johan 1-8-42 Dordrecht Gk.

Gaag, Johannes van der 12- 4-'39 Den Haag Gk. Gaemers, Alida Johanna 28-ll-'44 Emmen S.W. Geenen,' Rene Alphons Maria 8- 2-'43 Groningen. E. Geerlings, Theodorus Wijnandus 3- 9-'44 Zwolle Wst. Geertsma, Meindert 4-11-'42 Holwerd G. Gelhard, Thaddeus Bemardus Franciscus Maria 11- 2-44 Raalte Gtk. Geraedts, Hermanns Maria II- 5-'43 Swalmen E. . Gerritsen, Matheus Wilhelmus 30- 5-'43 Maastricht .. Gk. Gerritsma, EngeHna Johanna • 12- 9-'44 Sneek Gk. Geselschap, Bertho 7-11-39 Wierden Gk. Gidding, Alexandra Sophie Ehse I- 5-'43 Amsterdam Le. Gilstad, Brit NikoUne 26-I2-'4I Levancer (Noorw.) Gk. Goot, Fokke van der 3- I-'42 Ternate (Indon.) Gtk. Gorkum, Jan Gerard van 21- 9-'44 Sneek . E. Gorter, Klaas Andries 26-io-'43 Siegerswoudc Wn. Graaf, Eduward de . 1(5- 4-'40 Delft S,W. Graus, Antonius Adriaan Wilhelmus Marie 8- I-'44 Kcrkrade Ww. Greve, Peter Ferdinand 26- 3-45 Haarlemmerm eer Wn. Gritter, Jeronimus Jan 3i-io-'43- Emmen Wn. Groefsema, Bert Theo i-ii-'40 Groningen E. Groeneveld, Diederik Johan 25-ii-'44 Rotterdam Wn. Groeneveld, Hendrik 19- 4-'44 Winschoten R. Groenewold, Otto Geert 15- 2-'44 Wildervank Wf.. Groenman, Else Marian 14- 7-'4i Groningen R. Groenman, Nikel Hendrik 10- 3-'43 Groningen Ps. Groesbeek, Johan Frederik Benihard 27^ 9-'4i Apeldoorn . S.W. Groot, Foskda Annette de. 20- 8-43 Assen Ps.

178 NAA^MLIJST

Groot, Hendrik de 30- i-'44 Harkstede Ws. Groot, Henk Derk Jan de 31- 3-'43 Valthermond Gtk. Grooth, Annechien Wilhelmina Bouwiiia de 29- 4-'45 Ten Boer Gtk. Groothuis, Willem 3- i-'4S Emmen Wn. Gros, Rinske I9-I2-'42 Bergum Ps. Grote, Herman Johannes 4- 5-'4i Groningen S.A. Groth, Christian 5- 4-'43 Oslo (Noorw.) Gk.

Haan, Henderikus de I-I I-'42 Hoogezand Gtk. Haan, Jacob Luutzen de 30- 4-'43 Bolsward G. Haar, Geesje Ina ter 23- 3-'42 Staphorst S.W. Haes, Rene Charles Ignace de 6- 2-'44 Deventer Wb. Hall, Jan van 6- 9-'43 Hattem E. HaUewas, Charles Frederick George Edward 14- 5-'42 Tilburg G. Hamming, Corry 18- 8-'43 Groningen S.W. Hampe, Hein 5- 3-'43 Amsterdam Gk. Hannema, Cornells 3- 3-'45 Wieringen Wn. Hansen, Peeter Johan 16- 2-'44 Maartensdijk Ws. Hardenberg, Hans Gijsbertus 24-i2-'33 Amsterdam Gk. Hart, Wijbe Hette 't 15- i-'43 Appingedam Gk. Hartkamp, Willem Johannes 16- 3-'44 Hattem Gtk. Hartsuiker, Jantje Gijsberta 3- 8-'43 Eelde Ws. Hartwig, Michael Rene 28- 6-'40 Djocjakarta (Indon.) Ldu. Hassel, Catharine Adrienne Fran^oise Marie 8- 4-42 Breda Le. Haug, Arne Hikon 4- I-'42 Etnedal (Noorw.) Gk. Have, Hendrik Emio ten 8- 7-'44 Hoogezand E. Haykens, Jan Henricus 16- 2T'45 Groningen Ws. Hazenberg, Jan Lodewijk 25- 1-44 Grouw Gk. Heel, Casparus Johaimes van 20-12^*43 Groningen Ww. Heep, Martien Hendrik Joeke 10-10-41 De Krim .Gk. Heerde, Douwine Alarda van 9- 8-'44 Emmen Lkl. Heeres, Arend 22- 9-'44 Nieuw Weerdinge Wn. Heffen, Herman Marinus van 12- 9-'42 Den Haag Gtk.- Heide, Roelof van der 24- 3-45 Foxwolde Ww. Hekma, Reinarda Cornelia 22-11-'43 Rotterdam S.A. Hekman, Dirk Albert 14- 6-'44 Stadskanaal Rn. Helmhout, Dirk Hendrik 28 -l-'4i Djokjakarta (Indon.) Gk. Helsdingen, Jaap van 13- 4-'42 Bandung (Indon.) Gtk. Henkels, Herbert 27-11-'40 Winschoten Lkg. Hens, Madeleine Marguerite 5-I2-'42 Pematang Siantar (Indon.) R. Hermelink, Joseph Nicolaas Marie 7- 4-'44 Denekamp Wn. Hertog, Joan den 18- i-'44 Leeuwarden Ws. Hesselink, Matthijs 14- 7-'38 Groningen Rn. Heukelem, Geezina Gerhardina Margaretha van 2-II^'40 Groningen R. Heijmenberg, Johamies ■ 3- 2^43 Dordrecht Gtk.

179 JAAEBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Hibma, Grietje Jaimeke 5-3-45 Leens Ws. Hilarides, Lammert 25- 9-'4i Leeuwarden E. Hobbelt, Maria Henriette 7- 4-'44 Almelo Gk. Hoekstra, Aiinie Regine Eugenie 25- 7-44 Dokkum S.W. Hoekstra, Fredrik Christian 5-i2-'39 Mantgum Gk. Hoekstra, Johanna Christina Elisabeth 3- 6-'44 Winterswijk S.W. Hoenders, Bernhard Johan II- 7-'45 Groningen Wn. Hoenders, Harm Jan 23-iQ-'44 Groningen Gk. Hoeven, Diederik Antooii van der 6-11-45 Den Haag Ws. Hoeven, Pieter Frederik Clement van der 20-I0-'4I Heemstede Gk. Hof, Gerhard Rienk 22- 7-43 Groningen Ps. Hoftijzer, Marinus Johan ii-ii-'4i Varsseveld Wn. Hogenhuis, Rudolf Jan Anastasius 3-i2-'42 Venlo Gk. Holt, Simeon Petrus ten 12- 8-'43 Warmenhuizen Gk. Holtkamp, Annechien Hiektje 3-io-'42 Schildwolde R. Holtkamp, Johannes Franciscus 2-I2-'32 Rotterdam S.W. Holwerda, Kornehs Theo 24- 4-'45 Drachten Gk. Hommes, Markus Ate 26- 2-'42 Leeuwarden E. Hooft, Irene Louise Aimette, 't 16- 4-'4i Vught R. Hoog, Bert de i-ii-'43 Waarder Gtk. Hoogendoorn, Gerrit Jan 7-12-44 Wijhe Gk. Hooghiemstra, Frederik 25- 3-'40 Bergum E. Hoor, Johan Eduard ten 20- 9-43 Emmen Gk. Hoorn, Comelis Alje van 7- 8-'42 Achtkarspelen Gk. Hospers, Lodewijk Maurits i6-io-'43 Hoogeyeen Gk. Houtman, Anje 9- 7-*42 Groningen Lsp.. Hoving, Grietje Annie Henderika 9-11-43 Groningen Gk. Hoving, Hendrik I- 4-'44 Emmercompascuum E. Hovingh, Menno Hendrik l7-i2-'43 Groningen Pe. Hudig, Ernst Wouter 14- 9-'44 Bussum Gk. HufFelen, Ida Geertruida van 31- i-'44 Oldebroek E. Hiuskes, Hendrik Willem Jan i8-i2-'44 Eindhoven Gtk. Huisman, Anne Willem 19- 3-43 Delden Gk. Huisman, Christien Geertje 29- 5-'44 Wildervank S.W. Huisman, Geert 12- 3-'44 Emmen R. Huisman, Johan WiUem I- 6-'42 Groningen SW. Huizinga, Mijntje Anje 21- 5-'44 Groningen Lne. Hulsebos, Anke 22- 2-'44 Groningen Wb. Hut, Gezinus 21- 7-44 Oude Pekela Wn. Hijlkema, Auke 22- i-*4i Groningen E. Hylkema, Bauckje Eelkje i-io-'43 Akkrum Ps.

Idsinga, Ids I- 8-'43 Nij-Beets Wn. Inia, Bintje 26- 6-44 Bergum Gk. Iwema, Klaas Albert 25- 5-'45 Ezinge Ws.

Jacobs, Bob II- 8-'29 Den Haag Gtk. Jager, Hendrik 23- 2-'44 Kolham E. Jager, Harmina Martina 23- 4-43 Groningen Lkl.

180 NAAMLIJST

Jager, Ummigje Siebeii 10-11-'42 Zwartsluis Wf. Jagt, Pieter Gerard van der 17- 3-'43 Leeuwarden Gk. Jansen, Else 5- 1-43 Arnhem Lfra. Jansingh, Jakob 26- 9-'4i Hoogezand Wb. Jassies, Adriaan I- 5-'42 Enschede Gtk. Jaquet, Georgius Fredeirik 4- 9-'43 Rotterdam Gtk. Jensema, Marianne 23- 8-'43 Helium Lfra. Jepma, Allardus 12- 5-'42 OosterHttens Gk. Jofriet, Jan Reinder Gerard 28- 5-'45 Zutphen Ww. Jong, Gornelis Jan de 6-io-'40 Nieuw-Buinen E. Jong, Pieter Johan de 8- 9-'44 Leeuwarden Gk. Jong, Rinze de 25- 3-'44 Scheemda S.A. Jong, Sijtze de 24- i-'44 Mantgum Rn. Jong, IJpe de i3-io-'44 Wanswerd Ws. Jonge, Jan Pieter Roelf de 31-12-40 Winschoten E. Jonge, Willemien de 5- 2-'45 Veendam Wb. Joosten, Geert Everhardus Hendrikus 18- 9-'44 Beilen Ws. Jorritsma, Jacobus E)irk 21- 2-'44 Bussum Gtk. Jurjens, Henderikus 9- 7-'44 Winschoten Ws.

Kaaijk, Ankie 9- 8-'45 Haarlem Wn. Kahrs, Trygue 23-11-'42 Sandnessjoen (Noorw.) Gk. Kamann, Henriette Lida Elisabeth I- 6-'44 Heemstede Gk. Kamperman, Frederik 7- 3-'44 ' Rotterdam Gtk. Kamphuis, Andreas 7- 9-'43 Groningen Gk. Kamphuis, Paul Frans 26- 6-'44 Leeuwarden E. Kamping, Johannes Gerard 28- 3-'44 Assen Ws. Kamps, Albert Reinier 8- 3-'41 Enschede S.W Kaper, Bob 12- 4-'43 Alkmaar Wn. Kapteijn, Else Maria geh. met Dassel 21- 9-'i5 Beetsterzwaag Li. Karper, Sverre Trygve i8-ii-'43 Moss (Noorw.) Gk. Kasemier, Ebele Ate 11-I I-'40 Groningen Wn. Kate, Fiebo Jan WiUem ten 7-5-42 Rotterdam Gk. Katgerman, Laurens 29- i-'4S Deventer Wn. Kats, Lodewijk Petrus Alexander van 9- I-'44 Den Haag R. Kemme, Siebrand Ludgerus 3- 3-'45 Wolvega Ww Keppels, Jan Martien 7- i-*44 Enschede Wf. Kerssemakers, Marianne 13- 3-44 Geldrop Wf Kerstholt, Franciscus Theodoras Sieger 22- 7-'44 Groningen S.W Keur, Stijntje Armigje 18- 3-'44 Leeuwarden S.A. Kip, Roely Sjoukje PieterneUa Johanna 26-11-42 Dalen E. Klaver, Henk 19- 4-'4i Nieuwebrug Gk. Klaver, Marten Menno 13- 6-'45 Gasselte Gk. Kleveringa, Klaassien 23-11-'42 Groningen S.A. Klunder, Antonius Johannes Hendrikus 28- 4-'45 Enschede Ws. Knottnerus, Daniel Ivo Meinhard , i7-ii-'44 Deventer Wn. Koets, Daniel Pieter 27- I-'40 Batavia (Indon.) S.W Kok, Peter WiUem 27- 8-'43 Slochteren Gk. Kolk, Hans Tony 21- 7-'44 Enschede Ws. Kolk, Marius Herman van der 10- 2-43 Ede Gtk.

isr JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Kolthof, Ronald 29- 3-'44 Almelo Gtk. Koning, Frans 27-l2-'39 Assen Le. Koning; Simon Cornells de I- 6-'43 Ridderkerk Gtk. Koningh, Adriaan Maarten de 8- 4-'43 Heerenveen Gtk. Kooistra, Bauke Rienk 23- 6-43 Surhuisterveen Wn. Koolman, Gerrit Harm 30- 9-'4i Den Haag E. Koopman, Maria Antonia Jozefa 24- 3-'44 Zwolle Gk. Koopman, Wilhelmus Henricus Maria 12- 4-'45 Oldebroek Wn. Koopmans, Tjalling 3- 4-42 Brunssum Gtk. Kooijman, Adolf 5- 7-'30 Rotterdam Wn. Korteling, Johan Gerard 16- 1-44 Doom Ws. Kortmann, Ferdinand Joseph Maria Bemardus 22- 6-40 Boskoop S.A. Kortmann, Franciscus Antonius Maria 25- 7-'42 Boskoop Gk. Kracht, Douwe 15- 9-'44 Harlingen Ws. Krakers, Bemardus Casper Maria 10- I-'43 Oldenzaal Gk. Kreulen, Dirk Antonius 14- 5-'44 Rotterdam Wb. Krips, Frans Arjen 16- 6-'4l Soerabaja (Indon.) Ps. Kristiansen, Per Henning 23- 7-'4i Kongsberg (Noorw.) Gk. Kroeze, Hubertus Franciscus Maria 24-I2-'42 Enschede Gtk. Krooshof, Gerda Louise 19-12-42 Alphen a/d Rijn Gk. Kruit, Kornclis 16- 2-'44 Sibculo S.W. Kruit, Nelly Elisabeth 8- 7-'44 Hardenberg Gk. Kruijer, Klaas Cornelus 11-I I-'40 Bindjei (Indon.) Ws. Kruijer, Yvonne Antoinette Thea 10-10-43 Groningen R. Kruyt, Gerdina Johanna 18- 8-'44 Utrecht Gk. Krijnen, Gerard I3-I0-'4I Apeldoorn E. Kviiper, Ema 26- 3-'44 Hilversum Wb. Kuipers, Herman 25- 6-'43 Musselkanaal Ps. Kuipers, Simon Klaas 27- 9-43 Sauwerd E. Kulseng-Hanssen, Sigurd 21- 9-43 Oslo (Noorw.) Gk. Kuper, Harm Hendrik 21- 8-'44 Emmen Wn. Kuypers, Mariamie Magdalena Nicolettc: 27- 3-43 Zwollerkerspel Wb.

Laan, Klaas Jacob van der 4- 3-'44 Sauwrerd Ws. Laan, Leendert van der 5- 3-'44 Drachten E. Laan, Pieter Johannes van der 10- 4-44 Groningen S.A. Labberte, Johannes 29- 7-'43 Groningen Gtk. Lamaker, Jolin 3- 2-'43 Schiedam Lg. Lambooij, Hermanns Theodorus Maria I- 9-'30 Leeuwarden Lg- Lameris,' Geert Hendrik ^ 19- 2-'44 Groningen Ws. Lameris, Margaretha Elisabeth 4- 5-42 Rotterdam Lne. Lamp, Stanley Marcelino 6- 4-'42 Willemstad (Cur.) Pe. Landeweer, Eduard Johannes 7-12-43 Havelte Gk. Lange, Femmanm Antonius Jozef de 4-11-'44 Groningen Ww. Langendijk, Petrus Paulus Franciscus 25- 2-'42 Beverwijk E. Leertouwer, Heinrich 27- 5-43 Groningen Gk. Lefeber, Anthony 6- 8-'43 Voorburg Gtk. Lenselink, Willem 31- 3-'44 Amsterdam Ws. Lente, Geert 28- 2-'4I Meppel S.W.

182 NAAMLIJST

Lichtenbelt, Jan Henderik 5- 3-'45 Utrecht ■ Wn. Lier, Geert Evert van 21- 9-'4i Groningen E. Lingen, Margrietha Harmina van 9-io-'44 Groningen R. Lingsma, Engbert 4- 4-'4i Lippenhuizen . E. Linker, Klaas l8- 2-'39 Haulerwijk Ww. Lintvelt, Jacob Hendrik 11-12-42 Enschede Lfra. Lolkema, Peter Cornells II- 2-'4I Groningen Ps. Loon, Paul van i3-i2-'43 Amsterdam Wn. Loopstra, Oene 29- 9-36 Heerenveen Ps. . Ludemann, Johanna i5-ii-'39 Groningen Pe. Ludwig, Jan 5- 7-45 Snulde Ws. Ludwig, Werner Johann 28- 8-44 Groningen Rn. Liunge, Willem 18- -5-'44 Schoonloo Wn. Lvrnow, Dirkjohan 4- I-'42 Den Haag Gk. Luijendijk, Pieter Jacobus 6- 7-'42 Spijkenisse Gk.

Maanicus, Henricus Andreas Antonius 4-i2-'43 Amsterdam Gtk. Maarsingh, Aike 26-11-43 Wijnjeterp E. Makel, Henk 25-ii-'43 Almelo Gk. Makkes van der Deijl, Jan Andries 20- 2-44 Hijlaard Ws. Makkinga, Cornelia Gerda Ida 5- 8-'42 Heerenveen S.W. Mangnus, Joseph Emile Louisa 23- 7-'40 Stoppeldijk Gtk. Mark, Antsje Tsjitske van der ii-ii-'43 Beetgum Lne. Maters, Pieter 24-r2-'43 Werkendam Gtk. Meer, Eeke van der 4- 7-*44 Ferwerd Ps. Meer, Reint van der i4-io-'32 Wijnjeterp Lne. Meer, Tjeerd van der 31- i-'45 Britsum Ww. Meihuizen, Lucie II-I2-'42 Sappemeer Gk. MeUema, Klaas Jouke 14- 5-'43 Sneek Gtk. Methorst, Henriette Aleida 21- 8-'44 Arnhem ■ Lfra. Meuleman, Dirk Gerrit 15- 5-41 Roosendaal Ws. Meulen, Bouwe Daniel van der 14- 2-'43 HeUendoorn E. Meulen, Bieuwe Fokke van der 25- 7-'43 Drachten S.W. Meulen, Douwe van der 27- 8-'44 Thorn Ws. Meulen, Fimke van der 6- 4-'42 Gramsbergen Gk. Meulen, Hendrik Johannes van der 13- 8-'44 Kampen Ws. Meijer, Ada i<5-ii-'42 Sliedrecht Gtk. Meijer, Bart Jan 16- 6-'25 iZvirolle S.W. Meijer, Everwijn 31- 8-40 Hillegom Gk. Meijer, Hans Daniel 15- 5-'44 Amsterdam Ws. Meijer, Luitje Pieter 8- 5-'44 Veendam Wb. Miedema, Annie Hendrika 8- i-'44 Hengelo Gk. MolthofF, Rudolf Hendricus Theodorus Marie i8-ii-'44 Woerden Gk. Montenberg, Diederick 9-11-43 Den Haag Gtk. Moquette, Frederic Jules Pierre i6-i2-'40 Nijverdal R. Mul, Dirk Johan 27- 4-'43 IJsselmuiden Ws. Mulder, Gerard Johan 3i-io-'44 Garijp Ws. Mulder, Hendrik Cornells 23- 9-'43 Zwolle E. Muller, Niels Frederik 29- 5-'42 Geleen Wf.

183 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Munck, Willem de 25- 3-'40 Groningen Wn. Muurling, Lambertus 28-11-42 Oosterzee Gk.

Nap, Hendrik 24- 9-'43 Almelo Gk. Nauta, Karst 22- 6-'43 Bergen op Zoom R. Nerk, Hilda van 4- 7-'4i Hilversum Le. Nentjes, Jan 28- 1-44 Ommen Wn. Neumann, Gottlieb Eduard 24- 8-'4r Amsterdam Gtk. Neuijen, Herman Abel 20-10-43 Deventer S.W. Niemeijer, Riepke Jan l4-lo-'4i Groningen S.A. Nieuwenhuizen, Kees Harm Sybrand van den 5- 7-'42 Utrecht Gtk. Nigtevegt, Lars Ate van 13- 4-43 Amsterdam Le. Noordhoff, Sierk 27- 2-'44 Leeuwarden Wb. Noordik, Jan Hendrik 2- 7-'44 Emmen Ws. Noorman, Jakob 7-11-'44 MedembHk ' Le. Nord, Terje / 2- 4-'43 Oslo (Noorw.) Gk. Noten, Jean Baptist Gerardus Maria 8- 5-43 Helmond Wf. Nijborg, Lips Berend 9- 5-43 Groningen S.W Nijhoflf, Poppo Reinder Else 25- 5-'40 Bandung (hidon.) E. Nijkamp, Willem Gerhard 22- 7-*43 Deventer E. Nijmeijer, Albertus CorneUs 17- .7-'40 Zwolle \R. Nijs, Johannes Petrus 2-I2-'42 Rotterdam Gtk. Nijsing, Jan Dirk Gelmer i6-i2-'40 Emmen E.

Oddens, Roelof Pieter 21- 2-'45 GUmmen E. r Offerhaus, George AUard 23- 8-'44 Haren R. Oldeman, Willem Leonard i6-lo-'43 Groningen Wf. Olgers, Gerhard Hermannus: 16-3-'44 Emmen Wn. Olpheri, Hans Anthonius Jan van 25-i2-'43 Steenwijk Ww Olst, Abel van 29-11-'44 Delfstrahuizen Ww Olthof, Hindericus 22- 7-'44 Veendam . Ww Onneweer, Petrus ComeUs 18- 4-'34 Woerden . Lfira. Oort, Robert Piet van 4- 7-44 Gorinchem Gtk. Oosten, Jan van 5- 4-'42 Leeuwarden E. Oosterhoff, Ite Lucas Ewald i8-io-'44 ■Aduard ,E. Oosterhuis, Comelis Jelte 31- 7-'42 Wirdum Lsp. Oosterman, Jozef Herman Ignatius 24-I2-'40 Veendam Wn. Oosthuizen, Wim 12-11-'44 Naarden Ww Oostindier, Jogchum 3- 8-44 Groningen Wn. Orie, Sybrandus Aloysius Maria 2- 3-'45 Coevorden Gk. Osinga, Eelkje 23- 5-'45 Deinum Gk. 0slebye, Per 10-11-42 , Oslo (Noorw.) Gk. Otzen, Dirk 13- 4-'45 Kampen Wn. OudeBrunink,JohannesBernardusMaria i- 5-43 Oldenzaal Gtk. Over, Geert Martijn 25- I-'44 Amersfoort E. Overeem, Ruurd 2- 7-'44 Alkmaar R.

Pameijer, Jan Hendrik 2- 7-'42 Deventer Gk. Parqui, Maria Stephanie 22- I-'43 Hoogeveen S,W

184 ^NAAMLIJST

Pepplinkhuizen, Lolke 20-I2-'43 Leeuwarden Gk. Pesch, Robert van 23-ii-'4l Wassenaar E. PfeifFer, Anne Tonie 21- 5-'42 Almelo Lsp. Pieters, Anneke Martina 4-10-43 Haarlem S.W. Plaats, Agathe Louise van der 21- 8-'43 Maastricht S.W. Polman, Roelof Willem 22- 2-45 Enschede Wn. Posthuma de Boer, Abe 19- 1-44 Leeuwarden Ws. Posthumus, Jouke 17- 7-'42 Witmarsum Ww. Postma, Gerlof 5-11-44 Doetinchem Ws. Postma, Gerlof Jan Sybren 8- 1-44 Heiloo E. Postmus, Joukje 18- 5-'44 Drogeham Wf. Pot, Pieter Johan Albert van der 19- i-'45 Deventer Gk. Prakken,Jan io-io-'44 Langedijke Ww. Praktiek, Jacoba Johanna 23- 5-'42 Sappemeer Gtk. Prins, Ella Lemiena 5-ii-'i7 Den Haag Ps. Prinsen, Wiebe Willem 15- 6-'43 Steenwijkerwold S.A.

Quist-Hanssen, Glaus 5-i2-'4i Bergen (Noorw.) Gk.

Raa, Dirk Jan te 7- 7-'44 Eibergen Ww. Radstake, Jacobus Bernard 19- 9-'43 Meppel R. Raemaekers, Leonardus Gerardus Joseph II-II-'42 Maastricht Gtk. Rakhorst, Jacob WUlem 25- 3-'43 Voorst Gtk. Rasker, Elena Jeannette 24- 9-44 Groningen Wf. Reckman, Michael Dominicus Maria 23-io-'4i Borne Ws. Reen, Frans Siebe 13-10-42 Leeuwarden Gtk. Regoort, Maarten 16- 2-44 Wisch Gk. Regt, Johannes Gerardus Cornells Mattheus de 3- 9-'43 Leidschendam Gtk. Reichman, Hendrik Gerard 3-ii-'43 Steenderen Gk. Reiffers, Jacob 5-11-40 Loppersum Ws. Reuland, Eric Jacob 25- 5-'44 Rotterdam Wn. Richters, Hendrika Wilhelmina 4- <5-'43 Den Haag Ps. Ridder, Bartholomeus Cornells Antonius de 7- 1-43 Groningen Gk. Riemersma, Johannes Bonifacius Julius 2b- 3-'45 Franeker Wn. Riet, Gerhard Jan van de 30- 9-37 Gramsbergen Ps.; Binde, 0yvind 23- 3-'42 Oslo (Noorw.) Gk. Ritsertia van Eck, Evert Jan 7- I-'43 Schiedam S.W. Ritzema, Wiepko Johannes 24- 8-'40 Oldekerk S.A. Rogaar, Jeannette 23-I2-'4I Amsterdam R. Roggema, Jacob 28- 5-'39 Groningen Ps. RoUema, Harm i4-i2-'43 Groningen Le. Rompen, Jozef Frans Marie Bemhard Leopold 21-5-42 Kerkrade Gk. Roo, Johannes de 2-12-41 Oosterwolde G. Roos, Jan Piebe 15- 6-'43 Elst Gtk. Roosjen, Gerrit 4- 7-'45 Groningen Ps. Rosier, Cornehs Johaimes 10- 2-'20 Rotterdam Le. Rosingh, Harmans Fredrik i2-io-'44 DePunt Wn.

185 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Rost Onnes, Pieter 18-11-'43 Sao Paulo (Bra2.) R. Rouveroij van Nieuwaal, Emile Adriaan Benvenuto van I- 7-'39 Eindhoven R. Rouwe, Johannes Dirk •21- 8-'44 Grouw ' Wn. Roijen, Eduard Willem van 34- 9-'44 Menaldumadeel Wn. Runliardt, Dick John 28-i2-'39 Groningen R. Rupke, Nicolaas Adrianus 22 -l-'44 Rotterdam Wb. Ruijsink, Alexander Ferdinand Janco 21- (5-'44 Assen Ws. Rijnten, Theodorus 23-10-43 Amhem Ws. Rijpma, Sjoerd Sybren 22- 5-43 Amsterdam R.

Salomons, Roelof Kornelis 20- 1-40 Rotterdam Ps. Sande, Johannes Pieter van de 29- I-'43 Middelburg Ps. Santema, Martinus 14- 4-'40 Oosterlittens Pe. Sauerborn, Alfred Jan 22- 9-43 Groningen Gtk. Schaaf, Albert van der 18- 8-'40 Leeuwarden R. Schade, Alexander Constant 24-io-'43 Venlo Gk. Schalk, Anne Maria van der 27- 9-'42 Amersfoort Gk. Schalkwijk, Onno van 27- 4-'43 Velp • E. Scharp, Jan 19- 4-'45 Enschede Ws. Schat, Maaike Lijsbert 20- I-'44 Nieuwehorne Gk. Schedler, George Josef 22-.9-'35 Semarang (Indon.) Gtk. Scheltens, Janny Woppie 25- 2-'44 Delfzijl Ps. Scliipper, Jan Joost 5- 5-'43 Eindhoveii . Gk. Schinitz du Moulin, Dorothec Jacqueline; 20- 6-'44 Breda Ws. Scholte, Tetje Lysbert 19- 7-41 Ezinge Lfra. Scholten, Theodorus Wilhelmus 6- 5-'44 Deventer Wn. Schoot Uiterkamp, Antonius Johannus Maria 17- i-'44 Zwollerkerspel Ws. Schotte, Helena ■ 3- 9-'4o Den Haag Ps. Schoute, Albert Louis 4- 3-'44 Wassenaar Ww. Schouten, Marie 29- 5-'3i Rotterdam S.W. Schreurs, Theodoor Joseph Ghislain 6- 5-'39 Tegelen Gk. Schudel, Willem Joost 8- 7-'44 Reading (G.B.) Gk.. Schuitema, Keimpe Abel II- l-'44 Delfzijl Wb. SchuUer, Adelheid Emma I2-I2-'43 Beek Wf. Schut, Hendrikus Jacobus 29-iI-'44 Apeldoom Wf Schutte, Harm KomeUs 2- 5-'42 Hasselt Gk. Schuur, Jurrien Rinse Gerrit ■9- 8-'44 Leeuwarden . S.A. Schuur, Willem Albert 17-3-44 Stockholm (Zweden) Ww. Senneker, Jannes .21- 9-'44 Winsum Wn. Siebenga, Hinke Janny 25- 5-'42 Grijpskerk , S.W. Sierksma, Ale Oene 28- 3-44 Kampen S.A. Sierksma, Gerardus 16- 4-'45 Kampen Ww. Sikkema, KomeUs 20- 8-'4i Groningen E. Sikkens, Martinus Albert 10- 3-'43 Nunspeet Wn. Simons, Tewds Jan Lammert 4- 6-'43 Enschede Gtk. Siiminghe Damste, WiUem Arjen 25- 5-43 Leeuwarden ' R. Sixma, Hendrikje 9-3-44 Oosterwolde S.W. Slager, Jan Johannes 13- 2-47 Westeremden Ww.

186 NAAMLIJST

Slegtenhorst, Christina 22-I0-'26 Djokjakarta (Indon.) Ps. Sleijfer, Dirk Theodorus l7-i2-'43 Leeuwarden Gk. Slobben, Geert 4-ii-'39 Groningen Rn. Slotsvik, Ludvig Krohn 14- 5-'40 Oslo (Noorw.) Gk. Sluis, Arend van der i6-l2-'43 Hattum Wf. Sluis, Meent Wilhelm van der 15- i-'44 Forbach (Duitsl.) S.A. Sluis, Rigtje Foekje van der II- 8-'44 Aegum Gk. Smeenge, Albert 23- 9-'44 Coevorden E. Smeets, Joannes Henricus Josephus 27- 8-'43 Helden-Panningen Gtk. Smidt, Albert Engelhard Jan 14- 2-'44 Groningen R. Smidt, Erwin de I- 8-'44 Den Haag E. Smit, Piet Simon 19- 3-'44 Midsland Gk. Snoep, Marinus Cornells 3i-io-'44 Rotterdam Gtk. Sol, Machiel 14- 6-'4i Wapserveen Wn. Sorber, Johan Christiaan II- 4-'40 Den Haag Ws. Spaandef, Simkje 20- 4-'45 Oostermeer Wb. Spanhoff, Johannes Gerardus 26- 6-'39 Oss Wf. Speleers, Brigitta Maria Anna Wilhelmina 2-11-'44 Maastricht S.W. Speleers, Jeroen Paul Johannes Maria 19- 9-'43 Maastricht Gk. Spritzer, Ralph 19- 9-'44 Cura9ao Gk. Stam, Gerard Jan 22-10-42 Deventer Gtk. Stap, Jochum 7-io-'30 Leeuwarden S.A. Starmans, Petrus Joris Maria 28- 9-'38 Nijmegen Ldu. Starreveld, Jacobus Gerardus 28- 6-'43 Amsterdam Gk. Staverman, Irene i8-io-'42 Leiden Gk. Steenhuizen, Doeke II- i-'44 Heerlen Gk. Steenhuizen, Gerard 9-11-'43 Groningen Gk. Steensma, Klara Tine 22- 4-'39 Bolsward Wf. Stekelenburg, Eppe Claas 7- 4-'44 Alphen a/d Rijn Gtk. Stel,Jan 9-ii-'4i Gieten Wn. Stellingwerff, Jacob WiUem 27-I2-'4I Groningen Wa. Stienstra, Adriaantje Wilhelmina I-I2-'42 Texel Wb. Stoel, Johannes Hermannus 29- 2-'44 Oosterwolde E. Stoker, Marijke Joanna Margretha 12- 4-'44 Assen Ps. Stork, Peter 5- 3-'43 Bloemendaal Lkl. Strik, Nico van 6- 5-'4i Batavia (Indon.) Ws. Struijk, Johanna Margarita Aletta i8-i2-'43 Goes S.W. Stuijvenberg, Johannes van 18- 2-'44 Deventer , Wn. Suurnieijer, Johannes Georgius 5-io-'4i Hoogezand Ws. Svilas, Arne Bertol 13- 9-'43 Oslo (Noorw.) Gk. Swierenga, Anthonie Magrieta 17- 8-44 Groningen Lkl. Sijbers, Antonius Theodorus Franciscus 8- 7-'43 Venray Wb Sijtsema, Tjepke 30- 4-'4i Gersloot G.

Talstra, Louw Frans 27- 5-'44 Middelstum Wn. TeerHng, Geert Jan 18- 9-'44 Groningen E. Tempelaar, Andre Francois 28- 4-'44 Den Haag Gk. Tempelmans Plat, Herman 21- 5-'44 Enschede Wst. Thalen, Derk Catharinus Peter I- 5-'43 Beilen Wb,

187 JAARBOEK RIJKSUNIVEESITEIT

Thedinga, Irene i6- 3-'42 Zutphen Ps. Themmen, Jacoba Wilhelmina Frederika 31- 7-'44 Sneek R. Thissen, Gerrit Jan 21- 7-44 Balkbrug S.A. Thoma, Harmannus 9-i2-'44 Groningen E. Thorig, George Eduard Willem 23- 4-'40 Medan (Indon.) Ws. Tiesinga, Catharina Anna i5-io-'4i Meppel Ws. Timmer, Victor Harm Minte 27- 4-'45 Assen S.A. Timmerman, Zwaantje I- I-'44 Ter-Apel Gk. Tissing, Frederik Willem 2I-I0-'42 Lisse Gtk. Tjebbes, Michiel l6-I2-'42 Naarden Lkl. Tolner, Harm I2-I2-'44 Zeyen Wn. Trees, Johanna Margaretha 7- 5-'43 Rotterdam Gtk. Trimbach, Cornelis Johannes Maria 18- 4-44 Leeuwarden Wb. Tromp, Hijlke 26- 7-'44 Sneek Lne. Trox, Ate 29- 9-'44 Groningen Wb. Tuin, Sietse van der 6- 2-44 Groningen Wn. Tuijl, Willem Hendrik van 24- 7-'4i Den Haag Wn. Tijink, Albert Jorden 12- 9-'44 Arnhem ■ Gtk. Tijms, Wigbolt 27- i-'38 Westerbork S.A.

Udding, Harm I- 2-'44 Annen Ww. Uildriks, Adriaan Klaas Jan 14- 5-'43 Valthermond Gtk. Uilkema, Richolt UbboJuw 26-9-40 Hoog-Soeren S.A. UijtdewiUigen, Johannes Leonardus 2- 4-'i8 Schiedam R.

Valk, Renze Wipke 5- 2-'37 Wartena Pe. Valk, Jeanette van der 2- I-'42 Soerabaja (Indon.) S.W. Valstar, Robin Paul 3- i-'42 Eindhoven Gtk. Vastenburg, Gerhard 22- 9-43 Meppel Gk. Veelen, Remmelt Willem Marinus van 7- 5-'40 Vught Gtk. Veen, Theo Johannes i3-i2-'43 Drachten R. Veen, Marijke Erna van 30- 4-'43 Konigshofen (Duitsl.) Lg. Veen, Martinus Engelbertus van 21- 9-43 Groningen Ps. Veen, Astrid van der 28-10-43 Appingedam R. Veen, Abraham Jan van der 28-io-'4i Leeuw^arden Ws. Veeneklaas, Ruut Marianne 24- 4-'44 Doesburg S.A. Veenhoff, Egbert 2-io-'43 Groningen Ws. Veenstra, AUe 26- 8-'4i Veenwouden Wn. Veld, Wietske Liesbeth ter 18- 2-'43 Groningen Le. Veldhuis, Ruurd 24- 9-'42 Menado (Indon.) G. Veldhuis, Willem 24- 4-'42 ZwoUe E. Veldhuizen, Hendrik Jan II-I2-'42 St. Pancras Gk. Veldman, Jan F,d/e 23- 7-'42 Sloten Gk. Velsink, Theodoras Albert 25- i-'4i , Leeuwarden Gtk. Velthuijsen, Lucie Femmie van 29- 3-44 Vledder Lfra. Ven, Jan Godfried van de 27- 3-'44 Haarlem Gk. Ven, Antoine WiUem van der 24-io-'44 Enschede E. / Venema, CorneUs Gerrit 7- 8-'44 Heerenveen Ps. Venema, Sikko I- 8-'43 Groningen Gtk. Verburg, Cornelis Arjeri 30- 6-41 Wageningen S.W. Verburg, Eunice Severa 9- 6-'43 Wageningen Ps. SrAAMLIJST

Verburg, Willem Willebrord Vincent 2- 4-'45 Ouder-Amstel E. Verhoog, Arie Cornells 20-12-44 Groningen E. Verkouw, Hendrik Tijmen I- 4-'44 Zwolle Ws. Verspyck Mijnssen, Jan Steven 28- 2-'43 Haarlem R. Veur, WilhelmusMarius van der 21- 7-40 Winterswijk Lne. Vierhout, Ronald Johannes i-ii-'44 Amsterdam Gk. Vinckers, Jan 6-11-'43 Coevorden Gk. Vink, Frits Steven 6- 2-'40 Haren E. Vinne, Jakob van der 7- 8-43 Nieuwlande Wf. Visjager, Nico 27- .4-'43 Amsterdam R, Visscher, Johannes 5- 3-44 Zwolle E. Visser, Jan 28- 8-'40 St. Jacobiparochie E. Visser, Melchert 29- 9-'42 Koog a/d Zaan Gk. Vlag, Nanno van der i7-io-'3i Borger R. Vlieger, Marijke Jannie de 9-ii-'42 Leeuwarden S.W. Vliet, Comehs van der 30-ii-'43 Beilen R. Vlugt, Catharinus van der 13- 6-40 Hemrik Pe. Vogelaar, Henricus Petrus 3- 9-'40 Leeuwarden Ps. Vooren, Floris Willem Cornells Julius van de II- 6-'44 Amsterdam E. Voorma, Rensinus Willem 23- I-'40 Smilde Ws. Vos, Margaretha Adriana de 21- 6-'44 Vlaardingen Wf. Vreeman, Antoni Marius Philip 8- 6-'44 Lochem E. Vries, Pieter 24- 5-'44 Eestrum Wn. Vries, Arnold Sipke de io-i2-'43 Het Bildt Wn. Vries, Attje Tettje de 27-I2-'4I Steenwijkerwold R. Vries, Doeke Douwe de 6-10-41 Leeuwarden Ww. Vries, Jacob de 4- I-'40 Steenwijk Ldu. Vries, Jan de 20- 1-42 Groningen E. Vries, Pieter Bouwe de i9-ii-'40 Groningen S.W. Vries, Robert de 13- I-'41 Utrecht R. Vries, Rembrandt Jacob de 10- 6-'43 Zwartsluis Gtk. Vries, Raymond Rogier de 3- 3-43 Nijmegen Gk. . Vries, Suzanne Berendina de 14- 6-'43 Ter-Apel Gk. Vries, Ybele de 20- 8-'44 Bergum Wn. Vries Robbe, Pieter Frederik de 26- 7-'44 Arnhem Gk. Vrijen, Jan 5- 3-'44 Groningen Ww. Vuijk, Leendert 5- 4-'40 Rotterdam Gtk.

Wal, Herman van der 28- 3-'45 Groningen Ww. Wal, Taeke van der 22-I.2-'43 Drachten Gk. Walburg Schmidt, Henri Rene 5- 6-'44 Oegstgeest Ww. Walle, Marien van der , 3- 4-'42 Noordwolde E. Wamelink, Gijsbertus CorneHs AntoniusIS II- 4-'44 Uithuizen S.A. Wanders, Jannie WiUemien 25- 6-'45 Ruurlo Gk. Wardekker, Willem-Lenard 5- i-'44 Veenendaal Pe. Wassenaar, Hette Cornelis 27-io-'40 Sneek E. Wassenaar, Theuntje Ytje ■ 2- 8-'43 Rijswijk Gk. Wedemeijer, Theodorus Dominicus Josephus Maria 19- 5-'42 Berlicum Gtk. JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Wceiiing; Gcert 13- i-'45 Assen S.A. Weert, Hans de 22- 8-44 Assen S.A. Weide, Gerrit van der 24- 7-'40 Heerenveen G. Weidgraaf, Johannes Henderiekes 5-I2-'42 Middelhamis S.A. Welling, Gjalt Wietze 9- 6-'45 Heerenveen Ws. Wely, Anne van 30-10-43 Zetten Gk. Werf, Margriet van der 9- 6-'44 Gdrinchem Lfra. Werf, Piet van der 7- 2-'43 Heerenveen E. Werif, Dirk van der 30- 5-43 Beverwijk Wf. Werff, Frank Richard van der 23- 5-'45 Amsterdam E. WerfF, Hendrik van der 20- 2-44 Amsterdam Rn. Werff, Jan van der 19- 5-'44 Groningen Wn. Wesseling, Arend 9- 4-'44 Wildervank Gk. Wessels, Egbert Johannes 29-ll-'43 Groningen Ws. Wessels, WUhelmus Gerhardus Johannes Maria 29- 9-'4i Dedemsvaart E. Wester, Sijtske 7- 5-'44 Boornbergum Wb. Westerdijk, Giezine 6- 3-'39 Kantens Gtk. Westerhoek, Jan Hendrik 17- i-'32 Groningen E. Westerhuis, Rjnze 7-i2-'43 Enschede Gk. Westers, Margaretha Gesina 23- 4-'45 Oterdum Wf. Weijdoni Claterbos, Roelientje Jantina van 22- 7-'37 Groningen S.A. Wezeman, Rikste 16-11-44 Groningen Gk. Wiarda, Gerard Gustaaf 14- 8-'44 Amsterdam Wn. Wiechen, Geertruida Anna Margaretha van 19- 8-'44 Zwolle Gk. Wielen, Johannes Gerhardus van der 29- 6-'42 Sneek R. Wierenga, Hendrik 29- 8-41 .Roodeschool Gk. Wieringa, Jan Gerard Willem 4-l2-'44 Beetsterzwaag Wn. Wiersma, Grietje 19- i-'44 Leeuwarden Wb. Wiersma, Pieter 22- 4-43 OosterUttens Gk. Wiersum, Reinhard Willem Egbert 29- 2-'44 Groningen Le. Wierts, Hendrik l0-il-'43 Emmen E. Wilts, Geert 2- 4-'44 Onstwedde Gtk. Wind, Hendrik 5- 3-'42 Stadskanaal Gk. Witpaard, Jan II- 8-44 Heerde Wn. Witvoet, Ronald Albert 9- 7-'43 Gcnemuiden G. Wolde, Everhardus ten 2- 7-'44 Meppel Wf Woldring, Hendrik Egbert Sipke 25- 7-'43 Leeuwarden S.W. Woldseth, Karl Erik 3- 3-'42 Hamar (Noorw.) Gk. Wolthuis, Hendrik 27- 3-40 ' Delft Gtk. Woltjer, Robert Herman 29- 8-'4i Numansdorp R. Wortmaim, Gerhardus Antonia 18- i-'35 Veendam R. Wouda, Sytskc 12- 5-'43 Grouw S.W Woude, Evert Jan van der 18- 5-'44 Winterswijk Lg. Woude, Johannes Komelis van der 23-ii-'39 Groningen Gk. Woudhuizen, Jan 17- 5-'43 IJzendijke Gk. Wright, Arthur Nicholas Ramsay 3- 9-'40 Londen(G.B.) LsL Wijffels, Wopke Maurice Julius Eugeniusi 9- 1-45 Leeuwarden Gk.

190 NAAMLIJST

Wijk, Wiebe van der .12- 2-'44 JVlenaldumadeel E. Wijnberg, Maria Jeanne 17- i-'44 Amsterdam Ps. Wijnstra, Johannes Geert 26- 7-'44 Drachtster Compagnie Wb.

IJpma, Nicolaas Jacobus 23- 1-19 Franeker Lg.

Zandberg, Kornelis 15- 8-'33 Kollum Wn. Zeelenberg,'Hendrik Jan . 25- 3-'40 Heemstede Gk. Zeijst, Antoon Herman Maria van 19- 9-'32 Utrecht E. Zonnenberg, Bertha 20- 9-'42 Haren Wb. Zuhorn, Carl Petrus Herman 2- 7-'42 Groningen E. Zuideveld, Engelina Meentje II- 8-44 Usquert Gtk. Zuurmond, Jeanne 9- 5-'44 Zwolle Gk. Zwart, Theunis Simon 3- 9-'44 Linde Gk. Zweepe, Klaas 26- 5-'45 Sneek Wn. Zwol, Hylke van 20- 6-'44 Terwispel S.W. Zijp, Elzo van der 16- 9-'40 Sneek Gk.

191 NAAMLIfST

VAN IN I962-1963 VOOR HET EERST TE GRONINGEN INGESCHREVEN STUDENTEN REEDS EERDER ELDERS INGESCHREVEN

Geboorte- Geboorte- Facul- Naam datum plaats teit Abma, Gerben Willem 12- 7-'42 Folsgare G. Adamsj James Leroy 5- 4-'4i Houston (U.S.A.) ' Ww. Aldershoff, Raango 21- 4-'39 Groningen E. Ammers, Eric Wout van 22- 8-'44 Veendam Ww. Arslanbayrak, Ismail 26- 6-'33 Samsun (Turk.) Gtk. Beekhuis, Michael Hans ' . 25-II-'42 Zaandam Gk. Beentjes, Simon Cornells ' , • 9-10-22 Den Haag Gk. Begemaim, Geertruida Albertha , geh. met Spek van der 28- 5-'38 Bandung (Indon.) L&a. Benescia, Allan, Severinus Carel 16- 7-'2I Paramaribo (Surin.) GK. Berg, Marius 3- 2-'32 Bilthoven Ps. Biesma, Hedde II- 6-'36 Drogeham Lsem. Boersma, Anne 30- l-'43 Leeuwarden E. Broekstra, Hendrik Jan 2- I-'24 Zaandijk Lkg. Bijl, Jan van der II- 9-'40 Alkemade Gtk. Clement, Jan i8-lo-'34 Alkemade • E. Davids, Hendrik i6-io-'29 Groningen Ps. Delbeek, Jan Card 29-I0-'32 Stompwijk G. Donkersloot, Hendrik Herman 23- 3-'38 Sneek Gtk. Drewes, Hendrikus 18- 6-'37 Born R. Drooge, Dirk Eduard van II- 8-'4l Makkum Wn. Erp, Josephina Wilhelmina Maria van geh. met Borghouts 10-11-30 Utrecht Ps. Genne, Meindert van 29-10-42 Zwolle S.W. Groeneweg, Johannes 6- l-'27 Princenhage Lkg. Groot, Ernst Alko Hendrik de 16- i-'4i Groningen R. Haan, Dirk Herman de 23- 5-38 Groningen S.A. Haan, Joannes Maria de 15- 5-39 Wijchen Le. Haan, Simon de 25- 2-'20 Augustinusga Lr. Hof.Jan II- 8-'4i Vledder Ldu. Hristov, Dragan 26- 8-'32 Skopje (Joegosl.) Lsl. Kerkhof, Henricus 3- 8-'4i Antwerpen (Belg.) Gk. Keulen, Tjenno Hotze 26-i2-'43 FoUega Gtk. Koelman, Gerda Annie Geertruida 15- 4-'39 Amsterdam Ps. Koole, Jan Aamoud i5-i2-'40 Naaldwijk Lsem, Kraan, Gijsbertus 14- 4-33 Hattem Lfra. Kuipers, Hendrik Bart 21- 3-'44 Hengelo Gk. Kussendrager, Hendrik 29- 7-'43 ' Gorredijk E.

192 NAAMLIJST

Kvambe, Vidar Ove 25- 5-40 Oslo (Noorw.) Gk.

Lasten, Humphrey Edmund Manuel i6-ii-'4i WiUemstad (Cur.) Gtk. Leek, Marianne Catharina Josephine Christine van 6- 3-'37 Amsterdam Wf. Lijn, Frits van der 26- 4-'37 Amsterdam Gtk.

Morel, Johannes Bernardus Franciscus io-io-'38 Rheden E. Mulder, WiUem 9- 5-'4i Stadskanaal Gk. Muller, Tessie Ann geh. met Putt van der 19- 6-'35 Nijmegen L.

Niemel, Herman Rene 23 -6-'27 Paramaribo (Surin.) Gk. Ninck Blok, Eduard Hendrik Joan 8-io-'43 Brouwershaven Ps. Noordmans, Jacob 28- <5-'24 Parrega G. Okhuizen, Augustinus Geertruida Johannes 28- 8-'39 Culemborg Gtk. Olivier, Leendert Johannes Joseph 26- 9-'02 Den Haag Lkg.

Pentinga, Hendrik Herman Christiaan 20- 3-'41 Utrecht Ww. Perizonius, Wladimir Rutger Karel 19- 9-'42 Den Haag R. Picard, Johan Frits Hijmen 28- 2-'4I Rotterdam Ws. Pol, Rudolf van der 8- I-'32 Amsterdam E. Portielje, Pauline Antoinette 9- 8-'4i Amsterdam Lg- Pothof, Bernardus Franciscus Lebuinus 2- 4-'36 Gendringen Gk. Putt, Johan Hendrik Adriaan van der 24-ii-'3i Eindhoven R.

Reiding, Jacob 28- 5-'42 Hoom Wn. Rens, Theresia Anna Hubertina Maria van 15- 5-43 Weert Ps. Rensmann, Michael Rainer Franz 12- 5-'38 Berlijn (Duitsl.) Ldu. Rheeden, Herbert Cornehs van 15- 7-'37 Djember (Indon.) Lkg. Ruys, Gertrudus Cornehs 24-I2-'27 Den Haag E.

Schadee, Hermannus Adrianus 3- I-'40 Rotterdam R. S chipper, Marianne Hermina 26- I-'42 Hoogeveen Lw. Schouten, Henrikus Antonius Leonardus 2- 5-'40 Doetinchem S.A. Seerden, Bob Paul Antoine 29- 5-'38 Batavia (Indon.) ^ Gk. Siesling, Gerrit 30-io-'28 Groningen Lfra. Soeting, Adriaan Gerrit 23- 2-'27 Amsterdam G. Sorgedrager, Niels 27- 1-42 Soerabaja (Indon.) Gk. Swen, Hendrik Matthijs 13- i-'42 Soerabaja (Indon.) Ws. Tattje, Hendrik Evert Pieter 21- 2-'42 Utrecht Gk. Thio, Sie Boen i8-io-'27 Bandoeng (Indon.) L. Tjon A Joe, Stuart Stanley 13- 6-'3i Paramaribo (Surin.) Gk. Verstegen, Dick 26- I-'41 Leiden Gtk. Vos, Frederik Johan de 20- 7-35 Medan (Indon.) Ps. Wierda, Nico Anton 6- 8-'40 Haren E. Willielmy, Mariette WiUemina 22- 7-39 Oud-Beyerland S.W. Wijn, Lisetje Elsje de geh. m. Spijkerboer 27- 9-'36 Ridderkerk S.W.

193 NAAMLIJST

VAN IN 1962-I963 VOOR HET EERST INGESCHREVENEN OPLEIDING M.O. AKTE

Geboorte- Geboorte- Facul Naam datimi plaats teit

Adam, Herman Bernard Nicolaas Bram 26- 6-'42 Bandung (Indon.) Lg- Alting van Geusau, Jkvr. Erica Rozemarijn 15- 4-'44 Santpoort Lfra. Ameijde, Marijke Antoinette van 5- <5-'43 Breda Lfra. Asperen, Henriette Dorothea Bertha Maria van 4- 2-'43 Den Bosch Le. Assen, Inge van 5- 8-'43 Groningen Ldu. Ausma, Trientje 5-12-44 Norg Ldu.

Baumer, Alouisius Johannes Antonius 13- 6-3S Goor Ldu. Bennink, Maria Derkjen 13- 7-AS Gorssel Le. Berg, Elsje van den 27- I-'43 Amsterdam Le. Berns, Anastasia Richarda 4- 3-'43 Voorburg ,Lfra. Blankvoort, Johannes Hermanus 29- 4-'42 Oldebroek Ldu. Blijdorp, Pietertje Antetmia 12- 7-'43 Buitenzorg (Indon.) Lg- Boddaert, Luc Roelof Romanie' 12- 7-'45'-' Terneuzen Le. Boer, Albert de 8T 6-'40 Sneek Ldu. Boer, Fokje Liesbeth de 26- 9-'43 Lippenliuizen Le. Boer, Irene de 23-I2-'42 Ermelo Lne Boer, Maria Elizabeth Josephine de 20- 3-'43 Groningen Lne. Boerhof, Johanna Gerhardine Hermine Maria 6- 8-*42 Olst Ldu. Bolding, Trijntje 28- 7-43 Koog a/d Zaan Lfra. Bollen, Petrus Thomas Franciscus 23-ii-'43 Maastricht Ldu. Bontekoe, Marianne 5- 6-'43 Garmervkfolde Lfra. Bos, Autje II- i-'44 Uithuizen Ldu. Bos, Thomas Siemen Hendrik 14- 8-'43 Leeuwarden Lg. Bosch, Gerrit Jan i9-ii-'40 Kampen Lne. Bosma, Else Ahda EUzabeth I- 4-'42 Rotterdam Le. Bosscher, Geertruida Johanna EUzabeth 18- 2-'44 Alkmaar Lg. Brandes, Andrea Taimetje Maria 5- 5-45 Kortgene Lfra. Breedveld, Boudewijn 13- i-'39 Rotterdam Ldu. Bremer, Jacob I0-I2-'4I Assen Ww. Broers, Gjalt Anne 25- 3-'44 Anna Paulowna Lne. Bruinsnia, Jeanne Suzarma Josepliine 28- I-'42 Makkum Lne. Bueninck, Catharina Anjenette 19- 6-'43 Groningen Lsp. Bussemaker, Anne Catharine 25- 6-'42 Haarlem Lg. Bijlsma, Tiede 26- 3-'44 • Achlum Le.

Coultre, Mireille Le 27- 9-'43 Enkhuizen Le. Cox, Johamies Hendrikus 15- 7-42 Maasniel Lne. Custers, Godfried Alphons Albert Marie 10-11-38 Geleen Lfra.

194 NAAMLIJST

Dekking, Fenna Engelberta 29- 6-42 Den Haag Le. Diekmann, Francisca 17- 9-'43 Diepenveen Inc. Doeschate, Ida Beatrijs Wilhelmina Maria ten 4- 3-'45 ZwoUe Lg. Douma, Petronella Judith 20- 8-'44 Den Haag Lfra. Douwes, Marianne Hermien 28- i-'43 Almelo Lfra. Driesens, Francisca Katharina Meiskina 3-I2-'42 Twistringen (Duitsl.) Lne. Drost, Arietta Frederika Catharina 18- 5-'42 Borculo Lfra. Dijk, Margje van ■ 24- 2-'42 KJazienaveen Ldu. Dijk, Martsje van 16- 8-44 Suawoude Le. Dijk, Wilhelmina van 19- 2-'43 Nijmegen Le. Dijkstra, Debora Marietta 23-io-'43 Leeuwarden Lsp.

Elema, Petronella Jacomine Cornelia 25- 5-'45 Startenhuizen Lne. Elzinga, Pietsje Hindrikje 13- 7-'45 Roodkerk Le. Ensing, Roelfien Geessien ii-io-'4i Winschoten Ldu>

Faberij de Jonge, Jerphia Berendina 6- 3-'44 Leiden Lfra. Ferwerda, Dukke Marijke 15- 7-'44 Groningen Lfra. Fett, Hans Joachim 2-I2-'44 Waldbrol (Duitsl.) Ldu. Franken, Johannes Cornehs Simon 10-10-37 Djocjacarta (Indon.) Lfra.

Gaaikema Schuiringa, Titia Johanna ii-ii-'4i Ruigezand Lne. Geerts, Johannes Bernardus Lubbertus I- 9-'38 Enschede Ldu. Geertsema, Franke 25- I-'40 Alkmaar Ldu. Gelderman, Nelly 4- 2-'43 Apeldoorn Lg. Genugten, Johannes Martinus Antonius Maria van 7- 5-'44 Eindhoven Lg- Germans, WiUielmina Elisabeth 14- 6-41 Cubaard Lfra. Gerretsen, Frederik WiUem 30- 5-'39 Groningen Wn. Gerretsen, Paulus WUlem Johannus Laurentius 22- i-'45 Utrecht Lg. Geurts, Binne 19- 3-'44 Groningen Le. Geus, Martha Johanna de (5-io-'44 Meppel Lfra. Gooyer, Marjanneke Geertruida de 9- 8-'43 Den Haag Le. Gorter, Alberta WiUemina Maria 2- 6-'44 Hengelo Ldu. Graaf, Hillie de 27- 6-'43 Schagen Lfra.

Haack, Elisabeth Johanna 29-II-'42 Oldehove Lg. Hadderingh, Wiegertje Jentje 9-i2-'44 Groningen Le. Haisma, WiUem 21- 4-'40 Appelscha Le. Hammink, Wilhelmina Frederika Adriana 24- 4-'43 Haarlem Lg. Hansen, Nienke 23-ii-'43 Amsterdam Le. Harbers, Elize Maria Irenophora 19- 8-'44 Huizen Lne. Hartogs, Karl Heinz Fritz 13- i-'45 Springe am Deister (Duitsl.) Lg. Hartsuijker, Johanna Maria Antoinette 12-12-44 Eefde Lg. Heeringa, Janke Sjoukje 2- 5-43 Holwerd Lg. Hoedemaker, Reinie Jacoba 28- 5-'44 Bergschenhoek Le. Hoek, Cornelia van der i4-ii-'4i Naaldwijk Lfra.

195 JAARBOEK KIJKSUNIVERSITEIT

Hoeus, Hubertine Maria Elisabeth 22- 5-'44 Grevenbicht . Lfra. Hollander, Frederik Hendrik 3-io-'44 Franeker Le. Holtrop, Cornelia Wytske Johanna 13- 9-'42 Dordrecht Lfra. Hondel, Adriana Johanna Maria van den 25-il-'43 Gouda Lfra. Hooijmaaijer, Marianne Jos6 Gabrielle 18- I-'42 Eenuies Le. Homstra, Ariane 10- 9-'43 Den Haag Lfra. Houweu, Jantje Andrea Anna 23-io-'43 Groningen Lne. Huizenga, Hendrikus 5- 8-'38 Middelstum Lne. Hummelen, Geraldina Marga l6-io-'43 Middelburg Lfra. Hurkmans, Cornelia Maria Ighatia 8 -9-'43 Aalst- Le. Huijssoon, Ida Wilhelmina 26- 8-'44 Rotterdam Lfra.

Jager, Evert Jacob 31- i-'38 Siddeburen Lg. Jagt, Marianne Carla van der 15- 8-'43 Haarlem Le. Jansen, TiUy 28-io-'44 Emmeloord Le. Jellema, Maria PetroneUa Clara 8 - 3'-42 Utrecht Lg- Jong, Gerben de 6- 4-'i9 Oppenhuizen Wn. Jonker, letje 3I-I2-'42 Groningen Lfra.

Kaaden, Wilhelmine Frederika van der 9- 7-'42 Tretes (Lidon.) Le. Kalma, Jeltje 4-3 -'44 Jellum Le. Kardos, Eva Piroska 9 -4-'43 Mosonmagyarovar (Hong.) Lg- Kinderman, Albert 5-io-'44 Hardegarijp Le. Kloosternian, Johannes 3-i2-'38 Groningen Lfra. Knip, Tallechien 7-11-'44 Vollenhove Lg. Koekoek, Jurriena 3i-io-'44 Vollenhove Le. Konstapel, Erich 16- I-'44 Assen Lne. Kranenburg, Edsge 25- 7-44 Wierden Lg- Krijgers Janzen, Antonetta Marianne 13- i-'43 Arnheni Lg. Kxijnen, Johanna Helena 29- 5-'43 Apeldoorn Le. Kuijper Boone, Maria Henriette' 22- 3-'44 Almelo Lfra.

Laan, Hilde Margriet Francisca van der 13- 6-'43 Rijnsburg Lsp. Lahaije, Maria Hubert Albert 2- 9-'39 Maastricht Ldu. Landman, Mathilde Gertuda Maria 2-I2-'39 Roennond Lfra. Levering, Johanna Catharina Anna li-io-'38 Alkmaar Le. Leijdeckers, Marie Louise Paulina 26- I-'41 Heerlen Lsp. Logister, Wilhelmus Jozef 9- i-'4i Heerlen Ldu. Ludden, Gerta Dina i9-io-'44 Losser Lne.

Marsman, Theodoras Bernardus Maria 15- 9-'43 Gorssel Lfra. Meer, Tiny RoeHe van der 7- 8-'44 Leeuvifarden Ldu. Mels, Bernardus Carolus II- 3-'44 Bodegraven Lfra. Meijer, Antonie Hermanns 26-io-'40 Deventer Lne. Muiderman, Antonius Bernardus 26- 4-'43 Emmen Ldu. Muiderman, BoukeUna Johanna 28- 9-'4i Emmen Lne.

Nagel, Eleonore Suzanne 29- 3-'44 Assen Le. Nass, Gerarda Louisa Maria geh. met Kaller 17- 6-'37 Utrecht Lfra.

196 SIAAMLIJST

Neuschafer, Louise Catharina 9-l2-'40 Oss Lne. Nevels, Klaas 22-II-'40 Boombergum Ww. Nolmans, Aleida I- 8-'43 Enschede Ldu. Noordhoff, Catharina Maria 4- 2-'42 Workum Lg- Noordmans, Geertje Trijntje 23-i2-'43 Edens Ldu. NijhofF, Auke Geertruida 13- 7-'44 Groningen Wb.

Oomkens, Hendrika Annechien 30-ii-'44 Coevorden Lne. Ooijen, Jacoba Dirkje Elisabeth van l5-il-'42 Middelburg L&a. Ossel, Jantina Bemharda 18- 5-'45 Zutphen Lfra. Ouweleen, Myra 22- I-'43 Amsterdam Le. Overzier, Maria Isabelle Ludwina 28- 5-'43 Leeuwarden Lfra.

Pel, Elisabeth Henriette Maria 9- 6-'43 Oegstgeest Lsp. Piederiet, Marjorie EUen 6- 6-'44 Eindhoven Lg. Pieters, Moyelba Lorena 25- 5-'44 Curasao Lfra. Plaat, Geessien Neeltje van der 4-11-'42 Amhem Lg. Plaats, Nieiike van der - 4. 4.'44 Apeldoorn Lg. Pol, Peter Johannes van der I- 5-'4i Haarlem Lfra. Pon, Dorothea Dirkje Jacoba du 27-11-43 Renesse Ldu. Poortman, Elizabeth Ina 5- 5-43 Dordrecht Lfra. Postma, Jeltje Wintje Anthonia 20- 5-'43 Leeuwarden ■Lg. Potjer, Elzeline Christine 16- 3-45 Rijswijk Le. Prhisen, Marinus Amoldus 15-10-40 Aalten Lfra. Pullens, Anna Maria Antoinette 17- I-'42 Waalwijk Ldu.

Ree, Margriet Christina de 14- 9-'43 Schaesberg Lfra. Reindersma, Gerritdina 9- I-'44 Deventer Lne. Reitsma, Catherina Johanna Maria 20-io-'44 Utrecht Lg. RJiee, Haimy Cornelia 4-I2-'42 Amsterdam Lne. Roder, Maria Ida 3-I2-'42 Arnhem Lg. Rond, PetroneUa Cornelia Catharina Christina 18 -8-'44 Rotterdam Lfra. Ruijter, Virginie Christina Geertruida Maria de 25-io-'44 Groningen Lg.

Salverda, Maria Catharina 25- 2-'44 Groningen Wb. Schaars, Alexander Hubertus Gilbert 17-12-41 Borculo Lne. Schendstok, Henriette Irene 24-io-'4i Amsterdam Lfra. Schniitz, Elisabeth Maria Johanna 19- 8-'43 Amsterdam Le. Scholten, Franciscus Gerhardus 25- 9-38 Hengelo Lfra. Schonberg, Piroska 17- I-'42 Luncknow (Br. Ind.) Le. Schoonbeek, Evert Jacob 10- I-'42 Delfeijl Le. Schroder, Meta 8- 2-42 Meppel Le. Schuitemakcr, Marianne 24- 6-42 Utrecht Lg. Schuurman, Victoria 24- i-'45 Meppel Lg. Sieburghj Maartje Paula Sophia 17- i-'43 Bandoeng (Indon.) Le. Slagter, Meindert 13- i-'44 Beerta Le. Sluis, Clara Gesina van der 14- 9-'43 Drachten Le. Smit, Harm II- 7-'44 Ruinen Ldu.

197 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Smit, Johanna 25- 4-'45 Amsterdam Lne. StefFens, Gerard Jan" 20- d-'39 Sneek Lne. Stigter, Daniel 21- 4-'43 Leiden Lne. Stroobosscher, WiUem 9-i2-'44 Groningen Le. Strij de Regt, Digna Henriette van 29-II-'42 DenHaag Ldu.

Teeuw, Anthonia Theodora 3- 7-44 Schiedam Ldu. Tops, Hendriekus Joseph Maria 12- 2-'44 Groenlo Lfra. Troost, Hendrikje 5- I-'45 Hoogeveen Lg-

Ultee, Louise Hendrika Elisabeth i6-ii-'43 Woerden Lfra.

Veenstra, Wiebe 29- s-'u Nij-Beets Ldu. Veer, Geessiena Margaretha van der 18 -4-'42 Groningen Lne. Veeze, Marijke Sjoukje Gijselina 28- 3-'44 Utrecht Pe. Veltman, Simen 17- <5-'44 Oostermeer Le. Venne, Edith Margaretha van de 13- I2-'4I Weert Lfra. Verdenius, Trijntje 16- 2-'42 Wassenaar Lg. Verdoorn, Wilhelmina Maria 6- 8-'42 Den Haag Le. Verhage, Angelica Amalia 17- 4-'43 Rijswijk Lfra. Verhoef, Licke Gerda 3- 3-'42 Coevorden Lfra. Verschoor, Hans 9- io-'4i Vlaardingen Le. Viersen, Juliana Beatrix 4- 2-'42 Medembhk Le. Vredeveld, Ingeborg Stefanie 23- 6-'45 Crimniitschau(Duitsl.) Ldu. Vries, Katharina Johanna de 23- I-'44 Groningen Lfra. Vrooni, Johanna Maria Louise 28- 2-'43 Arnhem Lg-

Weggemans, Jantje Grietje 15- i-'44 Emmen Lfra. Wesseldijk, Dina Margaretha 13- 3-'42 Eindhoven Le. Westra, Beeuw . 24- 3-'40 Barendrecht Lfra. Wiersma, Louwe Romke 19- I-'40 Leeuwarden Lg. WUpshaar, Berend Jan 22- 3-'44 Schoonebeek Ldu. Winkler Prins, Welmoed Marijcke 25- 2-'42 Wageningen Lg. Wit, Margot Charlotte 17- 5-'43 Groningen Le. Witteveen, Maria Niesje 2- 9-'44 Den Haag Le. "Wong Lun Hing, Roy Marinus 15- 9-'43 Willemstad (Cur.) Lfra.

Zegwaard, Maria PetroneUa 22- 4-'44 Apeldoorn Le. Zigterman, Thalia Lijzabeth 23- 4-'45 Groningen Le. Zoonen, Cornells Pieter van 8- i2-'44 Bergen Ldu. Zweeden, Ehsabeth Johanna van 3- ■ 7-'44 Amsterdam Lg.

198 NAAMLIJST

VAN IN I962-I963 VOOR HET EERST TE GRONINGEN INGESCHREVENEN OPLEIDING M.O. AKTE REEDS EERDER ELDERS INGESCHREVEN

Geboorte— Geboorte- Facul- Naam , , ■ . datum plaats Ceit Haas, Cornelia Agnes Catharina de 3- 8-'37 Oegstgcest Lfra. Hartog, Everdina den 9- 6-42 Geldermalsen Lfra. Lindenhovius, Jennigje l2-io-*44 Den Ham Lfra. Turkstra, Jouwert Hessels 15- 4-'34 Groningen W.

199 JAARBOEK RIJKSUNIVERSITEIT

Faculteit en studierichting worden aangeduid door de volgende letters:

G. - Godgeleerdheid R. - Rechtsgeleerdheid Rn. - idem [Notariele studierichting] Gk. - Geneeskunde Gt. - Tandheelkunde

Wa. - Wiskunde en Natuurwetenschappen [Aardkunde] Wb. - idem [Biologic] Wf. - idem [Farmacie] Wn. - idem [Natuurkunde] Ws. - idem [Scheikunde] Wst. - idem [Sterrenkunde] Wts. - idem [Technische scheikunde] Ww. - idem [Wiskunde]

Ldu. - Letteren [Duits] Le. - idem [Engels] Lfra. - idem [Frans] Lg. - idem [Geschiedenis] Li. - idem [Italiaans] Lkl. - idem [Klassieke Letteren] Lkg. - idem [Kunstgeschiedenis] Lne. - idem [Nederlands] Lru - idem [Russisch] Lsc. - idem [Scandinavisch] Lsem . - idem [Semietisch] Lsp. - idem [Spaans] Lw. - idem [Wijsbegeerte]

E. - Economische Wetenschappen

Pe. - Pedagogiek Ps. - Psychologic S.A. - Sociale Aardrijkskunde S.W. - Sociale Wetenschappen

200 RECTORES MAGNIFICI SEDERT 1877*

1877- 78Dr.F.W.B.vanBeU 1919-'■'20 A. Klein 1878- 79 Jhr. Dr. B. H. C. K. van derWijck 1920-''21 Dr.L.H.K.Bleeker 1879- 80 Dr.D.Huizinga 1921-''22 Dr.F.M.Jaeger 1880- 81 Dr.H.E.Moltzer 1922-''23 Mr.Dr.I.B.Cohen 1881- 82 Dr.R.S.Tjaden Modderman 1923-''24 Dr. A. Kluyver' 1882- 83 Dr. P. de Boer 1924-'■'25 Dr.F.M.Th.Bohl 1883- 84 Dr.HJ.van Ankum 1925-''26 Dr.J. A. Barrau 1884- 85 Dr.H.A.Kooyker 1926-'■'27 Dr.J. de Zwaan 1885- 86 DrJ.P.van Braam Houckgeest 1927-''28 Dr.J. Lindeboom 1886- 87Dr.F.J.vanCalker 1928-''29 Dr. I. H. Gosses ■ 1887- 88 Dr.F.J.van den Ham 1929-''3oDr.W.J.Aalders i888- 89Dr.A.P.Fokker 1930-''31 Dr. H.J. Backer 1889- 9oDr.P.C.Plugge 1931-''32 Dr. A. G. Rocs 1890- 91 DrJ.C.Kapteyn 1932-'■'33 Mr.H.van Goudoever 1891- 92 Dr.B.Sijmons 1933-''34 Mr. Dr. H. W. C. Bordewijk 1892- 93 Dr.P.H.Schoute 1934-'•'35 Dr. G. van der Leeuw 1893- 94 Dr. W. L. van Helten 1935-'■'36 Dr.L.Polak Daniels 1894- 95 Dr. Is. van Dijk 1936-''37Dr.G.F.Rochat 1895- 96Dr.F.deBoer 1937-''38 Dr. K. Sneyders de Vogel 1896- 97 Dr. A. G. van Hamel 1938-''39 Dr.F.Zernike 1897- 98 Dr.G.Wildeboer 1939-''40 Dr.P.J.van RMjn 1898- 99 Dr.J.Domela Nieuwenhuis 1940-''42 Dr.J.M.N.Kapteyn 1899- 1900 Dr.H.Haga 1942-1i6-4-'45 Dr.H.M.de Burlet 1900- 01 Dr.C.H.van Rhijn 17-5-'''45-'46 Mr.Dr.C.W.van der Pot 1901- 02Mr.N.F.K.Land 1946-''47 Dr.D.vanOs 1902- 03Dr.J.S.Speyer 1947-''48Dr.W.H.Arisz 1903- 04 Dr.U.Ph.Boissevain 1948-''49Dr.P.J.Enk 1904- 05 Dr.J.W.vanWijhe 1949-''50 Dr.Th.C.van Stockum 1905- 06 Dr.C.F.A.Koch 1950-''jiDr.M.J.Sirks 1906- 07 Mr. P. Pet 1951-''52 Dr.R.W.Zandvoort 1907- 08 Dr.M.E.Mulder 1952-'■'53 Mr.J.H.Beekhuis 1908- 09 Dr.G.Heymans 1953-''54 Jhr. Dr. P.J. van Winter 1909- loDr.J.W.MoU 1954-''55 Dr.W.J.W.Koster 1910- II Dr.R.A.Reddingius 1955-''56 Dr.T. A.Rompelman 1911- i2Dr.G.C.Nijhoff I95<5-''57 Dr.J. Ariens Kappers 1912- 13 Dr.J.H.Kern 1957-''58 Dr.F.H.L.vanOs 1913- 14 Dr. H.J. Hamburger 1958-''59 Mr.H.J.Scheltema 1914- 15 Dr.E.D.Wiersma 1959-''60 Dr.P.J.Bouman 1915- 16 Dr.J.vanWageningen 1960-''61 Dr.Ph.RKuenen 1916- 17 Dr.C.vanWisselingh 1961-'■'62 Dr.F.H.L.vanOs 1917- 18 Mr.J.Simon van der Aa 1962-''63 Dr.F.H.L.vanOs 1918- 19 Dr.J.F.van Bemmelen

* Voorzover geen datum is aangegeven, heeft het optreden en aftredfen op de derde maandag van septembe plaatsgehad. 201