Analiza Potencjału Turystyki Przygodowej W Województwie Podkarpackim

ANALIZA POTENCJAŁU TURYSTYKI PRZYGODOWEJ W WOJEWÓDZTWIE PODKARPACKIM

Rzeszów 2019

Analiza potencjału turystyki przygodowej w województwie podkarpackim opracowana w ramach mikroprojektu nr INT/EK/PO/1/II/B/0157 pt.: „Karpackie Przygody – nowe transgraniczne produkty turystyczne”.

SPIS TREŚCI 1. WSTĘP…………………………………………………………………………………………..…………………………….STR.3 2. BAZA NOCLEGOWA I RUCH TURYSTYCZNY NA PODKARPACIU NA TLE INNYCH WOJEWÓDZTW …………………………………………………………………………………………………….….………………………….STR.4 3. POTENCJAŁ TURYSTYCZNY REGIONU A FORMY TURYSTYKI ………………….………………………..STR.17 3.1. TURYSTYKA WYPOCZYNKOWA…………………………………………………….………………………..STR.18 3.2. TURYSTYKA KRAJOZNAWCZA……………………………………………….………………………………..STR.18 3.3. TURYSTYKA AKTYWNA………………………………………………………….……………………………….STR.22

3.3.1. Turystyka piesza i rowerowa………………………………………….………………………………STR.22

3.3.2. Turystyka rowerowa………………………………………………….…………………………………..STR.25

3.3.3. Turystyka wodna……………………………………………………….………………………………….STR.27

3.3.4. Turystyka konna………………………………………………………….………………………………..STR.28

3.3.5. Turystyka zimowa………………………………………………………….……………………………..STR.29

3.3.6. Turystyka ekstremalna………………………………………………….……………………………….STR.33

3.4. TURYSTYKA KULTUROWA……………………………………………………….………………………………STR.34

3.4.1. Folklor………………………………………………………………………….……….……………………….STR.34

3.4.2. Rękodzieło………………………………………………………………….….………………………………STR.35

3.4.3. Historia……………………………………………………………………….….……………………………...STR.36

3.4.4. Sztuka i twórczość współczesna………………………………….………………………………….STR.39

3.5. TURYSTYKA PRZYRODNICZA……………………………………………….………………………………….STR.40

3.6. TURYSTYKA ZDROWOTNA……………………………………………….….………………………………….STR.42

4. WALORY PRZYRODNICZE PODKARPACIA……………………………..……………………………………….STR.45 4.1. BIESZCZADY………………………………………………………………………………………………………….STR.49 4.2. BESKID NISKI………………………………………………………….……………………………………………..STR.53 4.3. GÓRY SANOCKO‐TURCZAŃSKIE…………………………………………………………………………….STR.57 4.4 POGÓRZA KARPACKIE…………………………………………………………………………………………….STR.59 4.5 ROZTOCZE……………………………………………………………………………………………………………STR.63 5. PODSUMOWANIE…………………………………………………………………………………………………….…..STR.67 6. LITERATURA………………………………………………………………………………………………………………….STR.69

1. WSTĘP Województwo podkarpackie należy do grupy rozwijających się regionów. W 2015 r. PKB Podkarpackiego miała wartość 70,3 mld zł, co było najlepszym wynikiem w Polsce Wschodniej. Jednocześnie w porównaniu z 2007 r. jego wartość wzrosła o 52,6% (źródło: Stefaniak, 2017). Podkarpacie cechuje się też jednym z najwyższych wskaźników przyrostu naturalnego a duża gęstość zaludnienia sprzyja koncentracji sieci różnego rodzaju usług. Urozmaicona struktura funkcjonalna województwa stwarza dogodne warunki dla rozwoju różnych branż gospodarki. W centralnej i północnej części Podkarpacia najlepiej rozwinięty jest sektor przemysłowy. Rolnictwo jest głównym miejscem pracy dla ludności wiejskiej w środkowowschodniej części regionu. Natomiast południe województwa posiada duży potencjał przyrodniczy, który może być wykorzystany przez różne formy usług turystycznych. Turystyka jest zjawiskiem obejmującym różne sfery życia człowieka i jest istotnym czynnikiem lokalnego rozwoju. Przez atrakcyjność turystyczną można rozumieć właściwość obszaru lub miejscowości wynikającą z zespołu cech przyrodniczych (np. osobliwości fauny i flory, skały, jaskinie itp.) lub poza przyrodniczych (m.in. zabytki architektoniczne, muzea, miejsca martyrologii i pamięci narodowej, miejsca kultu religijnego, wydarzenia kulturalno-sportowe), które wzbudzają zainteresowanie i przyciągają turystów. Równie ważnymi elementami są: zagospodarowanie turystyczne (noclegi, gastronomia, itp.) i dostępność komunikacyjna danego terenu, o której decydują m.in. sieć dróg, linie kolejowe czy szlaki turystyczne. Atrakcyjność turystyczna regionu niejako „tworzy” jego potencjał turystyczny, który możemy zdefiniować jako wszystkie elementy środowiska geograficznego oraz zachowania człowieka wykorzystywane do uprawiania turystyki lub zajmowania się nią (Kaczmarek, Stasiak i Włodarczyk, 2002). Celem dokumentu jest przeprowadzenie analizy potencjału turystycznego Podkarpacia, a w szczególności polsko–słowackiego pogranicza oraz ocena województwa podkarpackiego na tle innych regionów kraju w ramach projektu pn. „Karpackie przygody – nowe transgraniczne produkty turystyczne”.

2. BAZA NOCLEGOWA I RUCH TURYSTYCZNY NA PODKARPACIU NA TLE INNYCH WOJEWÓDZTW Potencjał turystyczny województwa tworzą jego walory przyrodnicze, kulturowe, infrastruktura turystyczna oraz dostępność komunikacyjna. W badaniach statystycznych prowadzonych np. przez GUS, jest on jednak najczęściej określany poprzez liczbę turystycznych obiektów noclegowych czy miejsc noclegowych oferowanych turystom, a jego wykorzystanie jest mierzone m.in. poprzez liczbę korzystających, liczbę udzielonych noclegów, średnią długość pobytu turystów w obiektach. Należy również zaznaczyć, że badania opierają się na danych, które dotyczą obiektów posiadających 10 i więcej miejsc noclegowych i nie uwzględniają tzw. obiektów „małych” (9 i mniej miejsc noclegowych) jakimi są głównie pokoje gościnne i kwatery agroturystyczne, co w pewnym stopniu zamazuje prawdziwy obraz stanu bazy noclegowej w poszczególnych województwach. Do opisu zjawisk turystycznych wykorzystuje się również wskaźniki natężenia m.in. miary odnoszące się do liczby mieszkańców lub powierzchni. W badaniach nad atrakcyjnością turystyczną na ogół bierze się pod uwagę obszary określone podziałem administracyjnym, np. gminy, powiaty lub województwa. Najczęściej stosowane wskaźniki Wskaźniki odnoszące się do liczby mieszkańców:  wskaźnik funkcji turystycznej Baretje’a (iloraz liczby miejsc noclegowych do liczby mieszkańców),  wskaźnik intensywności ruchu turystycznego według Schneidera (iloraz liczby korzystających z noclegów w ciągu roku do liczby mieszkańców),  wskaźnik intensywności ruchu turystycznego według Charvata (iloraz liczby udzielonych noclegów w ciągu roku do liczby mieszkańców).

Wskaźniki obrazujące wielkości zjawiska do powierzchni badanej jednostki terytorialnej:  gęstości bazy noclegowej (iloraz liczby miejsc noclegowych do powierzchni w km2),  gęstości ruchu (iloraz liczby korzystających z noclegów w ciągu roku do powierzchni w km2).

Wskaźniki charakteryzujące bazę turystyczną:

 wskaźnik rozwoju bazy noclegowej (iloraz liczby korzystających z noclegów do liczby miejsc noclegowych),  wskaźnik rozwoju bazy gastronomicznej (iloraz sumy liczby korzystających z noclegów i ludności do liczby miejsc konsumpcyjnych).

Wskaźnik określający natężenie ruchu turystycznego:

 wskaźnik wykorzystania pojemności noclegowej (iloraz liczby udzielonych noclegów do liczby miejsc noclegowych).

Rozmieszczenie zasobów bazy noclegowej często jest uwarunkowane występowaniem walorów turystycznych zarówno naturalnych jak i historyczno-kulturowych, rozrywkowych, wypoczynkowych czy zdrowotnych. Dużą rolę odgrywa również dostępność komunikacyjna oraz standard miejsc noclegowych. Ze względu na zróżnicowanie województw pod względem atrakcyjności turystycznej, w różnym stopniu rozwinięta jest infrastruktura obiektów noclegowych zarówno w przekroju rodzajowym jak i ilościowym. Inaczej będzie się kształtować baza noclegowa w obszarach o wysokich

walorach przyrodniczych, związanych z bliskością morza czy gór a inaczej będzie ona wyglądać w ośrodkach wielkomiejskich, skupiających liczne urzędy i centra biznesu. Wg badań GUS, w 2017 r. średnio w Polsce na 100 km2 przypadało 3,4 turystycznych obiektów noclegowych. Najwyższe wskaźniki, przekraczające średnią krajową odnotowano w województwach: małopolskim – 10,1 obiektu/100 km2, pomorskim – 8,9, zachodniopomorskim – 6,3, śląskim – 5,2 oraz dolnośląskim – 4,8. Łącznie w wymienionych województwach zlokalizowanych jest 58,1% wszystkich zasobów bazy noclegowej. Województwo podkarpackie plasowało się na 6 miejscu z ilością 3,3 obiektu/100 km2. (Wykres nr 1) Wykres nr 1. Liczba turystycznych obiektów noclegowych (Dane: GUS).

Liczba turystycznych obiektów noclegowych

MAŁOPOLSKIE 10,1 POMORSKIE 8,9 ZACHODNIOPOMORSKIE 6,3 ŚLĄSKIE 5,2 DOLNOŚLĄSKIE 4,8 PODKARPACKIE 3,3 WIELKOPOLSKIE 2,3 KUJAWSKO-POMORSKIE 2,3 liczba turystycznych obiektów WARMIŃSKO-MAZURSKIE 2,1 noclegowych na 100 km kw. w ŚWIĘTOKRZYSKIE 2,1 2017r. LUBUSKIE 2,1 OPOLSKIE 1,8 ŁÓDZKIE 1,8 LUBELSKIE 1,8 MAZOWIECKIE 1,6 PODLASKIE 1,3 0 2 4 6 8 10 12

Obiekty hotelowe są dominujące i stanowią 38% ogółu obiektów noclegowych, przy czym w 6 województwach: mazowieckim, łódzkim, świętokrzyskim, opolskim, śląskim i wielkopolskim, stanowią one ponad połowę (w tym w województwie mazowieckim – 62,3%). W podkarpackim i podlaskim odpowiednio 39% i 36,3%, a najmniejszy odsetek obiektów tego typu występuje w województwie zachodniopomorskim - 19,4% i pomorskim - 21,%.(Wykres nr 2) Dwa ostatnie województwa mogą się natomiast pochwalić najwyższym odsetkiem ośrodków wczasowych stanowiących w zachodniopomorskim - 24,6% oraz pomorskim - 15,2%. Największy udział pokoi gościnnych i kwater agroturystycznych stanowiących 26,5% wszystkich obiektów w kraju, odnotowano w województwach: pomorskim (41,1%), małopolskim (36,2%), zachodniopomorskim (32,9%) i podlaskim (30,5%). (Wykres nr 3) W woj. podkarpackim stanowią 21% a w wielkopolskim jedynie 12,8%. Należy jednak uwzględnić fakt, że brano pod uwagę obiekty noclegowe posiadające 10 lub więcej miejsc noclegowych.

Wykres nr 2. Turystyczne obiekty hotelowe (Dane: GUS).

Turystyczne obiekty hotelowe

turystyczne obiekty hotelowe (ogółem w %) w 2017r.

62,3% 57,9% 56,5% 51,8% 50,7% 50,7% 48,3% 45,9% 43,7% 42,7% 41,1% 39,0% 36,3% 35,2%

21,0% 19,4%

Wykres nr 3. Pozostałe obiekty noclegowe – pokoje gościnne i kwatery agroturystyczne(Dane: GUS).

Pozostałe obiekty noclegowe - pokoje gościnne i kwatery agroturystyczne

pozostałe obiekty noclegowe - pokoje gościnne i kwatery agroturystyczne (w %) w 2017r. 41,1% 36,2% 32,9% 30,5% 23,3% 22,5% 22,3% 21,0% 19,0% 18,6% 15,1% 15,0% 14,9% 14,1% 13,8% 12,8%

Średnia gęstość bazy noclegowej w Polsce w 2017 r. wyniosła 2,5 miejsc noclegowych na 1 km2 powierzchni. Wartości wyższe niż średnia krajowa odnotowano w 5 województwach, wśród których przodowało województwo małopolskie – 6,5 miejsc noclegowych/ 1 km2 powierzchni oraz pomorskie – 6,2 i zachodniopomorskie – 5,8. Najmniej miejsc noclegowych w przeliczeniu na 1 km2 powierzchni było w województwie podlaskim - 0,7, natomiast w województwie podkarpackim - 1,8 i było wyższe niż w roku poprzednim (1,4) (Wykres nr 4) . Najwięcej miejsc noclegowych na Podkarpaciu oferowały hotele (10,2 tys.) a ponad 2 tys. miejsc noclegowych dysponowały m.in. zakłady uzdrowiskowe, ośrodki wczasowe, ośrodki szkoleniowo-wypoczynkowe, zespoły domków turystycznych i szkolne schroniska młodzieżowe. Średnio jeden obiekt noclegowy liczył 57 miejsc i była to wielkość znacznie niższa od średniej krajowej wynoszącej 72. Wykres nr 4. Gęstość bazy noclegowej (Dane: GUS).

Gęstość bazy noclegowej

MAŁOPOLSKIE 6,5 POMORSKIE 6,2 ZACHODNIOPOMORSKIE 5,8 ŚLĄSKIE 3,8 DOLNOŚLĄSKIE 3,4 PODKARPACKIE 1,8 KUJAWSKO-POMORSKIE 1,8 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 1,7 miejsca noclegowe na 1 km MAZOWIECKIE 1,6 kw. w 2017r. WIELKOPOLSKIE 1,4 ŚWIĘTOKRZYSKIE 1,4 LUBUSKIE 1,3 ŁÓDZKIE 1,2 OPOLSKIE 1,1 LUBELSKIE 1 PODLASKIE 0,7 0 1 2 3 4 5 6 7

Na strukturę bazy noclegowej duży wpływ ma charakter miast i regionów. Duże aglomeracje będące miejscem noclegów dla turystów przybywających głównie w celach służbowych, szkoleniowych itp. a także dla ich zabytków, wydarzeń kulturalnych skupiają się na ofercie hotelowej. Natomiast regiony o wysokich walorach przyrodniczych koncentrują się na ośrodkach wypoczynkowych i mniejszych obiektach noclegowych takich jak agroturystyka i pokoje gościnne bądź na uzdrowiskach pełniących funkcje lecznicze. Taka sytuacja ma miejsce w województwie podkarpackim, gdzie na większości obszaru przeważają obiekty hotelowe (227), zaś w regionach szczególnie cennych przyrodniczo dominują obiekty wypoczynku wakacyjnego m.in ośrodki wczasowe, szkoleniowo-wypoczynkowe, kolonijnie domy wycieczkowe (58) oraz pokoje gościnne i kwatery agroturystyczne (122), kempingi, pola biwakowe i zespoły domków turystycznych(72), schroniska (46). Na Podkarpaciu mamy również 22 zakłady uzdrowiskowe. Obszary Bieszczadów i Beskidu Niskiego, uchodzą w oczach turystów za najbardziej atrakcyjne. Przeprowadzone w 2018 r. przez firmę Exacto na zlecenie PROT-u badania w trzech polskich miastach (Kraków, Wrocław, Warszawa), dotyczące potencjału turystycznego

i preferencji grupy docelowej, wykazały, że najczęściej wskazywanymi miejscami ze względu na atrakcyjność turystyczną były Bieszczady (593) i Solina (354). W pierwszej dziesiątce, obok Rzeszowa, Łańcuta i Przemyśla, znalazły się również takie miasta jak Sanok i Krosno. Powiaty południowej i południowo-wschodniej części regionu (umownie przyjęto – bieszczadzki, jasielski, krośnieński, leski, sanocki) zajmują 28% powierzchni województwa i skupiają 17% ludności. Rocznie odwiedza je ponad 1/3 turystów przyjeżdżających na Podkarpacie. Na tym obszarze znajduje się ponad połowa turystycznych obiektów noclegowych województwa, w tym m.in. ok. 90% ośrodków wczasowych i zakładów uzdrowiskowych. Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w 2017r. w tym regionie był nieco wyższy niż dla województwa i wynosił 39% wobec 35% ogółem dla Podkarpacia. Średnia krajowa liczba turystów korzystających z noclegów w turystycznych obiektach noclegowych w odniesieniu do powierzchni jednostki terytorialnej (miara gęstości ruchu) wyniosła 102 osoby na 1 km2, a najwyższe wartości odnotowano w województwach: małopolskim (323 turystów/km2), śląskim (211), dolnośląskim (167) i pomorskim (156), w podkarpackim (69) a najmniejsze w podlaskim (33) i lubelskim (41). (Wykres nr 5) Wykres nr 5. Gęstość ruchu turystycznego (Dane: GUS).

Gęstość ruchu turystycznego

MAŁOPOLSKIE 323 ŚLĄSKIE 211 DOLNOŚLĄSKIE 167 POMORSKIE 156 MAZOWIECKIE 143 ZACHODNIOPOMORSKIE 121 ŁÓDZKIE 72 KUJAWSKO-POMORSKIE 72 korzystający z noclegów na 1 PODKARPACKIE 69 km kw. w 2017r. WIELKOPOLSKIE 67 WARMIŃSKO-MAZURSKIE 52 ŚWIĘTOKRZYSKIE 50 LUBUSKIE 47 OPOLSKIE 45 LUBELSKIE 41 PODLASKIE 33 0 50 100 150 200 250 300 350

Jak więc widać, pod względem wskaźników odnoszących się do powierzchni województwa, na pierwszym miejscu lokuje się województwo małopolskie, m.in. ze względu na dużą gęstość ruchu turystycznego. Województwo podkarpackie znalazło się w połowie listy natomiast podlaskie na końcu rankingu. Najbliższym przykładem jest Kraków, do którego chętnie przybywają osoby podróżujące w celach biznesowych ze względu na bogate zaplecze konferencyjne zlokalizowane bezpośrednio w turystycznych obiektach noclegowych. W 2017 r. w województwie małopolskim prawie 1/3 obiektów była wyposażona w sale konferencyjne mieszczące 70,1 tys. osób. Kraków jest również znaczącym ośrodkiem akademickim i ważnym centrum naukowym. Ze względu na bogatą historię, liczne zabytki i ciekawe wydarzenia kulturalne a także bliskość lotniska (Kraków - Balice) miasto

stanowi centrum turystyczne województwa. Na terenie Krakowa działalność prowadzi ok. 266 turystycznych obiektów, które oferują 31,0 tys. miejsc noclegowych. Rzeszów, który podobnie jak Kraków oferuje dobrą dostępność komunikacyjną – zmodernizowany Międzynarodowy Port Lotniczy „Rzeszów - Jasionka”, droga ekspresowa S–19 łącząca Rzeszów z autostradą A 4 oraz magistrala kolejowa E-30, może stać się jego naturalnym satelitą biznesowym. Dzięki dynamicznemu rozwojowi (Dolina Lotnicza została uznana w 2018 r. za najlepszą instytucją otoczenia biznesu w Polsce), miasto staje się atrakcyjne dla firm z sektora nowoczesnych usług dla biznesu, jest liczącym się ośrodkiem handlowym oraz logistycznym dla przedsiębiorstw z Ukrainy, Słowacji, Węgier a także Rumunii. Rzeszów jest również ważnym ośrodkiem naukowym - łącznie funkcjonuje tu 9 uczelni wyższych. Dzięki rozbudowującej się bazie kongresowo-konferencyjnej i poszerzającej się ofercie noclegowej o coraz wyższym standardzie (wg danych z 2017 r. w mieście znajduje się 42 obiekty noclegowe a łączna liczba miejsc noclegowych to 4130) może z powodzeniem rozwijać się w kierunku turystyki biznesowej. Jak podaje Urząd Statystyczny w Rzeszowie w 2017r. z obiektów turystycznych skorzystało 272 tys., w tym 79,5 tys. z zagranicy. Łącznie udzielono 396,2 tys. noclegów. W porównaniu z wcześniejszym rokiem nastąpił wzrost - o 13,2%, a turystów zagranicznych o 22,4%. Zwiększyła się również liczba udzielonych noclegów ogółem o 13,8%, a turystom z zagranicy aż o 31,5%. Struktura korzystających z poszczególnych rodzajów obiektów w województwie podkarpackim w 2017 r. wyglądała następująco: 60% turystów skorzystało z noclegów w hotelach, w innych obiektach hotelowych 7%, a po ok. 5% w zakładach uzdrowiskowych, ośrodkach wczasowych i w ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych. W porównaniu z rokiem poprzednim najbardziej wzrosła liczba gości w ośrodkach szkoleniowo-wypoczynkowych oraz na kempingach i polach biwakowych. (Wykres nr 6 i 7) Ogółem udzielono 3384,9 tys. noclegów, tj. o 9,3% więcej w porównaniu z rokiem poprzednim. Region Bieszczadów i Beskidu Niskiego odwiedziło 449,2 tys. turystów, tj. 36,6 % ogółu turystów odwiedzających województwo podkarpackie. Blisko 40% noclegów udzielono w hotelach - 1268,6 tys. W grupie pozostałych obiektów, największą liczbę udzielonych noclegów odnotowano w zakładach uzdrowiskowych – 25,4% ogółu noclegów, ośrodkach wczasowych – 7,7% oraz szkoleniowo wypoczynkowych – 5,8%.

Wykres nr 6. Struktura korzystających z noclegów w obiektach turystycznych w 2017r. Turyści krajowi (Dane: GUS).

Struktura korzystających z noclegów w obiektach turystycznych w 2017r. Turyści krajowi

3,3% 4,0% obiekty hotelowe

3,6% 5,2% schroniska

obiekty wypoczynku wakacyjnego

13,8% kempingi, pola biwakowe, zespoły domków turystycznych

66,9% zakłady uzdrowiskowe 3,3% pokoje gościnne i kwatery agroturystyczne pozostałe obiekty

Wykres nr 7. Struktura korzystających z noclegów w obiektach turystycznych w 2017r. Turyści zagraniczni (Dane: GUS).

Struktura korzystających z noclegów w obiektach turystycznych w 2017r. Turyści zagraniczni 0,1% 1,2% 3,4% obiekty hotelowe 2,7% 4,3% 2,4% schroniska

obiekty wypoczynku wakacyjnego

kempingi, pola biwakowe, zespoły domków turystycznych zakłady uzdrowiskowe

85,7% pokoje gościnne i kwatery agroturystyczne pozostałe obiekty

Liczba dni (nocy) spędzonych przez turystów w obiektach noclegowych wiąże się m.in. z celem pobytu. W kraju średni czas pobytu w 2017 r. wyniósł 2,6 dnia. Znacznie dłużej turyści przebywali w województwach: zachodniopomorskim (5,1 dnia), kujawsko-pomorskim i pomorskim (po 3,3 dnia), głównie w obiektach o charakterze wczasowo-wypoczynkowym, a w przypadku kujawsko- pomorskiego i zachodniopomorskiego – w zakładach uzdrowiskowych. Najkrócej turyści korzystali z noclegów w województwach: mazowieckim, łódzkim, wielkopolskim i podlaskim – niecałe 2 dni – co oznacza, że były to raczej przyjazdy służbowe niż typowo rekreacyjne, a turyści korzystali głównie z obiektów hotelowych. W woj. podkarpackim średnio turyści korzystali z 2,8 noclegów natomiast w regionie Bieszczadów i Beskidu Niskiego gdzie dominują obiekty wypoczynku wakacyjnego, turyści spędzają średnio 4 noclegi. Najdłuższe pobyty zaobserwowano w zakładach uzdrowiskowych (13,8), na polach biwakowych (4,8), w ośrodkach kolonijnych (4,6) i ośrodkach wczasowych (4,3). Najkrócej turyści przebywali w motelach, schroniskach i w hotelach. Zaobserwowano również, że turyści krajowi korzystają przeciętnie z trzech noclegów, podczas gdy zagraniczni – tylko z niespełna dwóch. Wskaźniki intensywności ruchu turystycznego (obrazujące liczbę turystów oraz liczbę udzielonych im noclegów w przeliczeniu na 100 osób zamieszkujących dany obszar) w 2017 r. wykazywały duże zróżnicowanie przestrzenne. Dla Polski wskaźnik wg Schneidera wyniósł 83, zaś wg Charvata – 218. Najwyższe wartości osiągnęły one w województwach: zachodniopomorskim - na 100 mieszkańców przypadało 162 turystów i 824 udzielone noclegi, małopolskim – odpowiednio 145 turystów i 389 noclegi oraz pomorskim – 123 turystów i 401 noclegi. Najmniej turystów oraz udzielonych noclegów w odniesieniu do liczby mieszkańców odnotowano w województwie opolskim - 43 i 93. W województwie podkarpackim wartości wyniosły: 58 turystów i 159 noclegi. Z noclegów w turystycznych obiektach noclegowych skorzystało 1226,0 tys. osób, tj. o 10,4% więcej niż przed rokiem. Pod względem wielkości wymienionego wskaźnika Podkarpacie (wraz z województwem wielkopolskim) zajmowało 9. miejsce w kraju. Najlepiej rozwiniętymi pod względem funkcji turystycznej wg wskaźnika Baretje`a (iloraz liczby miejsc noclegowych do liczby mieszkańców) były województwa zachodniopomorskie 7,8 i pomorskie 4,9, gdzie wartość wskaźnika przewyższała odpowiednio prawie czterokrotnie i ponad dwukrotnie średnią dla Polski tj. 2,0. Mają na to wpływ trzy czynniki: nadmorskie położenie, obecność uzdrowisk i niska gęstość zaludnienia. Na wysokich pozycjach plasują się także województwa: pomorskie i małopolskie (i to pomimo relatywnie dużej gęstości zaludnienia). Woj. podkarpackie, gdzie wskaźnik wyniósł - 1,5 i podlaskie - 1,2 był poniżej średniej krajowej. Najniższe wartości odnotowano w województwach: łódzkim 0,9, opolskim 1,0 i śląskim 1,0 – o połowę niższe niż średnia dla kraju i kilkukrotnie niższe niż dla przodujących województw. (Wykres nr 8)

Wykres nr 8. Wskaźnik funkcji turystycznej Baretje’a (Dane: GUS).

Wskaźnik funkcji turystycznej Baretje'a

miejsca noclegowe na 100 mieszkańców w 2017r.

7,8

4,9

2,9 2,8 2,3 1,8 1,6 1,5 1,3 1,2 1,2 1,2 1,1 1 1 0,9

Analizując wskaźnik rozwoju bazy noclegowej (liczba turystów korzystających z obiektów noclegowych w ciągu roku w przeliczeniu na 1 miejsce noclegowe), można zauważyć zróżnicowanie terytorialne pomiędzy województwami, w których turystyka ma charakter sezonowy lub całoroczny. Wartość wskaźnika była najwyższa w województwach: mazowieckim, łódzkim i śląskim, gdzie w ciągu roku na 1 miejsce przypadało: 90, 59 i 55 turystów oraz w małopolskim i dolnośląskim po 49 osób. W województwach: zachodniopomorskim i pomorskim, które posiadają dużą liczbę miejsc sezonowych, wskaźnik wynosił odpowiednio 21 i 25 a w podkarpackim 37. Analizując dane zestawione przez Czesława Koźmińskiego i Bożenę Michalską w opracowaniu „Sezonowość i zmienność ruchu turystycznego w Polsce” wynika, że na sezonowość ma wpływ wiele czynników takich jak: zróżnicowane warunki fizjograficzne kraju i związane z nimi walory krajoznawcze, baza hotelowo-gastronomiczna oraz liczba ludności i stopień urbanizacji w poszczególnych województwach, a także różne funkcje administracyjno-gospodarcze regionów. Przykładem może być tu Małopolska, gdzie poza stolicą województwa zlokalizowanych jest ok. 1,3 tys. turystycznych obiektów o łącznej liczbie miejsc noclegowych 68,4 tys. Miejsca te zlokalizowane są głównie na terenie 3 powiatów: tatrzańskiego, nowosądeckiego oraz nowotarskiego (łącznie 49,1% miejsc w województwie).Baza noclegowa w Małopolsce w dużym stopniu ma charakter całoroczny – tego typu obiekty stanowią ok. 84% i oferują 89,3% miejsc noclegowych w województwie, a więc udział miejsc sezonowych stanowi jedynie ok. 10% (średnio w kraju — 30,3%) (GUS 2017). Natomiast w województwie podkarpackim, wg danych GUS z 2017 r., całoroczne placówki noclegowe stanowią ¾ obiektów, oferując ok. 25 tys. miejsc noclegowych. Ponad połowa turystycznych obiektów noclegowych województwa, w tym m.in. ok. 90% ośrodków wczasowych i zakładów uzdrowiskowych znajduje się na terenie Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Region ten, obejmujący m.in. powiaty bieszczadzki, jasielski, krośnieński, leski i sanocki, charakteryzuje się dużo większą sezonowością

ruchu turystycznego niż obserwowana dla Podkarpacia - znajduje się tu niemal ¾ wszystkich obiektów sezonowych województwa. Najwięcej obiektów sezonowych z terenu Bieszczadów działa w powiecie leskim (58%). Uwidacznia się to szczególnie w tzw. wysokim sezonie (lipiec, sierpień), gdzie liczba turystów korzystających z noclegów w województwie jest 2-krotnie wyższa niż w miesiącach o najniższym stopniu wykorzystania, natomiast we wspomnianych regionach jest 4-krotnie wyższa. Stopień wykorzystania miejsc noclegowych w 2017 r. w regionie był nieco wyższy niż dla całego Podkarpacia ogółem – 39% wobec 35% dla województwa.(Mapa nr 1) Mapa nr 1. Korzystający z turystycznych obiektów noclegowych na 1000 ludności wg powiatów w 2017r. (Dane: GUS).

Równie istotnym czynnikiem wpływającym na turystykę i jej formy ma klimat: w okresie lata (czerwiec–sierpień) notuje się kilkakrotnie większą liczbę turystów niż w okresie zimowym (grudzień– luty). Potwierdzają to badania przeprowadzone w latach 2004 -2014, z których wynika, że w lipcu i sierpniu przeważa liczba turystów, a zwłaszcza udzielonych im noclegów w północnej części kraju, natomiast w miarę przemieszczania się z północy na południe zmniejsza się nierównomierność rozkładu liczby turystów w ciągu roku. Widoczne jest to m.in. w woj. mazowieckim, łódzkim i śląskim charakteryzujących się zmniejszeniem liczby turystów w lipcu i sierpniu uwarunkowanym głównie harmonogramem urlopów pracowników w urzędach i instytucjach, a także zmniejszeniem się liczby wyjazdów w celach biznesowych i konferencyjnych. W województwie małopolskim i dolnośląskim na wyrównany rozkład turystów wpływa istnienie oprócz walorów przyrodniczych, atrakcyjnych turystycznie miast takich jak Wrocław czy Kraków. W województwach usytuowanych na terenach górskich wzrasta liczba turystów w lipcu i sierpniu ze względu na okres wakacyjny i popularność turystyki pieszej czy rowerowej a w miesiącach zimowych – ze względu na ferie i rozwijającą się turystykę narciarską. Wpływ na intensywność odwiedzin turystów w danym regionie mają także takie czynniki jak: święta i tzw. „długie weekendy” czy fenomeny przyrodnicze jak np. złota jesień w Bieszczadach czy zakwit krokusów w Tatrach. Nieregularność rozkładu liczby turystów w roku pomniejszają także posezonowe wyjazdy emerytów, oraz rolników, kiedy maleje nasilenie prac polowych, a także zwiększający się udział turystyki zdrowotnej obejmującej turystykę uzdrowiskową, medyczną oraz Spa&Wellness. Ze względu na wzrastającą intensywność życia, dostępność transportu i rozwój infrastruktury turystycznej coraz więcej osób korzysta z tzw. wyjazdów weekendowych do atrakcyjnych miejsc w ciągu całego roku, co także zmniejsza sezonowość ruchu turystycznego. Podsumowanie Walory turystyczne Podkarpacia stanowią istotny element jego potencjału, ponieważ wpływają na zainteresowanie regionem zarówno ze strony turystów, jak i inwestorów. Muszą one jednak zostać odpowiednio przygotowane do obsługi ruchu turystycznego, aby miały istotny wpływ na rozwój turystyki. To całościowe przygotowanie obszaru określone jest mianem zagospodarowania turystycznego, którego stan zależy m.in. od takich czynników jak wielkość i rodzaj bazy noclegowej i gastronomicznej, rozbudowy infrastruktury transportowej, poziomu usług kulturalnych i zdrowotnych a także istnienia specjalistycznych obiektów związanych z głównymi walorami turystycznymi i formami turystyki. Baza noclegowa, często traktowana jest jako ten element infrastruktury turystycznej, który ma szczególne znaczenie ponieważ umożliwia turystom przebywanie poza miejscem stałego zamieszkania dłużej niż przez jeden dzień. Staje się ona zatem czynnikiem warunkującym rozwój funkcji turystycznej w regionie oraz stwarza warunki sprzyjające uprawianiu różnych form turystyki, co sprawia, że traktowana jest jak jeden z ważniejszych elementów zagospodarowania turystycznego (Rogalewski, 1979). Możliwość skorzystania w danym miejscu z zakwaterowania podnosi również atrakcyjność rekreacyjno‑turystyczną danego obszaru, co także w pośredni sposób wpływa na standard życia ludności miejscowej (nowe miejsca pracy) oraz na możliwości rozwoju gospodarki w regionie. Województwo podkarpackie pod względem liczby turystycznych obiektów noclegowych niestety nie plasuje się na najwyższych pozycjach ale 6 miejsce nie jest najgorszym wynikiem, tym bardziej,

że odnotowuje się ciągły wzrost w tym kierunku. Ponadto należy brać pod uwagę fakt, że GUS objął badaniami jedynie obiekty noclegowe posiadające 10 lub więcej miejsc noclegowych, tymczasem na obszarze Bieszczadów jak i Beskidu Niskiego egzystuje wiele agroturystyk oferujących mniejszą ilość pokoi do wynajęcia. Większość hoteli skupia się w miastach, natomiast w regionie Bieszczadów czy Beskidu Niskiego przeważają pensjonaty, agroturystyki, domki letniskowe i kwatery prywatne. Taki typ noclegu preferują turyści krajowi, natomiast turyści zagraniczni wybierają hotele, często o wyższym standardzie. Związane jest to m.in. z możliwością rezerwacji miejsc noclegowych przez Internet oraz z lepszą obsługą np. w jęz. angielskim a także łatwiejszym dojazdem do większych miejscowości. Potwierdzają to wyniki badań GUS-u, wg których Bieszczady i Beskid Niski odwiedzają głównie turyści z Polski, natomiast turyści zagraniczni w 2017 r. stanowili jedynie 3,5% mimo, że łącznie udzielono im w 2017r. 303,7 tys. noclegów, tj. o 17,1% więcej w porównaniu z rokiem poprzednim. Najliczniejszą grupę stanowili goście z Ukrainy – 58,2 tys. osób i był to wzrost o 22,4% w porównaniu z 2016 r. Pozostali turyści pochodzili z Niemiec – 24,4 tys., Stanów Zjednoczonych Ameryki – 11,2 tys., Wielkiej Brytanii – 7,3 tys., Izraela – 6,3 tys., Rosji – 5,7 tys. oraz Francji – 5,4 tys. Prawie połowa turystów zagranicznych nocowała w Rzeszowie. Słabym punktem bazy noclegowej Podkarpacia jest jej sezonowość, szczególnie w powiatach: bieszczadzkim, jasielskim, krośnieńskim, leskim i sanockim. Ma na to niewątpliwie wpływ pogody, niemniej brak również atrakcji w regionie, które przyciągnęłyby turystów w tzw. okresach martwych jak np. późna jesień, wczesna wiosna. Innym problemem jest niedostateczna oferta możliwości ciekawego spędzenia wolnego czasu w samych miejscach noclegowych, która mogłaby urozmaicić i uatrakcyjnić pobyt przyjezdnych, a w szczególności rodzin z dziećmi. Turyści również skarżą się na złą komunikację, dostępność do informacji i nadal niedostateczny rozwój infrastruktury turystycznej i obsługi ruchu turystycznego. Wg danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie w ciągu trzech wakacyjnych miesięcy w 2018 r. (czerwiec, lipiec, sierpień), z turystycznych obiektów noclegowych (minimum 10 miejsc) na Podkarpaciu skorzystało 427,4 tys. turystów, w tym 45,4 tys. turystów zagranicznych. Łącznie udzielono 1330,8 tys. noclegów. W porównaniu z analogicznym okresem w 2017 r. z obiektów turystycznych na Podkarpaciu skorzystało o 0,7% mniej turystów a liczba turystów zagranicznych była niższa o 8,4% Mimo, że ogólnie udzielono o 1,6% więcej noclegów to liczba noclegów udzielonych turystom zagranicznym w okresie czerwiec - sierpień 2018 r. była o 9% niższa niż w tym samym okresie 2017 r. Ponad 50%. turystów na nocleg wybrało hotele. Reasumując, na intensywność ruchu turystycznego na Podkarpaciu ma wpływ wiele czynników, zarówno wewnętrznych jak poziom zagospodarowania turystycznego i zewnętrznych jak np. trendy w wyborze kierunków w turystyce, sytuacja gospodarczo-polityczna w kraju i zagranicą, przez co nierzadko trudno określić wszystkie przyczyny jego fluktuacji: w 2018 r. mimo wzrostu ogólnej liczby turystów na Podkarpaciu o 3,05% to w porównaniu do roku poprzedniego, odnotowano znaczny spadek turystów zagranicznych, bo aż o 7,16%. Spadek ogólnej liczby turystów w stosunku do 2017r. odnotowano jedynie w 2 województwach: opolskim i podlaskim, ale samych turystów zagranicznych już w 5 województwach: lubelskim, warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, podkarpackim i podlaskim. Natomiast największy wzrost turystów krajowych jak i zagranicznych odnotowało województwo zachodniopomorskie. (Wykresy nr 9 i 10).

Wykres nr 9. Turyści korzystający z turystycznych obiektów noclegowych (Dane: GUS).

Turyści korzystający z turystycznych obiektów noclegowych (ogólnie)

wzrost/spadek turystów korzystających z turystycznych obiektów noclegowych w latach 2017- 2018 wg województw

10,20%10,00% 8,19% 7,55% 6,45% 6,24% 5,09% 4,81% 4,65% 3,95% 3,64% 3,33% 3,05% 2,52%

-0,64% -4,19%

Wykres nr 10. Turyści korzystający z turystycznych obiektów noclegowych (Dane: GUS).

Turyści zagraniczni korzystający z turystycznych obiektów noclegowych

wzrost/spadek turystów zagranicznych korzystających z turystycznych obiektów noclegowych w latach 2017-2018 wg województw

15,47% 13,42%12,61%

6,53% 6,37% 3,30% 3,03% 2,80% 2,68% 2,26% 1,09% -2,43% -3,16% -3,38% -7,16% -10,89%

3. POTENCJAŁ TURYSTYCZNY REGIONU A FORMY TURYSTYKI Dziedzictwo przyrodniczo-kulturowe danego regionu ma niezwykle istotne znaczenie dla rozwoju ruchu turystycznego. Szczególnie różnorodność występującego bogactwa przyrody stanowi podstawową atrakcję dla odwiedzających region turystów, które może być z powodzeniem wzmacniane poprzez bliskość takich atrakcji jak np. historyczne miejscowości, zabytki, ciekawe szlaki tematyczne czy wydarzenia kulturalne. Na intensywność użytkowania turystycznego danego obszaru oraz możliwości rozwoju określonych form ruchu turystycznego wpływa wiele elementów związanych z walorami turystycznymi oraz infrastrukturą turystyczną i okołoturystyczną. Elementy te określane mianem potencjału turystycznego dzielimy na strukturalne, związane z czynnikami przestrzennymi oraz funkcjonalne związane z działaniami podmiotów zaangażowanych w rozwój turystyki. Składniki te mogą w istotny sposób decydować o satysfakcji turystów i pozycji konkurencyjnej obszarów na rynku turystycznym. Województwo podkarpackie, ze względu na dobre warunki dla rozwoju turystyki, rekreacji i wypoczynku jest jednym z najczęściej wybieranych przez turystów regionów. Spośród ankietowanych (badania zostały wykonane w 2018 r. przez firmę Exacto wśród mieszkańców Krakowa, Warszawy oraz Wrocławia na zlecenie PROT), którzy swój wyjazd wakacyjny spędzili w Polsce, najwięcej osób wybrało się do województwa pomorskiego – 160 wskazań, 120 osób odwiedziło województwo małopolskie, natomiast 81 – województwo podkarpackie zajmując 3 miejsce w rankingu. Z danych GUS wynika, że w 2018 roku Podkarpacie odwiedziło ok. 1,263 mln turystów, czyli o 3,05% więcej, niż rok wcześniej. Wśród osób zameldowanych w turystycznych obiektach noclegowych, goście zagraniczni stanowili ok. 12%. Najbardziej atrakcyjna dla turystów jest południowa i południowo-wschodnia część województwa, obejmująca Bieszczady i Beskid Niski, którą odwiedza 36,6% ogółu turystów (GUS 2017) Biorąc pod uwagę różne rodzaje turystyki największy odsetek badanych interesuje się turystyką wypoczynkową – na skali od 1 do 5, - 4,08 punktów. Niewiele niższą średnią uzyskała turystyka krajoznawcza – 4,05. Tuż za nimi znalazły się takie formy turystyki jak: aktywna – 3,82, kulturowa – 3,79 oraz przyrodnicza – 3,66 oraz zdrowotna - 3,21 punktów. Turystyka krajoznawcza i przyrodnicza budzi większe zainteresowanie wśród osób starszych, często już nieaktywnych zawodowo preferujących wyjazd z drugą osobą lub wyjazd zorganizowany, natomiast turystykę aktywną i kwalifikowaną wybierają osoby młode, często z wyższym wykształceniem, aktywne zawodowo i podróżujące najchętniej w gronie przyjaciół. Zainteresowanie turystyką zdrowotną stosunkowo częściej wykazywały kobiety, natomiast na turystykę wypoczynkową stawiały wszystkie badane grupy wiekowe, a więc osoby bardzo młode - w wieku do 26 lat, osoby w przedziale 27-50 lat (w tym również rodziny z dziećmi) i osoby dojrzałe 50+. Ulubioną porą roku podczas wyjazdów turystycznych na Podkarpacie, dla przeszło sześciu na dziesięciu ankietowanych, jest lato. 17,1% respondentów preferuje wyjazdy jesienią, natomiast 16,2% - wiosną. Zimą na wypoczynek turystyczny decyduje się 5,6% badanych. Poniżej została dokonana charakterystyka wybranych form turystyki na Podkarpaciu mających wpływ na rozwój ruchu turystycznego w regionie.

3.1. TURYSTYKA WYPOCZYNKOWA Wśród licznych motywów wyjazdów turystycznych względy wypoczynkowe odgrywają zdecydowanie najważniejszą rolę. Turystyka wypoczynkowa pozwala na odzyskanie sił, regenerację organizmu i uwolnienie się od codziennych stresów, dlatego też uprawiają ją zarówno osoby indywidualne jak i całe rodziny.Osoby te pragną spędzać urlopy i weekendy w terenach o dużej atrakcyjności, przede wszystkim związanej z wysokimi walorami środowiska przyrodniczego (morza, jeziora, góry) często na terenach wiejskich (agroturystyka), czy też w ośrodkach rekreacyjnych bądź SPA&Wellnes. Ponieważ każdy z nas jest inny, posiada różne potrzeby i wymagania. Dlatego też, kiedy wybiera się na odpoczynek szuka takiej oferty i formy spędzania wolnego czasu, który najlepiej sprosta jego oczekiwaniom. Niektórzy wolą bierną formą urlopowania jak np. plażowanie, inni aktywną - stawiając na sport i rekreację, jeszcze inni będą woleli wziąć udział w imprezach kulturalnych lub spędzić ten czas u krewnych czy znajomych. Z funkcją wypoczynkową ściśle wiąże się funkcja zdrowotna. Uprawianie tego typu turystyki sprzyja profilaktyce zdrowotnej i polepszeniu sprawności fizycznej. Turystkę wypoczynkową można więc uprawiać na wiele sposobów. W dalszej części analizy zostaną opisane różne formy turystyki, które składają się na turystykę wypoczynkową.

3.2. TURYSTYKA KRAJOZNAWCZA Turystyka krajoznawcza jest jedną z głównych form turystyki. Dominuje w niej motyw poznawczy, który połączony jest z celami edukacyjnymi i rekreacyjnymi. Jej przejawami może być zwiedzanie obiektów zabytkowych, różnego rodzaju muzeów, miast historycznych, a także wędrówki po ciekawych szlakach. Jest ona związana przede wszystkim z odkrywaniem dziedzictwa przyrodniczo–kulturowego ojczystego kraju i jego poszczególnych regionów. Wg. Mieczysława Orłowicza krajoznawstwo to ,,zbiór wszelkich wiadomości o pewnym, większym lub mniejszym, obszarze; co ważne - z wielu dziedzin: historii, archeologii, geografii, biologii itp.” Z badań przeprowadzonych w 2018 r. przez firmę Exacto wynika, że walorem Podkarpacia, który skłoniłby największy odsetek osób do odwiedzenia go, okazała się być nieskażona natura – 75,7% wskazań. Nieco mniej badanych zainteresowałoby się historycznymi miejscowościami i zabytkowymi obiektami (42,9%), tradycyjnymi potrawami (29,4%), ciekawymi szlakami tematycznymi (26,4%) oraz unikalną sztuką i kulturą (24,3%). Wszystkie te elementy składają się na turystykę krajoznawczą, w której człowiek odkrywa nowe wartości moralne i intelektualne. Można powiedzieć, że podobnie jak turystyka wypoczynkowa, turystyka krajoznawcza proponuje jej uczestnikom trend 3xE – rozrywka, emocje, edukacja (entertainment, excitement, education). Zrównoważonemu rozwojowi tego typu turystyki sprzyjają m.in.: racjonalne zagospodarowanie turystyczne, tworzenie lub rozbudowa różnego rodzaju ośrodków oferujących szeroki zakres usług turystycznych, wytyczanie atrakcyjnych szlaków tematycznych, umiejętne przekierowywanie i rozpraszanie ruchu turystycznego w regionie, kształcenie wysoko wykwalifikowanej kadry turystycznej i organizatorów turystyki. Ponieważ, podobnie jak w przypadku turystyki wypoczynkowej, składają się na nią różne formy turystyki i związane z nimi atrakcje turystyczne oraz dziedzictwo przyrodniczo–kulturowe, które opisane są w tym dokumencie, poniżej skupiono się na szlakach tematycznych, które były często wskazywane przez turystów jako jeden z celów ich podróży (26,4% ankietowanych).

1) Karpacki Szlak Ogrodów i Domów Historycznych Na trasach szlaku znajdziemy misternie komponowane ogrody, zaciszne parki, wspaniałą architekturę, staropolską kuchnię i fascynującą historię. Na dzień dzisiejszy Szlak tworzą 34 obiekty rozsiane po całym Podkarpaciu. Dla wygody zwiedzających stworzone zostały cztery trasy: północna, centralna, wschodnia i południowa. Na trasie północnej znajdują się takie miejscowości jak: Baranów Sandomierski, Korzeniów, Przecław, Stalowa Wola, Straszęcin, Tarnobrzeg, Werynia. Centralna trasa obejmuje: Boguchwałę, Jasionkę, Julin, Lipnik, Łańcut, Przeworsk, Rzeszów, Wiśniową i Zarzecze. Wschodnia trasa prowadzi przez: Bolestraszyce, Boratyn, Dubiecko, Horyniec Zdrój, Krasiczyn, Narol, Sieniawę i Stubno. Trasa południowa zawiera takie miejscowości jak: Dukla, Iwonicz, Iwonicz Zdrój, Kombornia, Kopytowa, Lesko, Olszanica i Żarnowiec.(http://ogrody.podkarpackie.travel/) 2) Szlak „Śladami Dzielnego Wojaka Szwejka” jest częścią Międzynarodowego Szlaku Szwejka, który biegnie z Czech, przez Austrię, Węgry, Słowację i Polskę na Ukrainę. Jest on próbą odtworzenia trasy, którą przemierzał bohater książki Jaroslava Haška. Szlak oznakowany kolorem żółto-czarnym, jest dostępny dla turystów pieszych, rowerowych oraz samochodowych. Długość odcinka pieszego na terenie Polski wynosi około 200 km. Trasa szlaku: Radoszyce – Komańcza – Rzepedź – Szczawne – Wysoczany – Poraż – Zagórz – Sanok – Załuż – Tyrawa Wołoska – Rozpucie – Wojtkówka – Jureczkowa – Krościenko. (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/sladami-dzielnego-wojaka- szwejka) 3) Szlak Architektury Drewnianej przebiega przez cztery województwa: podkarpackie, małopolskie, śląskie i świętokrzyskie. Na terenie Podkarpacia znajduje się 9 tras o łącznej długości 1202 km i liczy 127 obiektów architektury drewnianej. Obejrzeć można m.in.: kościoły, cerkwie, skanseny, zespoły zabudowy małomiasteczkowej, dworki i pałace. Na szczególną uwagę zasługują perły architektury drewnianej, wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO: kościół w Haczowie, pochodzący z XV w.; zespół plebański w Bliznem z kościołem drewnianym z XVI w. z polichromią przedstawiającą unikatową tzw. biblię plebejską; cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Smolniku; zespół cerkiewny – cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Turzańsku; Cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu; zespół cerkiewny - cerkiew parafialna pw. św. Paraskewy w Radrużu. (http://sad.podkarpackie.travel/) 4) Szlak Centralnego Okręgu Przemysłowego prezentuje m.in. dawne fabryki, przedsiębiorstwa, zabytki techniki, muzea oraz miejsca zamieszkania dawnych robotników, kadry technicznej i luksusowe, modernistyczne wille dyrektorskie, które składają się na fascynujący obraz przemysłowego skoku końcówki lat dwudziestolecia międzywojennego. Na szlaku znalazły się takie miejscowości jak: Rzeszów, Nowa Sarzyna*, Stalowa Wola*, Nowa Dęba*, Skopanie*, Mielec*, Pustków*, Pustynia* (stanowiąca obecnie część Dębicy), Dębica* oraz Sędziszów Małopolski*. W każdej z nich wyznaczona została trasa spacerowa, prowadząca przez obiekty związane z czasami COP-u. (http://cop.podkarpackie.travel/pl) 5) Szlak chasydzki to trasa licząca ok. 600 km i łącząca punkty związane z dziedzictwem kultury i religii żydowskiej. Polski odcinek międzynarodowego turystycznego Szlaku Chasydzkiego łączy miejscowości położone na południowo-wschodnich terenach kraju, m.in.: na Roztoczu czy w Bieszczadach. Na trasie szlaku znajdują się synagogi i cmentarze żydowskie z nagrobkami

pochodzącymi z XVIII w., XVII w. a nawet XVI w. Do wielu miejsc nadal przybywają chasydzi z całego świata w celach religijnych. Trasa szlaku: Baligród – Lesko – Sanok – Rymanów – Ropczyce* – Dębica* – Radomyśl Wielki* – Tarnobrzeg* – Kraśnik* – Lublin* – Łęczna* – Włodawa* – Chełm* – Zamość* – Biłgoraj* (woj. lubelskie) – Cieszanów – Wielkie Oczy – Jarosław – Leżajsk* – Dynów – Przemyśl – Ustrzyki Dolne. (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-chasydzki; https://sztetl.org.pl/pl/turystyka/szlak-chasydzki) 6) Podkarpacki Szlak Frontu Wschodniego I Wojny Światowej o długości ok. 440 km, prezentuje najbardziej znaczące wydarzenia rozgrywające się na Podkarpaciu w latach 1914–1915. Główna trasa szlaku prowadzi od granicy województwa małopolskiego przez podkarpackie, aż po granicę z województwem lubelskim. Wśród obiektów trasy znajdują się cmentarze wojskowe i pozostałości fortyfikacji. Najbardziej interesujące metropolie znajdującą się w okolicy Jarosławia, Sieniawy, Przemyśla, Lubaczowa i Horyńca-Zdroju. Trasa szlaku przebiega przez ważne garnizonowe miasta takie jak Rzeszów, Jarosław czy wspomniany wcześniej Przemyśl - miasto twierdza. ( http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-frontu-wschodniego-i-wojny-swiatowej) 7) Turystyczny Szlak Gniazd Rodowych Lubomirskich wiedzie przez najciekawsze miejscowości związane z magnackim rodem na terenach województwa podkarpackiego w Polsce i kraju preszowskiego na Słowacji. W skład szlaku wchodzą obiekty historyczne wzniesione w okresie od XVI do XIX wieku. Szlak ma swój początek w Stalowej Woli, a kończy się w Podolińcu na Słowacji (całkowita długość wynosi 488 km). Spośród 18 wyeksponowanych miejscowości, 9 zaliczonych zostało do gniazd rodowych, a pozostałe określono jako ważniejsze miejscowości położone na szlaku. Do najważniejszych obiektów szlaku na Podkarpaciu należą te zlokalizowane w gniazdach rodowych Lubomirskich. Są to: Rozwadów i Charzewice – zabudowania podworskie (w Charzewicach), gmach zwany zamkiem (w Rozwadowie), kościół i klasztor o.o. Kapucynów; Baranów Sandomierski – zespół parkowo-zamkowy, kościół parafialny św. Jana Chrzciciela z przeł. XVI i XVII w.; Boguchwała – pałac z 1728 r., kościół parafialny z 1729 r.; Rzeszów – zamek, pałac letni (1712), dawne kolegium i klasztor pijarów, zespół klasztorny bernardynów, kościół farny św. Stanisława i św. Wojciecha; Łańcut – zespół zamkowy z 33 ha parkiem (XVI w.), Zameczek Romantyczny (1805), zespół klasztorny dominikanów z przeł. XV i XVI w., neogotycki kościół farny św. Stanisława z 1488 r.; Przeworsk – zespół pałacowo- parkowy z przeł. XVIII i XIX w., klasztor bernardynów (1461), klasztor sióstr miłosierdzia z XVIII w.; Przemyśl – zespół pałacowo-parkowy z XIX w., klasztor dominikanek (1595), kościół franciszkanów św. Marii Magdaleny (1778), budynek kolegium jezuickiego św. Jana Chrzciciela (1635). (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-gniazd-rodowych-lubomirskich) 8) Kulturowy „Szlak Ikon” prowadzi śladami dawnych cerkwi, które obecnie są użytkowane przez różne wyznania. Regiony Podkarpacia, zwłaszcza Bieszczady i Beskid Niski to tereny o szczególnym bogactwie drewnianej architektury sakralnej. Ze względu na przedwojenną różnorodność narodowo- wyznaniową terenów pogranicza wschodniego zachowały się tu ciekawe i cenne obiekty greckokatolickiego kultu religijnego m.in. Łemków i Bojków. Szlak dzieli się na Szlak Ikon Doliną Sanu oraz Szlak Ikon Doliną Osławy. (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-ikon-doliny-sanu-i- doliny-oslawy)

9) Szlak Ikon Doliną Sanu - został oznakowany na niebiesko a jego łączna długość wynosi 70 km. Przebieg trasy: Sanok - wystawa ikon w Muzeum Historycznym, Katedra - Prawosławna cerkiew katedralna pw. Trójcy Św., Muzeum Budownictwa Ludowego; Międzybrodzie - dawna, murowana cerkiew greckokatolicka pw. Trójcy Świętej; Trepcza - Dawna cerkiew filialna, greckokatolicka pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny; Mrzygłód - dawna murowana cerkwi pw. Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny; Hłomcza - Drewniana cerkiew grecko-katolicka pw. Soboru NMP; Dobra Szlachecka - dawna cerkiew parafialna greckokatolicka pw. św. Mikołaja; Ulucz - dawna cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego; Witryłów - cerkiew drewniana filialna greckokatolicka św. Michała Archanioła; Łodzina – cerkiew; Hłomcza - drewniana cerkiew greckokatolicka pw. Soboru NMP; Tyrawa Solna - drewniana cerkiew pw. Jana Chrzciciela; Siemuszowa - drewniana filialna cerkiew greckokatolicka pw. Przemienienia Pańskiego z 1841 r. ; Tyrawa Wołoska - barokowy kościół; Hołuczków - dawna cerkiew gr.-kat. p.w. św. Paraskiewy; Wujskie - Kościół parafialny pw. św. Kosmy i Damiana; Olchowce - dawna cerkiew parafialna Wniebowstąpienia Pańskiego. 10) Szlak Ikon Doliną Osławy– liczący ok. 176 km wiedzie przez kilkanaście miejscowości, w których zachowały się nieliczne i bardzo cenne zabytki architektury sakralnej. Przebieg trasy: Lesko - Zamek Kmitów, synagoga, kirkut; Zagórz - cerkiew parafialna obrządku greckokatolickiego pw.św. Michała, ruiny klasztoru Karmelitów Bosych; Morochów - cerkiew prawosławna; Mokre - cerkiew greckokatolicka; Szczawne - cerkiew prawosławna; Rzepedź - cerkiew greckokatolicka; Komańcza - cerkiew prawosławna (styl łemkowski), klasztor Sióstr Nazaretanek miejsce internowania w latach 1955–1956 ks. Prymasa Stefana Wyszyńskiego, prywatna kolekcja strojów łemkowskich p. Darii Boiwki; Radoszyce - dawna drewniana cerkiew greckokatolicka; Smolnik - cerkiew greckokatolicka; Majdan - stacja bieszczadzkiej kolejki wąskotorowej i izba muzealna; Cisna - galerie bieszczadzkich artystów; Kołonice - rezerwat „Cisy na Górze Jawor”; Baligród - cerkiew greckokatolicka, Ekomuzeum „W ogniu bieszczadzkiej kuźni”; Hoczew - Prywatna galeria Zdzisława Pękalskiego. (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-ikon-doliny-sanu-i-doliny-oslawy) 11) Podkarpacki szlak militarny obejmuje cztery obiekty związane z I i II wojną światową – są to fortyfikacje Twierdzy Przemyśl, zespół schronów kolejowych i fortyfikacji w Stępinie-Cieszynie*, tunel schronowy w Strzyżowie* oraz fragmenty umocnień Linii Mołotowa. Długość trasy to ok. 200 km. (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-militarny) 12) Szlak Papieski o długości ok. 100 km prowadzi wzdłuż czerwonego Głównego Szlaku Beskidzkiego i oznakowany jest za pomocą tabliczek wskazujących kierunek oraz miejscowości na trasie dawnych wędrówek ks. Karola Wojtyły. Przebiega on przez takie miejscowości jak: Magura Wątkowska – Kolanin – Kąty przez Kamień lub Desznicę – Chyrowa – Pustelnia Św. Jana – Cergowa – Dukla – Lubatowa – Iwonicz-Zdrój – Rymanów-Zdrój – Tarnawka – Bukowica – Komańcza. (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-papieski) 13) Szlak Śladami Aleksandra Fredry – liczący ok. 450 km, związany jest z życiem i twórczością hrabiego Aleksandra Fredry – komediopisarza, bajkopisarza, pamiętnikarza i poety. Wiedzie z ruin zamku „Kamieniec” na pograniczu Korczyny i Odrzykonia, przez Hoczew, Cisną, Lesko, Sambor*, Rudki*, Beńkową Wisznię*, Lwów*, Przemyśl, Surochów k/Jarosławia, Nienadową z powrotem do zamku „Kamieniec”. (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-sladami-aleksandra-fredry)

3.3. TURYSTYKA AKTYWNA

3.3.1. Turystyka piesza i rowerowa

Województwo podkarpackie sprzyja rozwojowi zarówno szlaków pieszych jak i rowerowych. Wytyczone w regionie szlaki wiodą zarówno przez tereny górskie takie jak Beskid Niski i Bieszczady, górzyste – przez pogórza: Przemyskie, Dynowskie i Strzyżowskie jak również obszary nizinne Kotliny Sandomierskiej i Roztocza (Tabela nr 1 i Mapa nr 2). Poniżej w tabeli zestawiono dane dotyczące długości szlaków pieszych i rowerowych PTTK (z wyłączeniem szlaków gminnych i ścieżek edukacyjno–przyrodniczych) w poszczególnych powiatach województwa podkarpackiego.

Tabela nr 1. Zestawienie długości szlaków pieszych i rowerowych wyznaczonych przez PTTK.

Powiat Długość szlaków pieszych Długość szlaków rowerowych *Powiat Dębicki: 65 km 94 km *Powiat Ropczycki: 56 km 106 km Powiat Jasielski: 148 km 236 km *Powiat Strzyżowski: 134 km 142 km Powiat Krośnieński: 139 km 322 km Powiat Sanocki: 223 km 304 km Powiat Leski: 202 km 386 km Powiat Bieszczadzki: 200 km 509 km Powiat Przemyski: 194 km 333 km Powiat Rzeszowski: 253 km 125 km Powiat Przeworski: 27 km 34 km Powiat Lubaczowski: 51 km 511 km Powiat Jarosławski: 42 km 143 km *Powiat Brzozowski: 0 km 47 km Razem: 1 734 km 3 292 km

Mapa nr 2 Szlaki rowerowe w województwie podkarpackim na obszarze wsparcia projektu.

Z tabeli wynika, że największe zagęszczenie szlaków pieszych występuje w powiatach: rzeszowskim, sanockim, leskim, bieszczadzkim i przemyskim a więc w miejscach najbardziej atrakcyjnych przyrodniczo, za wyjątkiem powiatu rzeszowskiego gdzie ilość ścieżek podyktowana jest tym, że Rzeszów, jako stolica Podkarpacia i największa aglomeracja miejsca w województwie posiada jeden z najdłuższych szlaków wiodących dookoła miasta (ok.120 km). Natomiast największą długość tras rowerowych posiada powiat lubaczowski, za nim zaraz bieszczadzki i nieco mniej leski. Powiat lubaczowski ma szczególnie sprzyjające warunki do rozwoju turystyki rowerowej ze względu na ukształtowanie terenu nie nastręczające zbytnich trudności nawet przeciętnemu turyście w ich pokonaniu na rowerze. Dodatkowym atutem jest piękno krajobrazu (bliskość Roztoczańskiego Parku Narodowego), dobrze przygotowane szlaki (prowadzone często bocznymi traktami lub przeznaczone tylko dla rowerzystów) a także małe natężenie ruchu na drogach, co zwiększa komfort jazdy.

Do najciekawszych tras pieszych należą:

1) Główny Szlak Beskidzki im. K. Sosnowskiego (szlak czerwony), który jest najdłuższym szlakiem w Polsce. Wiedzie on przez kilka grup górskich, pokazując różnorodny krajobraz, a także liczne ciekawostki przyrodnicze i historyczne. Ogółem liczy sobie 519 km długości (część Podkarpacka - 180 km) i prowadzi z Ustronia (Beskid Śląski) do Wołosatego (Bieszczady) przez Beskid Śląski, Beskid Żywiecki, Gorce, Beskid Sądecki, Beskid Niski oraz Bieszczady. Biegnąc najwyższymi partiami polskich Beskidów, umożliwia dotarcie na: Cergową, Chryszczatą, Smerek i Halicz, a także do miejscowości, takich jak Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Komańcza, Cisna, Ustrzyki Górne i inne. (http://www.cotg.pttk.pl/index.php/odznaki/gsb)

2) Niebieski Szlak Karpacki – zaczynający się w Białej będącej dzielnicą Rzeszowa i kończący w Grybowie. Jest on drugim pod względem długości pieszym szlakiem turystycznym w polskich górach (ok. 440 km). Prowadzi przez: Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie, Góry Sanocko- Turczańskie, Bieszczady Zachodnie oraz Beskid Niski. Cechą tego szlaku jest to, że na znacznej długości prowadzi w bezpośrednim pobliżu granicy: polsko-słowackiej jak też polsko–ukraińskiej. Po drodze można zajrzeć do sanktuarium w Kalwarii Pacławskiej, pokonać Góry Sanocko-Turczańskie i zbliżyć się do słynnego Zalewu Solińskiego. Wspiąć się na Bukowe Berdo czy Kremenaros - miejsce wyjątkowe gdzie zbiegają się granice Polski, Ukrainy i Słowacji.

(http://przemysl.pttk.pl/index.php/nasze-szlaki/92-szlaki-gorskie)

3) Czerwony Szlak Przemysko-Sanocki o długości 44 km, rozpoczyna się w Przemyślu i biegnie przez Wapielnicę (394 m n.p.m.), Brylińce, Kopystańkę (541 m n.p.m.)z której rozpościera się wspaniała panorama wszystkich ważniejszych pogórzańskich wzniesień, Łodzinkę, Birczę, Leszczawę Górną, Bzianę (574 m n.p.m.), Roztokę docelowo zmierzając aż do Sanoka. Podążając szlakiem można zobaczyć np. górujący nad Przemyślem Zamek Kazimierzowski, ciekawe kaplice przydrożne i neogotycki kościółek w Rokszycach, architekturę cerkiewną w Brylińcach i w Kopyśnie, oraz układ architektoniczny dawnego miasteczka i pałac Humnickich w Birczy.

(http://przemysl.pttk.pl/index.php/nasze-szlaki/92-szlaki-gorskie)

4) Żółty szlak "Dookoła Rzeszowa" - liczy 20 odcinków o łącznej długości 120,5 km. Jest propozycją dla wszystkich dzieci i dorosłych ponieważ jest łatwa do przebycia w każdych warunkach, o wszystkich porach roku, pieszo, rowerem i na nartach biegowych. Trasa szlaku wiedzie przez Pogórze Rzeszowskie, wierzchowinę progu nadwisłocznego Pogórza Dynowskiego i Ciężkowickiego (Strzyżowskiego), wzgórza nad Zgłobniem i Dąbrową, Pradolinę Podkarpacką, tereny leśne obrzeży dawnej Puszczy Sandomierskiej i starorzecza Mrowli oraz Wisłoka. (http://www.pttk.rzeszow.pl/pag20.html)

Na Podkarpaciu przybywa również tras nordicwalking. Przykładem może być tu jedna z największych sieci takich ścieżek w Polsce - Nordic Walking Park Podkarpacie Centrum (www.nordicwalkingpodkarpacie.pl). Składa się ona z 30 tras liczących 403 km. I przebiega przez 10 gmin leżących w powiatach: przeworskim, jarosławskim i leżajskim.Na trasach znajdują się tablice, zgodne z ogólnoeuropejskimi standardami rekreacji nordic walking. Zawierają one szczegółowe mapy, ogólne informacje na temat techniki, doboru sprzętu i walorów zdrowotnych nordic walking.

3.3.2. Turystyka rowerowa

Turystyka rowerowa jest jedną z najbardziej popularnych w województwie podkarpackim, które może pochwalić się dobrze rozbudowaną i oznakowaną siecią ścieżek prowadzących przez najciekawsze miejsca regionu pod względem przyrodniczym, historycznym i kulturowym. W większych miejscowościach można skorzystać z wypożyczalni i punktów napraw. Do tego dochodzą tzw. MOR-y czyli Miejsca Obsługi Rowerzystów leżące na trasie Green Velo a także MPR-Y czyli Miejsca Przyjazne Rowerzystom. Pierwsze z nich pozwalają na odpoczynek, schronienie się przed deszczem oraz uzyskanie informacji o atrakcjach w najbliższej okolicy, natomiast w tych drugich można coś zjeść, przenocować i zwiedzać, będąc spokojnym o bezpieczeństwo roweru i życzliwe przyjęcie.

1) Wschodni Szlak Rowerowy Green Velo to ponad 2000 km specjalnie wytyczonej trasy (trasa główna 1887,5 km, trasy łącznikowe i boczne: łącznie 192 kilometry), wiodącej przez pięć województw wschodniej Polski (warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie i świętokrzyskie). Przebiega on głównie po asfaltowych drogach publicznych o niskim natężeniu ruchu pojazdów. Niemal 580 km (29% długości trasy) stanowią odcinki prowadzące przez tereny leśne, a 180 km (9% długości trasy) przypada na doliny rzek. Na Podkarpaciu jego długość wynosi 459 km. Szlak prowadzi przez tzw. „królestwa”, z których na Podkarpaciu znajdują się trzy: Roztocze, Pogórze Karpackie oraz Ziemia Sandomierska i Dolina Dolnego Sanu. (https://greenvelo.pl) a) Królestwo Roztocze – obejmuje województwo lubelskie i podkarpackie - przebiega m.in. przez Ziemię Lubaczowską. Teren ten ma wybitne walory widokowe, jest rzadko zamieszkały i bardzo malowniczy krajobrazowo. Na jego trasie znajduje się m.in. Narol z zabytkowym pałacem Łosiów i uzdrowisko Horyniec-Zdrój, położone blisko granicy z Ukrainą. Największymi atrakcjami części podkarpackiej są zabytkowe drewniane cerkwie w Radrużu i Chotyńcu wpisane na listę UNESCO. (https://greenvelo.pl/krolestwo/1428/roztocze) b) Królestwo Pogórze Karpackie - biegnie głównie w dolinie Sanu, jedynie w okolicach Przemyśla i Dynowa trzeba pokonać większe różnice wysokości. Z okolic Przemyśla można udać się na wyprawę

górskimi trasami w kierunku Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Na szlaku znajdują się trzy niezwykle interesujące miasta, czyli kresowy Przemyśl z pozostałościami potężnej twierdzy austriackiej, Rzeszów - stolica Podkarpacia oraz Łańcut szczycący się potężnym zespołem pałacowym. Po drodze można również odwiedzić arboretum w Bolestraszycach, renesansowy zamek Krasickich w Krasiczynie, zespół klasztorny w Kalwarii Pacławskiej oraz sławny Arłamów, a także liczne cerkwie jak np. w Piątkowej i Uluczu. (https://greenvelo.pl/krolestwo/1143/pogorze-karpackie) c) Królestwo Ziemia Sandomierska i Dolina Dolnego Sanu leży na pograniczu dwóch województw: świętokrzyskiego i podkarpackiego. Zachowało się tu niezwykle bogate i różnorodne dziedzictwo kulturowe związane m.in. z Żydami (Leżajsk*), rodem Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim*, tradycjami flisackimi w Ulanowie* czy plecionkarskimi w Rudniku nad Sanem*. (https://greenvelo.pl/krolestwo/1430/ziemia-sandomierska-i-dolina-dolnego-sanu)

Inne szlaki rowerowe warte uwagi to np.:

2) Rowerowy szlak dziedzictwa kulturowego „Szlak Ikon” (czerwony), który prowadzi śladami dawnych cerkwi. Na terenie Polski posiada około 144 km długości i przebiega od przejścia granicznego ze Słowacją na Przełęczy Radoszyckiej do przejścia granicznego w Krościenku na granicy polsko–ukraińskiej. Częściowo pokrywa się z samochodowym „Szlakiem Architektury Drewnianej”. Od Mrzygłodu, Dobrej, Ulucza przez Pogórze Przemyskie do Horyńca Zdroju na Roztoczu prowadzi szlak niebieski, który z swoim pierwotnym założeniu miał stanowić szlak łącznikowy, ale z czasem wydłużył się łącząc najpiękniejsze zabytki architektury sakralnej, głównie drewnianej, na terenie Bieszczadów, Pogórza Przemyskiego i Roztocza. (https://www.mojebieszczady.com/rowerowy-szlak- ikon/)

3) Szlak „Śladami Dzielnego Wojaka Szwejka” - główny rowerowy szlak szwejkowski ma na terenie Polski około 180 km długości i oznaczony jest międzynarodowym numerem R-63 na tabliczkach w kolorze zielonym. Dla rowerzystów bez paszportów lub dla cudzoziemców nie posiadających ważnych wiz ukraińskich przeprowadzono do Twierdzy Przemyśl czarny szlak łącznikowy wzdłuż wschodniej granicy o długości około 70 km. Prowadzi on od Jureczkowej przez Arłamów, Huwniki, Fredropol do Przemyśla. Szlak po stronie polskiej prowadzi od Przełęczy nad Radoszycami poprzez przejście graniczne Radoszyce – Palota (polsko-słowackie), Łupków, Komańcza, Szczawne, Zagórz, Sanok, Tyrawa Wołoska, Liskowate, przejście graniczne Krościenko (polsko-ukraińskie). Szlak jest zainspirowany przygodami i wędrówkami Wojaka Szwejka - bohatera powieści Jaroslava Haška. (https://gminasanok.pl/szlaki/szlak-dobrego-wojaka-szwejka/)

4) Rowerowy Szlak Nadsańskich Umocnień - biegnie wzdłuż Sanu, od Bóbrki koło Soliny, przez Lesko, Sanok, Dynów, Bachów do Krasiczyna. Prezentuje radzieckie i niemieckie zabytki sztuki fortyfikacyjnej okresu II wojny światowej, w południowej części tzw. Przemyskiego Rejonu Umocnionego zwanego „Linią Mołotowa” oraz niemieckich umocnień granicznych tzw. Pozycji Granicznej „Galicja”. Obiekty powstały w latach 1940-41, wzdłuż linii granicznej, powstałej po podzieleniu II Rzeczypospolitej przez armie radziecką i niemiecką. (https://gminasanok.pl/szlaki/szlak-nadsanskich-umocnien-linia- molotowa/)

5) Karpacki Szlak Rowerowy – o długości 182 km oznakowany jest kolorem czerwonym z logo szlaku przedstawiającego rowerzystę na stylizowanych górach i podpisem „Carpathian Cycle Route”. Początek odcinka podkarpackiego jest w miejscowości Rozstajne i dalej prowadzi przez Grab, Krempną, Polany, Mszanę, Tylawę, Wisłok Wielki. Bieszczadzka część szlaku rozpoczyna się w Komańczy i wiedzie przez Smolnik, Wolę Michową, Żubracze, Cisną, Dołżycę, Rajskie, Czarną, Ustrzyki Dolne aż do przejścia granicznego w Krościenku na Ukrainę. Tzw. szlak graniczny prowadzi wzdłuż północnej, polskiej strony Łuku Karpat. Docelowo ma on stworzyć „pętlę” łączącą 6 krajów: Polskę, Rumunię, Węgry, Ukrainę, Słowację i Czechy. Motywem wiążącym poszczególne regiony, są słynne po obu stronach łuku karpackiego, owiane legendą, postacie górskich zbójników. Dodatkowym motywem, który łączy poszczególne regiony jest kultura wołoska, która w znaczący sposób odcisnęła swoje piętno na kulturze i historii narodów karpackich. (http://lubimyrowery.pl/trasy/podkarpackie/karpacki-szlak-rowerowy-odcinek-podkarpacki/)

Kolejnym, cieszącym się dużą popularnością jest szlak „Zielony Rower” o długości ok. 125 km, który obejmuje najciekawsze a zarazem najtrudniejsze odcinki Bieszczadów. Najbardziej ekstremalne trasy wymagają od turystów dobrego fizycznego przygotowania a także odpowiedniego sprzętu. Do takich tras należą: szlak z Mucznego do Tarnawy Niżnej (16 km), z Nasicznego do Bereżek (7,5 km), z Uherzec Mineralnych do Bóbrki (12,5 km), ze Średniej Wsi do Baligrodu (21 km). Malowniczym szlakiem jest również trasa zwaną „Bieszczadzka Wielka Woda”, dzięki której można podziwiać okolice Zalewu Solińskiego, szlak „Między Zdrojami” prowadzący z Rymanowa do Iwonicza Zdroju, „Forteczna trasa rowerowa” – północna i południowa, wiodąca wzdłuż fortów Twierdzy Przemyśl pochodzących jeszcze z I wojny światowej.

Warte uwagi są również liczne szlaki rowerowe przebiegające przez Ziemię Lubaczowską. Sama Gmina Narol może pochwalić się siedmioma trasami tworzącymi pętle, które można zakwalifikować do rowerowych tras rekreacyjnych, a nawet rodzinnych przedstawiające bogaty wachlarz różnorakich atrakcji historycznych, sakralnych i przyrodniczych. Dzięki nim można zobaczyć m.in. rezerwaty przyrody: „Nad Tanwią”, „Minokąt”, „Kobyle Jezioro”; pomnik ku czci pomordowanych mieszkańców Huty Różanieckiej (punkt widokowy z panoramą na Roztocze), pałac hrabiów Łosiów w Narolu. Wzdłuż szlaku i w okolicy leżą zabytkowe cerkwie m.in. w Woli Wielkiej, Gorajcu i Radrużu. Można też odwiedzić kaplicę Matki Boskiej - miejsce objawienia i cudowne źródełko w Nowinach Horynieckich czy tajemniczą Świątynię Słońca - monolit z czasów przedchrześcijańskich.

3.3.3. Turystyka wodna

Podkarpackie rzeki i potoki w południowej części regionu mają charakter górski i tworzą liczne przełomy oraz kaskady natomiast w północnej części województwa rzeki płyną spokojnie, a ich dna z reguły są piaszczyste. Najdłuższą rzeką jest San (457,8 km) uznawany za jedną z najpiękniejszych polskich rzek. W swoim górnym biegu, od źródła w Bieszczadach Zachodnich, po okolice Przemyśla, gdzie opuszcza Karpaty, tworzy progi skalne oraz malownicze przełomy, głęboko wcinając się we fliszowe podłoże. Od Przemyśla rzeka ma charakter nizinny. Na rzece powstał Szlak Wodny “Błękitny San”, który biegnie od Zwierzynia (Gmina Olszanica), przez Lesko, Sanok, Tyrawę Solną, Dynów, Przemyśl, Jarosław, Ulanów, do ujścia rzeki do Wisły. Szlak bardzo dobrze nadaje się na wyprawy kajakowe i pontonowe a liczne ośrodki wypoczynkowe czy kempingi mijane po drodze, pozwalają na

zaplanowanie spływu bez korzystania z namiotu. (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak- wodny-blekitny-san)

W województwie podkarpackim nie ma dużych akwenów powstałych w sposób naturalny. Wszystkie większe jeziora w regionie to sztuczne zbiorniki, których spora część jest również udostępniona plażowiczom do kąpieli, uprawiania sportów wodnych, a także wędkarstwa. Wiele z nich posiada strzeżone kąpieliska i wypożyczalnie sprzętu wodnego a niektóre także stanice wodne. Wokół zalewów znajdują się również boiska do siatkówki czy piłki plażowej, mała gastronomia, baza noclegowa itp. stanowiąc atrakcyjne miejsce na wypoczynek dla przyjezdnych.

Najsłynniejszym jeziorem w województwie podkarpackim jest Zalew Soliński. Jest on na pierwszym miejscu w Polsce pod względem pojemności i głębokości. Jezioro Solińskie, wykorzystywane nie tylko jako zbiornik retencyjny ale również rekreacyjny, ma powierzchnię 22 km2, długość ponad 26 km i rekordową pojemność 472 mln m3. Linia brzegowa jeziora liczy sobie ok. 160 km, a jego głębokość sięga miejscami 60 m. (http://podkarpackie.travel/pl/atrakcje/solina)

Dwa sztuczne zbiorniki istnieją na Wisłoku:

- zalew w Rzeszowie, który miał w chwili powstania wydłużony kształt i powierzchnię 68,2 ha, pojemność 1,8 hm³, maksymalną głębokość 10 m a obecnie w wyniku zamulenia i zarastania uległ spłyceniu i zmniejszeniu. Powstała tu przystań żeglarska i kąpieliska. W 2010 roku została wybudowana Mała Elektrownia Wodna o mocy ok. 0,6 MW. Inwestycją towarzyszącą jest przepławka zapewniająca migrację ryb zasiedlających rzekę powyżej i poniżej zapory.

- zalew z zaporą w miejscowości Sieniawa koło Beska, który ze względu na trudny dostęp do lustra wody praktycznie nie jest wykorzystywany turystycznie.

Popularnym jest również zalew w Radawie znajdujący się na północ od Jarosławia. W pobliżu jeziorka urządzono ścieżkę przyrodniczo-dydaktyczną „Łapajówka Radawa”, dzięki której można poznawać osobliwości fauny flory Lasów Sieniawskich. Sztuczne zalewy istnieją także w Krempnej, Radymnie i wielu innych miejscowościach.

Od lat jest również planowane utworzenie sztucznego jeziora (o powierzchni ponad 400 ha) na rzece Wisłoka w Beskidzie Niskim. Zapora ma przegrodzić rzekę w miejscowości Kąty. Głównym zadaniem zbiornika ma być ochrona niżej położnych terenów od powodzi. Ma też spełniać funkcję rekreacyjną i stać się atrakcją turystyczną.

3.3.4. Turystyka konna

Turystyka konna staje się coraz bardziej popularnym sposobem na aktywny wypoczynek. W regionie funkcjonuje ponad sto ośrodków turystyki konnej, a ich oferta obejmuje nie tylko jazdę konną, lecz także przejażdżki bryczką latem i kuligi w zimie oraz skiring czyli jazdę na nartach za koniem. Na Podkarpaciu szlaki konne liczą ponad 400 km, najwięcej - bo aż 309 km - jest w powiecie bieszczadzkim.

Najciekawsze szlaki konne:

1) Transbeskidzki Szlak Konny Brenna-Wołosate - to najdłuższy w polskich górach szlak turystyki jeździeckiej, wytyczony przez PTTK w 2000 r. Liczy 400 km, zaczynając się w Brennej w Beskidzie Śląskim, a kończąc w Wołosatym w Bieszczadach. Trasę podzielono na 14 etapów i tyleż samo dni zajmuje jej pokonanie. Transbeskidzki Szlak Konny wiedzie od Brennej w Beskidzie Śląskim do leżącego na krańcu Bieszczad, na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego – Wołosatego. Przebieg trasy: Brenna* – Żabnica* – Korbielów* – Zawoja* – Zubrzyca Górna* – Bukowina Tatrzańska* – Jaworki* – Uhryń* – Hańczowa* – Kotań – Lipowiec – Dołżyca – Żubracze – Nasiczne – Wołosate.(https://gtj.pttk.pl/index.php/szlaki-konne/szlaki-konne-glowne/transbeskidzki-szlak- konny-pttk/)

2) Bieszczadzki Szlak Konny PTTK - zaczyna się na skraju Bieszczad – w Ośrodku Górskiej Turystyki Jeździeckiej – Latarnia Wagabundy w Woli Michowej i prowadzi przez Nasiczne, dalej zatacza pętlę przez najpiękniejsze i najdziksze tereny Bieszczad, w tym przez pasmo Otrytu, powraca do Nasicznego, skąd prowadzi do Stadniny Koni Huculskich w Wołosatym. Przebieg trasy: Wola Michowa – Żubracze – Przysłup – Nasiczne – Procisne – Lipie – Polana – Serednie Małe – Chmiel – Nasiczne – Wołosate. (https://gtj.pttk.pl/index.php/szlaki-konne/szlaki-konne-glowne/bieszczadzki- szlak-konny-pttk/)

3) Szlak Konny „Bieszczadzki Trakt” - to 150 km tras konnych od Olszanicy, przez Ustrzyki Dolne do Czarnej. Szlak zaczyna się w Lipiu i prowadzi w stronę gminy Ustrzyki Dolne do miejscowości Krościenko lub Ustjanowa Górna i dalej na północ. Stacje etapowe na „Bieszczadzkim Trakcie” znajdują się w miejscowościach: Dźwiniacz, Lipie, Arłamów i Serednica. (http://trail.pl/szlaki/szlak- konny-bieszczadzki-trakt-1345)

4) Szlak konny „Karpackie Podkowy” - powstał w 2011 r. i przebiega na terenie Beskidu Niskiego i Pogórza Ciężkowickiego. „Karpackie Podkowy” to jeden najdłuższych konnych szlaków europejskich, liczący blisko 800 km. Obecnie łączy 20 ośrodków turystyki jeździeckiej. Biegnie trasą od Tylicza po Ryglice przez Beskid Niski, Ziemię Jasielską i Pogórze Ciężkowickie. Szlak niebieski to szlak główny, łączący stajnie i stadniny, natomiast szlaki zielone tworzą pętle wokół ośrodków jazdy konnej, tzw. szlaki łącznikowe. (http://www.kolaczyce.pl/art,833,karpackie-podkowy-szlak-konny.html)

3.3.5. Turystyka zimowa

Na Podkarpaciu poprawia się również sytuacja dotycząca oferty zimowej. Region dysponuje 19 wyciągami narciarskimi, w tym czterema wyciągami krzesełkowymi: na Laworcie k. Ustrzyk Dolnych, w Puławach k. Rymanowa oraz dwoma w Przemyślu. (http://podkarpackie.travel/pl/atrakcje/stoki- narciarskie-sezon-20182019)

Trasy biegowe i skitourowe: 1) Powiat bieszczadzki Muczne: - trasa biegowa 1: 6 km, ścieżka edukacyjna „Wokół Mucznego”, latem wędrowna, zimą wykorzystywana jako trasa narciarstwa biegowego - trasa biegowa 2: ok. 4 km, ścieżka dydaktyczna „Za domkiem myśliwskim”, latem wędrowna, zimą wykorzystywana jako trasa narciarstwa biegowego Ustjanowa Górna: trasa czerwona wyczynowa: 5 km, wiele zjazdów/trasa niebieska rekreacyjna: 2 km. Trasy przebiegają wzdłuż ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej Bieszczadzkiego Parku Narodowego „Żukowem do Krainy Lipeckiej” oraz szlaków rowerowych. 2) Powiat jasielski Świątkowa Wielka: trasa nr 1: 4,5 km; trasa nr 2: 3 km; trasa nr 3: 1,5 km 3) Powiat krośnieński Bałucianka: trasa biegowa: 3 km Czarnorzeki (gok.korczyna.pl): trasa zasadnicza z licencją PZN: 2,5 km Puławy Górne, gm. Rymanów – Kiczera: trasa biegowa/skitourowa: 4 km 4) Powiat leski Wetlina: trasa zielona: 11 km, wiedzie nieczynną trasą kolejki Wetlina – Przysłup/ trasa czerwona: 5,4 km, na narty tourowe/trasa pomarańczowa: 5 km i 3 km, ratrakowana/trasa żółta: 4 km z GPS/trasa niebieska: 0,8 km wiodąca Przełęczą Orłowicza/trasa biegowa „Pod Wysoką”: 2,5 km Pętla ma założony profesjonalny ślad do biegania techniką klasyczną, należy do pensjonatu Leśny Dwór i leży w jego bezpośrednim sąsiedztwie, w ofercie instruktarz oraz narty i rakiety. Ciekawe trasy skitourowe: 1) Beskid Niski (na podstawie opracowania Waldemara Czado, ratownika górskiego): Baba – czyli Kanasiówka - początek w Woli Wyżnej, Jasienik, dalej po granicy Kropiwiczna, Weretyszów, Czerteż, Kanasiówka. Powrót przez Jasiel, Rudawkę Jaśliską do Woli Wyżnej, wariant Przez Pasikę, Danawę, i Garb Średni, do Dołżycy. Tokarnia i Pasmo Bukowicy. Z Puław Górnych do Komańczy czerwonym szlakiem Przez Skibce, Tokarnię, Kamień, Wahalowski Wierch. Możliwy wariant przez Rzepedkę, z zakończeniem w Rzepedzi lub wcześniej w Karlikowie. Jawornik, Polany Surowiczne (Szlak Kurierów Beskidzkich Jaga-Kora). Początek w Moszczańcu przez Jasiel Wolę Wyżną i Niżną, Polany Surowiczne, Polańską, Jawornik, Wisłoczek, Dział, Wołtuszową do Rymanowa Zdroju.

Rymanów Zdrój - Iwonicz Zdrój - Rymanów Zdrój. Do Iwonicza Zdroju szlakiem czerwonym przez Mogiłę, Suchą. Powrót zielonym przez Wólkę i Przymiarki (640 m n.p.m.). Kamień nad Jaśliskami. Z Lipowca na Kamień (Bieszczad), Feorkow, Przełęcz Beskid nad Czeremchą, Klin, Przstrzyńska, Czeremcha, Lipowiec. Kamionka, Cergowa - start w Króliku Wołoskim lub na Przełęczy Szklarskiej, Kamionka, Kaniów Dział, Zawadka Rymanowska (wariant), Cergowa, zjazd do Nowej Wsi. Baranie Olchowiec, Baranie, przeł. Mazgalica (tu możliwe zjazd do Huty Polańskiej) lub dalej do Ożennej. Kornuty, Wątkowa. Z Folusza na Barwinek, następnie Kornuty, Wątkowa, Folusz. 2) Bieszczady (praktycznie każda połonina jest dobrym miejscem na skituring, poniżej najpopularniejsze): Mała Rawka - wyjście zielonym szlakiem turystycznym na Małą Rawkę. Zjazd z Małej Rawki z prawej strony od zielonego szlaku w kierunku schroniska pod Rawkami. Chatka Puchatka - wyjście z przełęczy Wyżnej żółtym szlakiem do schroniska Chatka Puchatka, zjazd tzw. "ścianką" z lewej strony od szlaku. Masyw Hyrlatej - w całości jest odpowiedni na skituring. Do zjazdu można wykorzystać licznie występujące tu polany. Wyciągi narciarskie: 1) Powiat bieszczadzki Arłamów - Kompleks Narciarski w Arłamowie: trasa I: 400 m/ trasa II: 500 m/ trasa III: 700 m/ różnica wzniesień: 58 i 90 m. Wyciągi, sztuczne naśnieżanie, ratrak, szkoła narciarska posiadająca licencję SITN PZN, wypożyczalnia sprzętu, hotel, bary i restauracje. Bystre – Dzidowa: trasa I: 920 m z homologacją FIS/trasa II: 420 m/ różnica wzniesień: 200 i 70 m. Wyciąg, naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty/snowboard), wypożyczalnia sprzętu, serwis, noclegi, grill, ognisko, bar, restauracja. Dwerniczek - Rusinowa Polana: trasa: 400 m / różnica wzniesień: 40 m. Wyciąg, ratrak, instruktorzy (narty), wypożyczalnia sprzętu, noclegi z wyżywieniem (żywność tradycyjna), konie, kuligi, skiring. Ustrzyki Dolne – Gromadzyń: trasa I: 750 m, posiada homologację FIS na slalom/ trasa II: 800 m/ trasa III: 900 m/ różnica wzniesień: 164 m. Wyciąg, naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty /snowboard), wypożyczalnia sprzętu, kompleks wypoczynkowy oferujący dodatkowe atrakcje, karczma. Ustrzyki Dolne - LawortaSki: trasa I: 1250 m/ trasa II: 350 m/ różnica wzniesień: 256 m. Wyciągi, w tym jedyny w Bieszczadach wyciąg krzesełkowy, naśnieżanie, ratrak, szkolenie narty i snowboard, wypożyczalnia sprzętu, kompleks wypoczynkowy oferujący dodatkowe atrakcje, restauracja.

2) Powiat jasielski Świątkowa Wielka- Mareszka - trasa nr4: 850 m/ trasa nr 5: 750 m/ trasa nr 6: 700 m/ różnica wzniesień: 81 m. Wyciąg, naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty), wypożyczalnia sprzętu, serwis, agroturystyka, bar, trasy biegowe, kulig w okolicy. 3) Powiat krośnieński Rymanów- Bałucianka:trasa I: 800 m/ trasa II: 550 m/ różnica poziomów: 50 m. Wyciąg, ratrak, instruktorzy (narty), wypożyczalnia sprzętu, noclegi w odległości 4 km – w Rymanowie Zdroju, bezpośrednio przy stoku trasa dla narciarstwa biegowego 3km. Chyrowa - Chyrowa-ski: trasa a: 900 m/ trasa b: 1400 m/ trasa c: 400 m/ trasa d: 100 m/ różnica wzniesień: 173 m. Wyciągi, naśnieżanie, ratrak , instruktorzy (narty/snowboard), wypożyczalnia sprzętu, pensjonat, restauracja. Czarnorzeki - Wyciąg Narciarski w Czarnorzekach: trasa: 460 m / różnica wzniesień: 73 m. Wyciąg, ratrak, tzw. ciepły kącik, zaplecze sanitarne i szatnia. Puławy Górne - Kiczera: trasa główna: 1000 m/ trasa pod wyciągiem: 900 m/ trasa okrężna: 1200 m/ trasa dla początkujących: 150 m/ trasa koło górnej wypożyczalni: 300 m/ różnica wzniesień: 170 m (trasa główna). Wyciągi, naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty/snowboard), wypożyczalnia sprzętu, serwis, noclegi w okolicy, restauracja z kuchnią domową, trasa biegowa/skitourowa, snowpark. 4) Powiat leski Lesko - Wyciąg Narciarski Kalnica – Bieszczady Wysokie:trasa I: 650 m/ trasa II: 800 m/ trasa III: 850 m/ różnica wzniesień: 100 m. Wyciąg, naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty/snowboard), wypożyczalnia sprzętu, serwis, noclegi w okolicy, bar, kulig i trasy narciarstwa biegowego w okolicy. Weremień–LeskoSki: trasa I: 680 m/ trasa II: 750 m/ różnica wzniesień: 130m. Wyciągi, naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty/snowboard), wypożyczalnia sprzętu, serwis, pensjonat, domki, kuchnia domowa, kawiarnia, kulig, sanki. 5) Powiat łańcucki* Handzlówka–Staś: trasa I: 450 m/ trasa II: 100 m/ różnica wzniesień: 70 m i 9,5 m. Wyciągi, ratrak, instruktorzy (narty/snowboard), wypożyczalnia sprzętu, serwis, mała gastronomia, noclegi w okolicy. 6) Powiat niżański* Krzeszów- Złoty Stok: trasa: 500 m / różnica wzniesień: 65 m. Wyciąg, naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty/snowboard), wypożyczalnia sprzętu, serwis, noclegi w okolicy bar, ognisko, sanki. 7) Powiat przemyski Przemyśl - Park Sportowo-Rekreacyjny – Stacja Narciarska: trasa I: 830 m niebieska/ trasa II: 820 m niebieska/ trasa III: 1200 m czerwona. Wyciągi, sztuczne naśnieżanie, ratrak, szkolenie narty/snowboard, wypożyczalnia sprzętu, dwa punkty gastronomiczne, tor saneczkowy. Dylągówka - Ostra Góra: trasa I: 450 m/ trasa II: 300 m/ różnica wzniesień: 70 m. Wyciągi, sztuczne naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty), wypożyczalnia sprzętu, szałas gastronomiczny, grill, kulig.

8) Powiat strzyżowski* Gogołów - Pod Dziedzicem: trasa I: 600-700 m/ trasa II: 200-300 m/ różnica wzniesień: 90 m i 28 m. Wyciągi, kolejka linowa, naśnieżanie, ratrak, wypożyczalnie sprzętu, serwis, bar, pensjonat, stajnia koni huculskich, kulig z ogniskiem, karuzela, tor do jazdy pontonami, tramwaj śnieżny, taras widokowy, rzeźby monumentalne w drewnie. Strzyżów- Oazaski: stok duży – serpentyna: 650 m/ stok średni: 200 m/ stok mały: 100 m/ różnica wzniesień: 100 m (stok duży). Wyciągi, naśnieżanie, ratrak, instruktorzy (narty/snowboard), wypożyczalnia sprzętu, serwis, noclegi, bar. 9) Powiat tarnobrzeski* Siedleszczany:trasa: 370 m / ośla łączka: 100 m/ różnica wzniesień: 38 m. Wyciąg orczykowy o przepustowości 800os/godz., sztuczne naśnieżanie, ratrak, szkółka-narty, wypożyczalnia sprzętu, system kasowy z bramkami automatycznymi, darmowy parking, stok oświetlony. 3.3.6. Turystyka ekstremalna Podkarpacie to również odpowiednie miejsce dla miłośników adrenaliny. W województwie istnieje wiele ośrodków proponujących ekstremalną rozrywkę. Najwięcej z nich realizowanych jest w tzw. „dzikich” terenach Bieszczadów i Beskidu Niskiego. Przykłady turystyki ekstremalnej: 1) offroad – to jazda na quadach lub samochodach terenowych po wertepach, lesie, skałach i korytach rzek – w miejscach do tego przeznaczonych; Ustjanowa Górna, okolice Arłamowa i Ustrzyk Dolnych, Polańczyk, Przemyśl, okolice Rzeszowa; 2) survival – to forma aktywnego odpoczynku organizowana najczęściej na tzw. obozach przetrwania. Skierowana jest do różnych grup wiekowych i o różnym stopniu trudności. Odbywają się najczęściej w dzikich, odludnych terenach m.in. na obszarze Przemyskiego Parku Krajobrazowego, Bieszczadów i Beskidu Niskiego; 3) paragliding - Podkarpacie posiada bogate tradycje lotnicze – pierwsze ośrodki związane z lotnictwem zaczęto otwierać na tym terenie już w latach 30. XX w. W tym czasie powstało lotnisko turystyczne w Mielcu, a także ośrodek szkolenia szybowcowego w Bezmiechowej koło Leska. W regionie działa pięć aeroklubów oferujących turystyczne loty samolotem, szybowcem, motolotnią czy paralotnią. Ośrodki: rzeszowski, bieszczadzki, mielecki* i stalowowolski* prowadzą szkolenia spadochronowe, szybowcowe, samolotowe, motolotniowe, modelarskie; 4) loty balonowe– najbardziej znane, organizowane są co roku wiosną w Krośnie.Tu odbywa się kultowy już festiwal „Balony nad Krosnem”, podczas któregoorganizowane są Górskie Zawody Balonowe, pokazy a także prezentacje i koncerty; 5) strzelectwo – wiąże się z nauką lub praktykowaniem różnych form strzelectwa sportowego w odpowiednio do tego przygotowanych miejscach. Pod okiem instruktorów można nauczyć się strzelać np. z wiatrówki bądź łuku m.in. w Rzeszowie, Malawie, Przemyślu, Łańcucie* i Żołyni*;

6) paintball – to forma aktywnego wypoczynku dla wszystkich, którzy nie boją się rywalizacji ale również potrafią współpracować w grupie. Tego typu atrakcję znajdziemy w Rzepniku, Albigowej, Cisnej, Kielnarowej, Szczawnicy, Brzozowie, Rzeszowie, Moczarach k. Ustrzyk Dolnych czy Malawie; 7) skiring – czyli jazda na nartach za koniem, organizowana jest m.in. w Woli Cichej, Dwerniczku i Dołżycy; 8) kitewing – jest to połączenie sportów zimowych i windsurfingu, gdzie wykorzystywany jest specjalny latawiec pociągowy, który umożliwia jazdę na nartach, snowboardzie, rolkach itp. Organizowany jest na Szybowisku w Bezmiechowej; 9) speedriding – jest to połączenie narciarstwa z paralotniarstwem. Można go uprawiać np. Ustrzykach Dolnych na stoku Laworty; 10) wspinaczka skałkowa – może być uprawiana w terenie np. Krajowice, Czarnorzeki, Kamieniec, Strzelnica, Sokoli Grzbiet, Leski Kamień lub na sztucznych ściankach, które znajdują się m.in. w Przemyślu, Sanoku, Rzeszowie, Kolbuszowej, Jedliczu.

3.4. TURYSTYKA KULTUROWA Turystyka kulturowa jest jedną z najstarszych form turystyki. Od II poł. XX w., zwłaszcza w krajach Europy zachodniej, trwa rosnące zainteresowanie tą formą aktywności turystycznej i postępujący za tym rozwój usług komercyjnych w tym zakresie. Dotyczy to również Polski, w której procesy te rozwijają się słabiej, jednakże przewiduje się rosnące zainteresowanie przyjazdami do Polski turystów kulturowych zza granicy. Turystyka kulturowa skoncentrowana jest na odwiedzaniu i poznawaniu miejsc związanych z kulturą, lokalnymi wartościami, tradycjami i zwyczajami. Turyści często rezygnują z usług biur podróży na rzecz indywidualnej organizacji wycieczki co wiąże się z koniecznością zdobycia pewnych kompetencji jak np. zdobycie informacji o regionie, nauczenie się miejscowego języka i inne. Obiektem zainteresowania turystów są zarówno wytwory kultury w przeszłości, jak i współczesne. Zwiedzający pragną coraz częściej interakcji z produktem turystycznym, elementu edukacyjnego i możliwości doświadczenia prezentowanych atrakcji. Na turystykę kulturową może się więc składać zarówno folklor, historia ale również sztuka i twórczość współczesna. 3.4.1. Folklor Podkarpacie jest regionem znanym z kultywowania zwyczajów i obrzędów ludowych. Obszar ten niegdyś zamieszkiwało 9 grup etnograficznych, których ślady możemy dzisiaj oglądać m.in. w Muzeach i Skansenach. Kulturę Lasowiaków i Rzeszowiaków możemy poznać w Skansenie MKL w Kolbuszowej* oraz w Zagrodzie w Markowej* gdzie znajdują się zabytkowe obiekty wraz z wyposażeniem. Bogatą kolekcję sztuki ludowej oraz dawnych strojów ludowych Lasowiaków i Rzeszowiaków posiada również w swoich zbiorach Muzeum Etnograficzne im. Franciszka Kotuli w Rzeszowie. W Parku Etnograficznym Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku i w Zagrodzie w Zyndranowej k. Dukli oprócz budownictwa Pogórzan, Bojków, Dolinian i Łemków można zapoznać się z cennymi zbiorami opisującymi zwyczaje i tradycje a także z rękodziełem artystycznym i pięknie zdobionymi strojami regionalnymi.

W folklorze Podkarpacia przetrwało wiele archaicznych pieśni związanych z obrzędami weselnymi, kolędniczymi i dożynkowymi. Do dziś istnieje wiele kapel kultywujących dawne pieśni regionu a także zespołów, odtwarzających dawne tańce. W wielu wsiach praktykowany jest nadal zwyczaj wielkanocnych straży grobowych zwanych „Turkami”, umundurowanych na wzór wojskowy a Zmartwychwstanie Chrystusa obwieszczają wybuchy petard. Okres Świąt Bożego Narodzenia również był bogaty w tradycje. Jedną z nich były odwiedziny wczesnym rankiem chłopców tzw. połaźników, którzy składali życzenia gospodarzom i dzięki temu zapewniali pomyślność i spokój domowi. Natomiast „na Szczepana” gospodarze szli z kolędą do koni, a gospodynie do bydła, którym dawano kolorowe opłatki, chleb, wigilijne potrawy. Kolejnymi, bardziej świeckimi obrzędami jest puszczanie wianków w Noc Kupały czy też andrzejkowe wróżby. Wyraźne cechy regionalne ma też ludowa plastyka, rzeźba i malarstwo często nawiązujące do tematyki religijnej. W celu propagowania kultury ludowej rokrocznie organizowane są różnego typu imprezy, wydarzenia często o charakterze międzynarodowym jak np.: 3.4.2. Rękodzieło Dawne rzemiosło, zwane dziś rękodziełem artystycznym jest obecnie coraz popularniejsze. Wielu twórców używając tradycyjnych technik wytwarza zarówno przedmioty ozdobne jak i użytkowe odwzorowujące dawną sztukę lub też inspirujące się nią. „Etnodesign” to nowy nurt w tej dziedzinie, w którym twórcy posługują się współczesnymi technikami i technologiami, używając ludowych motywów jako inspiracji. Przykładem stworzenia produktu turystycznego, który oparty jest na kultywowaniu dawnych rzemiosł i przedstawieniu ich turystom w sposób ciekawy i angażujący przyjezdnych był „Szlak Tradycyjnego Rzemiosła Podkarpacia”, który powstał w 2012 r. Szlak został podzielony na cztery trasy: Leżajsko-Kolbuszowską, Łańcucką, Strzyżowską i Bieszczadzką. Jego celem jest prezentacja różnorodnych technik rzemieślniczych i artystycznych, charakterystycznych dla dawnej wsi podkarpackiej. Rodzaj rzemiosła oraz liczba ich reprezentantów na szlaku przedstawiała się następująco: haft tradycyjny (2), wycinanka (2), kowalstwo (1), wikliniarstwo (3), plecionkarstwo (5), bibułkarstwo (7), plastyka obrzędowa (9), wyroby z drewna (2), wypiek tradycyjnego pieczywa (4), tkactwo (3), rzeźba ludowa (9), zabawkarstwo (3), garncarstwo (3), gonciarstwo (1), ikonopisarstwo (6) koronkarstwo (1), wyrób tradycyjnej biżuterii z koralików (1). Najliczniej na szlaku reprezentowana jest plastyka obrzędowa, rzeźba ludowa a także bibułkarstwo, najrzadziej zaś można spotkać kowala, gonciarza czy osobę trudniącą się wyrobem biżuterii. Wyróżnić można zawody reprezentowane wyjątkowo licznie na określonym obszarze: w tym garncarstwo w okolicach Medyni Głogowskiej czy ikonopisarstwo reprezentowane na bieszczadzkiej trasie szlaku. Obecnie, szlak o dużym potencjale jest „uśpiony” a jego podkarpacka część określana jest przez inicjatorów przedsięwzięcia jako nieaktywna, niemniej gro podmiotów objętych tym szlakiem prowadzi twórczą działalność i można skorzystać z ich oferty. Rękodzieło jest często prezentowane na różnych targach, jarmarkach, kiermaszach, warsztatach i innych wydarzeniach turystyczno – kulturalnych. Miejsca związane z rękodziełem: 1) Galerie: w regionie istnieją liczne galerie promujące wyroby rękodzielnicze. Znajdują się one m.in. w takich miejscowościach jak: Czarna Górna, Zagórz, Dołżyca, Przysłup, Ropczyce*, Tyrawa Wołoska,

Lesko, Czarna Górna, Cisna, Medynia Głogowska*, Dynów, Wola Sękowa, Lubaczów, Chmielnik, Hoczew, Krosno, Cisna, Uherce Mineralne. 2) Muzea: - Muzeum Budownictwa Ludowego – Park Etnograficzny w Sanoku (http://skansen.mblsanok.pl) - Muzeum Etnograficzne im. F.Kotuli w Rzeszowie (http://www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl) - Muzeum Historyczne w Sanoku (http://www.muzeum.sanok.pl/pl) - Muzeum Kresów w Lubaczowie (http://www.muzeumkresow.eu) - Muzeum Kultury Ludowej – Park Etnograficzny w Kolbuszowej* ( http://www.muzeumkolbuszowa.pl) - Muzeum Kultury Łemkowskiej w Olchowcach, - Muzeum Regionalne w Stalowej Woli*( www.muzeum.stalowawola.pl) - Muzeum Rzemiosła w Krośnie (www.muzeumrzemiosla.pl) - Muzeum Wsi Markowa w Markowej (www.skansen-markowa.pl) - Muzeum Wsi w Odrzykoniu (http://muzeumwsi.wojaszowka.pl) - Muzeum Ziemi Leżajskiej w Leżajsku*(muzeum-lezajsk.pl) 3) Pozostałe miejsca promujące kulturę: - Arboretum i Zakład Fizjologii w Bolestraszycach (http://www.bolestraszyce.com) - Centrum Wikliniarstwa – Miejski Ośrodek Kultury w Rudniku nad Sanem* (http://www.mokrudnik.pl) - Uniwersytet Ludowy Rzemiosła Artystycznego w Woli Sękowej (https://www.uniwlud.pl) - Zagroda Garncarska – Gminny Ośrodek Kultury w Czarnej* (http://medynia.gok- czarna.pl.zetorzeszow.eu/zagroda-garncarska) 3.4.3. Historia Podkarpacie leżące na pograniczu etnicznym, politycznym i religijnym należy do najbardziej zróżnicowanych regionów pod względem historycznym i kulturowym. Świadectwem wielokulturowego bogactwa są zabytkowe obiekty świeckie jak zamki, dwory czy pałace, militarne oraz sakralne reprezentowane przez liczne kościoły i cerkwie. Wiele nich znalazło się na podkarpackim Szlaku Architektury Drewnianej składającym się z 9 tras o łącznej długości 1202 km. Na szlaku znajduje się 128 obiektów. (http://sad.podkarpackie.travel/) Są to: - Trasa nr I (krośnieńsko-brzozowska) – 134 km - Trasa nr II (sanocko-dynowska) – 80 km - Trasa nr III (ustrzycko-leska) – 118 km - Trasa nr IV (sanocko-dukielska) – 113 km

- Trasa nr V (przemyska) – 67 km - Trasa nr VI (lubaczowska) – 189 km - Trasa nr VII (rzeszowsko-jarosławska) – 133 km - Trasa nr VIII (jasielsko-dębicko-ropczycka) – 136 km - Trasa nr IX (tarnobrzesko-niżańska) – 232 km Na szczególną uwagę zasługują obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO: - pochodzący z XV w. kościół w Haczowie, najstarszy w Polsce i największy gotycki drewniany kościół na świecie, - zespół plebański w Bliznem z kościołem drewnianym z XVI w. z polichromią przedstawiającą unikatową tzw. biblię plebejską, - cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Smolniku, - cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła w Turzańsku, - cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia Przenajświętszej Bogurodzicy w Chotyńcu, - cerkiew parafialna pw. św. Paraskewy w Radrużu. Bogactwo zabytkowej architektury drewnianej wsi i małych miasteczek eksponują skanseny w Sanoku i Kolbuszowej a także zagrody w Zyndranowej i Markowej*. Zespoły zabudowy z zachowanym małomiasteczkowym układem przestrzennym można zobaczyć m.in. w Pruchniku, Mrzygłodzie i Jaśliskach. Oprócz architektury drewnianej na Podkarpaciu istnieje wiele murowanych obiektów sakralnych. Jednym z najciekawszych, znajdującym się w Posadzie Rybotyckiej, jest cerkiew św. Onufrego, która jest najstarszą murowaną cerkwią typu obronnego w Polsce (XIV/XV w.). Na jej ścianach zachowały się polichromie z napisami po łacińsku pochodzące z początku XVI w. Warte odwiedzenia są również synagogi, które można zobaczyć w Rzeszowie (Staromiejska i Nowomiejska obie z XVII w.), Lesku i Łańcucie oraz Rymanowie i Strzyżowie* (wszystkie z XVIII w.). Z późniejszego okresu pochodzą synagogi w Jarosławiu, Niebylcu*, Przemyślu, Tarnobrzegu*, Ustrzykach Dolnych, Sanoku i Wielkich Oczach. Warte uwagi, najstarsze budowle w regionie to m.in. palatium na Górze Zamkowej w Przemyślu, ruiny gotyckiego zamku w Odrzykoniu i zamek w Sanoku, w którym mieści się Muzeum Historii z najcenniejszymi zbiorami sztuki cerkiewnej oraz liczącą ok. 600 prac, Galerią Beksińskiego - najbardziej intrygującego współczesnego artysty. Dużą atrakcją turystyczną są także obiekty militarne leżące m.in. na Szlaku Frontu Wschodniego I Wojny Światowej (http://www.podkarpackie.travel/pl/szlaki/szlak-frontu-wschodniego-i-wojny- swiatowej) w tym forty dawnej Twierdzy Przemyśl (http://visit.przemysl.pl/item/category/53) czy bunkry Linii Mołotowa (http://podkarpackie.travel/pl/atrakcje/umocnienia-linii-molotowa) oraz kompleks schronów kolejowych dla pociągów sztabowych Stępina – Cieszyna – Strzyżów*, zbudowanych w czasie II wojny światowej. Natomiast najciekawsze zabytki techniki znajdują się w

Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza w Bóbrce koło Krosna, utworzone na terenie najstarszej w świecie kopalni ropy naftowej, w miejscu narodzin przemysłu naftowego i techniki rafineryjnej, a także zabytki leżące na Szlaku COP-u, czy Bieszczadzka Kolejka Leśna (kolejka.bieszczady.pl) lub Kolejka Wąskotorowa „Pogórzanin” (http://pogorzanin.powiatprzeworsk.pl/). Bogata historia i różnorodność kulturowa województwa podkarpackiego to główne czynniki stanowiące podbudowę do działalności muzealnej. Wśród najciekawszych obiektów ukazujących dzieje i tradycje regionu są (oprócz wspomnianych już wyżej skansenów , zamków i muzeów) m.in.: - Centrum Dziedzictwa Szkła, gdzie można zobaczyć na żywo produkcję szkła, wziąć udział w warsztatach, podziwiać szklane dzieła sztuki (www.miastoszkla.pl) - Centrum Kultury Ekumenicznej w Myczkowcach gdzie można obejrzeć makiety 140 kościołów i cerkwi z terenów pogranicza Polski, Ukrainy i Słowacji (http://www.myczkowce.org.pl) - Karpacka Troja - Skansen Archeologiczny w Trzcinicy, na terenie którego odkryto jedną z pierwszych silnie ufortyfikowanych osad sprzed 4000 lat (www.karpackatroja.pl) - Muzeum Dobranocek w Rzeszowie, gdzie można zobaczyć bohaterów starych bajek jak: Reksio, Miś Uszatek, Baltazar Gąbka, Krecik, Pszczółka Maja i inne (www.muzeumdobranocek.com.pl) - Muzeum Dzwonów i Fajek, ze szczytu którego rozpościera się widok na zabytkową starówkę Przemyśla(http://visit.przemysl.pl/62-przemysl-muzeum-dzwonow-i-fajek-oddzial-muzeum- narodowego-ziemi-przemyskiej) - Muzeum Historyczne w Sanoku z cenną ekspozycją sztuki cerkiewnej i dziełami Zdzisława Beksińskiego (www.muzeum.sanok.pl/pl) - Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu, które mieści się w dworku utrzymanym w dawnym klimacie, gdy pisarka mieszkała tu i tworzyła (www.muzeumzarnowiec.pl) - Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej w Przemyślu znajdujące się w nowoczesnym gmachu zainspirowanym fortami i poświęconym m.in. Twierdzy Przemyśl i wschodniemu obrządkowi chrześcijaństwa (mnzp.pl) - Muzeum Okręgowe w Rzeszowie z siedzibą w zabytkowym (XVIIw.)popijarskim gmachu, o wnętrzach z barokowymi polichromiami oraz Muzeum Historii Miasta Rzeszowa ze stałą ekspozycją „Sześć wieków Rzeszowa (1354 – 1944)” (www.muzeum.rzeszow.pl/pl) - Muzeum Podkarpackie w Krośnie z największą kolekcją lamp naftowych w Europie (http://www.muzeum.krosno.pl/) - Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej* (https://muzeumulmow.pl/pl) - Muzeum w Przeworsku Zespół Pałacowo-Parkowy, którego celem jest ochrona materialnego i duchowego dziedzictwa kulturowego ziemi przeworskiej (http://muzeum.przeworsk.pl)

- Muzeum Ziemi Leżajskiej w Leżajsku* m.in. z ekspozycją browarniczą i wystawą etnograficzno- zabawkarską, która ma za zadanie promować lokalną twórczość i gromadzić eksponaty z nią związane (muzeum-lezajsk.pl) - Podziemne Przejście Turystyczne w Jarosławiu gdzie za pomocą multimediów ukazany jest świat XVI/XVII-wiecznego Jarosławia – miasta wielkich jarmarków (http://podziemia.jaroslaw.pl) Na Podkarpaciu leży wiele zabytkowych miejscowości, które obecnie kojarzą się nie tylko z historią i kulturą lecz również z obecnym rozwojem gospodarczym czy sławnymi osobami, w tym również bohaterami książek jak np. - Jarosław – miasto kupców i jarmarków; - Jasło – miejscowość kojarzona z winem; - Krosno – miasto szkła; - Leżajsk* - miejsce pielgrzymek Chasydów z całego świata, gdzie znajduje się grób Cadyka Elimelecha; - Przemyśl – miasto Szwejka, dzwonów i fajek; - Rzeszów – stolica Podkarpacia a obecnie promujący się jako stolica innowacji powiązana z Doliną Lotniczą, - Sanok – rodzinne miasto Beksińskiego. 3.4.4. Sztuka i twórczość współczesna W województwie podkarpackim, podobnie jak w innych rejonach, rolę kulturotwórczą pełnią liczne muzea, galerie, domy kultury, filharmonie, teatry, a także inne ośrodki organizujące wydarzenia kulturalne. Do najbardziej znanych należą: - Amatorski Teatr „Fredreum” w Przemyślu, - Biuro Wystaw Artystycznych w Krośnie, - Biuro Wystaw Artystycznych w Rzeszowie, - Biuro Wystaw Artystycznych w Sanoku, - Filharmonia im. Artura Malawskiego w Rzeszowie, - Galeria „Piwnice” Centrum Kulturalnego w Przemyślu, - Galeria Sztuki Współczesnej w Przemyślu, - Galeria „Zamek” Przemyskiego Centrum Kultury, - Galeria Zdzisława Beksińskiego prowadzona przez Muzeum Historyczne w Sanoku, - Muzeum T. Kantora „Kantorówka” w Wielopolu Skrzyńskim, - Muzeum Regionalnew Stalowej Woli* gdzie została otwarta pierwsza w kraju galeria malarstwa Alfonsa Karpińskiego, jednego z czołowych twórców okresu Młodej Polski. Muzeum jest też organizatorem Szkoły Rysunku i Malarstwa,

- Szajna Galeria prowadzona przez Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie, - Teatr im. Wandy Siemaszkowej w Rzeszowie, - Teatr Maska w Rzeszowie,

3.5. TURYSTYKA PRZYRODNICZA Turystyka przyrodnicza jest formą turystyki poznawczej, w której głównym motywem uczestnictwa jest pragnienie kontaktu z naturą, jej osobliwościami i zjawiskami. Uczestnictwo w wyjazdach w ramach turystyki przyrodniczej nierzadko wymaga od uczestników posiadania specjalnych umiejętności posługiwania się sprzętem, np. wspinaczkowym, nurkowym, astronomicznym a także posiadania odpowiedniego zakresu wiedzy na temat poszczególnych elementów środowiska przyrodniczego oraz procesów jakie w nim zachodzą. Jednym z typów turystyki przyrodniczej są podróże (wyprawy) florystyczne i faunistyczne, w celach obserwacji wyjątkowych lub rzadkich gatunków roślin i zwierząt w ich naturalnym środowisku (ang. wildlifewatching). Częstymi „obiektami” obserwacji są: ptaki w ich siedliskach (ang. birdwatching), drapieżniki np. wilki, niedźwiedzie a także inne gatunki zwierząt, w tym chronione jak np. żubry, łosie, motyle itp. W województwie do najciekawszych "ptasich" miejsc należą: Beskid Niski i Bieszczady, szczególnie tereny Parków Narodowych, doliny rzek, stawy rybne (np. w Budzie Stalowskiej* i Starzawie), sztuczne zbiorniki wodne (np. w Myczkowcach, Jeziórku*). W celu obserwacji ptaków, a także innych zwierząt buduje się specjalne czatownie jak np. w Gorajcu, gdzie powstały dwie profesjonalne czatownie ornitologiczne, które służą zarówno specjalistom w dziedzinie ornitologii do obserwacji ptaków jak i lokalnym szkołom do prowadzenia zajęć dydaktycznych w terenie. Innym przykładem jest „Czatownia pod Otrytem” w gminie Lutowiska, służąca obserwacji dzikich bieszczadzkich zwierząt. Również lokalne biura podróży wykorzystują ten typ turystyki jako atrakcję oferując wyprawy terenowe m.in. w Bieszczady i Beskid Niski czy też spływy rzeką San połączone z obserwacją ptaków wodnych. Takie wyjazdy trwają zazwyczaj jeden lub dwa dni. Jednak w niektórych regionach świata, np. w Szkocji, w Australii i w Kanadzie, coraz większym zainteresowaniem wśród turystów cieszą się oferty kilkunastodniowych pobytów, w których obserwacje życia zwierząt łączy się z wypoczynkiem na „łonie natury” (wildlife-watching holidays). Turyści przebywają wówczas w odległych i trudnodostępnych rejonach, zakwaterowani w ruchomych przyczepach mieszkalnych lub w innych nietrwałych obiektach sezonowych. „Photo safari” to również trend w turystyce przyrodniczej związany z fotografowaniem dzikiej przyrody. W związku z rozwojem fotografii cyfrowej staje się on coraz bardziej popularny również w Polsce i często nazywany jest bezkrwawymi łowami. W anglosaskiej terminologii turystycznej wykształciło się odrębne pojęcie dla podróży umotywowanych robieniem zdjęć jako photographictours, a nawet photographictourism. Również na Podkarpaciu ten trend zaczyna być coraz popularniejszy i niektóre z biur podróży włączają do swojej oferty tego typu usługi jak np. „Bieszczadzkie Fotosafari” będące propozycją dla tych, którzy pasjonują się fotografią i życiem dzikich zwierząt takich jak żubry, niedźwiedzie, jelenie, rysie czy wilki. Uczestnicy wprowadzani są w świat dzikich zwierząt podczas przyrodniczych prelekcji prowadzonych przez specjalistów.

Geoturystyka to także rodzaj turystyki przyrodniczej z tym, że skoncentrowanej na przyrodzie nieożywionej. Obszarami rozwoju tej formy turystyki są m.in.: masywy górskie, pustynie, wybrzeża morskie, kaniony, przełomy rzeczne, wulkany, wodospady, jaskinie, odsłonięcia skał i minerałów, itp. Oprócz obiektów naturalnych, geoturystyka rozwija się także na terenie zabytkowych obiektów techniki, związanych z przekształcaniem produktów geologicznych na cele gospodarcze, np. tereny górnicze, obiekty hydrotechniczne. Do uprawiania geoturystyki często potrzebny jest specjalistyczny sprzęt i wiedza z zakresu geologii, a także specjalne umiejętności (sprawności fizycznej, wiedzy geologicznej, specjalistycznych kwalifikacji np. żeglarskich, kajakarskich, wspinaczkowych). Geoturystyka ma ścisły związek z ochroną przyrody, zwłaszcza nieożywionej. Wiele obiektów geoturystycznych, ze względu na swoje unikatowe walory, objętych jest różnymi formami ochrony przyrody. Przykładem wykorzystania atrakcji przyrody nieożywionej jest stworzenie międzynarodowego, polsko-ukraińskiego szlaku turystycznego GeoKarpaty liczącego ponad 500 km. Projekt objął swoim zasięgiem górzyste tereny województwa podkarpackiego w Polsce oraz tzw. Karpaty ukraińskie od Beskidów Skolskich po Czarnohorę na Ukrainie. Obiekty leżące na szlaku to różnego rodzaju skały, odsłonięcia oraz ślady związane z przemysłem naftowym. (http://www.parkikrosno.pl/474-strona- glowna/27554-aktualnosci/27590-geo-karpaty-czyli-na-miedzynarodowym-szlaku-geoturystycznym- od-przadek-do-bubniszcza.html) W rejonie Krosna zlokalizowanych jest pięć obiektów: - Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza w Bóbrce, - Skałki Rezerwatu Prządki w Czarnorzekach, - Skałki Zamku Kamieniec w Odrzykoniu – Korczynie, - Ściana Olzy w Rudawce Rymanowskiej, - Źródło Bełkotka w Iwoniczu Zdroju. W okolicach Sanoka znajdują się dwa punkty: - punkt widokowy w Górach Słonnych, - warstwy krośnieńskie w Sanoku. W rejonie Leska - trzy punkty: - Leski Kamień, - Ropa w Uhercach Mineralnych, - Ściana skalna w Myczkowcach Również nieopodal Przemyśla zlokalizowane są trzy punkty: - Flisz węglanowy w Huwnikach, - Rogowce z Leszczawy Górnej, - Zlepieńce z Dubnika w Nowych Sadach.

Astroturystyka– czyli obserwowanie rozgwieżdżonego nieba, to nowy, niszowy trend w turystyce przyrodniczej. Na Podkarpaciu atrakcje astroturystyczne rozmieszczone są przede wszystkim na południu województwa i dotyczą pokazów w obserwatoriach i Parku Gwiezdnego Nieba „Bieszczady”, znajdującego się w Bieszczadach Zachodnich i obejmującego obszar Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz dwóch parków krajobrazowych: Cisniańsko-Wetlińskiego i Doliny Sanu. Utworzony został 8 marca 2013 roku w Lutowiskach i zajmuje powierzchnię 113 846,41 ha. Jest to drugi park tego typu w Polsce (obok Izerskiego Parku Ciemnego Nieba) i drugi pod względem wielkości w Europie (po parku BreconBeacons w Wielkiej Brytanii). Takie „rezerwaty ciemności”, podobnie jak klasyczne rezerwaty przyrody, pełnią nie tylko funkcje ekologiczne, ale również edukacyjne, sprzyjają także rozwojowi tzw. astroturystyki i astrofotografii. Pokazy są okazją do tego, by tłumaczyć uczestnikom jakim zagrożeniem jest zanieczyszczenie światłem. W parku ciemnego nieba doskonale widać Drogę Mleczną - gołym okiem można zaobserwować nawet do 7 000 gwiazd, natomiast w miastach i wokół nich jedynie ok. 200. W gminie Lutowiska, dla turystów poszukujących nocnych spektakli na niebie przygotowano trzy platformy widokowe, prowadzone są również specjalne warsztaty astronomiczne. (http://www.gwiezdnebieszczady.pl/) 3.6. TURYSTYKA ZDROWOTNA Turystyka zdrowotna ma na celu regenerację organizmu uzyskaną wypoczynkiem fizycznym i psychicznymzarówno aktywnym jak i pasywnym. W ramach tego typu turystyki wykonywane są zabiegi lecznicze a także usługi rehabilitacyjne i sanatoryjne w uzdrowiskach oraz ośrodkach oferujących pakiety spa i wellness, sprzedaż naturalnych produktów np. na bazie wód mineralnych czy borowin, a także szereg dodatkowych usług, których celem jest zagospodarowanie wolnego czasu turystom. W woj. podkarpackim działają cztery uzdrowiska: Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Polańczyk-Zdrój oraz Horyniec-Zdrój oraz liczne ośrodki Spa&Wellnes. 1) Horyniec–Zdrój - miejscowość uzdrowiskowa w powiecie lubaczowskim, położona wśród zalesionych i malowniczych wzgórz Roztocza Południowego słynąca z jednej z najlepszej w Polsce borowiny. W Horyńcu-Zdroju zaznacza się odczuwalna strefa mikroklimatyczna, charakteryzująca się m.in. długimi okresami bezwietrznej pogody, wysokim nasłonecznieniem, dużą liczbą dni bezchmurnych. W Horyńcu–Zdroju leczy się m.in.: choroby reumatoidalne i zwyrodnieniowe narządów ruchu, stany po operacjach ortopedycznych i neurochirurgicznych; zaburzenia funkcjonalne narządu ruchu; wady postawy i skrzywienie kręgosłupa z przewlekłym zespołem bólowym; a także choroby: kobiece, skóry, przewodu pokarmowego itp. W Horyńcu-Zdroju znajduje się nowoczesny obiekt krytej pływalni, którą są m.in.: basen sportowy, basen rehabilitacyjno-rekreacyjny, whirlpool, wodna zjeżdżalnia rurowa, jaskinia solna, sauna fińska, wanny do kąpieli kwasowęglowej. Obiekty sanatoryjne dysponują łącznie 700 miejscami.( http://horyniec-zdroj.pl/) 2) Iwonicz-Zdrój - jedno z najstarszych uzdrowisk w Polsce, leżące w dolinie Potoku Iwonickiego w otoczeniu lasów bukowo jodłowych. Źródła dostarczają wód mineralnych chlorkowo- wodorowęglanowo- sodowych, jodkowych, bromkowych, które używane są do picia, kąpieli i produkcji soli leczniczej. Uzdrowisko Iwonicz-Zdrój oferuje pobyty lecznicze w zakresie: neurologii, ortopedii, reumatologii, laryngologii, schorzeń układu pokarmowego, ginekologii. Szerokie spektrum zabiegów obejmuje też odnowę biologiczną oraz pielęgnację ciała. Poza leczeniem sanatoryjnym i zabiegami odnowy ośrodek oferuje szereg atrakcji sportowo-rekreacyjnych (baseny, siłownie,

jaskinia solna, sauny i solaria) i turystycznych. Łączna liczba miejsc noclegowych w obiektach uzdrowiskowych wynosi 1496. (http://iwonicz-zdroj.pl/) 3) Polańczyk–Zdrój to uzdrowisko w gminie Solina w powiecie leskim. Na podgórski klimat uzdrowiska duży wpływ mają zwarte kompleksy leśne i akwen jeziora (Jezioro Solińskie). Głównymi elementami wpływającymi na wysokie walory uzdrowiskowe poza krajobrazem, są naturalne wody mineralne i klimat. Występują tu wody mineralne wodorowęglanowo-sodowe, jodkowe, borowe – o nazwie Polańczanka oraz chlorkowo-wodoro-węglanowesodowe, bromkowe, jodkowe, fluorkowe i bromowe – o nazwie Solinianka. Wody te wykorzystywane są w kuracji pitnej i kąpielach leczniczych. W Polańczyku-Zdroju głównymi profilami leczniczymi są: schorzenia narządów ruchu, choroby reumatyczne, kardiologiczne, endokrynologiczne a także schorzenia górnych i dolnych dróg oddechowych oraz przemiany materii. Obiekty sanatoryjne dysponują łącznie 937 miejscami. Ośrodki posiadają własne zakłady przyrodolecznicze i gabinety zabiegowe oraz są przystosowane dla osób niepełnosprawnych ruchowo. Jednocześnie na terenie uzdrowiska istnieją ośrodki wypoczynkowe oraz hotele i kwatery prywatne. Obiekty uzdrowiskowe dysponują boiskami, kortami tenisowymi, terenami rekreacyjnymi. (http://esolina.pl/atrakcje-gminy/uzdrowisko-polanczyk/) 4) Rymanów-Zdrój – uzdrowisko położone w dolinie rzeki Tabor na granicy Pogórza Bukowskiego i Beskidu Niskiego. Cechą tutejszego klimatu jest jego wysoka wilgotność oraz duża zawartość jodu, ozonu, aerozoli i olejków eterycznych. Bogactwem uzdrowiska są wody lecznicze do picia i inhalacji: chlorkowo-wodorowęglano-sodowe, jodkowe, bromkowe i bromowe z domieszką strontu, wolnego dwutlenku węgla lub jodu i bromu. W obecnej chwili wykorzystuje się wodę ze źródeł: “Tytus”, “Klaudia” i “Celestyna”. W uzdrowisku Rymanów-Zdrój leczy się przede wszystkim: choroby układu oddechowego, układu krążenia, otyłość, choroby dróg moczowych i nerek u dzieci a także zespoły złego wchłaniania u dzieci. W zakładach leczniczych oferowane są różnorodne badania diagnostyczne oraz wyspecjalizowane zabiegi obejmujące: krioterapię, kąpiele mineralne, zawijania borowinowe, hydroterapię, fizykoterapię, inhalacje, itp. W Rymanowie zlokalizowanych jest pięć sanatoriów, szpital uzdrowiskowy oraz szpital dziecięcy, które mają łączną liczbę miejsc noclegowych - 920. (https://www.rymanow.pl/asp/pl_start.asp) Na wschód od uzdrowiska, w odległości 5 km leży Rudawka Rymanowska, gdzie występują również wody mineralne siarczanowe oraz solanki jodowo-bromowe. Jeden z odwiertów dostarcza zmineralizowanej cieplicy o temperaturze 48 st.C. Podsumowanie O atrakcyjności turystycznej województw decydują w dużym stopniu ich walory przyrodnicze, a także przygotowanie terenu do uprawiania turystyki i rekreacji. Potencjał przyrodniczy może być z powodzeniem wzmacniany poprzez bliskość atrakcyjnych miejscowości jak również dostępność szczególnie cennych dóbr kultury i dziedzictwa narodowego. Najbardziej korzystnymi wskaźnikami dotyczącymi potencjału turystycznego charakteryzują się województwa: – świętokrzyskie – w odniesieniu do walorów przyrodniczych, gdzie procent powierzchni prawnie chronionej wynosi 64,6 powierzchni ogólnej, na drugim miejscu jest Małopolska a Podkarpacie zajmuje 4 miejsce, zaraz po województwie warmińsko–mazurskim;

– małopolskie – w odniesieniu do szlaków turystycznych, gdzie długość szlaków przypadająca na 100 km2 powierzchni wynosi 61,6 km. Porównując analogicznie w województwie podkarpackim długość szlaków wynosi 12,9 km/100 km2 i jest ona mniejsza nawet od Podlasia gdzie wynosi 21,6 km/ 100 km2. – dolnośląskie – w odniesieniu do liczby zabytków nieruchomych na 100 km2 powierzchni – 43,8, w Małopolsce wynosi nieco mniej – 39,4 natomiast na Podkarpaciu 28,1. Podlasie wypada w tym rankingu najgorzej – bo jego wynik to 11,8. W porównaniu z innymi województwami w Polsce, atrakcyjność turystyczna Podkarpacia jest postrzegana przez potencjalnych turystów całkiem nieźle – wg badań przeprowadzonych w przez firmę Exacto, została oceniona w skali od 1 do 10 na 7,32 punktów. Przy zestawieniu z sąsiadującymi województwami, oferta regionu jest najbardziej interesująca w porównaniu z województwem świętokrzyskim oraz lubelskim. Trochę gorzej wypada w zestawieniu z województwem małopolskim, jednak w skali od 1 do 5 i tak uzyskuje średnią w górnej części skali – 3,02 punktów. Wyjątkowo atrakcyjne walory przyrodniczo-krajobrazowe Podkarpacia, bogactwo flory i fauny, stosunkowo czyste powietrze oraz wody, szlaki turystyczne w obszarach objętych ochroną, stwarzają korzystne warunki do dla rozwoju różnych form turystyki, rekreacji i wypoczynku. Dodatkowym atutem regionu są liczne wody mineralne, które umożliwiają funkcjonowanie ośrodków sanatoryjnych, a także liczne zabytki kultury materialnej i niematerialnej. Do dominujących form turystyki w województwie podkarpackim należą: turystyka aktywna, przyrodnicza i kulturowa, które powiązane są z turystyką wypoczynkową oraz krajoznawczą. Jednak słabym punktem, szczególnie pierwszych dwóch rodzajów turystyki jest ich sezonowość. Dla porównania ruch turystyczny na obszarach przyrodniczych w województwie małopolskim odnotowywany jest zarówno w sezonie letnim jak i zimowym dzięki bogatej ofercie narciarskiej. W sezonie zimowym 2017 r. aż 55,2% osób zadeklarowało przyjazd w celach uprawiania sportów zimowych, takich jak narciarstwo czy snowboarding. Szacunkowo można założyć, że w I kwartale 2017 r. województwo małopolskie odwiedziło 1,94 mln osób. Ponad połowa respondentów oceniła bardzo dobrze infrastrukturę i przygotowanie oraz bezpieczeństwo na stokach. Dodatkowym atutem regionu jest bogactwo zabytków, architektury, historii i kultury. Łącznie 55% rezydentów krajowych wymieniło Kraków jako główną atrakcję Małopolski. Drugie miejsce zajęło Zakopane (39,8%), a następnie „góry”. Turyści jako jeden z głównych atutów Małopolski wskazywali dużą różnorodność atrakcji turystycznych, zlokalizowanych w niewielkiej odległości od siebie (góry, jeziora, rzeki, zabytki, piękne miasta, obiekty sakralne, termy, miejsca rozrywki). Baza noclegowa w znacznym stopniu ma tutaj charakter całoroczny - udział miejsc sezonowych stanowi jedynie 10,4% (średnio w kraju — 30,3%) tymczasem na Podkarpaciu, w regionie Bieszczadów i Beskidu Niskiego znajduje się niemal 3/4 wszystkich obiektów sezonowych województwa, a najwięcej - bo 58% takich obiektów działa w powiecie leskim.Jak wiadomo, sezonowość ma duży wpływ na rentowność gospodarki turystycznej oraz popyt i podaż usług, stąd potrzeba jej minimalizacji chociażby poprzez nowe inwestycje turystyczne jak np. tworzenie nowoczesnej bazy sportowej do uprawiania sportów zimowych, w tym wyciągów narciarskich z zapleczem wypoczynkowym. Istotną rolę w łagodzeniu sezonowości w ruchu turystycznym na obszarze górskim i podgórskim mają sanatoria i uzdrowiska, w których frekwencja kuracjuszy jest w miarę równomierna w ciągu roku, a także nowoczesne kompleksy Spa&Wellnes. Na dochody z turystyki decydujący wpływ mająm.in.: letnie i zimowe pobyty wypoczynkowe, grupowe wycieczki krajoznawcze, pobyty w uzdrowiskach i ośrodkach odnowy biologicznej, pobyty przygraniczne oraz coraz bardziej popularne przyjazdy i pobyty obejmujące turystykę kulinarną, zakupową i biznesową.

4. WALORY PRZYRODNICZE PODKARPACIA Obszary przyrodniczo cenne takie jak parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody czy obszary Natura 2000, stanowią atrakcyjne miejsca podróży turystycznych, które cieszą się coraz większym zainteresowaniem. Postępująca urbanizacja i narastająca uciążliwość życia w metropoliach, skąd pochodzi większość turystów, sprawia, że rośnie zapotrzebowanie na destynacje oferujące możliwość wyciszenia, relaksu i bezpośredniego obcowania z przyrodą. Dzisiejszy turysta jest coraz bardziej świadomym odkrywcą żadnym przygód, poszukujący ciekawej oferty, będącej nieodłącznym i istotnym elementem usług, walorów i odwiedzanych miejsc turystycznych. Bogate zasoby przyrodnicze i naturalne mogą z powodzeniem służyć rozwojowi gospodarczemu regionów i być wykorzystywane do promocji, zwłaszcza na rynkach zewnętrznych. Województwo podkarpackie jest jednym z tych regionów, które charakteryzuje się bogatymi walorami przyrodniczymi. Wysoka lesistość (38,3% - dane: GUS Rocznik Statystyczny Województw, W-wa 2018) pozwala umiejscowić województwo na drugim miejscu w Polsce tuż po województwie lubuskim.(Mapa nr 3 i 4) Mapa nr 3. Lesistość Polski (%) wg województw Mapa nr 4. Lesistość woj. podkarpackiego

Według stanu na rok 2016 na terenie Podkarpacia objęto krajowymi formami ochrony przyrody obszar o powierzchni około 801 270,9 ha, co stanowi 44,9 % powierzchni województwa (w Polsce wskaźnik ten wynosi 32,5%), co plasuje je na 5 miejscu w kraju pod względem powierzchni objętej ochroną. Największą powierzchnią obszarów chronionych może pochwalić się województwo warmińsko–mazurskie (1 129 436 ha), następnie mazowieckie (1 056 439 ha), wielkopolskie (943 927,6 ha) i małopolskie (804 436,7 ha). Niewiele mniejszą powierzchnię posiada również województwo świętokrzyskie (756 846,8 ha)(źródło: Ochrona środowiska, GUS, W-wa 2017). Duże zróżnicowanie powierzchni obszarów chronionych występuje na poziomie powiatowym (Mapa nr 5). Największy udział występuje w powiatach podregionu krośnieńskiego (74%), a także w powiecie przemyskim i kolbuszowskim, zaś najmniejszy w powiatach podregionu tarnobrzeskiego (11%). Największa powierzchnia obszarów chronionych występuje w powiecie bieszczadzkim (prawie 100%), natomiast najmniejsza ogólna powierzchnia obszarów chronionych charakteryzuje miasta

na prawach powiatu(źródło: Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2015, Regionalne Obserwatorium Terytorialne (ROT), Rzeszów 2016). Mapa nr 5. Obszary chronione na terenie woj. podkarpackiego.

Do najważniejszych obszarów chronionych na terenie woj. podkarpackiego należą parki narodowe: Bieszczadzki (największy górski park narodowy i trzeci co do wielkości w kraju) oraz Magurski (najmłodszy park narodowy w polskich górach). Rolą parków narodowych jest ochrona obszaru wyróżniającego się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Parki tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej oraz walorów krajobrazowych, a także przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych. Na terenie województwa podkarpackiego występują również inne powierzchniowe formy ochrony jak:  96 rezerwatów przyrody (pod względem powierzchni województwa objętej tą formą ochrony zajmuje 6 miejsce w kraju). Średnia powierzchnia rezerwatu na Podkarpaciu jest stosunkowo duża i wynosi około 115 ha;  10 parków krajobrazowych (pod względem powierzchni woj. podkarpackie zajmuje 1 miejsce w kraju - ta forma ochrony stanowi ok. 15,7% jego powierzchni);  17 obszarów chronionego krajobrazu, a także liczne pomniki przyrody, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe itp. Stosunkowo nową formą ochrony wprowadzoną w 2004 r. są obszary Natura 2000, które tworzą Europejską Sieć Ekologiczną. Sieć Natura 2000 została utworzona w celu zachowania „europejskiego dziedzictwa przyrodniczego” a więc zarówno zagrożonych wyginięciem siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt w skali Europy, jak i typowych siedlisk przyrodniczych, charakterystycznych dla dziewięciu regionów biogeograficznych Unii Europejskiej. W Polsce występują dwa z nich: kontynentalny (96% powierzchni kraju) i alpejski (4% powierzchni kraju) – oba są reprezentowane w województwie podkarpackim. Sieć Natura 2000 jest z założenia niezależna od dotychczasowych krajowych form ochrony przyrody i w żaden sposób ich nie zastępuje. W praktyce często obszary Natura 2000 są najcenniejszymi przyrodniczo obszarami także z krajowego punktu widzenia i często pokrywają się z obszarami już objętymi ochroną. Widoczne jest to na Podkarpaciu, gdzie w sieci znalazły się wszystkie parki narodowe i krajobrazowe oraz spora część rezerwatów przyrody i obszarów chronionego krajobrazu. Podstawą funkcjonowania tego programu są dwie unijne dyrektywy tzw. Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa, wg których występują dwa typy obszarów chronionych:  obszary specjalnej ochrony ptaków (w skrócie OSO, tzw. obszary ptasie), które wyznacza się na podstawie stwierdzeń występowania i gnieżdżenia się gatunków ptaków wymienionych w Dyrektywie Rady 79/409/EWG (1979) w sprawie ochrony dzikich ptaków;  specjalne obszary ochrony siedlisk (w skrócie SOO, tzw. obszary siedliskowe), tworzone są dla ochrony określonych typów siedlisk przyrodniczych zgodnie z Dyrektywą Rady 92/43/EWG (1992) o ochronie naturalnych siedlisk oraz dziko żyjącej fauny i flory.

Obecnie w Polsce sieć Natura 2000 zajmuje prawie 1/5 powierzchni lądowej kraju. W jej skład wchodzi: 849 obszarów siedliskowych oraz 145 obszarów ptasich.(Źródło: GDOŚ).Na Podkarpaciu jest 1 obszar Natura 2000 posiadający wspólne granice obszaru ptasiegoi siedliskowego, 7 obszarów specjalnej ochrony ptaków (w skrócie OSO, tzw. obszary ptasie), oraz 55 obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (w skrócie OZW) – są to projektowane specjalne obszary ochrony siedlisk.Łącznie obszarów Natura 2000 w województwie jest 63, a ich powierzchnia wynosi w sumie

749 664,25 ha. Stanowią one około 32% powierzchni województwa, uwzględniając nakładanie się obszarów ptasich i siedliskowych. (Źródło: RDOŚ w Rzeszowie, www.zielonepodkarpacie.pl) Poniżej zostały przedstawione wybrane obszary cenne przyrodniczo składające się na potencjał przyrodniczy a tym samym turystyczny, analizowanego regionu w ramach projektu „Karpackie Przygody….” oparte na mezoregionach* Podkarpacia (Mapa nr 6).

Mapa nr 6. Mezoregiony województwa podkarpackiego – podział geograficzny.

*Mezoregion– jednostka podziału fizycznogeograficznego przestrzeni, obejmująca większy teren o zbliżonych cechach środowiskowo-krajobrazowych.(Źródło: Słownik Języka Polskiego)

4.1. BIESZCZADY Bieszczady należą do Beskidów Wschodnich, które są częścią Zewnętrznych Karpat Wschodnich. Bieszczady Zachodnie położone są w południowo-wschodniej części Polski na granicy z Ukrainą oraz Słowacją (Mapa nr 7). Mapa nr 7. Bieszczady.

Bieszczady w całości leżą w Karpatach Wschodnich, które dzielą się na część wschodnią i zachodnią. Oddzielone są one przełęczą Użocką, która jest jednocześnie granicą pomiędzy Polską i Ukrainą. Granica wschodnia początek bierze na przełęczy Użockiej dalej biegnie granicą państwową pomiędzy Polską a Ukrainą wzdłuż doliny Sanu aż do jeziora Solińskiego. Północna granica oddziela Bieszczady od Gór Sanocko-Turczańskich. Biegnie ona doliną rzeki San do jeziora Solińskiego i dalej na zachód północnymi stokami Korbani (894 m n.p.m.), dalej północna częścią pasma Wysokiego Działu (908 m n.p.m.), aż do doliny Osławy. Granicę zachodnią przeprowadza się od przeł. Łupkowskiej wzdłuż rzeki Osławicy i Osławy i ich ujścia do Sanu w okolicach Zagórza. Południową część Bieszczadów wyznacza granica Polsko-Słowacka i dalej Polsko-Ukraińska dochodząc do Przełęczy Użockiej (Mapa nr 8). Powyższy podział jest geograficzny, natomiast występuje jeszcze podział turystyczny Bieszczadów, który obejmuje poza walorami geograficznymi również walory kulturowe, etnograficzne, wraz z szeroko rozumianym zagospodarowaniem turystycznym.W takim to ujęciu niezmienna ciągle pozostaje południowa i zachodnia granica Bieszczadów. Wschodniato granica państwowa z Ukrainą

do przejścia granicznego w Krościenku, natomiast północna granica będzie łączyć Krościenko z Zagórzem i będzie miała identyczny przebieg jak linia kolejowa Zagórz- Krościenko (Mapa nr 9). Mapa nr 8. Podział geograficzny Bieszczadów Mapa nr 9. Podział turystyczny Bieszczadów

1) Bieszczadzki Park Narodowy (https://www.bdpn.pl) - zajmuje ponad 29 000 ha, utworzony w 1973 r. jest trzecim co do wielkości parkiem narodowym na terenie Polski. Najwyższym szczytem polskich Bieszczadów jest Tarnica (1346 m n.p.m.), która należy do korony gór polskich. Jej nazwa z dawna oznaczała siodło (w języku rumuńskim „tarniţa” oznacza siodło, przełęcz). Wśród największych osobliwości, które występują na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego są zarówno połoniny, jak i kraina dolin. Połoniny to pasma łąk, występujące ponad górną granicą lasu, gdzie występują zbiorowiska muraw alpejskich i subalpejskich. Kraina dolin kryje zaś ślady dawnych, nieistniejących już wsi i ich mieszkańców, stanowiąc fenomen przyrodniczo-kulturowy. Pamiątką po tych czasach są fragmenty zabudowy, cerkwiska, stare cmentarze, zdziczałe sady, które pochłania dzika natura. Dziś trudno uwierzyć, że kiedyś, do 1947 r., Bieszczady były przeludnione. Tereny parku są jednym z nielicznych obszarów w Europie, w którym przyroda zastąpiła gospodarkę człowieka. Na terenie BdPN występuje prawdziwe bogactwo fauny i flory: wśród zwierząt doliczono się 230 gatunków kręgowców, w tym 58 gatunków ssaków, ponadto liczne owady, pierścienice i pajęczaki. Dobrze zachowane lasy bukowe stanowią prawdziwy raj dla zwierząt. Żyją w nich m.in. żubry, jelenie karpackie, niedźwiedzie, wilki, rysie, żbiki, lisy, borsuki, wydry, łosie, sarny i dziki, a z ptaków warto wymienić bociana czarnego, orła przedniego,orlika krzykliwego, puchacza, sóweczkę (najmniejsza sowa występująca w Europie), włochatkę, puszczyka uralskiego, dzięcioła białogrzbietego i trójpalczastego, trzmielojada, drozda obrożnego, orzechówkę. Bytują tu również wszystkie krajowe gatunki węży – w tym eskulapy. Na obszarze Parku stwierdzono 30 gatunków endemicznych roślin wschodniokarpackich i alpejskich. Najrzadszy to m.in. wpisany do „Czerwonej Księgi Karpat Polskich” tojad bukowiński (3 stanowiska w Bieszczadach są jedynymi w Polsce), na szczególną uwagę zasługują również takie endemity jak: pszeniec biały, tojad wschodniokarpacki, goździk kartuzek skalny, przywrotnik turkulski. BdPN należy do Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”, który składa się z trzech części: polskiej, słowackiej i ukraińskiej, co jest unikatowe w skali Europy. W jego skład wchodzi Bieszczadzki Park Narodowy wraz z Parkiem Krajobrazowym Doliny Sanu i Ciśniańsko- Wetlińskim Parkiem Krajobrazowym. Takie położenie pozwala na wzmożoną wymianę doświadczeń

i na realizację projektów badawczych, do czego w szczególności powołane są rezerwaty biosfery o znaczeniu międzynarodowym. Ponadto BdPN jako jedyny obszar chroniony w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej otrzymał Certyfikat sieci PAN-Parks. PAN-Parks jest siecią wyróżniających się obszarów europejskiej dzikiej przyrody, której celem jest poprawa sposobu zarządzania obszarami chronionymi m.in. poprzez rozwój zrównoważonej turystyki. Na obszarze BdPN, w miejscowości Wołosate znajduje się Zachowawcza Hodowla Konia Huculskiego, która została w 1993 r. Jej celem jest utrzymanie w Polsce hodowli koni huculskich, poprzez dokładną selekcję i dobór materiału zarodowego. Hucuły żyły w Bieszczadach niemal od zawsze, natomiast zupełnie wyginęły po II wojnie światowej i dopiero w ostatniej dekadzie XX wieku podjęto próbę ponownego ich sprowadzenia na te tereny. Rasa ta powstała na terenie Bukowiny oraz Karpat Wschodnich, a jej nazwa wywodzi się od miejscowej ludności: górali ruskich Hucułów. Oprócz funkcji zachowawczej stadnina oferuje naukę jazdy konnej i jazdy terenowe, przejażdżki bryczką, kuligi oraz kilkudniowe rajdy terenowe oraz obozy jeździeckie (https://www.bdpn.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1712&Itemid=149) Ewenementem, o którym warto wspomnieć jest Park Gwiezdnego Nieba „Bieszczady”(uzupełniający się ze słowackim Parkiem Ciemnego Nieba „Połoniny”), który znajduje się w Bieszczadach Zachodnich, obejmujący obszar Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz dwóch parków krajobrazowych: Cisniańsko-Wetlińskiego i Doliny Sanu. Utworzony został 8 marca 2013 roku w Lutowiskach i zajmuje powierzchnię 113 846,41 ha. Jest to drugi park tego typu w Polsce (obok Izerskiego Parku Ciemnego Nieba) i drugi pod względem wielkości w Europie (po parku BreconBeacons w Wielkiej Brytanii). Jego celem jest przede wszystkim zachowanie nocnego nieba od nadmiaru światła (tzw. świetlnego smogu). (www.gwiezdnebieszczady.pl) W granicach Bieszczadów znajdują się również 2 Parki Krajobrazowe:Park Krajobrazowy Doliny Sanu i Ciśniańsko–Wetliński Park Krajobrazowy. 2) Park Krajobrazowy Doliny Sanu (http://www.parkikrosno.pl/475-parki/12517-park-krajobrazowy- doliny-sanu.html) o powierzchni ponad 28 tys. ha powstał w 1992 r. na terenie gmin: Lutowiska, Czarna i Solina. Jego część leży w słynnym, prawie bezludnym tzw. "bieszczadzkim worku" natomiast od Smolinika Dolina Sanu jest gęściej zaludniona, ale za to graniczy z Otrytem, jednym z najbardziej dzikich miejsc w Bieszczadach. Aż 80% powierzchni parku pokrywają lasy, głównie bukowe z domieszką jodły, świerka i jawora. Prawie połowę stanowią ponad 100-letnie drzewostany. Występuje tu bogata flora naczyniowa, która liczy ok. 800 gatunków, w tym ponad 120 górskich, żyją tu również liczne, duże ssaki drapieżne i roślinożerne oraz ptaki. Na obszarze Parku, w nadleśnictwie Muczne mieści się pokazowa zagroda żubrów. Zagroda powstała w ramach projektu „Ochrona in situ żubra w Polsce – część południowa”. Obecna zagroda jest kontynuacją hodowli żubra w Bieszczadach, która została zapoczątkowana w 1963 r. zagrodą aklimatyzacyjną w Nadleśnictwie Stuposiany. W obiekcie podziwiać można żubry linii białowiesko-kaukaskiej tzw. górskiej, pochodzące z Szwajcarii i Francji. Żubry przebywają w zagrodzie kilka miesięcy a następnie dołączają do zwierząt żyjących na wolności. Liczy się, że na Podkarpaciu występuje 500 szt. tych zwierząt. Zagroda zajmuje powierzchnię leśną ok. 7 ha i pozwala obserwować zwierzęta w ich naturalnym środowisku. Dla zwiedzających przygotowano tarasy widokowe zapewniają możliwość

obserwacji żubrów niezależnie od pogody. Obiekt służy edukacji przyrodniczej i jest jedną z największych atrakcji turystycznych regionu. 3) Ciśniańsko–Wetliński Park Krajobrazowy (http://www.parkikrosno.pl/475-parki/12516- cisniansko-wetlinski-park-krajobrazowy.html) utworzony w 1992 r. zajmuje powierzchnię 51013,75 ha i położony jest na terenie gmin: Cisna, Baligórd, Komańcza, Solina i Zagrórz. Krajobraz tego terenu tworzą cztery równoległe pasma górskie ułożone z północnego zachodu na południowy wschód, wzdłuż których płyną rzeki m.in. takie jak: Osława, Solina, Wetlinka czy Hoczewka. Na obszarze parku znajduje się wiele rezerwatów (niektóre owiane licznymi legendami) a najbardziej interesujące zostały udostępnione turystom jak np.: Rezerwat „Sine Wiry” - jeden z najciekawszych rezerwatów w Karpatach pod względem różnorodności biologicznej i form krajobrazu. Ochroną objęto przełomowy odcinek rzeki Wetliny, aż do jej ujścia do Solinki oraz zbocza wzniesień Połoma i Szczycisko ze starym naturalnym lasem bukowo-jodłowym. To prawdziwy raj dla motyli. Polują tu także ptaki drapieżne m.in. orły przednie i orliki krzykliwe. Nazwa wir jest typowa dla Bojkowszczyzny i wschodniej Łemkowczyzny oznacza głębinę. Tutaj istniało też Jeziorko Szmaragdowe owiane wieloma legendami związanymi z działalnością stworów - Biesów i Czadów. Rezerwat przyrody „Gołoborze” – to jedna z najważniejszych atrakcji przyrodniczych, jakimi zachwyca miłośników natury Podkarpacie. Rezerwat przyrody „Gołoborze” przyciąga skalnym rumowiskiem - zjawiskiem wyjątkowo rzadkim na takich wysokościach. W tym kontekście gołoborze w okolicach Rabego koło Baligrodu jest unikatową formą, ze względu na zaleganie w klimatycznym piętrze umiarkowanie chłodnym w przedziale od wysokości około 540 m do ponad 610 m n.p.m. Ta atrakcja przyrodnicza znajduje się w dolinie Rabskiego Potoku (Nadleśnictwo Baligród), który znalazł się w 2014 r. na drugim miejscu w konkursie „Najpiękniejsze leśne zakątki Polski”zorganizowanym przez Lasy Państwowe i magazyn „National Geographic”. Rezerwat „Zwiezło” ze słynnymi Jeziorkami Duszatyńskimi jest bez wątpienia jedną z największych atrakcji turystycznych Bieszczadów. Jeziorka powstały ponad 100 lat temu na zachodnim krańcu Bieszczadów, na granicy z Beskidem Niskim po zsunięciu się zbocza Chryszczatej. Nazwa „Zwiezło” wzięła się stąd, że mieszkańcy tych terenów nie używali terminu osuwisko, mówiąc, że „ziemia się zwiezła”. Małe jeziorka u stóp Chryszczatej w Bieszczadach powstały według przedwojennej miejscowej ludności w sposób magiczny. Pewnego dnia po prostu zwiezło ziemię, być może za sprawą trzech olbrzymów zaklętych w kamień. Niewątpliwą atrakcją jest najgrubsza w Polsce jodła „Lasumiła” nazywana też „Matką Bieszczadzkich Lasów”, która rośnie w pobliżu Jabłonek w masywie Łopiennika, koło Baligrodu Ma 517 cm w obwodzie i 35 m wysokości. Mówiąc i myśląc „Bieszczady”, oprócz gór, staje nam przed oczami Solina, choć nie leży ona ani w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego ani żadnego z Parków Krajobrazowych. Jest jednak tak silnie wizerunkowo związana z Bieszczadami, że trudno o niej tu nie wspomnieć. Jezioro Solińskie to największy sztuczny zbiornik wodny w Polsce. Podczas napełniania zbiornika, zatopione zostały wsie Solina, Teleśnica Sanna, Horodek, Sokole, Chrewt i duża część Wołkowyi. Powstała zapora ma 81,8 m wysokości i jest najwyższą budowlą hydrotechniczną oraz zaporą w kraju. Waga zapory

przekracza 2 mln ton i piętrzy 500 mln m3 wody. Budowało ją 2000 robotników. Do jej wzniesienia zużyto ponad 820 tys. m3 betonu i żelbetu, który wystarczyłby na otoczenie całej polskiej granicy murem szerokim i wysokim na 1 metr. Poniżej zapory znajduje się elektrownia wodna. Jezioro Solińskie, wykorzystywane nie tylko jako zbiornik retencyjny ale również rekreacyjny, ma powierzchnię 22 km2, długość ponad 26 km i rekordową pojemność 472 mln m3. Linia brzegowa jeziora liczy sobie ok. 156 km, a jego głębokość sięga miejscami 60 m. W wodach zbiornika występuje duża rozmaitość ryb, znajdziemy tu głównie sandacze oraz okonie, ale również duże okazy boleni, leszczy i płoci. Rzeka San jedna z najpiękniejszych polskich rzek i mierzy ponad 450 kilometrów długości. W swoim górnym biegu, od źródła w Bieszczadach Zachodnich, po okolice Przemyśla, gdzie opuszcza Karpaty, tworzy progi skalne oraz malownicze przełomy, głęboko wcinając się we fliszowe podłoże. Podstawową rzeczą, która różni San od wielu polskich rzek jest jego trójdzielny charakter. Od miejsca, w którym rzeka staje się już spływalna czyli od Tarnawy Niżnej do Sanoka San ma charakter górski; od Sanoka do Przemyśla ma oblicze górsko-nizinne, a od Przemyśla, aż do ujścia w okolicach Sandomierza jest już typową rzeką nizinną.

4.2. BESKID NISKI Opisując granice Beskidu Niskiego najkrócej można to zrobić stwierdzając, że rozciąga się on na obszarze dwóch województw: małopolskiego i podkarpackiego, od Przełęczy Tylickiej (688 m n.p.m.) na zachodzie po Przełęcz Łupkowską (657 m n.p.m.) na wschodzie, po środku osiągając na Przełęczy Dukielskiej najniższą wysokość w całym 1300 km głównym łuku Karpat, liczącą 500 m n.p.m. południowej granicy polskiej części Beskidu Niskiego, stanowi główny grzbiet Karpat, będący jednocześnie wododziałem zlewni Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego, czyli mówiąc najprościej granica między Polską a Słowacją. Natomiast granicę północną, wyznacza Obniżenie Gorlickie i Pogórze Jasielskie (mniej więcej jest to granica wzdłuż drogi wojewódzkiej 993) oraz Pogórze Bukowskie (granica wzdłuż DW 889) (Mapa nr 10). Beskid Niski, często jest określany jako „kraina łagodności”, ostatnie "dzikie" i niezagospodarowane góry w Polsce. Faktycznie ruch turystyczny jest tu znacznie mniejszy niż w Bieszczadach ale ten, kto poszukuje ciszy i bliskości z przyrodą znajdzie tu najdogodniejsze do tego warunki. Beskid Niski ma do zaoferowania duże bogactwo kulturowe i przyrodnicze: można znaleźć tu wiele opuszczonych dolin ze śladami nieistniejących już wsi i dawnych ich mieszkańcach, obrębie Beskidu Niskiego leży Magurski Park Narodowy oraz Jaśliski Park Krajobrazowy. Naturalnym bogactwem Beskidu Niskiego są wody mineralne gaz ziemny i ropa naftowa. Świadczy o tym niegdysiejsze wydobycie ropy na skalę przemysłową w niedalekiej odległości od Beskidu - Bóbrce koło Krosna. Obecnie mieści się tutaj Muzeum Przemysłu Naftowego i Gazowniczego im. Ignacego Łukasiewicza, gdzie zobaczyć możemy urządzenia przemysłu naftowego, XIX-wieczny szyb-kopankę ropy, który jest czynny do dzisiaj oraz pawilon z nowoczesną multimedialną prezentacją tematyki związanej z ropą naftową. Nie dziwi również istnienie beskidzkich kurortów - Iwonicza Zdroju i Rymanowa Zdroju, gdyż region jest również bogaty w wody mineralne takie jak: woda kwasowęglowa, chlorkowo- wodorowęglanowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, fluorkowa, borowa, szczawa żelazista i wiele innych. Leczy się m.in. choroby narządów ruchu, układu trawiennego, reumatologiczne, dróg oddechowych, kobiece, układu nerwowego, skóry, osteoporozę i otyłość. Iwonicz-Zdrój to jedno

z najstarszych polskich uzdrowisk znane od 1578. Do końca II Rzeczypospolitej uzdrowisko Iwonicz było reklamowanie jako Książę wód jodowych. W miejscowości znajduje się ciekawostka przyrodnicza z bąbelkami metanu - źródło Bełkotka. Metan Bełkotki powstał w wyniku przeobrażenia materii organicznej zawartej w eoceńskich osadach morskich. Jeszcze w XIX w. płomień zapalonego gazu sięgał blisko 1 m!. Na skutek eksploatacji ropy wypływ gazu jednak znacznie zmalał. Beskid Niski zbudowany jest ze skał osadowych zwanych fliszem karpackim zbudowanym z serii naprzemianlegle ułożonych warstw skał osadowych morskiego pochodzenia, składająca się ze zlepieńców, piaskowców, mułowców i iłowców, rzadziej rogowców i margli. Wychodnie piaskowców magurskich często mają postać fantastycznych form skalnych, co wpływa na rozwój geoturystyki w tych rejonach. Najbardziej znany jest rezerwat Kornuty na Magurze Wątkowskiej i pomnik przyrody Diabli Kamień koło Folusza. Interesujące są również zgrupowania skałek w obrębie Góry Zamczysko w rejonie Mrukowej czy Wodospadu Magurskiego nad Foluszem.

Mapa nr 10. Beskid Niski

1) Magurski Park Narodowy (www.magurskipn.pl) o powierzchni ok. 19 437 ha został utworzony w 1995 r. Park leży na granicy województw małopolskiego i podkarpackiego w samym sercu Beskidu Niskiego. Swoim zasięgiem obejmuje górne dorzecze Wisłoki oraz pasmo Magury Wątkowskiej. Tereny Magurskiego Parku Narodowego stanowią pomost pomiędzy innymi chronionymi obszarami polskich Karpat Zachodnich i Karpat Wschodnich. Najwyższy szczyt w parku to Wątkowa 846 m n.p.m.

Beskid Niski jest najniższą a zarazem najrozleglejszą częścią Beskidów i całego łuku Karpat. Występuje tu ok. 800 gatunków roślin i prawie 200 gatunków zwierząt, nie licząc owadów. Wśród ssaków występują m.in. rysie, żbiki, wilki, kuny leśne, łosie, bobry, wydry, borsuki, tchórze, gronostaje, zające, sarny, jelenie i nielicznie niedźwiedzie, a także 2 gatunki introdukowane w Europie – piżmak i jenot. Do najciekawszych elementów awifauny lęgowej należą ptaki szponiaste. Z 19 gatunków gniazdujących w Polsce, 13 występuje w Karpatach, a 8 z nich gnieździ się w Magurskim PN. Najliczniejszy jest myszołów, którego zagęszczenie należy do najwyższych w kraju. Drugim pod względem liczebności jest umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt orlik krzykliwy. Nie mniej ciekawą grupą ptaków są sowy - z 9 gatunków gnieżdżących się w Polsce, aż 8 przystępuje do lęgów w Magurskim PN. Wśród roślin, 12 gatunków wpisanych jest do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin. Z Magurskim Parkiem Narodowym graniczy jeden z najciekawszych rezerwatów przyrody nieożywionej „Kornuty” o pow. 11,9 ha znajduje się w północno-zachodniej części pasma Magury Wątkowskiej. Chroni on fantazyjnie ukształtowane wychodnie skalne, a także zespoły roślinne kwaśnej buczyny górskiej i buczyny karpackiej. Występuje tu najdłuższa na terenie Karpat Fliszowych Jaskinia Mroczna, której łączna długość korytarzy sięga prawie 200 m, a głębokość 15,5 metrów. Jest to miejsce zimowania licznych gatunków nietoperzy.

2) Jaśliski Park Krajobrazowy (http://www.parkikrosno.pl/475-parki/12515-jasliski-park- krajobrazowy.html ) obejmuje swym zasięgiem wschodnią część Beskidu Niskiego, jego zadaniem jest ochrona przyrody i krajobrazu w dorzeczu Jasiołki i źródlisk Wisłoka. Rzeka Jasiołka o długości ok. 70 km jest prawym dopływem Wisłoki. Jej obszar źródliskowy objęty jest ochroną rezerwatową. Rzeka ta przepływa przez teren Beskidu Niskiego, tworząc po drodze malownicze przełomy podobnie jak równie ważna, mierząca 220 km rzeka Wisłok będąca lewym dopływem Sanu. Na obszarze Parku ochronie podlega przede wszystkim przyroda, która po wysiedleniu ludności łemkowskiej wkroczyła na opuszczone przez człowieka tereny. W świecie roślin królują tu lasy bukowe z domieszką jodły. Występują tutaj także rozległe powierzchnie podmokłych łąk, torfowisk i bezodpływowych bagien, zwanych po łemkowsku „berezednie”. Rozległe połacie roślinności w uroczysku Jasiela i dzikim masywie Kamienia to największe i najwyżej położone torfowiska w Beskidzie Niskim (podobne do bieszczadzkich) i jedyne rozwinięte na taką skalę w Karpatach. Przez Przełęcz Dukielską przebiega szlak migracyjny ptaków. Na terenie Parku stwierdzono występowanie 152 gatunków ptaków w tym rzadkie w kraju gatunki drapieżne (orzeł przedni, orlik krzykliwy), sowy (puchacz, puszczyk uralski) oraz bocian czarny, dzięcioł trójpalczasty i dzięcioł białogrzbiety. Z dużych ssaków można spotkać m.in. wilki, rysie i niedźwiedzie. Wśród gadów na uwagę zasługuje występowanie węża Eskulapa i gniewosza plamistego. Ryby reprezentują m.in.: pstrągi (potokowy, tęczowy), lipień, piekielnica, strzebla potokowa i głowacz pręgopłetwy. W parku stwierdzono 10 gatunków nietoperzy, a także cenne gatunki bezkręgowców, np. nadobnicę alpejską i kozioroga dębosza. Interesujące obiekty przyrody nieożywionej to m.in. wychodnie skalne w Lipowcu, skupiska głazów i skałki w masywie góry Piotruś. Na uwagę zasługuje leżący na terenie PK - rezerwat krajobrazowy "Źródliska Jasiołki", który został utworzony w 1993r., w gm. Komańcza i Jaśliska, pow. 1585,01 ha, co daje mu prymat największego rezerwatu w polskich Karpatach. Ochronie podlegają naturalne zbiorowiska roślinne obejmujące

źródliskowe obszary rzek Wisłok i Jasiołka. Obszar ten porastają zespoły leśne z przewagą buka, a niekiedy jodły, za wyjątkiem części pół.-zach. z rozległymi kompleksami łąkowo-pastwiskowymi dawnych nieistniejących już wsi Jasiel i Rudawka Jaśliska. Rezerwat "1000-lecia na Górze Cergowej" – to utworzony w 1957 roku leśny rezerwat przyrody położony na północnych stokach Cergowej w gminie Dukla, pow. 61,35 ha. Ochronie podlega fragment lasu mieszanego o cechach zespołu naturalnego z bogatą i ciekawą florą. Północny, stromy stok Cergowej, porośnięty jest starą puszczą z drzewostanem bukowo-jodłowym. Doskonałe warunki rozwojowe znalazła tu kłokoczka południowa - na Cergowej znajduje się jedno z większych jej stanowisk w Polsce. Niegdyś z kłokoczki wyrabiano różańce (stąd nazwa potoczna „krzew różańcowy”)oraz sadzono przy domostwach w celu odpędzania złych duchów. U podnóża góry znajduje się tzw. "Złota Studzienka". Bijące ze skały źródło obudowane jest kamienną cembrowiną, na której stoi drewniana kapliczka. W tym właśnie miejscu - jak głosi miejscowa tradycja - była pierwsza pustelnia św. Jana z Dukli. W 2018 r. na szczycie góry wybudowano 22 metrową wieżę widokową z inicjatywy gminy Dukla. Obiekt nawiązuje kształtem i proporcjami elewacji do tradycyjnych tak zwanych kanadyjskich wież wiertniczych charakterystycznych dla krajobrazu Podkarpacia na przełomie XIX i XX w. Z wieży roztacza się rozległy widok obejmujący: oprócz Dukielszczyzny także Beskid Niski, Bieszczady, Beskid Sądecki, Gorce, Pogórze Karpackie z Dołami Jasielsko-Sanockimi, Karpaty Słowackie oraz Tatry. Niecodzienną ciekawostką regionu, są tzw. lodospady występujące w dolinie górnego Wisłoka w okolicach miejscowości Rudawka Rymanowska w gminie Rymanów, na północnych krańcach Beskidu Niskiego. Można je zobaczyć tylko zimą i tylko w sprzyjających ku temu warunkach – dużej ilości opadów w okresie poprzedzającym zimę oraz odpowiednio niskiej temperatury. W tym miejscu, Wisłok meandruje pomiędzy wysokimi ścianami skalnymi, którego zwieńczeniem jest blisko 30 metrowa ściana Olzy, stanowiąc największą odkrywkę łupków menilitowych w polskich Karpatach. Wycięta została przez naturę w stokach góry Spalony Horbek (546 m n.p.m.), będącej najbardziej na północ wysuniętym wzniesieniem Pasma Bukowicy. Najbardziej znanym wodospadem w Beskidzie Niskim jest wodospad w Iwli (od 2002 r. pomnik przyrody), który powstały na potoku Iwielka (zwanego też Iwiełka). Wodospad ma ok. 4 metry wysokości, a otaczająca go niecka z odkrywką fliszu stanowi doskonałe środowisko dla roślin chronionych, takich jak paprotka zwyczajna, mchy, wątrobowce i porosty, w tym Chrobotek leśny. Wodospad ten został w dużej mierze wypromowany przez film „Wino truskawkowe” z 2008 roku w reżyserii Dariusza Jabłońskiego, który powstał na motywach opowiadań Andrzeja Stasiuka pt. Opowieści galicyjskie. Dlatego często turyści nazywają go truskawkowym wodospadem. To tutaj w wodach Iwielki w scenerii spadającej wody kąpała się piękna i namiętna Lubica (słowacka aktorka Zuzana Fialová), gdzie spotkał ją główny bohater filmu Andrzej (JiříMacháček). Muzykę do filmu skomponował Michał Lorenc.

4.3. GÓRY SANOCKO‐TURCZAŃSKIE Góry Sanocko–Turczańskie często mylnie dołączane do Pogórza Przemyskiego lub też do Bieszczadów, to zupełnie oddzielne pasmo górskie, które opisuje prof. Jerzy Kondracki. Rozciągają się pomiędzy dolinami Sanu i Stryja w brzeżnej części Karpat (Mapa nr 11). Występuje tu dwupiętrowy układ leśnych zbiorowisk roślinnych (pas pogórza i regiel dolny). Charakterystyczny dla tych gór jest tzw. układ rusztowy, czyli system równoległych pasm górskich, przedzielonych dolinami rzek lub potoków. Region rozcięty jest skośnie granicą polsko-ukraińską. Na terenie Polski zaliczamy do nich między innymi pasmo Ostrego, Otrytu i Żukowa. Najwyższym szczytem jest Magura Łomniańska (1024 m n.p.m.) po stronie ukraińskiej, a na terenie Polski - Trohaniec (939 m n.p.n.), a wg niektórych źródeł - Jaworniki (909 m n.p.m.). Góry Sanocko-Turczańskie są jedną z ważniejszych w Polsce ostoi rzadkich ptaków i ssaków drapieżnych. Występuje tu też bogata roślinność m.in. gatunki wschodniokarpackie i kserotermiczne. Bramą w Gór Sanocko–Turczańskich jest Sanok, którego północne tereny położone są u stóp gór. W zimie łagodne i długie masywy Gór Sanocko-Turczańskich stwarzają wyśmienite warunki do uprawnia narciarstwa biegowego i śladowego. W Górach Słonnych powstało słynne szybowisko w Bezmiechowej. Niezamieszkałym dolinom gór uroku dodają stare drzewa owocowe pozostałe po dawnych wsiach wysiedlonych w latach 1945-47. Na terenie Gór Sanocko–Turczańskich, w obrębie gmin: Lesko, Olszanica, Sanok, Tyrawa Wołoska, Ustrzyki Dolne oraz Sanok. W 1992 roku został utworzony Park Krajobrazowy Gór Słonnych (http://www.zpkprzemysl.pl/index.php?fsid=15), o powierzchniponad 56 tys. ha. Góry Słonne - pasmo zaliczane do Karpat Wschodnich składa się z kilku równoległych grzbietów, poprzecinanych dolinami rzek - są częścią Gór Sanocko-Turczańskich. Wody z południowo-wschodniej części tych gór, a więc z okolic Ustrzyk Dolnych spływaja do Morza Czarnego. Park w ponad 70% pokryty jest lasami. Bardzo bogata jest flora roślin naczyniowych - stwierdzono tu ok. 900, w tym wiele gatunków górskich, podgórskich i pontyjskich. Wschodniokarpacki charakter zbiorowiskom roślinnym Parku nadają gatunki wschodnie, m.in. groszek wschodniokarpacki, smotrawa okazała, lulecznica kraińska i żywokost sercowaty. Florę pontyjską reprezentuje 79 gatunków kserotermicznych. Osobliwością dendrologiczną Parku są drzewiaste formy cisa występujące w ok. Serednicy oraz stanowisko krzewu - kosa olcha w okolicach Bandrowa, natomiast geologiczną - odkrywki fliszu karpackiego rozrzucone po całym jego terenie. Żyją tu duże ssaki puszczańskie jak niedźwiedź brunatny, ryś, wilk i drapieżne ptaki - orzeł przedni, orlik krzykliwy i grubodzioby, jastrząb, trzmielojad, puchacz, puszczyk uralski, sóweczka. Doliny są miejscem gniazdowania zagrożonego w skali globalnej derkacza. Ponadto w obrębie parku odnotowano wśród bezkręgowców wiele endemitów wschodnio-, zachodnio- i ogólnokarpackich głównie wijów, chrząszczy i ślimaków (np. pomrów błękitny - bezskorupowy ślimak karpacki ). O wysokich wartościach przyrodniczo- krajobrazowych parku świadczy fakt, że od lat przyrodnicy postulują o objęcie części tego terenu najwyższą formą ochrony - parkiem narodowym, pod nazwą TURNICKI.

Mapa nr 11. Góry Sanocko – Turczańskie.

Jednym z ciekawszych rezerwatów, udostępnionych turystom jest położony na terenie Gminy Lesko, rezerwat "Góra Sobień" o pow. 5,34 ha. Obejmuje on piękne fragmenty lasu grądowego, lipowo- grabowego, buczyny karpackiej i łęgu podgórskiego. Świat fauny reprezentowany jest tu m.in. przez: lisy, sarny, drobne ptaki śpiewające, zalatujące myszołowy i kruki, kumaka górskiego, salamandrę plamistą, jaszczurki i zaskrońca. Na najwyższym punkcie wzgórza znajdują się ruiny zamku "Sobień". Zamek , którego ruiny zostały zachowane do dzisiaj, został wzniesiony po 1340 roku, po zajęciu tych terenów przez Kazimierza Wielkiego. Po 1389 r. nadano go rodzinie Kmitów, która go jeszcze rozbudowała. Opuszczony przez Kmitów, popadł w ruinę. Na terenie rezerwatu urządzona jest ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza pod nazwą "Góra Sobień". Ciekawostką Parku są licznie występujące słone źródła. Największe zagęszczenie występuje w obrębie szczytu Na Opalonym. Naliczono 78 potoków, które odprowadzają wody o różnym stopniu zawartości soli. Istniały tu liczne "żupy solne", z których Bojkowie rozwozili sól po całej Czerwonej-Rusi. Pod powierzchnią ziemi kryją się również złoża roponośne ciągnące się pasmem od Berehów Dolnych i Łodyny przez Ropienkę, Wańkową i Leszczowate po Witryłów, Temeszów i Obarzym. Już w 1886 r. prowadzono eksploatację ropy naftowej w Ropience, a tuż przed II wojną stanęło na tym terenie 70 szybów o średniej głębokości 300 m. Obecnie złoża są już na wyczerpaniu. Kamień Leski to kolejna, najbardziej rozpoznawalna osobliwość przyrodnicza regionu, która znajduje się na początku miejscowości Glinne. Pomnik przyrody nieożywionej zbudowany jest z piaskowca krośnieńskiego. Jest to grzęda skalna długości ok 220 m. Pierwotny kształt skały zachowany jest tylko w górnej części odsłonięcia w formie 8-metrowej baszty bowiem u jego podnóża pozyskiwano materiał do budowy m.in. zamku, kościoła i synagogi w Lesku, a także Twierdzy Przemyśl. Kamień Leski udostępniony jest turystycznie.

4.4 POGÓRZA KARPACKIE Pogórze Karpackie - zwane też niekiedy Pogórzem Beskidzkim - to północna część Karpat, położona między pasmem Beskidów znajdujących się na południu, a Kotlinami Podkarpackimi (Oświęcimską i Sandomierską) położonymi na północy. Pogórze ma typowy charakter wyżynny, poprzecinany dolinami rzek i potoków, ze wzniesieniami od 350 do 600 m n.p.m., a w niektórych miejscach przekraczających 600 metrów. Dawniej, Pogórze Karpackie określano jako "Podgórze" lub "Podkarpacie", co wskazywałoby na umiejscowienie tego terenu u podnóża większych gór, jakimi niewątpliwie były Beskidy. Wg podziałów opracowanych przez Jerzego Kondrackiego (1908-1998) Pogórze Karpackie dzieli się na:  Pogórze Zachodniobeskidzkie: (Pogórze Śląskie, Pogórze Wielickie, Pogórze Wiśnickie);  Pogórze Środkowobeskidzkie: (Pogórze Rożnowskie, Pogórze Ciężkowickie, Pogórze Strzyżowskie, Pogórze Dynowskie, Pogórze Przemyskie, Obniżenie Gorlickie (Kotlina Gorlicka), Kotlina Jasielsko-Krośnieńska, Pogórze Jasielskie, Pogórze Bukowskie).

W granicach województwa podkarpackiego znajdują się pogórza z części środkowobeskidzkiej za wyjątkiem Pogórza Rożnowskiego, które w całości leży w Małopolsce (mapa nr 12).

Mapa nr 12. Pogórza Karpackie.

Wspomniane pogórza porozcinane są dolinami głównych rzek regionu, są to od zachodu Ropa, Wisłoka, Wisłok i San na wschodzie. Teren ten charakteryzuje się malowniczymi wzgórzami poprzecinanymi dolinami rzek i potoków. Ze względu na duże bogactwo przyrodnicze tereny te zostały objęte różnymi formami ochrony, od Parków Krajobrazowych: Pasma Brzanki, Czarnorzecko-Strzyżowski, Przemyski, przez rezerwaty przyrody jak np. „Prządki”, „Golesz”, „Liwocz”, „Kopystanka” i pomniki przyrody, po takie ciekawostki przyrodnicze i geologiczne jak skały, ostańce, czy wodospady. W lasach porastających głównie wyższe partie wzniesień, w których dominuje buk i jodła, możemy spotkać rzadkie i chronione rośliny, a także liczne gatunki zwierząt. 1) Park Krajobrazowy Pogórza Przemyskiego (http://www.zpkprzemysl.pl/index.php?fsid=13) - powstał w 1991 r., o powierzchni ponad 61 tys. ha. Leży na terenie gmin: Bircza, Dynów, Dubiecko, Fredropol, Krasiczyn, Krzywcza, Przemyśl oraz miasta Dynów. Pogórze Przemyskie rozciąga się na krańcu południowo-wschodniej Polski przy granicy z Ukrainą. Pogórze Przemyskie znacząco różni się od Pogórzy Strzyżowskiego i Dynowskiego m.in. wysokością, większą lesistością oraz słabym zaludnieniem. Pomiędzy wzniesieniami Pogórza płyną rzeki - największe z nich to San i Wiar. Na tym terenie występują duże kompleksy leśne, które zajmują ok. 64% powierzchni parku. Najpiękniejsze lasy jodłowo - bukowe oraz dobrze zachowane naturalne buczyny, można podziwiać w wyższych partiach Pogórza, w paśmie Turnicy. Unikatem w skali kraju jest okazały jałowiec (36 cm średnicy na wys. pierśnicy) rosnący przy brzegu Sanu w Babicach, gm. Krzywcza. Ze względu na szczególne walory przyrodnicze, w parku i jego sąsiedztwie powstało kilkanaście rezerwatów. Od wielu lat planowane jest utworzenie Turnickiego Parku Narodowego. Projektowany park miałby chronić fragmenty Puszczy Karpackiej. Na jego obszarze znaleziono ponad 6 tys. drzew spełniających wymiary drzew pomnikowych. Jest to również jedna z kluczowych ostoi żbika, który dziś występuje wyłącznie

w polskich Karpatach. Stale obserwowane są tu wilki, rysie i niedźwiedzie, gatunki owadów charakterystyczne dla lasów pierwotnych, a także liczne ptactwo: orzeł przedni, orlik krzykliwy, sóweczka, puszczyk uralski, puchacz, dzięcioł białogrzbiety i trójpalczasty. Bogata i zróżnicowana flora naczyniowa zawiera w swym składzie gatunki uznane za rzadkie, narażone na wyginięcie bądź wymierające, umieszczone na "Liście roślin zagrożonych w Polsce" takie jak np. bylica piołun, pszeniec grzebieniasty, ostrożeń siedmiogrodzki, głóg Palmstrucha. Osobliwością przyrodniczą parku są też tereny otwarte przypominające kwietny step łąkowy. Opuszczone po wysiedleniach ludności ukraińskiej wsie, doliny, pola uprawne i sady – zdziczały, stanowiąc dziś o pięknie przyrody Pogórza. Nierozerwalnym elementem lokalnego krajobrazu przyrodniczo-kulturowego tej krainy jest rzeka Wiar. Uwodzi swoją naturalnością, dzikością oraz tajemniczością wynikającą z faktu, że jest to rzeka w małym stopniu przekształcona przez człowieka, uznawana za jedną z najczystszych. Podczas Odpustów Kalwaryjskich pielgrzymi przechodzą przez wody Wiaru, który stanowi jeden z ważnych symboli oczyszczenia duszy tak jak przejście przez bramy i kapliczki. Najwartościowsze elementy przyrody chronione są w 9 rezerwatach, a najczęściej odwiedzanymi są m.in.:  leśno-krajobrazowo-kulturowy rezerwat "Kalwaria Pacławska" zajmujący powierzchnię 173,18 ha, powstały w 2001 r. Przedmiotem ochrony rezerwatu są: zbiorowisko roślinne grądu i podgórskiej formy buczyny karpackiej, piękny podgórski krajobraz oraz zespół kapliczek kalwaryjskich. Na terenie rezerwatu stwierdzono występowanie m.in.: puchacza, bociana czarnego, trzmielojada, puszczyka uralskiego i orlika krzykliwego. Ciekawostką w rezerwacie jest 13 drewnianych i murowanych kapliczek kalwaryjskich wraz z wyposażeniem wzniesionych w latach 1825-75.  Rezerwat "Kopystanka" - rezerwat krajobrazowy o ogólnej powierzchni 188,67 ha utworzony w 2001 r. Rezerwat obejmuje szczyt niezalesionej góry "Kopystanka" (541 m n.p.m.) wraz z występującymi tu murawami kserotermicznymi i stanowiskiem naturalnym ostrożenia siedmiogrodzkiego jak również zalesionym południowym zboczem góry ze zbiorowiskiem roślinnym podgórskiej formy buczyny karpackiej. Na terenie rezerwatu występuje m.in. orlik krzykliwy, puszczyk uralski, dzięcioł zielonosiwy. W granicach rezerwatu odkryto pozostałości grodu pierścieniowatego z XI w.Na szczycie obok punktu triangulacyjnego znajduje się wzniesiony w 2003 r. metalowy krzyż, upamiętniający dwie pielgrzymki Jana Pawła II do archidiecezji przemyskiej.

Do ciekawostek przyrodniczych Pogórza Przemyskiego i okolic można zaliczyć również:

 Flisz węglanowy w Huwnikach, który znajduje się na północnym grzbiecie góry Ubocz, na stromym prawym brzegu Wiaru. Na odcinku ok. 150 m zostały odsłonięte warstwy fliszowe późnej kredy – warstwy inoceramowe płaszczowiny skolskiej. Spośród zachowanych skamieniałości można znaleźć tutaj otwornice i małże.  Rezerwat „Skarpa jaksmanicka”, znajdujący się w okolicach Przemyśla- pra-matecznik dla lęgów żołny. Żołna to gatunek średniego ptaka wędrownego, o egzotycznym ubarwieniu, zamieszkujący południową Europę, tylko lokalnie na północ od Alp i Karpat, a także południową Azję i lokalnie w Afryce. Zimuje w Afryce na południe od Sahary. W Polsce skrajnie nielicznie, choć regularnie gnieździ się w części południowo-wschodniej kraju, lęgi znane są także

od początku XXI wieku na Dolnym Śląsku. Objęty ścisłą ochroną gatunkową oraz wymagającą ochrony czynnej.  Szachownica kostkowata – gatunek bylin należący do rodziny liliowatych. Jej nazwa pochodzi od wzoru na płatkach kwiatów przypominającego szachownicę. Dzwonkowate, zwisające kwiaty są białe, purpurowe lub różowe. Kwitnie w kwietniu i maju. Występuje głównie w Europie Zachodniej. W Polsce bardzo rzadki, objęty całkowitą ochroną gatunkową. Występuje na Pomorzu, w Wielkopolsce, w okolicach Przemyśla (rezerwat przyrody: "Szachownica kostkowata w Stubnie", "Szachownica w Krównikach"), nad Sanem oraz Biebrzą.

2) Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy (http://www.parkikrosno.pl/475-parki/12514- czarnorzecko-strzyzowski-park-krajobrazowy.html) o powierzchni 25 tys. ha został utworzony w 1993 r. Rozciąga się na terenie gmin: Korczyna, Wojaszówka, Frysztak, Brzostek, Wielopole Skrzyńskie, Wiśniowa, Strzyżów, Niebylec, Jasienica Rosielna i Domaradz. Park obejmuje najcenniejsze przyrodniczo części Pogórza Strzyżowskiego i sąsiadującego z nim Pogórza Dynowskiego. Zachowały się tu naturalne lasy bukowo-jodłowe. Tutejsza flora roślin naczyniowych liczy ponad 700 gatunków, w tym ponad 45 górskich. Spośród nich na szczególną uwagę zasługują: obrazki alpejskie, róża francuska, czosnek niedźwiedzi, kłokoczka południowa, storczyk plamisty i buławnik wielkokwiatowy. Ciekawostką florystyczną są daglezje które występują w okolicach Odrzykonia. W parku stwierdzono występowanie ok. 140 gatunków zwierząt chronionych. Jego atrakcją są także występujące na szczytach wzniesień fantastycznie uformowane skałki. Znajdziemy tutaj 14 grup takich ostańców. Najbardziej znane znajdują się w Czarnorzekach niedaleko Krosna, w rezerwacie "Prządki" utworzonym w 1957r. (pow. 13,62 ha). Noszą one nazwy Prządka Matka, Prządka Baba i inne. Według najbardziej popularnej legendy te skałki to matka i córki zamienione w kamień za to, że przędły len w święto. Rezerwat stanowi jedną z największych jego atrakcji Czarnorzecko- Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Inną geologiczną atrakcją są Skałki Zamku Kamieniec w Odrzykoniu – Korczynie, które są przedłużeniem rezerwatu Prządki. Są to dwa najbardziej znane wystąpienia piaskowców ciężkowickich. Warte uwagi są również:

 Rezerwat przyrody „Góra Chełm” został ustanowiony 14 czerwca 1996 r. Leży na terenie gminy Frysztak i Wiśniowa. Celem jego powstania jest ochrona lasów bukowych porastających górę Chełm (528 m n.p.m.) oraz terenów źródliskowych, w tym wód mineralnych. Występują tu m.in. rośliny rzadkie takie jak: wawrzynek wilczełyko, skrzyp olbrzymi, tojad mocny, listera jajowata, gnieźnik leśny. Dogodne warunki do życia znalazło tu wiele gatunków zwierząt, m.in.: sarny, dziki, borsuki, jastrzębie, krogulce, sowy uszate, grubodzioby. Góra od wieków była owiana licznymi mitami i legendami. Na samym jej szczycie stoi drewniana kapliczka, powstała najprawdopodobniej w pierwszej połowie XIX wieku. Było to znane w okolicy miejsce kultu - w Wielką Niedzielę przybywali tu liczni pielgrzymi, którzy trzykrotnie obchodzili kapliczkę jak kościół w czasie rezurekcji, a następnie zakopywali na swoich polach "wanielijki" – papierki mające chronić przed gradem i szkodnikami upraw.  Rezerwat przyrody „Herby” – powstały w 1999r.o powierzchni 145,71ha, położony w Nadleśnictwie Strzyżów w Czarnorzecko-Strzyżowskim Parku Krajobrazowym. Osobliwością przyrody nieożywionej rezerwatu są liczne skałki i oryginalne wychodnie skalne w paśmie Herbów oraz odsłonięcia w obrębie nieczynnych kamieniołomów. Obszar obejmujący również

malowniczy przełom Wisłoka tzw. "Bramy Frysztackiej", porośnięty jest lasami grądowymi i buczyną. Odnotowano tutaj 165 gatunków roślin naczyniowych. Wśród zwierząt na uwagę zasługują:kumak górski, salamandra plamista i zaskroniec.

4.5 ROZTOCZE W obrębie województwa podkarpackiego znajduje się część Mezoregionu Roztocze Wschodnie oraz Mezoregionu Roztocze Środkowe, które należą do makrogerionu Roztocze. Roztocze Wschodnie graniczy z Równiną Bełską na północnym wschodzie, Kotliną Sandomierską (Równiną Biłgorajską i Płaskowyżem Tarnogrodzkim) na południowym zachodzie, Wyżyną Lubelską (Roztoczem Środkowym) na północy oraz Wyżyną Podolską (na Ukrainie) na południowym wschodzie. Granicę z Roztoczem Środkowym można wyznaczyć wzdłuż obniżenia ciągnącego się od Lubyczy Królewskiej do Narola (Mapa nr 13). Mapa nr 13. Roztocze

1) Południoworoztoczański Park Krajobrazowy (https://roztoczewita.pl/poludnioworoztoczanski- park-krajobrazowy) - utworzony w 1989 r. o całkowitej powierzchni ponad 20 tys. ha leży na obszarze dwóch województw: podkarpackiego i lubelskiego. Na Podkarpaciu zajmuje ok.16 tys. ha na terenie gmin: Narol i Horyniec-Zdrój. Park zajmuje najbardziej zróżnicowaną krajobrazowo część Roztocza i jest też ważnym obszarem źródliskowym - oprócz Tanwi bierze tu swój początek kilka innych rzek. Roztocze jest wyraźnie widocznym w krajobrazie wałem wzniesień przecinającym granicę polsko-

ukraińską i ciągnącym się z północnego zachodu na południowy wschód, od Kraśnika do Lwowa. Najwyższe wzniesienia po stronie polskiej - Wielki Dział, Monastyr i Krągły Goraj znajdują się na Roztoczu Południowym. Niezwykle interesująca jest krawędź tektoniczna Roztocza z wystającymi tu i ówdzie ostańcami wapiennymi. Roztocze jest działem wodnym rozdzielającym dorzecza Wisły i Dniestru. 64% powierzchni parku pokrywają lasy. Przeważają drzewostany mieszane i bory sosnowe. Na tym terenie chronione są także naturalne torfowiska. Do osobliwości florystycznych Parku należą: bagnica torfowa, barwinek pospolity, bluszcz pospolity, bodziszek żałobny, rosiczka okrągłolistna, storczyk szerokolistny, wawrzynek wilcze łyko), widłak goździsty i jałowcowaty, wilczomlecz migdałolistny. Teren parku poszczycić się może obecnością 4 zwierząt wpisanych do „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt”: bóbr europejski, orlik krzykliwy, puchacz i puszczyk uralski. Okolice stawów w Hrebennem są miejscem lęgowym wielu gatunków ptaków wodnych i wodno-błotnych. Do najciekawszych rezerwatów należą:  Leśno-torfowiskowy rezerwat " Źródła Tanwi" położony na terenie gminy Narol, został utworzony 1998 roku na powierzchni 186,54 ha. Ochronie podlegają naturalne zespoły torfowiskowe oraz borówkowo-bagienne źródeł Tanwi. Flora reprezentowana jest przez 74 gatunki roślin naczyniowych z czego rodzina wrzosowatych stanowi 16 gatunków. Charakterystyczną roślinnością dla rezerwatu jest m.in.: żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, bagno zwyczajne, wełnianka pochwowata, czermień błotna, borówka bagienna, borówka brusznica, rosiczka okrągłolistna, gorysz błotna, przytulia błotna, torfowce, płonnik pospolity oraz turzyce. Zobaczyć tu możemy, m.in. takie ptaki jak: zięba, kos, rudzik, śpiewak, bogatka, kukułka, a z drapieżnych: myszołów, trzmielojad i orlik krzykliwy. Z ssaków zaobserwowano m.in. lisa, borsuka, jelenia europejskiego, sarnę i dzika. W rezerwacie urządzona jest ścieżka dydaktyczno-przyrodnicza pn. “Kobyle Jezioro” - jej nazwa pochodzi od legendy, według której na torfowisku miała utopić się kobyła.  Rezerwat "Sołokija" położony jest w podkarpackiej części Parku, na terenie gminy Horyniec. Utworzony został w celu ochrony naturalnych skupisk jałowca pospolitego o zróżnicowanych osobliwych formach, porastającego stromą skarpę o wysokości 350 m. n.p.m. Największy jałowiec na terenie rezerwatu liczy około 8 m wysokości, a jego obwód pnia wynosi 56 cm. Z gatunków roślin chronionych zinwentaryzowano pięć: chrobotka reniferowego, kalinę koralową, kruszynę pospolitą, marzankę wonną i płucnicę islandzką. Występują tu także bardzo ciekawe okazy zwierzęce jak np. nadobnica alpejska, modliszka zwyczajna, padalec turkusowy, dudek, makolągwa, bocian czarny, pszczołojad, orzełek włochaty, dzierzba rudogłowa, muchołówka a z gryzoni spotyka się koszatkę, orzesznicę, popielicę, ryjówkę i żołędnicę.

Na terenie Parku znaleźć można ok. 17 pomników przyrody ożywionej. Chronione są przeważnie pojedyncze egzemplarze drzew, ale także grupy jak np. zespół dębów szypułkowych w Siedliskach. Ustanowiono tu także 4 pomniki przyrody nieożywionej: grupa głazów: „Świątynia słońca” koło Nowin Horynieckich, „Diabelskie Kamienie” pod Dahanami, źródła rzeki Prutnik. 2) Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej (https://roztoczewita.pl/park-krajobrazowy-puszczy-solskiej/)- powstał w 1988 r. na obszarze prawie 29 tys. ha, z czego w województwie podkarpackim obejmuje ponad 7 500 ha należących do gmin: Cieszanów i Narol. Położony jest na terenie Roztocza Środkowego i Równiny Biłgorajskiej. Puszcza Solska to jeden z największych obszarów leśnych

w Polsce - średni wiek drzewostanów wynosi 70 lat. Znajdują się tu unikalne przełomy rzeczne strefy krawędziowej Roztocza i Puszczy Solskiej w postaci szeregu niewielkich, malowniczych wodospadów zwanych “szumami” lub “szypotami”, które można podziwiać m.in. w rezerwacie "Nad Tanwią" (gm. Susiec, woj. lubelskie). Krajobraz parku urozmaicają niewielkie wzniesienia, wydmy, a także liczne bagna, torfowiska i stawy. Występuje tu ok. 130 gatunków ptaków lęgowych. Z ssaków żyją głównie jelenie, sarny i dziki, spotkać też można wilki i łosie, a w zimnych i czystych wodach potoków Parku żyją dwa cenne gatunki ryb: pstrąg potokowy i lipień. Podsumowanie Z powyższej, krótkiej analizy wynika, że województwo podkarpackie posiada duży potencjał przyrodniczy. Potwierdza totzw. wskaźnik względny – procentowy udział powierzchni obszarów prawnie chronionych w ogólnej powierzchni, który w 2017 r. wynosił ok. 45%. Tereny prawnie chronione miały większy udział w ogólnej powierzchni tylko w województwach: świętokrzyskim (64,6%), małopolskim (53%) oraz warmińsko – mazurskim (46,7%).( źródło: Ochrona Środowiska, GUS 2017) Wg badań zrealizowanych w 2018 r. wśród 1500 dobranych kwotowo pełnoletnich mieszkańców Krakowa, Warszawy oraz Wrocławia przez firmę Exacto na zlecenie PROT-u wynika, że głównym walorem województwa podkarpackiego, który skłoniłby największy odsetek osób do odwiedzenia go, jest nieskażona natura (75,7% wskazań). Podobnie wskazywali turyści odwiedzający woj. małopolskie, gdzie najważniejszym atutem w opinii osób odwiedzających region jest jego bogactwo przyrodnicze i krajobrazowe wymieniane przez 51,7% ankietowanych (dane z wyników badania wykonanego na zlecenie MSIT w 2017 r. przeprowadzone na 6664 osobach na zasadzie wywiadów kwestionariuszowych). Sąsiadująca z Podkarpaciem Małopolska jest oceniana jako bardziej atrakcyjna, co w zasadzie nie jest zaskoczeniem. Aż 53% powierzchni tego województwa objęte jest ochroną przyrodniczą: występuje tu 6 parków narodowych, 11 krajobrazowych, 10 obszarów chronionego krajobrazu i 84 rezerwaty. Dwa obszary – Babiogórski i Tatrzański Park Narodowy – uznane zostały za rezerwaty biosfery UNESCO, miejsca unikatowe w skali światowej, o niepowtarzalnych walorach przyrodniczych.Dodatkowym magnesem przyciągającym turystów do Małopolski jest bogactwo i unikatowy charakter zabytków oraz architektury. Natomiast Podlasie, którego najcenniejszym bogactwem jest przyroda, gdzie ochroną prawną objęto 31,9% powierzchni województwa ( są tu cztery parki narodowe: Wigierski, Biebrzański, Białowieski, Narwiański; 3 parki krajobrazowe: Suwalski, Łomżyński-Doliny Narwi oraz Park Puszczy Knyszyńskiej; 88 rezerwatów przyrody i 15 obszarów chronionego krajobrazu) nie może już pochwalić się tak wielką różnorodnością krajobrazu ani bogactwem zabytków, a tym samym atrakcyjnością w oczach odwiedzających. Wg 37,19% turystów atrakcyjność Podlasia jest przeciętna, za wysoką atrakcyjnością opowiedziało się 35,11% osób. Turyści najwyżej ocenili czystość powietrza (47,85% ocen wysokich i 22,49% ocen bardzo wysokich), nieco niżej oceniono estetykę krajobrazu zaś czystość wód została oceniona najniżej. W woj. małopolskim zaś najczęściej wskazywaną wadą było zanieczyszczenie powietrza (smog) nie tylko w Krakowie, ale także w takich miejscowościach turystycznych jak: Zakopane, Tarnów, Szczawnica, Nowy Sącz, Nowy Targ, Krynica, czy nawet małe podhalańskie miejscowości.

Jak więc na tle tych województw wygląda Podkarpacie? Jak już wspomniano, wysoka lesistość regionu i spory udział powierzchni obszarów chronionych pozwala umiejscowić województwo w ścisłej czołówce w Polsce jeśli chodzi o potencjał przyrodniczy. Podkarpacie może również poszczycić się jedną z najczystszych i najdzikszych rzek w Polsce jaką jest rzeka San. Województwo jest również ostoją wszystkich dużych drapieżników, tu występują również lasy o charakterze puszczańskim. Na Podkarpaciu najwięcej spotkać można niedźwiedzi brunatnych: 233 z 262 osobników - pozostałe zamieszkują głównie Małopolskę, która za to może poszczycić się praktycznie 100% populacją kozic (364)i świstaków (400), zamieszkujących Tatrzański Park Narodowy. W woj. podkarpackim występuje też ponad połowa populacji rysi – 287 z 434 osobników i prawie 1/3 populacji wilków (732 szt.) deklasując woj. lubuskie (263 szt.) i zachodniopomorskie (262 szt.). Z 1712 żubrów prawie połowa bo aż 791 szt. zamieszkuje woj. podlaskie, ale tuż za nim plasuje się podkarpackie z 425 osobnikami. Zaskoczeniem jest pierwsze miejsce woj. mazowieckiego pod względem występowania bobra (16269) ponieważ jest on przede wszystkim kojarzony z woj. podlaskim (2 miejsce), za którym uplasowało się podkarpackie. (źródło: Ochrona Środowiska, GUS 2017) Góry Podkarpacia – zarówno Bieszczady jak i Beskid Niski, w porównaniu z woj. małopolskim, gdzie turyści skarżą się na zbytnie zatłoczenie miejsc atrakcyjnych turystycznie, szczególnie w okresie wakacji i ferii zimowych (zwracano uwagę na wszechobecne kolejki, tłok, długi czas oczekiwania na skorzystanie z atrakcji oraz brak stosowania limitu osób mogących korzystać z atrakcji w jednym czasie) są nadal uznawane za mało zatłoczone i dzikie. Podkarpackie może również pochwalić się zróżnicowanym uksztaltowaniem terenu i związanym z nim atrakcji przyrodniczych jak góry, jeziora, rzeki, fantazyjne skały itp. Potwierdzają to wyniki badań gdzie przeszło siedmiu na dziesięciu ankietowanych potrafiło wymienić chociaż jedną atrakcję turystyczną województwa podkarpackiego, w tym największa liczba wskazała na Bieszczady (593 wskazania) oraz Solinę (354).(źródło: Raport, Exacto 2018) Turystyka na obszarach chronionych podlega pewnym ograniczeniom, ale jednocześnie jest coraz bardziej popularna czego dowodzą dane z 2017 r. zebrane i opublikowane przez GUS w opracowaniu statystycznymOchrona Środowiska. Spośród parków narodowych zlokalizowanych w południowej części kraju najczęściej odwiedzanym przez turystów jest Tatrzański Park Narodowy. W 2017 r. park odwiedziło ok. 3 683,1 tys. turystów. W Bieszczadzkim Parku Narodowym odwiedzających było ponad siedmiokrotnie mniej (487 tys.). Magurski PN (częściowo położony w woj. podkarpackim a częściowo w woj. małopolskim) w tym samym roku odwiedziło zaledwie 50 tys. turystów. Poziom napływu turystów do BdPN stale wzrasta, mimo wszystko wciąż jednak większy jest w parkach: Tatrzańskim, Karkonoskim, Pienińskim, Ojcowskim czy Gór Stołowych, natomiast w Magurskim Parku utrzymuje się na podobnym poziomie. (źródło: Ochrona Środowiska, GUS 2017)

5. PODSUMOWANIE Z powyższej analizy wynika, że najbardziej korzystnymi wskaźnikami dotyczącymi potencjału turystycznego charakteryzują się województwa: małopolskie - w odniesieniu do muzeów i szlaków turystycznych, dolnośląskie – pod względem liczby zabytków nieruchomych i świętokrzyskie pod względem walorów przyrodniczych. W odniesieniu do województwa podkarpackiego analiza potencjału turystycznego potwierdziła, że jest to przede wszystkim region o wysokich walorach przyrodniczo-kulturowych, których najwyższe wartości cechuje obszar górski (przede wszystkim Bieszczady i Beskid Niski), a także powiaty z północno wschodniej części województwa. Przeciętne wartości cechują uprzemysłowioną, północno-zachodnią część regionu natomiast najniższe występują w miastach. Jednakże w ogólnym rozliczeniu, region ujęty całościowo, cechują jedne z najwyższych wartości potencjału przyrodniczo–kulturowego w kraju i dlatego powinny one odgrywać kluczową rolę szczególnie w rozwoju obszarów wiejskich. Dziedzictwo przyrodnicze powinno być uzupełniane m.in. ofertą kulturową, uzdrowiskową i biznesową pobliskich miejscowości. Istnieją jednak pewne elementy ograniczające rozwój turystyki takie jak: peryferyjne położenie regionu i niski poziom dostępności komunikacyjnej, niedostateczny popyt na usługi turystyczne i rekreacyjne oraz bliskość konkurencyjnego województwa małopolskiego. Wg. J. Bański, K. Czapiewski, M. Mazur rozwojowi turystyki powinien towarzyszyć rozwój podmiotów tworzących z nią sieci współpracy (zdrowa żywność, przetwórstwo rolno-spożywcze, transport itp.). Konieczna jest też poprawa jakości usług turystycznych i różnicowanie jej form (turystyka lecznicza, kwalifikowana, agroturystyka itd.), a także podwyższenie standardu obiektów noclegowych. Obecna oferta turystyczna jest jeszcze zbyt uboga i mało zróżnicowana, na rynku niewiele jest też pakietów turystycznych skierowanych nie tylko do grup zorganizowanych ale również do odbiorców indywidualnych. Poza marką jaką są Bieszczady brakuje też silnej promocji innych atrakcyjnych obszarów jak chociażby Beskidu Niskiego czy Ziemi Lubaczowskiej. Na poprawę tej sytuacji z pewnością będzie mieć wpływ poprawa dostępności komunikacyjnej regionu, która zredukuje zjawisko jego marginalizacji i zwiększy możliwości nowych inwestycji. Widać to na przykładzie rozwoju Portu Lotniczego „Rzeszów - Jasionka”, drogi ekspresowej S–19 łączącej Rzeszów z autostradą A4 i biegnącej w kierunku Korczowej oraz połączenia kolejowego Przemyśl – Kijów. Brakuje jednak nadal dobrej infrastruktury drogowej oraz połączeń kolejowych ze Słowacją nie wspominając już o krajowych połączeniach – ograniczona dostępność od strony Warszawy i Lublina. Ponadto dostępność wewnątrz regionu jest również na niskim poziomie. Kolejnym problemem jest postępująca degradacja środowiska naturalnego, na którym m.in. opiera się turystyka w województwie podkarpackim. Rozwój tej gałęzi przemysłu wymaga dobrego stanu środowiska przyrodniczego, aby przynosić korzyści finansowe dla regionu. Dlatego też należy promować zrównoważony rozwój w turystyce stawiający na jakość i atrakcyjność produktu turystycznego oferowanego przez destynację z poszanowaniem dziedzictwa przyrodniczo– kulturowego regionu. Ten typ turystyki jest drogą do pogodzenia potrzeb ochrony walorów przyrodniczych z zainteresowaniami i potrzebami turystów. Kierunki działań mające mieć pozytywny wpływ na rozwój turystyki na Podkarpaciu zostały m.in. określone w Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2020. Główne cele jakie zostały określone to rozwój atrakcji turystycznych oraz infrastruktury turystycznej, podniesienie

konkurencyjności produktów turystycznych i rozwój promocji turystycznej oraz partnerstwa służącego turystyce przyjazdowej do województwa. Zakłada się, że realizacja zadań wpłynie na rozwój nowych i poprawę dostępności i ekspozycji istniejących atrakcji turystycznych, poprawę stanu infrastruktury dla różnych form turystyki, budowę i rozwój wielofunkcyjnych, wysoko standardowych kompleksów rekreacyjno-wypoczynkowych i leczniczych, wykorzystanie wód geotermalnych w infrastrukturze rekreacyjnej i leczniczej województwa. Działania mają również służyć wprowadzeniu na rynek nowych, innowacyjnych produktów turystycznych, poprawie jakości obsługi ruchu turystycznego poprzez dokształcanie i szkolenie kadr sektora turystycznego oraz wyższej konkurencyjności produktów turystycznych. Celem Strategii w zakresie turystyki jest również rozwój krajowej i zagranicznej promocji turystycznej województwa i wzmocnienie roli PROT-u w tym zakresie, rozwój istniejących i tworzenie nowych klastrów sektora turystycznego i około turystycznego, nawiązanie współpracy z touroperatorami, a także zintensyfikowanie współpracy z województwami sąsiednimi oraz przygranicznymi regionami Słowacji i Ukrainy na rzecz wzrostu ruchu turystycznego. Obszary o wysokich walorach przyrodniczo–krajobrazowych oraz dziedzictwo kulturowe Karpat, stanowią także podstawę rozwoju współpracy transgranicznej w zakresie turystyki i ochrony środowiska o czym świadczy utworzenie Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie czy funkcjonowanie transgranicznych szlaków kulturowych i turystycznych. Współpraca międzynarodowa odbywa się m.in. na podstawie Ramowej Konwencji o ochronie i zrównoważonym rozwoju Karpat (Konwencji Karpackiej). Konwencja m.in. stanowi prawną podstawę współpracy państw karpackich na rzecz ochrony walorów przyrodniczych i krajobrazowych Karpat oraz dziedzictwa kulturowego regionu i daje możliwość opracowania i wdrażania wspólnych strategii w skali lokalnej i regionalnej. Reasumując, województwo podkarpackie znane z wyjątkowej czystości i jakości środowiska powinno skupiać się na wykorzystaniu przyrodniczo-kulturowego potencjału regionu w kierunku rozwoju turystyki i rekreacji. Sprzyja temu obecność obszarów chronionych, a także zlokalizowanie czterech uzdrowisk: Horyniec Zdrój, Iwonicz Zdrój, Rymanów Zdrój i Polańczyk. Dodatkowym atutem jest duży potencjał kulturowy - do rejestru zabytków Narodowego Instytutu Dziedzictwa wpisanych jest ponad 3,8 tysiąca obiektów nieruchomych oraz kilkadziesiąt tysięcy zabytków sztuki i rzemiosła artystycznego. Potwierdzają to zapisy w Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020, gdzie na potencjalną, drugą inteligentną specjalizację regionu wskazuje się „jakość życia”, wynikającą z różnorodności zasobów naturalnych i kulturowych Podkarpacia. Ma ona opierać się m.in. na ekologicznej, regionalnej i tradycyjnej produkcji żywności, zrównoważonej turystyce, odnowie biologicznej i zdrowia, energetyce odnawialnej i energooszczędnym budownictwie. Wykorzystanie przyrodniczo–kulturowego potencjału regionu będzie jednak możliwe dopiero po poprawie jego dostępności komunikacyjnej oraz wykonaniu szeregu inwestycji w infrastrukturze turystycznej i okołoturystycznej.

LITERATURA Atlas statystyczny województwa podkarpackiego. Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Rzeszów 2018 Badanie potencjałów i specjalizacji województwa podkarpackiego. Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego. Prof. dr hab. Jerzy BAŃSKI (kierownik zespołu), dr Konrad Ł. Czapiewski, mgr Mariola Ferenc, mgr Marcin Mazur, mgr Michał Konopski, mgr Barbara Solon Departament Rozwoju Regionalnego, Rzeszów 2014 Badanie potencjału turystycznego regionu i preferencji grupy docelowej na potrzeby tworzenia nowych produktów transgranicznych w województwie podkarpackim. Raport. Exacto 2018 Bieszczadzki Park Narodowy (www.bdpn.pl) Bieszczady przewodnik dla prawdziwego turysty. Przewodnik. Oficyna Wydawnicza REWASZ, Pruszków 2012 Dylematy rozwoju turystyki na obszarach chronionych (na przykładzie Bieszczadzkiego Parku Narodowego). Halina Guzik, Katedra Gospodarki Regionalnej, Zeszyty naukowe nr 842, 2010 Encyklopedia Leśna. Mezoregion przyrodniczo-leśny Puszczy Solskiej (www.encyklopedialesna.pl) Geomorfologia Beskidu Niskiego (www.beskid-niski.pl) Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska (www.gdos.gov.pl) Lasy w Polsce 2018. Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa 2018 Magurki Park Narodowy (www.magurskipn.pl) Małopolska. Parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody. Małopolski System Informacji Turystycznej, Departament Turystyki, Sportu i Promocji UMWojMałopol. Kraków 2010 Monitoruj Podkarpackie. ROT (http://monitoruj.podkarpackie.pl/obszary-chronione.html) Obszary Natura 2000 na Podkarpaciu. Redakcja: Dorota ROGAŁA, Agnieszka MARCELA, Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, Rzeszów 2011 Ocena potencjału turystycznego obszarów przyrodniczo cennych województwa podlaskiego. Małgorzata Borkowska-Niszczota, Politechnika Białostocka, Wydział Zarządzania, Katedra Turystyki i Rekreacji, Economics and Management – 1/2014 Ochrona Środowiska. Główny Urząd Statystyczny, W-wa 2017 Park Krajobrazowy Puszczy Solskiej (https://roztoczewita.pl) Podkarpackie. Atrakcje turystyczne. Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna, Rzeszów 2014 Podkarpackie dla zdrowia i urody. Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego , Rzeszów 2013 Podkarpackie. Kultura. Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów 2008 Podkarpackie, ulubione miejsca. Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna, Rzeszów 2016

Podkarpackie. Regionalne inspiracje. Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Rzeszów 2006 Podkarpacie w czołówce regionów szybko rosnących. Piotr Stefaniak, Wschodni Kongres Gospodarczy, wnp.pl 2017 Potencjały rozwojowe województwa podkarpackiego– diagnoza i ocena. Jerzy Bański, Konrad Czapiewski, Marcin Mazur, IGiPZ PAN, Warszawa 2014 Potencjał turystyczny a możliwości kształtowania produktów turystycznych w regionie. Geographia. Studia et Dissertationes. Anna Nitkiewicz‑Jankowska, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego nr 2875, Katowice 2011 Potencjał turystyczny województw Polski. Ewa Synówka-Bejenka, Wiadomości statystyczne 2017 Potencjał turystyczny w ujęciu geograficznym. Ekonomiczne Problemy Usług. Jerzy Wyrzykowski, nr 52, Zeszyty naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 2010 Preferencje form turystyki w obszarach chronionych. Marzenna Dębowska-Mróz, Uniwersytet Technologiczno-Humanistyczny im. Kazimierza Pułaskiego w Radomiu, Artykuł nr 6/2016 Produkt turystyczny. Jacek Kaczmarek, Andrzej Stasiak, Bogdan Włodarczyk, Wyższa Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi, Turystyka i Hotelarstwo - 1 (2002) Przegląd regionalny. Województwo podkarpackie 2015, Regionalne Obserwatorium Terytorialne, Rzeszów 2016 Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Rzeszowie (rzeszow.rdos.gov.pl) Regionalna Strategia Innowacji Województwa Podkarpackiego na lata 2014-2020 na rzecz inteligentnej specjalizacji (RIS3). Leszek Woźniak, Andrzej Sobkowiak, Sylwia Dziedzic, Wiesław Kąkol, Krzysztof Kud, Marian Woźniak, Dariusz Wyrwa, Politechnika Rzeszowska, Rzeszów 2015 Regiony wyludniające się w Polsce. Piotr Eberhardt, 1989r. Rocznik Statystyczny Województw. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2018 Szlak Architektury Drewnianej. Podkarpackie. Redakcja Jan Sołek, Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna, Rzeszów 2015, Turystyka w 2017. Główny Urząd Statystyczny , Warszawa 2018 Turystyka w województwie podkarpackim w 2017 r., Urząd Statystyczny w Rzeszowie, 2018 Twórcze Podkarpacie, Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego , Rzeszów 2012 Urząd Statystyczny w Rzeszowie Województwo podkarpackie 2015. Regionalne Obserwatorium Terytorialne, Rz-w 2016 Wpływ uzdrowisk na rozwój społeczno-gospodarczy w województwie podkarpackim. Ekspertyza. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Autorzy: Prof. dr hab. Jerzy Bański, prof.dr hab. Marek Więckowski, PAN, Warszawa 2014

Wybrane zagadnienia rozwoju turystyki w województwie podkarpackim w latach 1989–2010. Krzysztof Szpara, Magdalena Skała, Zeszyty Naukowe, nr 590, 2010 Wykorzystanie potencjału turystyki przyrodniczej do promocji Polski. Jacek Olszewski, Ekonomiczne Problemy Usług nr 52, 653-665, 2010 Zielone Podkarpacie. Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju i Promocji Podkarpacia "Pro Carpathia" (www.zielonepodkarpacie.pl) Topografia Karpat. Studenckie Koło Przewodników Beskidzkich, Warszawa 2006 r./Reedycja 2013 Zagospodarowanie turystyczne. Olaf Rogalewski, Warszawa 1979, WSiP. Zespół Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie (www.parkikrosno.pl) Zespół Parków Krajobrazowych w Przemyślu (www.zpkprzemysl.pl) Adresy stron www: http://bialystok.rdos.gov.pl/formy-ochrony-przyrody https://bieszczady.land/przewodnik/wolosate-huculy/ https://bieszczady.land/5-rzeczy-ktore-warto-wiedziec-o-bieszczadzkim-parku-narodowym/ geo-karpaty http://epodkarpacie.com/index.php?page=guide&main_guide_id=30 https://etnosystem.pl/podroze/gorskie-szlaki/4956-beskid-niski-lackowa?start=1 https://gorskiewedrowki.blogspot.com/2013/10/rudawka-rymanowska-sciana-olzy.html https://gtj.pttk.pl/index.php/szlaki-konne/szlaki-konne-glowne/bieszczadzki-szlak-konny-pttk/ https://histmag.org/beskid-niski-sladami-kultury-lemkowskiej-12529 http://krakow.rdos.gov.pl/formy-ochrony-przyrody http://lubimyrowery.pl http://lutowiska.pl/zagroda-zubra http://marekowczarz.pl/category/pasma-gorskie/karpaty/gory-sanocko-turczanskie-2/ http://monitoruj.podkarpackie.pl/obszary-chronione.html http://ogrody.podkarpackie.travel/ http://przewodnik-bieszczady.prv.pl/granice_i_zasieg_terytorialny_bieszczadow.html http://rot.podkarpackie.pl/index.php/kapital-ludzki-i-spoleczny-2020/2-2-kultura-i-dziedzictwo- kulturowe http://rzeszow.rdos.gov.pl/formy-ochrony-przyrody http://rzeszow.rdos.gov.pl/formy-ochrony-przyrody

http://www.beskid-niski- pogorze.pl/galeria_regionu/nieistniejace_wsie/nieistniejace_wsie_beskid_niski.php http://www.beskid-niski-pogorze.pl/region/beskid_niski.php http://www.beskid-niski-pogorze.pl/region/pogorze_karpackie.php https://www.bdpn.pl/index.php?option=com_content&task=blogcategory&id=48&Itemid=134 https://www.gdos.gov.pl/polska-w-liczbach http://www.grupabieszczady.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=150&Itemid=156 http://www.kolaczyce.pl/art,833,karpackie-podkowy-szlak-konny.html http://www.magurskipn.pl/index.php?d=artykul&kat=42&art=709 https://www.malopolska.pl/publikacje/srodowisko-i-geologia/malopolska-parki-narodowe-i- krajobrazowe-rezerwaty-przyrody http://www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl/2014/06/01/swiat-lemkow-i-bojkow/# http://www.twojapogoda.pl/wiadomosc/2018-08-20/powstal-najwiekszy-w-europie-park-ciemnego- nieba-gdzie-mozemy-zobaczyc-droge-mleczna/ http://www.twojebieszczady.net/sor/os_rezerw.php http://www.wschodnikongres.eu/2016/pl/wiadomosci/podkarpacie-w-czolowce-regionow-szybko- rosnacych,304823.html http://www.zamosc-roztocze.travel.pl/index.php/przewodnik-roztocze/roztocze- poludniowe/charakterystyka http://www.zielonepodkarpacie.pl/obszary-/parki-krajobrazowe/ http://www.zielonepodkarpacie.pl/sciezki-przyrodnicze/geo--- karpaty/?fbclid=IwAR2jm2mHmAK4bZDtv2m2MNbxFyHW2EUQST28HcWPiDbJbeL0S2uY6b8pCEc http://www.zielonepodkarpacie.pl/sciezki-przyrodnicze/geo--- karpaty/?fbclid=IwAR2jm2mHmAK4bZDtv2m2MNbxFyHW2EUQST28HcWPiDbJbeL0S2uY6b8pCEc

Metryka dokumentu

Przygotowane dla: Podkarpacka Regionalna Organizacja Turystyczna Grunwaldzka 2

35-068 Rzeszów tel. +48 17 852 00 09 e-mail: [email protected] www.podkarpackie.travel TURKULA – Karolina Kiwior Dane Wykonawcy: Ul. Niepodległości 22/4 38-400 Krosno NIP: 738-197-40-84 Opracowanie: Karolina Kiwior

Data przygotowania: Styczeń 2019

Uwagi: *Miejscowości i powiaty poza obszarem wsparcia Programu Inetrreg PL-SK

Wyłączną odpowiedzialność za zawartość niniejszej publikacji ponoszą jej autorzy i nie może być ona utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej.