P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz BUKOWSKO (1057)

Warszawa 2007

Autorzy: HALINA WOJTYNA*, OLIMPIA KOZŁOWSKA*, PAWEŁ KWECKO*, HANNA TOMASSI-MORAWIEC* Główny koordynator MGśP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA * Redaktor regionalny: ALBIN ZDANOWSKI* Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA*

* - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN ……………….

Spis treści:

I. Wstę p – H. Wojtyna ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – H. Wojtyna...... 5 III. Budowa geologiczna – H. Wojtyna ...... 8 IV. Złoż a kopalin – H. Wojtyna...... 12 1. Piaskowce...... 13 2. Żwiry ...... 18 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – H. Wojtyna...... 19 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – H. Wojtyna...... 21 1. Ropa naftowa i gaz ziemny ...... 21 2. Piaskowce...... 22 3. Żwiry ...... 24 VII. Warunki wodne – H. Wojtyna...... 24 1. Wody powierzchniowe...... 24 2. Wody podziemne...... 25 VIII. Geochemia środowiska ...... 27 1. Gleby – P. Kwecko ...... 27 2. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 30 IX. Składowanie odpadów –O. Kozłowska ...... 32 X. Warunki podłoża budowlanego – H. Wojtyna ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – H. Wojtyna ...... 37 XII. Zabytki kultury – H. Wojtyna...... 42 XIII. Podsumowanie – H. Wojtyna, O. Kozłowska ...... 44 XIV. Literatura ...... 45

I. Wstęp

Arkusz Bukowsko Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w 2007 r. w Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego, zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), akcep- towaną do stosowania przez Ministra Środowiska. Jest to zweryfikowana i zaktualizowana wersja Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Bukowsko (Nowak i in., 2002). Mapa geośrodowiskowa Polski (MGP) w skali 1:50 000 przedstawia występowanie kopalin oraz gospodarkę złożami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geologii inżynierskiej, ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury (plansza A). Informuje również o stanie geochemicznym ziemi i możliwościach składowania odpadów (plansza B). Mapa ta adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza treści mapy stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zago- spodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowa- niach ekofizjograficznych. Mogą stanowić również ogromną pomoc przy wykonywaniu wo- jewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezbędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie, Wojewódzkim Archiwum Geologicznym w Rzeszowie, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podkarpackiego w Rzeszowie, Wydziale Środowiska i Rolnictwa Podkarpackiego Urzędu Wojewódzkiego w Rzeszowie, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Delegaturze Wojewódzkiego Oddziału Służby Ochrony Zabytków w Rzeszowie, Starostwie Powiatowym w Sanoku i Lesku, Nadleśnictwach: Lesko, Komańcza i Baligród, Urzędach gmin: Bukowsko, Komańcza, Sanok, Zagórz i Baligród. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w maju 2007 r.

4 Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGP). Dane dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych, opracowanych dla komputerowej bazy danych o złożach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Bukowsko, o powierzchni 337 km2, wyznaczają współrzędne 22º00´- 22º15´ długości geograficznej wschodniej i 49º20´- 49º30´ szerokości geograficznej pół- nocnej. Pod względem administracyjnym obszar arkusza położony jest w południowej części województwa podkarpackiego, w granicach powiatu sanockiego (część gmin: Bukowsko, Komańcza, Sanok i Zagórz). Niewielki, południowo-wschodni fragment arkusza znajduje się w powiecie leskim (gmina Baligród). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) przez obszar arkusza Bukowsko (wzdłuż Osławy) przebiega granica pomiędzy Zewnętrznymi Karpatami Zachodnimi i Wschodnimi. Znaczna jego część położona jest w zasięgu dwóch mezoregio- nów: Pogórze Bukowskie i Beskid Niski, które wchodzą w skład makroregionów będących częścią Zewnętrznych Karpat Zachodnich. Południowo-wschodni fragment arkusza znajduje się w Bieszczadach Zachodnich, które są fragmentem Beskidów Lesistych należących do Ze- wnętrznych Karpat Wschodnich (fig. 1). Pogórze Bukowskie rozciąga się na południe i południowy wschód od Kotliny Kro- śnieńskiej, pomiędzy dolinami Jasiołki na zachodzie oraz Sanu i Osławy na wschodzie. W południowo-wschodniej części zarysowują się dwa ciągi wzgórz, przekraczających 500 m wysokości. Krajobrazowo przedstawiają typ gór niskich. Są to: ciąg wzniesień pomiędzy przełomem Wisłoka pod Beskiem a doliną Osławy, rozcięty poprzecznymi dolinami potoków na kilka członów. Najwyższy z nich, pomiędzy Bukowskiem a Wysoczanami osiąga w grze- biecie Dziadów 663,7 m n.p.m. Równoległy ciąg wzniesień, również porozcinany, przebiega- jący na południe i zachód od Sanoka, a oddzielający Kotlinę Sanocką od Krośnieńskiej osiąga wysokości rzędu 512 m n.p.m. w zachodnich okolicach miasta Zagórz. Wieś Bukowsko leży w długiej, kilkukilometrowej szerokości bruździe, oddzielającej grzbiet Dziadów od Beskidu Niskiego, który na omawianym obszarze, rozciąga się na północ od Komańczy. Obejmuje on pasma: Bukowicy ze wzniesieniem Tokarnia (778 m n.p.m.) i Kamienia – z najwyższym punktem na wysokości 717 m n.p.m.

5 Fig. 1. Położenie arkusza Bukowsko na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

6 Bieszczady Zachodnie są częścią Beskidów Wschodnich położoną między Przełęczą Łupkowską i doliną Osławy na zachodzie a Przełęczą Użocką i źródłami Sanu na granicy z Ukrainą w Bieszczadach Wschodnich. Morfologia obszaru arkusza jest bardzo urozmaicona i uwarunkowana budową geolo- giczną. Wzgórza rozwinięte na warstwach krośnieńskich synklinorium jasielskiego charakte- ryzują się na ogół łagodnymi, zaokrąglonymi lub spłaszczonymi grzbietami. Wzgórza wystę- pują w szerokich pasmach o przebiegu NW – SE, które są poprzecinane poprzecznymi dolinami tworzącymi niekiedy wyraźne przełomy, np. przełom Osławy między Wysoczanami a Mokrym. Poszczególne pasma wzgórz oddzielone są od siebie szerokimi dolinami, o łagod- nych zboczach. Wysokości poszczególnych pasm rosną w kierunku południowym osiągając ponad 750 m n.p.m. w paśmie Tokarni i Suliły. Omawiany obszar rozpościera się w strefie klimatycznej o charakterze podgórskim. Osobliwością tej części Karpat jest duże zróżnicowanie klimatu: w partiach szczytowych i w dolinach, między stokami północnymi i południowymi, mała ilość opadów w zimie obok dużych na początku lata oraz wiatry halne. W rejonie Bukowska izotermy roku układają się od 6ºC do 7ºC, izotermy stycznia od 4ºC do -5ºC, a izotermy lipca od 17ºC do 18ºC. Okres wegetacyjny trwa w tym rejonie od 190 do 200 dni. Suma rocznych opadów waha się od 800 mm w północno-wschodniej części arkusza do powyżej 900 mm w rejonie południowo- zachodnim. Najwięcej opadów przypada na okres od czerwca do sierpnia. Średnia liczba dni z pokrywą śnieżną waha się od 100 do 150 (Atlas, 1995). Lasy zajmują około 40 % powierzchni arkusza. Największe, zwarte kompleksy leśne znajdują się na północ od Wysoczan, na wschód od Rzepedzi oraz w rejonie Komańczy. Główne, lasotwórcze gatunki drzew to: jodła, sosna i buk, a uzupełniają je: modrzew, świerk, dąb, jawor, jesion, brzoza i olcha. Lasy będące własnością Skarbu Państwa administrowane są przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Krośnie – nadleśnictwa: Lesko, Komań- cza i Baligród. Zagospodarowanie omawianego terenu ma charakter rolniczo-leśny. Na obszarze arkusza dominują gleby brunatne, wyługowane, brunatno-kwaśne oraz pseudobielicowe. Na terenie gminy Bukowsko (północno-zachodnia część obszaru arkusza) duże powierzchnie zajmu- ją gleby wysokich klas bonitacyjnych (I-IVa). Znacznie słabsze warunki glebowe występują w południowej części arkusza. Rolnictwo jest wielokierunkowe i opiera się na średniej wielkości (10-15 ha) gospodar- stwach indywidualnych. Podstawowymi kierunkami produkcji rolnej są: uprawa zbóż, chów bydła rzeźnego i mlecznego oraz hodowla trzody chlewnej. Coraz prężniej rozwija się infra-

7 struktura przemysłowo-usługowa. W większości są to małe rodzinne firmy trudniące się świadczeniem usług w zakresie: handlu, transportu osobowego, towarowego, pozyskiwaniem i obróbką drewna oraz usług samochodowych. W ostatnich latach dynamicznie rozwinęła się baza turystyczna. Ośrodki wypoczynko- we, pensjonaty, schroniska oraz gospodarstwa agroturystyczne proponują atrakcyjną i różno- rodną ofertę turystyczną. Największymi miejscowościami na obszarze arkusza są dwie wsie gminne: Bukowsko i Komańcza. Bukowsko jest również dużym ośrodkiem rolniczym z zakładami przemysłu spożywczego. Natomiast Komańcza ze względu na występujące tutaj wody siarczkowe posiada status miejscowości uzdrowiskowej. Przez omawiany obszar przebiegają trzy drogi wojewódzkie relacji: Rymanów – Szczawne (nr 889), Zagórz – Komańcza (nr 892) oraz Jaśliska – Komańcza – Łupków – Ci- sna – Ustrzyki Górne – Wołosate (nr 897), a także linia kolejowa z Sanoka i Zagórza do Łup- kowa, gdzie znajduje się kolejowe przejście graniczne na Słowację. Tunel pod Przełęczą Łupkowską o długości 642 m wybudowano w latach osiemdziesiątych XIX w.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru objętego arkuszem przedstawiono na podstawie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Bukowsko (Ślączka, 1964; Malata – materiały autorskie niepublikowane) wraz z objaśnieniami (Ślączka, 1968). Na omawianym terenie występują dwie jednostki stratygraficzno-facjalne Karpat oddzielone od siebie linią nasunięcia. Jest to jednostka śląska i nasunięta na nią od południa jednostka dukielska (fig. 2). Jednostka śląska reprezentowana jest przez: synklinorium jasielskie, strefę przeddukiel- ską i łuskę Bystrego. Sedymentacja osadów fliszowych trwała od dolnej kredy po miocen. Utwory dolnokredowe reprezentowane są przez warstwy: cieszyńskie, grodziskie i lgockie, natomiast górnokredowe przez warstwy istebniańskie. Powyżej w profilu zalegają warstwy hieroglifowe (eocen), menilitowe (oligocen) i krośnieńskie dolne (oligocen-miocen). Synklinorium jasielskie zbudowane jest z szeregu fałdów. Są to fałdy (idąc od północy): Tarnawy – Wielopola, Czaszyna, Mokrego, Bóbrki – Rogów – Szczawnego oraz Rudawki Rymanowskiej – Tokarni. Najstarszymi utworami odsłaniającymi się na powierzchni w omawianej części synklinorium jasielskiego są warstwy menilitowe (oligocen) wykształcone jako łupki ilaste, brunatne z wkładkami piaskowców cienkoławicowych, kwarcytowych, brunatnych.

8 Fig. 2. Położenie arkusza Bukowisko na tle szkicu geotektonicznego regionu (Żytko i in., 1998)

Występują one głównie w fałdzie Tokarni i osiągają około 200 m miąższości. Powyżej w profilu zalegają warstwy przejściowe zawierające jeszcze pewne elementy menilitowe. Są to piaskowce oraz łupki brunatne i szare. Sedymentację oligoceńską kończą warstwy krośnieńskie dolne, które można podzielić na kilka ogniw różniących się wykształceniem litologicznym. Najstarszym ogniwem są warstwy podotryckie (łupki szare, margliste oraz piaskowce cienko- i średnioławicowe), które odsłaniają się pasami o przebiegu NW – SE między Czaszynem i Rzepedzią. Na tym ogniwie zalegają piaskowce obryckie. Są to twarde często gruboziarniste lub zlepieńcowate piaskowce, o barwie jasnoszarej i spoiwie ilasto-wapnistym. Z tych piaskowców zbudowane są m.in.

9 wzgórza: na wschód od Bukowska (Góra Wyższyłas – 590,4 m n.p.m.), na południe od Mo- krego, na południowy wschód od wsi Średnie Wielkie (Garbów Wierch – 742,6 m n.p.m.). Warstwy krośnieńskie dolne wykształcone są również w facji piaskowców typu leskiego. Są to piaskowce gruboławicowe, drobno- lub średnioziarniste, o spoiwie ilasto-kalcytowym, przeławicane cienkimi pakietami łupków szarych, marglistych. Odsłaniają się one w północ- no-wschodniej części arkusza – od Niebieszczan przez Poraż i Czaszyn oraz w środkowej części – od Bukowska przez Wysoczany aż po Średnie Wielkie. Inną odmianą tych warstw jest seria mieszana, piaskowcowo-łupkowa, która występuje w środkowej części obszaru arkusza. Jest to seria diachroniczna zalegająca na piaskowcach typu leskiego lub obryckiego. Składa się ona z gruboławicowych piaskowców z pakietami drobno-lub średniorytmicznego fliszu. W obrębie warstw krośnieńskich dolnych występuje charakterystyczna, cienka wkładka wapieni laminowanych nazywana wapieniem jasielskim. Posiada ona znaczenie poziomu ko- relacyjnego i dokumentuje diachroniczność wydzieleń litostratygraficznych serii menilitowo- krośnieńskiej. Strefa przeddukielska to kilka wąskich fałdów leżących bezpośrednio przed nasunię- ciem dukielskim i obramowujących od południa synklinorium jasielskie. Na obszarze arkusza strefa ta reprezentowana jest przez fałd Turzańska – Bukowicy i fałd Kamionki. Charaktery- zuje się ona rozwojem litologicznym zbliżonym zarówno do rozwoju serii śląskiej, jak i dukielskiej. W jej obrębie wydzielono następujące warstwy: hieroglifowe (eocen) – wykształco- ne w postaci średnioławicowych piaskowców zwykle kwarcytowych przekładanych łupkami ilastymi, z wkładkami margli globigerynowych w stropie, o miąższości około 300 m, menilitowe (oligocen) – o wykształceniu analogicznym jak w synklinorium jasielskim oraz warstwy krośnieńskie dolne w facji łupkowej. Na pograniczu synklinorium jasielskiego i strefy przeddukielskiej występuje silnie złu- skowany element – łuska Bystrego. Na arkuszu Bukowsko znajduje się jedynie niewielki fragment dolnokredowych warstw cieszyńskich (piaskowce i łupki). Prawie cała łuska poło- żona jest poza omawianym obszarem. Południowo-zachodnią część arkusza zajmuje jednostka dukielska, w której występują fałdy o odmiennie wykształconych osadach kredy i częściowo eocenu. Najstarszymi utworami w jednostce dukielskiej są warstwy ciśniańskie (kreda) reprezentowane przez średnio- i gruboławicowe, wapniste piaskowce o barwie szarej lub szaroniebieskiej. Łupki przedziela- jące piaskowce są ciemnoszare lub szare, bezwapniste, rozpadające się blaszkowo.

10 Fig. 3. Położenie arkusza Bukowisko na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (2006)

Kompleks utworów eoceńskich rozpoczynają warstwy hieroglifowe dolne, które wy- kształcone są w postaci łupków oraz cienko- i średnioławicowych piaskowców, głównie kwarcytowych. Ich miąższość wynosi około 800 m. W stropie tych warstw pojawiają się ła-

11 wice margli fukoidowych z Duszatyna o miąższości kilkudziesięciu centymetrów. Powyżej w profilu występują piaskowce z Przybyszowa. Są to piaskowce gruboławicowe, przeważnie gruboziarniste, wapniste, o barwie szarozielonej. Ich miąższość dochodzi do 200 m. Na piaskowcach z Przybyszowa zalegają warstwy hieroglifowe górne wykształcone podobnie jak warstwy hieroglifowe dolne. W niższej części warstw hieroglifowych górnych pojawiają się wkładki łupków czerwonych, tworząc serię pstrą. Ku górze profilu ilość łupków zwiększa się, stają się one wapniste i przechodzą w margle globigerynowe (eocen-oligocen). Miąższość warstw hieroglifowych górnych wynosi około 300 m. Na marglach globigerynowych (a przy ich braku na warstwach hieroglifowych górnych) osadził się kompleks piaskowców gruboławicowych, gruboziarnistych (piaskowce z Mszanki – oligocen), o barwie jasnoszarej, białawej, a niekiedy brunatnej. Miąższość ich jest zmienna i osiąga maksymalnie 30 m. Młodsze utwory należące do warstw menilitowych tworzą dość rozległy pas wychodni ciągnący się od Bukowicy do Jawornika. W ich obrębie można wyróżnić: margle podcergow- skie – twarde, grubołupliwe, brunatne, w spągu z rogowcami, piaskowce cergowskie – kompleks piaskowców gruboławicowych, średnio- i drobnoziarnistych z wkładkami łupków marglistych szarych, grubołupiących się oraz łupki menilitowe. Warstwy menilitowe przechodzą w tzw. warstwy przejściowe wykształcone w postaci łupków brunatnych i szarych, na których zalegają warstwy krośnieńskie dolne reprezentowane głównie przez fację piaskowcowo-łupkową o miąższości 120-160 m. Utwory czwartorzędowe występują głównie w północnej części obszaru arkusza na warstwach krośnieńskich, które dość łatwo wietrzejąc, pokrywają się grubą warstwą glin. Osady związane z działalnością rzek zajmują niezbyt duże obszary, głównie wzdłuż Osławy (fig. 3). W zachodniej i południowej części obszaru arkusza, na stromych stokach zalegają osady koluwialne: rumosze i gliny z rumoszem. W dolinach rzecznych występują piaski, żwi- ry oraz kamieńce.

IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Bukowsko według danych z „Bilansu zasobów...”, aktualnie znajduje się 6 złóż piaskowców i jedno złoże żwirów (Przeniosło, Malon (red.), 2006). Charakte- rystykę gospodarczą i klasyfikację sozologiczną złóż przedstawiono w tabeli 1, natomiast parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopalin zestawiono w tabelach 2-4.

12 Dla potrzeb budownictwa i drogownictwa rozpoznano i udokumentowano 3 złoża pia- skowców w obrębie warstw krośnieńskich dolnych jednostki śląskiej oraz 3 złoża piaskow- ców cergowskich wchodzących w skład warstw menilitowych jednostki dukielskiej.

1. Piaskowce

Złoże „Mokre” udokumentowano w kategorii C1 w 1968 r. Położone jest ono na wzgó- rzu po zachodniej stronie wsi Mokre, na lewym brzegu Osławy. Teren złoża, o powierzchni 20,88 ha, porośnięty jest lasem. Miąższość złoża wynosi od 1 do 126 m (śr. 60,7 m). Zbudo- wane jest ono z trzech kompleksów: piaskowcowego, piaskowcowo-łupkowego i łupkowego. Kopaliną są oligoceńskie piaskowce krośnieńskie typu otryckiego. Wśród nich wyróżniono dwa typy litologiczne: piaskowce gruboławicowe, średnio i drobnoziarniste o spoiwie ilasto-wapiennym, twarde, barwy szarej oraz piaskowce cienko i średnioławicowe z detrytusem roślinnym, wapniste, twarde, barwy ciemnoszarej. Średnia zawartość przerostów łupkowych w serii złożowej wynosi około 23%. Złoże „Mokre” jest złożem suchym. Skład chemiczny (tlenkowy) piaskowców przedstawia się następująco: SiO2

– 66,06%, Fe2O3 – 2,50%, MgO – 2,0%, SO3 – 0,14%. W nadkładzie złoża o grubości od 0,5 do 6,0 m (śr. 1,8 m) występują: gleba, glina i rumosz piaskowców. Zasoby geologiczne złoża wynoszą 24 290 tys. ton. Kopalina ze złoża „Mokre” może być wykorzystywana dla potrzeb przemysłu budowlanego do produkcji kruszywa łamanego (Sas-Korczyńska, 1968).

Złoże „Szczawne-Kulaszne” zostało rozpoznane w kategorii C2 w 1970 r. Znajduje się ono na zboczu wzgórza położonego na północ od miejscowości Kulaszne (po wschodniej stronie drogi z Komańczy do Zagórza). Zajmuje ono powierzchnię 5,15 ha. Serię złożową stanowią piaskowce cienko- i średnioławicowe oraz łupki z pakietami piaskowców gruboła- wicowych, wieku oligocen – miocen, w obrębie warstw krośnieńskich dolnych.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek Wydobycie Zasto- Przyczyny geologiczne Kategoria zagospoda- Klasyfikacja złoża Nazwa Rodzaj kompleksu (tys. t, sowanie konfliktowości bilansowe rozpoznania rowania złóż* na złoża kopaliny litologiczno- tys. m3*) kopaliny złoża (tys. t, tys. m3*) złoża mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2005 r. (Przeniosło, Malon, 2006) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Mokre pc Tr 24 290 C1 N - Sbb 4 B K, L, Gl 3 Szczawne-Kulaszne pc Tr 2 382 C2 N - Sb, Sd 4 B K, Gl 4 Szczawne ż Q 0,21 C1 Z - Sb, Sd 4 B K, Gl 5 Komańcza pc Tr 24 556 C1+B N - Sb, Sd 4 B K, L 6 Komańcza III pc Tr 109 945 C1+B N - Sb, Sd 4 B K, L 7 Krymieniec pc Tr 15 886 C2 N - Sb, Sd 4 B K. Gl 8 Wysoczany I pc Tr 3 760 C1 N - Sb, Sd 4 B K, Gl Tarnawa-Wielopole R, G Tr - - ZWB - - - - - Mokre R, G Tr - - ZWB - - - - - 14 Wysoczany pc Tr - - ZWB - - - - -

Komańcza II pc Tr - - ZWB - - - - - Rubryka 3 – pc– piaskowce, ż – żwiry, R – ropa naftowa, G – gaz ziemny; Rubryka 4 – Tr – trzeciorzęd, Q – czwartorzęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C1, C2; Rubryka 7 – złoża: N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB – złoże wykreślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9 – S – kopaliny skalne: Sbb – budowlane bloczne, Sb – budowlane, Sd – drogowe; Rubryka 10, 11 – * – wg „Zasad dokumentowania złóż kopalin stałych” (1999); Rubryka 10 – 4 – złoża powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 – złoża: B – konfliktowe; Rubryka 12 – K – ochrona krajobrazu, L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb.

Tabela 2 Porównanie parametrów geologiczno-górniczych złóż piaskowców krośnieńskich „Mokre”, „Szczawne-Kulaszne”, „Wysoczany I” i jakościowych kopalin Złoże „Mokre” Złoże „Szczawne-Kulaszne” Złoże „Wysoczany I” Parametry od – do śr. od – do śr. od – do śr. Powierzchnia złoża (m2) 208 840 51 525 61 200 Miąższość złoża (m) 1,0 – 126,0 60,7 4,0 – 75,4 35,4 18,5 – 30,5 - Grubość nadkładu (m) 0,5 – 6,0 1,8 1,2 – 5,1 3,0 0,5 – 0,7 - Stosunek N/Z - 0,04 - 0,12 - 0,02 Gęstość (g/cm3) 2,64 – 2,72 2,69 2,71 – 2,81 2,76 - 2,78 Gęstość pozorna (g/cm3) 2,31 – 2,68 2,55 2,50 – 2,70 2,63 - 2,50 Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno- 36,0 – 147,9 90,9 28,0 – 129,0 91,8 - 92,0 suchym (MPa) Wytrzymałość na ściskanie po zamrożeniu (MPa) 10,0 – 102,0 55,2 - - - 43,0 Ścieralność na tarczy Boehmego (cm) 0,27 – 1,22 0,50 0,38 – 1,83 0,73 - 0,72 Ścieralność w bębnie Devala (%) 4,4 – 20,0 8,81 3,80 – 11,5 6,80 - -

15 Ścieralność w bębnie Los Angeles (%) - - - - - 16,2

Mrozoodporność (cykle) - 25 - 25 - 25 Nasiąkliwość (%) 0,42 – 5,32 1,74 0,77 – 3,83 1,45 - 2,10 Porowatość (%) - 4,84 2,21 – 10,0 5,16 - 9,54 Przyczepność do bituminów - słaba - dostateczna - dostateczna Zastosowanie kopaliny według dokumentacji kruszywo łamane budowlane kruszywo łamane dla budownictwa i drogownictwa

Złoże „Szczawne-Kulaszne” jest złożem suchym. Nadkład serii złożowej o miąższości od 4 do 75,4 m (śr. 35,4 m) stanowią: gleba, gliny piaszczyste i rumosz zwietrzelinowy pia- skowca. Jego grubość waha się od 1,2 do 5,1 m (śr. 3,0 m). Średnia zawartość przerostów łupkowych wynosi około 15,3%. Zasoby geologiczne bilansowe złoża „Szczawne-Kulaszne” wynoszą 2 382 tys. ton. Piaskowce te mogą służyć do produkcji kruszywa łamanego dla budownictwa i drogownictwa (Jonak, Roszkowski, 1970).

Złoże „Wysoczany I”, o powierzchni 6,12 ha, udokumentowano w kategorii C1 w 2002 r. Zlokalizowane jest ono na północny zachód od wyrobiska powstałego w wyniku eksploatacji złoża „Wysoczany”. Kopaliną są piaskowce gruboławicowe facji leskiej, wieku oligocen – miocen, w obrębie warstw krośnieńskich dolnych. Średnia zawartość przerostów łupkowych w serii złożowej wynosi około 29,7%. Złoże „Wysoczany I” jest złożem suchym. W nadkładzie serii złożowej, o grubości od 0,5 do 0,7 m, zalegają: gleba i zwietrzelina piaskowców i łupków warstw krośnieńskich dolnych. Zasoby geologiczne złoża wynoszą – 3 760 tys. ton. Kopalina ze złoża „Wysoczany I” może być stosowana do produkcji kruszyw łamanych drogowych i budowlanych (Filar, Lis, 2002). W tabeli 2 zestawiono parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopalin ze złóż piaskowców krośnieńskich: „Mokre”, „Szczawne-Kulaszne” i „Wysoczany I”. Złoże piaskowców cergowskich „Komańcza”, o powierzchni 20,5 ha, rozpoznano w kategorii C1+B w 1960 r. Położone jest ono w południowej części obszaru arkusza, na zboczu wzgórza Stańków Łaz pomiędzy doliną Jawornika i Szumniaczego potoku. Kopaliną są piaskowce cergowskie wieku oligoceńskiego występujące w obrębie warstw menilitowych jednostki dukielskiej. Piaskowce te są gruboławicowe przewarstwiane łupkami, twarde, o barwie jasnoszarej. Średnia zawartość przerostów łupkowych w serii złożowej wynosi 19,5%. W nadkładzie złoża o średniej grubości 8,2 m występują: gleba, gliny zboczowe oraz zwietrzelina i rumosz piaskowców. Złoże „Komańcza” jest złożem suchym. Jego miąższość wynosi od 10 do 106 m (śr. 56 m). Zasoby geologiczne złoża wynoszą – 24 556 tys. ton. Pia- skowce ze złoża „Komańcza” mogą stanowić surowiec do produkcji kruszyw łamanych dla budownictwa i drogownictwa (Wojtasiewicz, 1960). Złoże „Komańcza III” jest największym złożem piaskowców cergowskich. Jego powierzchnia wynosi 64,19 ha, a miąższość od 32,5 do 131,5 m (śr. 84,2 m). Zostało ono udokumentowane w roku 1971 w kategorii C1+B. Złoże „Komańcza III” ma największe w Karpatach zasoby szacowane na > 100 mln ton. Zlokalizowane jest ono na południe od złoża „Komańcza”, na zboczu wzgórza Sokoliska znajdującego się po wschodniej stronie doliny Osławicy.

Tabela 3 Porównanie parametrów geologiczno-górniczych złóż piaskowców cergowskich „Komańcza”, „Komańcza III”, „Krymieniec” i jakościowych kopalin Złoże „Komańcza” Złoże „Komańcza III” Złoże „Krymieniec” (pole B) Parametry od – do śr. od – do śr. od – do śr. Powierzchnia złoża (m2) 205 000 641 910 88 000 Miąższość złoża (m) 10,0 – 106,0 58,0 32,5 – 131,5 84,2 - 49,3 Grubość nadkładu (m) - 8,2 0,5 – 8,0 2,7 - 2,9 Stosunek N/Z - - 0,01 – 0,21 - - 0,06 Gęstość (g/cm3) 2,66 – 2,76 2,72 2,61 – 2,79 2,73 2,73 – 2,87 2,83 Gęstość pozorna (g/cm3) 2,52 – 2,69 2,62 2,47 – 2,70 2,63 2,54 – 2,87 2,61 Wytrzymałość na ściskanie w stanie powietrzno- 72,0 – 152,0 119,7 44,0 – 197,1 115,6 46,0 – 97,0 61,10 suchym (MPa) Ścieralność na tarczy Boehmego (cm) 0,11 – 0,46 0,24 0,23 – 1,36 0,48 0,46 – 0,88 0,62 Ścieralność w bębnie Devala (%) 0,46 – 3,0 - 3,0 – 10,7 5,4 2,6 – 6,6 4,0

17 Mrozoodporność (cykle) - - - 25 - 25

Nasiąkliwość (%) 0,42 – 5,32 1,74 0,50 – 2,71 1,32 0,46 – 1,92 1,12 Porowatość (%) - - 1,10 – 9,19 3,73 4,02 – 11,30 7,88 Przyczepność do bituminów - - - dobra - dobra Zastosowanie kopaliny według dokumentacji kruszywo łamane dla budownictwa i drogownictwa

Kopalina ze złoża „Komańcza III” może być stosowana do produkcji kruszyw łama- nych drogowych i budowlanych (Woliński, Papadopoulos, 1971). Na obszarze arkusza Bukowsko znajduje się jedno z dwóch pól, udokumentowanego w kategorii C2, złoża piaskowców cergowskich „Krymieniec”. Pole A położone jest na arkuszu Łupków, a pole B w południowo-zachodniej części omawianego obszaru. Pole B złoża „Krymieniec” zajmuje powierzchnię 8,8 ha, a jego zasoby wynoszą 4 731 tys. ton. Średnia miąższość złoża wynosi 49,3 m. Natomiast średnia zawartość przerostów łupkowych w serii złożowej (pole B) wynosi 9,7% (Roszkowski, 1971). W tabeli 3 zestawiono parametry geologiczno-górnicze i jakościowe kopalin ze złóż piaskowców cergowskich: „Komańcza”, „Komańcza III” i „Krymieniec” (pole B). Według klasyfikacji sozologicznej złóż z punktu widzenia ich ochrony (Zasady..., 1999) złoża piaskowców krośnieńskich i cergowskich zostały zaliczone do złóż powszechnie wystę- pujących na terenie całego kraju (klasa 4). Z uwagi na ochronę środowiska uznano je za konfliktowe (klasa B), ponieważ znajdują się w zasięgu obszarów przyrodniczych prawnie chronionych (Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu i Obszar Chronionego Krajo- brazu Beskidu Niskiego) oraz na terenach pokrytych glebami wysokich klas bonitacyjnych lub porośniętych lasem.

2. Żwiry

Złoże „Szczawne”, o powierzchni 2,086 ha, udokumentowano w kategorii C1. Zlokali- zowane jest ono w dolinie Osławy, na południe od miejscowości Szczawne. Kopaliną są żwi- ry z domieszką piasków wieku czwartorzędowego pochodzenia aluwialnego. Złoże „Szczaw- ne” jest złożem częściowo zawodnionym. Miąższość serii złożowej wynosi od 0,7 do 1,1 m (śr. 0,88 m). W nadkładzie złoża, o grubości od 0,3 do 0,6 m, występują gliny pylaste, gliny piaszczyste oraz pyły piaszczyste, natomiast w spągu – zwietrzelina piaskowców i łupków warstw krośnieńskich dolnych. Parametry geologiczno-górnicze złoża i jakościowe kopaliny zestawiono w tabeli 4. Kopalina ze złoża „Szczawne”, w stanie naturalnym, nie spełnia wymagań przewidzia- nych dla kruszywa naturalnego zarówno pod względem uziarnienia jak i parametrów fizyko- chemicznych. Po odpowiedniej przeróbce (separacja na sitach, odpłukanie pyłów) może słu- żyć jako kruszywo naturalne do betonu oraz do nawierzchni drogowych (Bardel, Piskadło, 1998).

Tabela 4 Parametry geologiczno-górnicze złoża „Szczawne” i jakościowe kopaliny

Złoże „Szczawne” Parametry od – do śr. Powierzchnia złoża (m2) 20 860

Miąższość złoża (m) 0,7 – 1,1 0,88

Grubość nadkładu (m) 0,3 – 0,6 0,4

Stosunek N/Z - 0,46

Zawartość frakcji < 2 mm (%) - 23,0

Zawartość frakcji od 2 mm do 4 mm (%) - 3,3

Zawartość frakcji > 4 mm (%) - 73,7

Zawartość pyłów mineralnych (%) - 3,8

Nasiąkliwość (%) - 3,7

Wilgotność (%) - 2,6

Gęstość nasypowa w stanie utrzęsionym (kg/m3) - 1780

Gęstość nasypowa w stanie luźnym (kg/m3) - 1540

do produkcji kruszywa i na podbudowę dróg lo- Zastosowanie kopaliny według dokumentacji kalnych

Złoże żwirów „Szczawne” zostało również zaliczone do złóż powszechnie występują- cych (klasa 4). Natomiast z uwagi na ochronę środowiska uznano je za konfliktowe (klasa B), ponieważ znajduje się w granicach Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobra- zu oraz na terenach pokrytych glebami chronionymi.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Górnictwo na tym terenie sięga końca XIX w., kiedy to w rejonie Tarnawy Dolnej i Wielopola wykonano pierwsze odwierty na złożu ropy naftowej (Tokarski, 1953). Kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego na złożu „Tarnawa-Wielopole” była czynna przez ponad 100 lat. Na omawianym obszarze znajdowała się północno-zachodnia część złoża. Wydobycie prowadzono z trzech horyzontów roponośnych znajdujących się na głębokości od 680 do 1 225 m (Wdowiarz, 1955; Kuk, 1981). Eksploatację złoża „Tarnawa-Wielopole” zakończono w 2002 r. a zasoby złoża po rozliczeniu skreślono z bilansu zasobów (Sobolewski, 2004). Złoże „Mokre” odkryto w 1913 roku. Występowało ono w kilku poziomach piaskowcowych i piaskowcowo-łupkowych dolnych warstw krośnieńskich. Ropę naftową eksploatowano z horyzontów płytszych zalegających do głębokości 1100 m i głębszych od 1200 do

1960 m (Roszkowski, 1955; Chytła, 1960; Kuk, 1982). Eksploatację złoża „Mokre” zakoń- czono w 2001 r. Zasoby złoża po rozliczeniu skreślono z bilansu zasobów (Pietrusiak, 2001). Ropę naftową wydobywano również z pola naftowego Tokarnia – Wola Jaworowa zlo- kalizowanego na zachód od Bukowska w północno-zachodniej części arkusza. Eksploatację tego pola rozpoczęto w 1886 r. a zaniechano tuż po II wojnie światowej. Ropa naftowa na tym obszarze związana jest z piaskowcami warstw krośnieńskich. Poziomy roponośne w kopalni Jerzy w Tokarni występowały na głębokości od 351 do 435 m, a w kopalni Janina w Woli Jaworowej na głębokości od 60 do 380 m (Ślączka, 1968). W latach sześćdziesiątych XX w. wydobywano piaskowce ze złóż: „Wysoczany” i „Komańcza II”. W Wysoczanach eksploatowano piaskowce krośnieńskie na podstawie karty rejestracyjnej złoża sporządzonej w 1959 r. (Ostrowska, 1959). Dokumentację geologiczną złoża „Wysoczany” w kategorii C1 sporządzono w 1970 r. (Sas-Korczyńska, Jura, 1970) i uzupełniono dodatkiem (Nowak, Sas-Korczyńska, 1984). Z piaskowców wydobywanych w kamieniołomie Wysoczany produkowano tłuczeń kolejowy i kliniec, a także kamień łama- ny do zabezpieczenia mostów i nasypów kolejowych. W świetle obowiązujących kryteriów bilansowości z 1972 r. zasoby złoża uznano za pozabilansowe, z uwagi na jakość kopaliny nieodpowiadającą normom oraz na wielkość współczynnika wykorzystania złoża poniżej 70%. W 1978 r. użytkownik złoża (Klęczańskie Kamieniołomy Drogowe) wystąpił z wnio- skiem o likwidację kopalni Wysoczany. Zasoby złoża po rozliczeniu skreślono z bilansu za- sobów. Piaskowce cergowskie ze złoża „Komańcza II” wydobywano w kamieniołomie w Ko- mańczy i wykorzystywano na tłuczeń drogowy oraz na nasypy kolejek leśnych. Lokalnie używano ich do celów budowlanych, głównie na podmurówki, cokoły mostów itp. (Ślączka, 1968). Ze względów ekonomicznych złoże „Komańcza II” również wykreślono z bilansu za- sobów kopalin. Eksploatację złoża żwirów „Szczawne” rozpoczęto w 1998 r. a zakończono w 2002 r. z powodu wyczerpania zasobów. Użytkownikiem złoża jest Przedsiębiorstwo „Stalney” z siedzibą w Nagórzanach w gminie Bukowsko. Żwiry wydobywano okresowo w wyrobisku wgłębnym, przy pomocy koparki. Zasoby złoża rozliczono w dodatku do dokumentacji geologicznej (Lis, Surmacz, 2007). Pozostałe złoża piaskowców: „Mokre”, „Szczawne-Kulaszne”, „Wysoczany I”, „Ko- mańcza”, „Komańcza III” i „Krymieniec” są niezagospodarowane.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar objęty arkuszem Bukowsko ma niewielkie perspektywy udokumentowania nowych złóż. Wiążą się one zarówno z kopalinami podstawowymi, tj. ropą naftową i gazem ziemnym, jak i pospolitymi, głównie z kopalinami skalnymi – piaskowcami. Realne możliwo- ści wykorzystania kopalin skalnych są ograniczone wymogami ochrony środowiska. Niewiel- kie perspektywy złożowe, o charakterze lokalnym wiązać można z nagromadzeniami żwiro- wo-piaszczystych osadów tarasowych Osławy i Osławicy.

1. Ropa naftowa i gaz ziemny

Perspektywy odkrycia nowych złóż związane są ze strukturą, w której znajdowało się złoże „Mokre”. Przebiega ona dalej ku południowemu wschodowi, gdzie można spodziewać się odkrycia nowych złóż (Jabczyński i in., 1990; Skarbek, 1990). Również wschodnia część strefy przeddukielskiej zawarta między jednostką dukielską i łuską Bystrego może rokować nadzieję na perspektywy odkrycia nowych złóż ropy naftowej. Najbardziej obiecującym pod tym względem jest fałd Kamionki. Na podstawie budowy tego fałdu można przypuszczać, że na głębokości do 1000 m występują piaskowce istebniań- skie (górna kreda), które we wschodniej części fałdu Strachociny (na północny zachód od Sanoka) są kolektorami węglowodorów. W ich stropie występuje kilkunastometrowy kompleks łupkowy, spełniający rolę doskonałego izolatora. Następnymi poziomami, które mogą okazać się produktywnymi są piaskowce dolnokredowe. Kolektorami będą tutaj przede wszystkim piaskowce gruboławicowe dolnej części warstw lgockich oraz piaskowce grodziskie. Oprócz złóż związanych z poziomami piaskowcowymi mogą wystąpić także złoża typu szczelinowego. Na możliwość ich istnienia wskazują częste ślady ropy naftowej w szczeli- nach wypełnionych strzałką kalcytową (Ślączka, 1968). Jednak poszukiwanie ropy naftowej w trudnych warunkach geologicznych Karpat fliszowych, w których występują skały charakteryzujące się słabą przepuszczalnością i małą porowatością oraz silnymi zaburzeniami tektonicznymi, wymagają wysokich nakładów finansowych. Do rozpoznania złóż potrzebne są nowoczesne badania geofizyczne, reinterpretacja wcześniejszych badań wykonanych na tym obszarze oraz nowoczesny sprzęt wiertniczy. Ze względu na regionalny i wstępny charakter perspektyw złożowych dla węglowodo- rów nie pokazano ich na mapie.

2. Piaskowce

W granicach arkusza Bukowsko istnieją perspektywy surowcowe dla kamieni drogowych i budowlanych. Z badań prowadzonych w tej części Karpat przez zespół pracowników AGH w Krakowie pod kierunkiem Peszata (Peszat, 1978, Peszat (red.), 1976, 1986; Peszat i in., 1985; Peszat, Buczek-Pułka, 1994) wynika, że występują tutaj trzy duże obszary perspektywiczne piaskowców. W obrębie warstw krośnieńskich dolnych jednostki śląskiej wyznaczono dwa obszary perspektywiczne dla piaskowców krośnieńskich. Obszary te, o rozcią- głości NW – SE, położone są w północno-wschodniej i południowo-wschodniej części arkusza. W zachodniej części arkusza wyznaczono obszar perspektywiczne dla piaskowców z Przybyszowa w obrębie warstw hieroglifowych jednostki dukielskiej W granicach perspektyw piaskowcowych wydzielono obszary prognostyczne: dla pia- skowców z Przybyszowa (I) w odległości 4 km na południowy zachód od wsi Karlików, dla piaskowców krośnieńskich w pobliżu wsi: Średnie Wielkie na Górze Kiczera (II) i Kalnica na wzgórzu Kraińska Góra (III). Charakterystykę obszarów prognostycznych podano w tabeli 5. Ponadto, w południowej części arkusza w okolicy wsi Jawornik i Średnie Wielkie, przeprowadzono prace rozpoznawcze w poszukiwaniu złóż piaskowców. W rejonie Jawornika, obszar badań obejmował teren zlokalizowany w pasie wychodni piaskowców cergowskich fałdu Komańcza – Wisłok Wielki, na przedłużeniu udokumentowanego złoża „Komańcza”. Na podstawie badań geofizycznych i geologicznych stwierdzono, że zawartość przerostów łupkowych w serii złożowej wynosi ponad 50%. Dlatego obszar ten uznano za negatywny (Jura, 1971). Na zboczu wzgórza usytuowanego na lewym brzegu potoku Kalniczka wykonano prace geologiczno-zwiadowcze za złożem piaskowców krośnieńskich. Obszar uznano za negatywny ze względu na: dużą zmienność serii złożowej, zdecydowaną przewagę przerostów łupko- wych oraz prawie pionowe zaleganie warstw (Roszkowski, Domagała, 1980). W 1976 r. w rejonie miejscowości Zahoczewie, na arkuszu Lesko, wykonano prace zwiadowcze w poszukiwaniu złoża piaskowców. Niewielki fragment badanego obszaru znajduje się na wschód od wsi Średnie Wielkie, w granicach arkusza Bukowsko. Na podstawie badań elektrooporowych stwierdzono, że występują tutaj: piaskowce, kompleks piaskowcowo-łupkowy i łupkowo-piaskowcowy, przy czym przewagę stanowią utwory łupkowo- piaskowcowe. W związku z powyższym obszar w rejonie Zahoczewia uznano za negatywny dla piaskowców (Sokołowska, 1976).

Tabela 5 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość Wiek Średnia grubość kompleksu Udział łupków Zasoby Nr Powierzchnia kompleksu nadkładu litologiczno- w kompleksie w kategorii Rodzaj Zastosowanie obszaru litologiczno- Parametry jakościowe surowcowego litologiczno- D kopaliny 1 kopaliny na mapie (ha) surowcowe- od – do, średnia od – do, surowcowym go (m) średnia (%) (mln t) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 gęstość pozorna (g/cm3): 2,11 – 2,56; śr. 2,35 I 12,2 pc Tr - śr. 46 10 12 Sb, Sd nasiąkliwość wagowa (%): 1,61 – 7,29; śr. 4,24 gęstość pozorna (g/cm3): 2,48 – 2,66; śr. 2,55 II 20 pc Tr - śr. 60 25 23 Sb, Sd nasiąkliwość wagowa (%): 0,6 – 2,8; śr. 1,9 23 23 gęstość pozorna (g/cm3): 2,49 – 2,59; śr. 2,55 III 33 pc Tr - śr. 65 25 41 Sb, Sd nasiąkliwość wagowa (%): 1,2 – 2,4; śr. 1,7

Rubryka 3: pc – piaskowiec; Rubryka 4: Tr – trzeciorzęd; Rubryka 10: Sb – kopaliny skalne budowlane, Sd – kopaliny skalne drogowe.

3. Żwiry

Na omawianym obszarze brak jest możliwości wyznaczenia obszaru perspektywicznego dla żwirów. Występują one głównie w dolinie Osławy i Osławicy. Ze względu na niedużą miąższość i stosunkowo małą odporność składników tworzących żwirowiska (głównie piaskowce krośnieńskie) i słabe wysortowanie, mogą mieć znaczenie tylko na potrzeby lokalne.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod względem hydrograficznym teren arkusza Bukowsko położony jest w dorzeczu górnej Wisły, która należy do zlewni Morza Bałtyckiego. Sieć hydrograficzna jest dobrze rozwinięta i obejmuje fragmenty dorzeczy lewobrzeżnych dopływów Sanu: Wisłoka, Sanocz- ka, Osławy i Hoczewki. Ich zlewnie rozdzielają wododziały III rzędu. Największą powierzchnię zajmuje dorzecze Osławy, której dolina biegnie, z południo- wego zachodu na północny wschód, przez cały obszar arkusza. Lewobrzeżne dopływy Osła- wy to: Osławica z Jawornikiem, Barbarką i potokiem Szumniacznym, Rzepedka, Głęboki, Goryłka i Matarga, a prawobrzeżne: Kołodzialny, Luktyk, Szypot i Kaliniczka. Rejon Bukowska znajduje się w zlewni Sanoczka z prawobrzeżnymi dopływami: Bu- kowiec i Graniczna. W dorzeczu Wisłoka położony jest niewielki obszar znajdujący się na północ od wzgórza Jasienina przy zachodniej granicy arkusza. Natomiast niewielki fragment w południowo-wschodniej części arkusza, w rejonie Roztok Dolnych odwadniany jest przez potok Mchawa będący lewobrzeżnym dopływem Hoczewki. Na obszarze arkusza licznie występują źródła. Są to źródła o charakterze szczelinowym we fliszu oraz porowe w pokrywie zwietrzelinowej. Wydajność ich jest niewielka, waha się od 0,03 do 0,39 dm3/s (Chowaniec, Witek, 2002). W rejonie Komańczy występują wody mineralne (siarczkowe). Wody te wypływają na powierzchnię systemem źródeł usytuowanych wzdłuż lewego brzegu Osławicy. Stale czynne są dwa źródła, a kilka mniejszych ujawnia się tylko przy niskich stanach wody w rzece. Źró- dła te dają się zauważyć dzięki czarnym osadom siarczków występujących w punkcie wypły- wu. Wydajność źródeł siarczkowych wynosi od 12 do 15 dm3/min. (Rosińska, Krzywina, 1971). Komańcza uzyskała w 1974 r. status miejscowości uzdrowiskowej (strefy ochrony uzdrowiska nie wyznaczono).

Zachodnia część arkusza położona jest w zasięgu strefy ochrony pośredniej ujęcia wód powierzchniowych w Sieniawie na rzece Wisłok. Ujęcie to znajduje się poza omawianym obszarem. W granicach arkusza nie ma punktów monitoringu jakości wód powierzchniowych w rzekach. Najbliższe takie punkty znajdują się na Wisłoku powyżej zbiornika Besko (arkusz Rymanów) oraz na Sanie w Łączkach powyżej Leska (arkusz Lesko) (Raport, 2006).

2. Wody podziemne

Warunki hydrogeologiczne obszaru arkusza przedstawiono na podstawie danych z Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Bukowsko (Chowaniec, Witek, 2002). Na omawianym terenie wydzielono następujące użytkowe poziomy wodonośne: czwar- torzędowy obejmujący fragmenty doliny Osławy oraz kredowo-trzeciorzędowy i trzeciorzę- dowy (fliszowy) związany z warstwami krośnieńskimi i częściowo inoceramowymi (ciśniań- skimi) oraz piaskowcami cergowskimi – utworami piaskowcowo-łupkowymi Zewnętrznych Karpat fliszowych. Poziom czwartorzędowy występuje w osadach żwirowo-piaszczystych z otoczakami, lokalnie zaglinionych. Zasilanie wód podziemnych odbywa się poprzez boczny dopływ z utworów fliszowych oraz bezpośrednią infiltrację opadów atmosferycznych, a także infiltra- cję wód powierzchniowych. Najlepsze warunki infiltracji występują w obrębie tarasów holo- ceńskich Osławy, a więc tam, gdzie zalegają osady charakteryzujące się wysoką przepusz- czalnością. W związku z brakiem własności retencyjnych w tych utworach, poziom wodono- śny w sąsiedztwie rzek uzależniony jest ściśle od jej stanów. Swobodne zwierciadło wody tego poziomu występuje na głębokości do 2,5 m. Miąższość warstwy wodonośnej wynosi około 3 m. Wydajność potencjalna studni mieści się w granicach od 2 do 5 m3/h, a średni współczynnik filtracji wynosi 20 m/24h. Na omawianym obszarze, czwartorzędowy poziom wodonośny ujmowany jest tylko studniami kopanymi w miejscowościach: Mokre, Szczawne i Rzepedź. Poziomy wodonośne: kredowo-trzeciorzędowy i trzeciorzędowy związane są z utworami fliszowymi wykształconymi w postaci piaskowców średnio- i gruboławicowych przekła- danych łupkami ilasto-marglistymi oraz piaskowców cienkoławicowych przeławicanych pakietami łupkowymi (warstwy krośnieńskie, piaskowce cergowskie i warstwy ciśniańskie). Poziom wodonośny występuje w strefie przypowierzchniowej zbudowanej ze spękanych pia- skowców z wkładkami łupków ilasto-marglistych o miąższości od 40 do 80 m. Średnia miąż-

szość warstwy wodonośnej wynosi około 15 m. Parametry filtracyjne przedstawiają się nastę- pująco: średni współczynnik filtracji – 1 m/24h, przewodność – 15 m2/24h. Zasilanie fliszowego poziomu wodonośnego odbywa się poprzez bezpośrednią infiltra- cję opadów atmosferycznych na wychodniach spękanych piaskowców, a także poprzez po- krywę zwietrzelinową o miąższości na ogół od 1 do 3 m. Przepływ wód w osadach fliszowych odbywa się w strefie spękanej i zeszczelinowanej zgodnie z morfologią terenu – w kierunku dolin rzecznych. Zwierciadło wody poziomu fliszowego nie ma charakteru cią- głego. Poziom ten odwadniany jest przez liczne źródła o zróżnicowanej wydajności, zwykle nieprzekraczającej 0,5 dm3/s. Wody podziemne w utworach fliszowych ujmowane są studniami wierconymi, o głębo- kości od 21 m do 70 m. Najczęściej mają one głębokość od 30 do 50 m. Najgłębsze studnie (70 m) wykonano dla schroniska PTTK w Komańczy i osiedla mieszkaniowego w Rzepedzi. Zgodnie z przyjętą klasyfikacją (Chowaniec, Witek, 2002), na przeważającym obszarze arkusza występują wody o bardzo dobrej i dobrej jakości, spełniające kryteria klasy I i IIa. Jedynie wody poziomu czwartorzędowego (w dolinie Osławy) zaliczono do klasy IIb (jakość średnia), ze względu na przekroczenia dopuszczalnych stężeń związków azotu. Na mapie zaznaczono cztery ujęcia wód podziemnych o zasobach eksploatacyjnych powyżej 5 m3/h. Największym z nich jest ujęcie w Łukowem, które zostało wykonane dla Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej. Składa się ono z trzech otworów studziennych o głębo- kości od 49 do 53 m. Wydajność studzien w tym ujęciu wynosi od 2,8 do 8 m3/h, przy depre- sji od 14 do 37,5 m. W Komańczy znajdują się dwa ujęcia jednootworowe wykonane dla potrzeb kopalni i schroniska. Według opracowania Kleczkowskiego (1990) północno-wschodnia część obszaru arkusza położona jest w zasięgu zbiornika wód podziemnych wyznaczonego w utworach trzecio- rzędowych: GZWP 431 – Zbiornik warstw krośnieńskich (fig. 4). GZWP 431 nie ma opraco- wanej szczegółowej dokumentacji hydrogeologicznej. Ponadto niewielki fragment tej części arkusza znajduje się również w granicach zbiornika w utworach czwartorzędowych: GZWP 430 – Dolina rzeki San. Granice zbiornika GZWP 430 zostały udokumentowane w wyniku szczegółowego rozpoznania hydrogeologicz- nego (Porwisz i in., 1995). Na omawianym obszarze parametry hydrogeologiczne tego zbiornika nie spełniają kryteriów stawianych głównym zbiornikom wód podziemnych. W związku z tym granica GZWP 430 została przesunięta w kierunku północno-wschodnim i aktualnie zamyka się poza arkuszem Bukowsko.

Fig. 4. Położenie arkusza Bukowisko na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Do oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października

2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup użytko- wania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza Bukowsko, umieszczono w tabeli 6. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości przeciętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Do oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000 (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5 x 5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia: As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5 x 0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A i B (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r.). Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyższała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej gru-

pie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decydujących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca. Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w wyżej wymienionym rozporządzeniu, jak i do wartości prze- ciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całego kraju (tab. 6). Tabela 6 Zawartość metali w glebach Zakresy zawar- Wartość Wartość przecięt- tości w glebach przeciętnych nych (median) w na arkuszu (median) w glebach obszarów Bukowsko glebach na niezabudowanych Wartości dopuszczalne stężeń w glebie (1057) arkuszu Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Bukowsko Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) (1057) Metale

mg/kg mg/kg mg/kg

N=7 N=7 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa <1 mm, mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Głębokość (m p.p.t) Głębokość (m p.p.t) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 5-9 7 <5 Ba Bar 200 200 1000 27-86 42 27 Cr Chrom 50 150 500 11-20 15 4 Zn Cynk 100 300 1000 47-72 63 29 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 6-12 7 2 Cu Miedź 30 150 600 12-34 14 4 Ni Nikiel 35 100 300 20-39 21 3 Pb Ołów 50 100 600 13-32 20 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,07 0,06 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza Bukowsko 1) grupa A (1057) w poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład ob- As Arsen 7 szaru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 7 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 7 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 7 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla Cu Miedź 6 1 obszarów tych stężenia zachowują standardy wyni- kające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 1 2) Pb Ołów 7 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 7 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrze- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru wione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zur- arkusza Bukowsko (1057) poszczególnych grup użyt- banizowane z wyłączeniem terenów przemysło- kowania (ilość próbek) wych, użytków kopalnych oraz terenów komunika- cyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, 7 tereny komunikacyjne, 4)Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilość próbek

Przeciętna zawartość kadmu w badanych glebach arkusza jest na ogół niższa lub równa w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wyższe wartości median wykazują: arsen, bar, chrom, cynk, kobalt, miedź, nikiel, ołów i rtęć. Pod względem zawartości metali 6 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A, co pozwala na ich wielofunkcyjne użytkowanie. Do grupy B zaliczono próbkę gleby z punktu 6, z uwagi na wzbogacenie w miedź i nikiel. Koncentracja powyższych pier- wiastków występuje w obrębie osadów rzeki Osławica w miejscowości Jawornik. Pochodze- nie wskazanych pierwiastków ma charakter antropogeniczny, a koncentracja związana jest z kumulacyjnym charakterem osadów rzecznych. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu radioekologicznego Polski w skali 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy). Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej) (fig. 5). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

1057W PROFIL ZACHODNI 1057E PROFIL WSCHODNI Fig. 5. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Bukowi- arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 5. Fig.

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

sko (na osi rz osi (na sko 5478701 5483752 5476718 5481668 ę dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych m m 5470967 5471494

5469686 5469643

5467667 5468007

0 10 20 30 40 50 60 70 0 20 40 60 80 nGy/h nGy/h 31 31

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego 5478701 5483752 5476718 5481668 m m 5470967 5471494

5469686 5469643

5467667 5468007

0 1 2 3 4 5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 kBq/m2 kBq/m2

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż obu profili wahają się w przedziale od około 40 do około 70 nGy/h. Przeciętna wartość w profilu zachodnim wynosi około 55 nGy/h, a w profilu wschodnim około 50 nGy/h i obie są wyższe od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Powierzchnię arkusza Bukowsko budują przede wszystkim utwory fliszowe. Są to piaskowce i łupki paleogenu, reprezentujące głównie warstwy krośnieńskie dolne. Lokalnie od- słaniają się piaskowce i łupki warstw ciśniańskich (wiek: kreda górna-paleogen). W wielu miejscach starsze podłoże przykrywają osady deluwialne (iły, piaski, gliny z rumoszami). W dolinach rzek występują holoceńskie gliny, mułki, piaski i żwiry rzeczne. W obydwu profilach zarejestrowane dawki promieniowania są dość wyrównane, co świadczy o tym, że występujące na arkuszu utwory charakteryzują się zbliżoną radioaktywno- ścią. Najwyższe wartości promieniowania gamma (65-70 nGy/h) są związane z piaskowcami i łupkami warstw krośnieńskich dolnych oraz z warstwami ciśniańskimi. Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wahają się w przedziale do około 0,2 do około 4,5 kBq/m2 wzdłuż profilu zachodniego, a wzdłuż profilu wschodniego - od około 0,2 do około 6,2 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych kryteriów, wyznaczono: 1. tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony: hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inżyniersko-geologiczne;

2. tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu (tab. 7). Tabela 7 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące bariery geologicznej

Rodzaj składowanych odpadów miąższość współczynnik filtracji k rodzaj gruntów [m] [m/s]

-9 N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10 iły i iłołupki -9 K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 * 10 -7 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 * 10 gliny

Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Bukowsko Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Chowaniec, Witek, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodo- nośnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzującym różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Na arkuszu Bukowsko bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: − obszary specjalnej ochrony ptaków i siedlisk – Bieszczady, objęte programem Euro- pejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 oraz Ostoja Jaśliska, Dorzecze Górnego Sanu i Beskid Niski zgłoszone przez organizacje pozarządowe, − obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miejscowości: Bukowsko, Zagórz i Komańcza, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Osławy, Osławicy, Kaliniczki , Barbarki oraz ich dopływów, − obszary położone w strefie 250 m od terenów źródliskowych, bagiennych i podmo- kłych, w tym łąk na gruntach pochodzenia organicznego, − krajobrazowy rezerwat przyrody „Przełom Osławy pod Mokrem” oraz projektowany rezerwat przyrody nieożywionej „Kamień nad Rzepedzią”,

− położenie w strefie ochrony pośredniej ujęcia wód powierzchniowych zlokalizowa- nego w Sieniawie na Wisłoku (zachodnia część terenu arkusza), − tereny położone w strefach osuwisk, − zbocza o nachyleniu przekraczającym10 °, − zwarte obszary leśne o powierzchni > 100 ha zajmujące znaczne tereny arkusza. Wymienione tereny bezwzględnych wyłączeń pokrywają około 85 % obszaru arkusza. Lokalizacja składowisk odpadów dopuszczalna jest zatem jedynie na niewielkich obszarach leżących w centralnej i północno-zachodniej części. W rejonach tych na powierzchni terenu odsłaniają się głównie grubo- i średnioławicowe piaskowce, a także serie piaskowcowo- łupkowe warstw krośnieńskich z oligocenu. Wszystkie wymienione skały nie spełniają wyma- gań dotyczących naturalnej bariery izolacyjnej (tab. 7). Ewentualna lokalizacja tu składowisk odpadów będzie wymagała uformowania mineralnej przesłony izolacyjnej dla dna i skarp lub zastosowania materiałów syntetycznych. Dodatkowo przed podjęciem prac związanych z bu- dową takiej inwestycji należałoby przeprowadzić badania szczelinowatości skał. W obrębie obszarów dopuszczalnej lokalizacji składowisk odpadów wskazano trzy małe obszary prefero- wane do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych w okolicy Karlikowa i Woli Piotrowej. Występują tam menilitowe łupki ilaste paleogenu o zmiennej miąższości osiągającej miejscami 200 m. Łupki te wykształcone są głównie w postaci blaszkowato rozpadających się ilastych, twardych łupków. Są tu też łupki grubiej łupiące się, mułowcowe (Ślączka, 1968). Skały te za- wierają materiał ilasty, dlatego uznano je za najlepsze miejsca do lokalizacji składowisk odpa- dów innych niż niebezpieczne (w tym komunalnych) na omawianym terenie. Ewentualne posa- dowienie tu takiej inwestycji musi być jednak poprzedzone szczegółowym rozpoznaniem geologicznym, potwierdzającym właściwości izolacyjne tych utworów, zwłaszcza że wykazują one zaangażowanie tektoniczne, które przejawia się znacznymi upadami warstw (70-80°). Na terenach tych istnieją dodatkowo ograniczenia warunkowe wynikające z: − b – bliskości zabudowy mieszkaniowej Bukowca, − p – ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego w obrębie obszaru chronionego krajobrazu. Z uwagi na przeławicenia rogowcami i soczewkami syderytów dolomitycznych, a także na zaangażowanie tektoniczne, spękania, szczeliny a także kąt zapadania warstw wskazano w tych rejonach zmienne warunki izolacyjności naturalnej bariery geologicznej. Tereny te, w przypadku szukania miejsca pod składowisko, należałoby rozpatrywać w pierwszej kolej- ności, gdyż z analizy otworów wiertniczych, położonych w obrębie tego wydzielenia geolo-

gicznego (jednak poza wyznaczonymi obszarami) wynika, że łupki ilaste występują tu niekiedy bezpośrednio przy powierzchni i mają miąższość kilku, kilkunastu metrów. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności środowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Bukowsko opracowano na podstawie mapy topograficznej w skali 1:25 000 oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ślączka, 1964), obserwacji terenowych oraz informacji uzyskanych w urzę- dach gmin. Wykorzystano również dane z dokumentacji geologiczno-inżynierskich z rejonu miejscowości: Komańcza, Rzepedź, Szczawne i Średnie Wielkie (Sieńko, 1997; Winiarski, 2005; Kajstura, 1998; Malinowski, Bulwan-Grzywa, 2005). Ze względu na skalę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno- inżynierskich podłoża budowlanego ma charakter orientacyjny. Wyróżniono zgodnie z instruk- cją: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z analizy wyłączono: obszary gleb o wysokich klasach bonitacyjnych (I÷IVa), łąki na glebach pochodzenia organicznego, obszary udokumentowanych złóż kopalin mineralnych, przyrodnicze obszary chronione (parki krajobrazowe: Ciśniańsko- Wetliński i Jaśliski) oraz tereny lasów. Obszary, dla których przeanalizowano geologiczno- inżynierskie warunki podłoża budowlanego, stanowią około 15 % powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-inżynierskich terenu decydują: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, położenie zwierciadła wód gruntowych oraz występowanie procesów geodynamicznych. Obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo to tereny występo- wania gruntów słabonośnych (organicznych, spoistych w stanie miękkoplastycznym i pla-

stycznym, zwietrzelin gliniastych na stromych stokach, gruntów niespoistych luźnych), w których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m od powierzchni terenu, obszary występowania wód agresywnych, obszary podmokłe i zabagnione, tereny zalewane w czasie powodzi, obszary objęte ruchami masowymi oraz znacząco zmie- nione w wyniku działalności człowieka. Obszar polskich Karpat fliszowych należy do najbardziej zagrożonych przez zjawiska geodynamiczne w Polsce. Rozwój ruchów masowych może wystąpić gwałtownie i objąć znaczne obszary stoków – dotyczy to zarówno istniejących już od dawna starych osuwisk, które mogą odnawiać się, ale także ruchami masowymi mogą zostać objęte stoki, na których dotychczas one nie występowały (Poprawa, Rączkowski, 2003). W obrębie arkusza znajdują się osuwiska, związane przede wszystkim z warstwami hie- roglifowymi jednostki dukielskiej oraz rzadziej z warstwami krośnieńskimi. Szczególnie obfi- tym w osuwiska obszarem, jest teren leżący na wschód od Osławy, na zboczach tej doliny. Duży wpływ na rozwój osuwisk ma budowa geologiczna. Związane są one przede wszystkim z obszarami, gdzie dominują łagodne upady warstw zgodne z nachyleniem zbocza. Osuwiska powstają również wtedy, gdy bardziej odporne na wietrzenie warstwy (piaskowce) spoczywa- ją na mniej odpornych (łupki), jak np. na południe od miejscowości: Kamionki, Turzańsk i Rzepedź, gdzie dodatkowym czynnikiem sprzyjającym tworzeniu się osuwisk jest płaszczy- zna nasunięcia, wzdłuż której skały są rozluźnione i dlatego mają możliwość nasycenia się wodą. Na omawianym obszarze są to na ogół osuwiska zamarłe, zwykle porośnięte lasem. W ostatnich latach obserwuje się na terenie Karpat nasilenie odnawiania się starych, nieczyn- nych osuwisk. W związku z tym należy prowadzić stałe ich obserwacje (Ślączka, 1968; Dzie- wański, Czajka, 2001). Rozpoznanie zagrożeń osuwiskowych pozwala wyeliminować tereny całkowicie nie- przydatne do zabudowy oraz zidentyfikować tereny zagrożone, na których muszą być prze- prowadzone szczegółowe badania geologiczno-inżynierskie a następnie spełnione odpowied- nie warunki zabudowy. Niekorzystne dla zabudowy są również tereny o spadku powyżej 20%. Na stromych stokach górskich zachodzi spłukiwanie oraz powolne spełzywanie wierzchniej warstwy grun- tu. Efektem tych zjawisk jest powstanie w dolnych partiach obniżeń dolinnych pokryw delu- wialnych i koluwialnych. Zdeponowana u podnóża denudowanych stoków zwietrzelina jest wymieszana i składa się przeważnie z glin pylastych lub piaszczystych, iłów z okruchami rumoszu skalnego, bloków oraz głazów. Największe powierzchnie zajmują pokrywy w połu- dniowej części arkusza w rejonie: Rzepedzi, Komańczy i Turzańska.

Obszary o niekorzystnych warunkach geologiczno-inżynierskich występują w obrębie ho- loceńskich osadów koryt i tarasów rzecznych, gdzie płytki poziom wód gruntowych (0-2 m) może powodować podtopienia oraz zmieniać właściwości inżynierskie skał podłoża. Tarasy tworzą dwa poziomy: niższy o wysokości 2-3 m nad poziom rzeki i wyższy o rzędnych od 4 do 6 m nad poziom rzeki. Zarówno tarasy jak i koryta rzek zbudowane są w przewadze ze żwirów i głazów, piasków i mułków. Rejony o takim podłożu budowlanym występują wzdłuż rzek: Osławy, Osławicy, Kalniczki i Barbarki oraz w licznych dolinkach odwadnianych okresowo. Tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa to przede wszystkim obszary wystę- powania gruntów skalistych: piaskowców krośnieńskich i cergowskich. Piaskowce cergowskie charakteryzują się wyższą wytrzymałością na ściskanie (od 126 do 212,5; śr. 166,6 MPa) niż piaskowce krośnieńskie (od 107,3 do 144,5; śr. 132,4 MPa), a także są mniej podatne na odkształcanie. Ścieralność piaskowców cergowskich wynosi 0,33 cm, natomiast piaskowców krośnieńskich 0,8 cm (Pinińska, 2004). Warunki korzystne to również obszary występowania gruntów spoistych w stanie zwartym, półzwartym i twardoplastycznym na łagodnych polanach i grzbietach górskich oraz gruntów sypkich średniozagęszczonych i zagęszczonych, u podnóży łagodnych stoków, gdzie głębokość do zwierciadła wody gruntowej przekracza 2 m. W granicach arkusza warunki korzystne do zabudowy występują w dość równomier- nym rozłożeniu, płatami o powierzchni od kilku do kilkunastu km2, w rejonie: Poraża, Rzepe- dzi, Komańczy oraz na południe od Bukowska. Polskie Karpaty fliszowe należą do obszarów o warunkach geologiczno-inżynierskich utrudniających budownictwo, dlatego też niezbędne są szczegółowe badania przed podjęciem ewentualnych inwestycji oraz sporządzenie dokumentacji geologiczno-inżynierskiej.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczną część obszaru arkusza Bukowsko pokrywają gleby wysokich klas bonitacyjnych (I÷IVa). Największą powierzchnię zajmują w rejonie miejscowości: Bukowsko, Karli- ków, Wysoczany, Niebieszczany, Poraż, Czaszyn i Średnie Wielkie. Chronione gleby mineralne rozwinęły się przeważnie na glinach. Wśród nich przeważają gleby różnych typów ge- netycznych: brunatne wyługowane, brunatno-kwaśne i pseudobielicowe. Pośród gleb pochodzenia organicznego w przewadze występują gleby torfowe, których największe powierzchnie występują w południowo-wschodniej części obszaru arkusza oraz w okolicy Komańczy. Lasy zajmują około 40 % powierzchni arkusza. Są to głównie lasy będące własnością Skarbu Państwa. Największe, zwarte kompleksy leśne znajdują się na północ od Wysoczan, na wschód od Rzepedzi oraz w rejonie Komańczy.

W granicach obszaru arkusza znajdują się fragmenty dwóch parków krajobrazowych. W południowo-wschodniej części arkusza położony jest Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobra- zowy (C-WPK). Jego całkowita powierzchnia wynosi 51 013 ha. W granicach arkusza Bu- kowsko znajduje się około 2 500 ha. C-WPK ustanowiono w 1992 r. w celu ochrony wa- lorów przyrodniczych, krajobrazowych, historycznych i kulturowych Bieszczad Zachod- nich. Jest także częścią Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Niewielki fragment Jaśliskiego Parku Krajobrazowego (JPK) występuje na terenie arkusza – na zachód od Komańczy. W zasięgu arkusza zajmuje on powierzchnię około 300 ha (powierzchnia całkowita wynosi 25 288 ha). Park ten utworzono w 1992 r. w celu ochrony górnego dorzecza Jasiołki i źródlisk Wisłoka. Pozostała część omawianego obszaru, z wyjątkiem północno-wschodniego skrawka w rejonie Poraża oraz fragmentu arkusza na północ od Bukowska, objęta jest Wschodnio- beskidzkim Obszarem Chronionego Krajobrazu (WOChK) i Obszarem Chronionego Kra- jobrazu Beskidu Niskiego (OChKBN). Granica pomiędzy tymi obszarami biegnie wzdłuż doliny Osławy. Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu był pierwszą tego typu formą ochrony przyrody. Został utworzony w 1972 r. Rok później w jego granicach wydzielono, na obszarach sąsiadujących z arkuszem Bukowsko, Bieszczadzki Park Narodowy (BdPN), a w 1992 r. parki krajobrazowe: Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetliński (będące otuliną dla BdPN), Gór Słonnych oraz Pogórza Przemyskiego. Obecnie Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje niewielki fragment (98 595 ha) z pierwotnego zasięgu i stanowi strefę zewnętrzną dla wyżej wymienionych parków krajobrazowych. Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidu Niskiego powołano rozporządzeniem woje- wody krośnieńskiego w 1998 r. Zajmuje on powierzchnię 82 360 ha. W granicach obszaru znajdują się jedne z najstarszych w Polsce miejscowości uzdrowiskowe: Iwonicz Zdrój i Rymanów Zdrój (położone na północny zachód od Bukowska w odległości około 20 km). W granicach WOChK położony jest rezerwat krajobrazowy – „Przełom Osławy pod Mokrem”. Rezerwat, o powierzchni 142,79 ha, utworzono w 2003 r. w celu ochrony malow- niczego, przełomowego odcinka rzeki Osławy z jej kamienistym dnem, ostoją ryb i rzadkich ptaków wodnych oraz zbiorowisk leśnych z licznymi stanowiskami roślin chronionych. Na północny zachód od Rzepedzi zaprojektowano utworzenie rezerwatu przyrody nie- ożywionej „Kamień nad Rzepedzią”. Rezerwat będzie chronił zbiorowiska buczyny karpac- kiej oraz piaskowcowe ostańce na szczycie wzniesienia Kamień. Planowana powierzchnia rezerwatu wynosi 91,83 ha.

Na obszarze arkusza statusem pomnika przyrody objęto tylko 2 okazałe drzewa. Są to: lipa drobnolistna w Bukowsku i cis pospolity na terenie leśnictwa Turzańsk. Planuje się objąć ochroną sosnę czarną, pochodzącą z Ameryki Północnej, występującą na obszarze leśnictwa Czystohorb. Istotnym elementem przyrodniczego krajobrazu są użytki ekologiczne. Występują w nich liczne gatunki roślin i zbiorowisk wodnych oraz ptaków i zwierząt, głównie bezkrę- gowców. Wiele z nich to rzadkie i zanikające gatunki. Ochrona ich stanowi ważny element całego systemu ochrony przyrody. Użytki ekologiczne tworzy się w celu ochrony pozostałości naturalnych ekosystemów mających znaczenie dla zachowania zasobów genowych poszczególnych grup roślin i zwie- rząt bądź też określonych typów środowisk np.: bagna, płaty roślinności kserotermicznej, śródleśne oczka wodne. Na obszarze arkusza planuje się utworzyć 3 użytki ekologiczne. Charakterystykę rezerwatów, pomników przyrody oraz użytków ekologicznych przedstawiono w tabeli 8. Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i użytków ekologicznych Numer Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość zatwier- ochrony Powiat (powierzchnia w ha) na mapie dzenia 1 2 3 4 5 6 Komańcza, Wysoczany, K – „Przełom Osławy pod Mokrem” 1 R Zagórz 2003 Mokre (142,79) sanocki Komańcza N – „Kamień nad Rzepedzią” 2 R Rzepedź * sanocki (91,83) Bukowsko Bukowsko 3 P (na terenie pry- 1982 Pż – lipa drobnolistna sanocki watnej posesji) Nadl. Komańcza Komańcza 4 P (Leś. Czystohorb * Pż – sosna czarna sanocki – oddział 202b) Turzańsk Komańcza 5 P (Leś. Turzańsk – 2004 Pż – cis pospolity sanocki oddział 8f) Nadl. Baligród Zagórz śródleśna łąka 6 U (obręb Baligród - * sanocki (~50) oddział 91B) Nadl. Komańcza Komańcza łąka 7 U (Leś. Turzański – * sanocki (0,24) oddział 20c) Nadl. Komańcza Komańcza bagno 8 U (Leś. Dołżyca – * sanocki (2,70) oddział 185h) Rubryka 2 R – rezerwat, P – pomnik przyrody; U – użytek ekologiczny; Rubryka 6 rodzaj rezerwatu: K – krajobrazowy, N – przyrody nieożywionej; rodzaj pomnika przyrody: Pż – przyrody żywej

W tabeli 9 przedstawiono propozycję utworzenia trzech stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej. Proponuje się objąć ochroną nieczynne kamieniołomy w Wysocza- nach i Komańczy oraz obszar czynnego osuwiska, które zatarasowało potok Cygański w rejonie miejscowości Prełuki. W wyniku osunięcia się północno-zachodniego stoku Chreszczatej powstało niewielkie jeziorko osuwiskowe. Tabela 9 Wykaz proponowanych stanowisk dokumentacyjnych przyrody nieożywionej Numer Gmina Rodzaj obiektu Miejscowość Uzasadnienie wyboru Powiat obiektu na mapie 1 2 3 4 5 Odsłonięcie warstw krośnieńskich (łupki i piaskowce) Komańcza w ścianie nieczynnego kamieniołomu po eksploatacji 1 Wysoczany O sanocki złoża „Wysoczany”. Ściana osiąga do 20 m wysoko- ści. Odsłonięcie piaskowców cergowskich w ścianie nieczynnego kamieniołomu powstałego po eksploatacji Komańcza 2 Komańcza O złoża „Komańcza II”. Ściana osiąga do 15 m wysoko- sanocki ści, w kilku miejscach pojawiają się źródła i powstają małe wodospady. Jar potoku Cygańskiego z niewielkim jeziorkiem osuwiskowym oraz fragment niszy osuwiskowej. Komańcza Osuwisko powstało wiosną 2000 r. po obfitych opa- 3 Prełuki Os, Ja sanocki dach. Po zatarasowaniu potoku przez osady koluwialne utworzyło się niewielkie jezioro zaporowe o głę- bokości około 3,5 m. Rubryka 4 – rodzaj obiektu: Ja – jar, O – odsłonięcie, Os – osuwisko. Krajowa sieć ekologiczna ECONET (Liro i in, 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Są one wzajemnie ze sobą powiązane korytarzami ekologicznymi, zapewniającymi ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. Południowo-zachodnią część obszaru arkusza Bukowsko obejmuje obszar węzłowy o znaczeniu międzynarodowym – Beskid Niski, a południowo-wschodnią część – obszar Bieszczadzki. Na północ od obszaru Bieszczadzkiego rozciąga się korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym – Korytarz Bieszczadzki (fig. 6). Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 to sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych, pod względem przyrodniczym i zagrożonych, składników różnorodności biologicznej. Południowo-wschodnia część omawianego obszaru położona jest w zasięgu obszarów: specjalnej ochrony ptaków i siedlisk – Bieszczady (PLC 180001) sieci NATURA 2000 (tab. 10). Granica tego obszaru pokrywa się z granicą Ciśniańsko-Wetlińskiego parku Krajo- brazowego. Organizacje pozarządowe opublikowały tzw. „Shadow List”, w której zapropo-

nowały do sieci NATURA 2000 wiele nowych obszarów siedliskowych na terenie całego kraju. W granicach arkusza Bukowsko znajduje się część proponowanych do ochrony obsza- rów siedliskowych – Ostoja Jaśliska i Dorzecze Górnego Sanu oraz fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków – Beskid Niski.

Fig. 6. Położenie arkusza Bukowisko na tle systemu ECONET (Liro, 1998)

Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Położenie centralnego Powierzch- Położenie administracyjne obszaru Typ obszaru i Kod punktu na mapie nia w granicach arkusza L.p. obsza- symbol obszaru obszaru ru oznaczenia Długość Szerokość Kod Wojewódz- (ha) Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. NUTS two 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Baligród PLC Bieszczady E N podkarpac- leski 1 C 111 518,5 PLO92 Zagórz, 180001 (PS) 22°25’33’’ 49°11’18’’ kie sanocki Komańcza Rubryka 2: C – powierzchnia wydzielonego Obszaru Specjalnej Ochrony (OSO) odpowiada wydzielonemu Specjal- nemu Obszarowi Ochrony (SOO), Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie, PS – obszar specjalnej ochrony ptaków i specjalny obszar ochrony siedlisk, których granice całkowicie się pokrywają

Obszar arkusza przecina czerwony szlak turystyczny. Jest to główny szlak wschodniobeskidzki, który zaczyna się w Ustroniu w Beskidzie Śląskim, a kończy w Wołosatem w Bieszczadach. Szlak ten został wytyczony w 1952 r. Na omawianym terenie szlak ten prowadzi grzbietem Bukowicy i Kamienia do Komańczy, skąd kieruje się na wschód do łem- kowskich osad w Prełukach i Duszatynie.

XII. Zabytki kultury

Znaleziska monet i broni z czasów rzymskich pozwalają przypuszczać, że doliną Osła- wy wiódł szlak handlowy na południową stronę Karpat przez niskie przełęcze w rejonie Ra- doszyc i Łupkowa. Trudne warunki naturalne sprawiły, że stałe osadnictwo pojawiło się tu stosunkowo późno. W drugiej połowie XIV wieku Kazimierz Wielki nadał braciom Piotrowi i Pawłowi z Węgier ziemie koronne od Boisk poprzez Bukowsko i Radoszyce aż do Wisłoka Wielkiego. Prowadzili oni pionierską akcję osadniczą na prawie niemieckim. Dużo później, bo w latach 1500-1550 pojawiło się osadnictwo wołoskie nad środkową Osławą i jej dopły- wami. Wołosi byli reprezentowani przez dwie grupy etniczne: Łemków i Bojków. Ludność ta była wyznania prawosławnego, a po unii brzeskiej (1596 r.) grekokatolickiego. Podstawę gospodarki wołoskiej stanowiło rolnictwo, a w szczególności hodowla owiec. Kres osadnictwa ruskiego nastąpił w czasach II wojny światowej oraz w pierwszych latach po jej zakończeniu. W 1945 roku rozpoczęto na szeroką skalę przesiedlenia ludności ruskiej na teren radzieckiej Ukrainy. Dwa lata później w ramach akcji „Wisła” dokonano przymusowych wysiedleń Łemków oraz Bojków na ziemie północnej i zachodniej Polski, pod zarzutem kolaboracji z Ukraińską Armią Powstańczą. Gospodarstwa przesiedleńców zostały zajęte przez polskich osadników, głównie z Podhala i województwa rzeszowskiego. Po 1956 roku część ludności ruskiej powróciła na ojcowiznę, jednak żadna z wiosek nie rozrosła się do

stanu liczbowego sprzed II wojny światowej. Niektóre osady, takie jak: Przybyszów, Jawor- nik, Prełuki, Sukowate, czy Kamionki, to tylko puste nazwy na mapie. Na obszarze arkusza ochroną konserwatorską objęte zostały przede wszystkim zabyt- kowe obiekty architektury sakralnej: kościoły i cerkwie. W Bukowsku znajduje się kościół parafialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego konsekrowany w 1897 r. Neogotycka świąty- nia została zbudowana przez lwowskiego architekta Ludwika Wierzbickiego. Wśród wyposa- żenia uwagę zwraca późnobarokowy ołtarz w kaplicy Serca Pana Jezusa oraz bogate poli- chromie z 1911 r. Na cmentarzu w Bukowsku zachowały się nagrobki kamienne w formie obelisku. W Porażu na niewielkim wzniesieniu stoi kościół parafialny p.w. Oczyszczenia Marii zbudowany w 1784 roku. Obok znajduje się stary cmentarz i zabytkowa plebania. Ponadto na uwagę zasługuje willa wzniesiona w 1928 roku przez Adama Gubrynowicza, znanego lwowskiego księgarza i wydawcę. Do niedawna w Komańczy można było podziwiać drewnianą cerkiew prawosławną wybudowaną w 1802 r. w stylu wschodniołemkowskim. Niestety, cerkiew spłonęła 13 sierpnia 2006 r. Niedaleko cerkwi prawosławnej wybudowana została w 1988 r. murowano- drewniana cerkiew unicka. Górna jej część jest rekonstrukcją drewnianej cerkwi ze wsi Du- dyńce koło Sanoka. Jest to pierwsza konsekrowana w powojennej Polsce świątynia unicka. Wewnątrz mieści się muzeum kultury łemkowskiej, posiadające ciekawe eksponaty z zakresu etnografii. Powyżej przystanku kolejowego Komańcza-Letnisko znajduje się zabytkowy, drewniany Klasztor Sióstr Nazaretanek. Budynek klasztoru został wybudowany w latach 1929-1931 jako pensjonat uzdrowiskowy. Od 29 października 1955 do 28 października 1956, przebywał tu internowany przez władze PRL, Prymas Polski Kardynał Stefan Wyszyński. Na pamiątkę tego faktu, utworzono w klasztorze Izbę Pamięci Kardynała, w której zgromadzono wiele pamiątek związanych z jego obecnością w tym miejscu. Obok klasztoru wzniesiono pomnik dla uczczenia jego pamięci. Drewniane cerkwie grekokatolickie (obecnie prawosławne) znajdują się w: Morocho- wie (1837 r.), Szczawnem (1889 r.) i Turzańsku (1801 r.). Z zabytków znajdujących się w Rzepedzi, najciekawszym jest z pewnością drewniana cerkiew filialna pod wezwaniem Św. Mikołaja Biskupa, zbudowana w 1824 r. Po II wojnie światowej cerkiew używana była przez kościół rzymsko-katolicki. W 1987 r. wróciła ona do rąk grekokatolików. Do dziś zachowały się fragmenty ikonostasu oraz dwa boczne ołtarze. Obok cerkwi znajduje się trójkondygnacyjna drewniana dzwonnica z 1824 r. i cmentarz cer- kiewny z drewnianą kostnicą.

Przez Rzepedź przebiega linia bieszczadzkiej kolejki leśnej (wąskotorowej) wybudo- wanej w latach 1898-1947. Przemierzała ona długi szlak (98 km), od Rzepedzi i Nowego Łupkowa aż do wsi Moczarne, położonej na południowy wschód od Wetliny. Dzisiaj biesz- czadzka kolejka istnieje dzięki grupie pasjonatów tworzących Fundację Bieszczadzkiej Ko- lejki Leśnej w Cisnej-Majdanie. Pociągi kursują w czasie wakacji na trasie (poza granicami arkusza Bukowsko): Wola Michowa – Balnica – Solinka – Żubracze – Cisna – Dołżyca – Przysłup. Na omawianym obszarze znajduje się zaledwie kilka miejsc pamięci narodowej. Są to: cmentarz żołnierzy z okresu I wojny światowej w Rzepedzi, pomnik poświęcony poległym w latach 1939-1945 oraz mogiły z czasów I i II wojny światowej na cmentarzu w Bukowsku.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Bukowsko ma niewielkie znaczenie surowcowe. Eksploatacja złóż ropy naftowej i gazu ziemnego została zakończona z powodu wyczerpania zasobów. Udokumen- towane złoża piaskowców krośnieńskich i cergowskich są niezagospodarowane. Z punktu widzenia ochrony środowiska są to złoża konfliktowe, a ich ewentualna eksploatacja jest możliwa po spełnieniu określonych wymagań. Możliwości poszukiwania nowych złóż ropy naftowej i gazu ziemnego wymagają du- żych nakładów finansowych. Obszary perspektywiczne dla poszukiwań piaskowców są w konflikcie z zagospodarowaniem terenu. Jedynie wyznaczone dla piaskowców obszary prognostyczne w rejonie miejscowości: Średnie Wielkie i Przybyszów dają możliwość udokumentowania nowych złóż piaskowców, z przeznaczeniem na kruszywo łamane. Brak jest perspektyw na poszukiwanie dalszych złóż kruszyw naturalnych. Dominującym czynnikiem rozwoju regionu powinny być: rolnictwo, małe i średnie przedsiębiorstwa produkcyjne sektora żywnościowego i przedsiębiorstwa usługowe, racjonal- na gospodarka leśna oraz turystyka. Fliszowy poziom wodonośny jest podstawowym źródłem zaopatrzenia miejscowej lud- ności w wodę do picia. Wody podziemne, ze względu na brak izolującego nadkładu, są w znacznym stopniu narażone na wpływ zanieczyszczeń antropogenicznych, dlatego też szczególna uwaga powinna być zwrócona na właściwe rozwiązanie gospodarki wodno- ściekowej i gospodarki odpadami. Tereny objęte bezwzględnym zakazem lokalizacji składowisk odpadów zajmują około 85% całkowitej powierzchni arkusza Bukowsko. Obszary, na których dopuszczalna jest lokalizacja takiej inwestycji, występują jedynie miejscami w centralnej i północno-zachodniej

części arkusza. Na powierzchni terenu odsłaniają się tam jednak głównie przepuszczalne piaskowce warstw krośnieńskich przeławicone niekiedy łupkami, dlatego ewentualne usytuowa- nie w tych miejscach składowisk będzie się wiązało z wykonaniem sztucznych barier izolacyjnych. W trzech niewielkich obszarach w okolicy Bukowska i Karlikowa wskazano możli- wość zlokalizowania składowisk odpadów innych niż niebezpiecznych (w tym komunalnych) z uwagi na występowanie łupków menilitowych zawierających materiał ilasty. Przeważająca część omawianego obszaru posiada korzystne warunki geologiczno- inżynierskie podłoża budowlanego. Występują one w dość równomiernym rozłożeniu, płata- mi o powierzchni od kilku do kilkunastu km2, w rejonie: Poraża, Rzepedzi, Komańczy oraz na południe od Bukowska. Niekorzystne warunki dla budownictwa występują w dolinach rzeki Osławy, Osławicy i Barbarki oraz w licznych dolinkach odwadnianych okresowo. Są to tereny występowania: gruntów niejednorodnych i słabonośnych, w których zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2 m, obszarów zalewanych w czasie powodzi, podmokłych i za- bagnionych oraz objętych ruchami masowymi. Z uwagi na walory przyrodnicze regionu teren prawie całego arkusza objęty jest różny- mi formami ochrony przyrody: parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, rezerwa- ty, pomniki przyrody żywej. Znajduje się tutaj również fragment ostoi Bieszczady wpisanej na listę obszarów Natura 2000. Dlatego też perspektywy rozwoju gospodarczego tego regionu należy wiązać również z rozwojem usług turystycznych, w tym agroturystyki. Wskazana jest odpowiednia promocja, propagująca informacje o walorach przyrodniczych i interesujących, wartych odwiedzenia, miejscach.

XIV. Literatura

Atlas Rzeczypospolitej Polskiej – cz. II – Środowisko naturalne (Klimat). Polskie Przeds. Wyd. Kartograficznych im. E. Romera, Warszawa 1995.

BARDEL L., PISKADŁO R., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego Szczawne. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHOWANIEC J., WITEK K., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Bukowsko (1057). Państw. Inst. Geol., Warszawa. CHYTŁA K., 1960 – Dokumentacja geologiczna złoża ropy naftowej w Mokrem (uzupełnie- nie). Arch. Państw. Inst. Geol., Oddz. Karpacki, Kraków. DZIEWAŃSKI J., CZAJKA K., 2001 – Analiza zjawisk osuwiskowych na terenie wojewódz- twa podkarpackiego. IGSMiE PAN, Kraków.

FILAR K., LIS E., 2002 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoża piaskowców krośnień- skich Wysoczany I. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa 2005. JABCZYŃSKI Z., KOZIKOWSKI H., LENK T., DUDEK J., JAWOR E., BIELAWSKI A., CIOSEK B., NYCZ R., WAŁĘCKI I., JUCHA S., SKARBEK K., 1990 – Ilościowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w Karpatach Pol- skich i wyznaczonych w ich obrębie strefach perspektywicznych. Tech. Posz. Geol. Geosynoptyka i Geotermia nr 3-4/90. JONAK Z., ROSZKOWSKIi M., 1970 – Dokumentacja geologiczna złoża piaskowców kro-

śnieńskich w kat. C2 Szczawne-Kulaszne. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. JURA B., 1971 – Orzeczenie geologiczne z badań geologicznych za złożem piaskowców na kruszywo łamane „Jawornik”. Arch. Geol. UW w Rzeszowie. KAJSTURA W., 1998 – Dokumentacja geologiczno-inżynierska ustalająca możliwość wykonania przewiertów kierunkowych dla potrzeb kabla światłowodowego pod torami ko- lejowymi w Szczawnem i Rzepedzi. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Wyd. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KUK S., 1981 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoża ropy naftowej Tarnawa- Wielopole. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. KUK S., 1982 – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża ropy naftowej Mokre. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (kier.) i in., 1998 –Strategia wdrażania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Pol- ska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski w skali 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

LIS E., SURMACZ R., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoża kruszywa naturalnego Szczawne. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. MALATA T. – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Bukowsko (reambulacja). Materiały autorskie niepublikowane. PIG OK Kraków. MALINOWSKI W., BULWAN-GRZYWA A., 2005 – Dokumentacja geologiczno- inżynierska osuwiska drogi powiatowej nr 2257R Tarnawa – Kalnica, od km 11+500

do km 11+560, w miejscowości Średnie Wielkie. CAG Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK D., SPIŻEWSKI R., DOROZ K., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Bukowsko. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. NOWAK T., SAS-KORCZYŃSKA E., 1984 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

złoża piaskowców krośnieńskich Wysoczany z zasobami w kat. C1. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. OSTROWSKA B., 1959 – Karta rejestracyjna złoża piaskowców w Wysoczanach. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. PESZAT C., 1978 – Występowanie i możliwości eksploatacji piaskowców karpackich. Zesz. Nauk. AGH nr 555, Sozologia i Sozotechnika nr 8. PESZAT C. (red.), 1976 – Piaskowce karpackie, ich znaczenie surowcowe i perspektywy wykorzystania. Zesz. Nauk. AGH, Geologia nr 2/2. PESZAT C. (red.), 1986 – Atlas geologiczno-surowcowy województwa krośnieńskiego. Arch. Katedry Złóż Surowców Skalnych AGH, Kraków. PESZAT C., BROMOWICZ J., BUCZEK-PUŁKA M., 1985 – Perspektywy dokumentowania złóż i racjonalnego wykorzystania piaskowców województwa krośnieńskiego. Zesz. Nauk. AGH nr 1052, Geologia nr 11/4, s. 5-109. PESZAT C., BUCZEK-PUŁKA M., 1994 – Uwarunkowania litologiczno-facjalne zmienno- ści własności fizyczno-mechanicznych piaskowców dolnokrośnieńskich jednostki śląskiej na wschód od Osławy. Gosp. Sur. Min. T. 10, z. 3, s.355-397. PIETRUSIAK M., 2001 – Dokumentacja geologiczna złoża ropy naftowej Mokre – dodatek nr 3 (dokumentacja rozliczeniowa). CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. PINIŃSKA J. (red), 2004 – Właściwości wytrzymałościowe i odkształceniowe skał. Część IV – Karpaty fliszowe. Objaśnienia i interpretacja – Tom 8. Zakład Geomechaniki Insty- tutu Hydrogeologii i Geologii Inżynierskiej Uniwersytetu Warszawskiego. POPRAWA D., RĄCZKOWSKI W., 2003 – Osuwiska Karpat. Prz. Geol., 8. 685-692. PORWISZ B., KOWALSKI J., MĄDRY J., OPERACZ T., 1995 – Dokumentacja hydrogeologiczna GZWP 430 – Dolina Sanu. PG Kraków. PRZENIOSŁO S, MALON A. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

Raport, praca zbiorowa, 2006 – Raport o stanie środowiska województwa podkarpackiego w roku 2005. Biblioteka Monitoringu Środowiska, WIOŚ, Rzeszów. Rozporzą dzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw z 2002 r., Nr 165, poz. 1359. ROSIŃSKA G., KRZYWINA W., 1971 – Dokumentacja hydrogeologiczna wód podziemnych dla celów leczniczych w rejonie Komańczy. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. ROSZKOWSKI M., 1955 – Dokumentacja geologiczna złoża ropy naftowej Mokre. Arch. Państw. Inst. Geol., Oddz. Karpacki, Kraków.

ROSZKOWSKI M., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża piaskowców cergowskich Krymieniec. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. ROSZKOWSKI M., DOMAGAŁA I., 1980 – Orzeczenie z przeprowadzonych badań geologicznych za złożem piaskowców krośnieńskich Kalnica. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. SAS-KORCZYŃSKA E., 1968 – Dokumentacja geologiczna złoża piaskowców krośnień-

skich z zasobami w kat. C1 Mokre. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. SAS-KORCZYŃSKA E., JURA B., 1970 – Dokumentacja geologiczna złoża piaskowców

krośnieńskich Wysoczany z zasobami w kat. C1. CAG Państw. Inst. Geol., Warsza- wa. SIEŃKO J., 1997 – Dokumentacja geologiczno-inżynierska pod budowę kanalizacji sanitar- nej z oczyszczalnią ścieków dla wsi Komańcza. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. SKARBEK K., 1990 – Ocena stanu zasobów gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce według stanu na 01.01.1989 r. Tech. Posz. Geol. Geosynoptyka i Geotermia nr 3-4/90. SOBOLEWSKI J., 2004 – Dokumentacja geologiczna złoża ropy naftowej Tarnawa- Wielopole w kat. A – dodatek nr 2 (dokumentacja rozliczeniowa). CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SOKOŁOWSKA H., 1976 – Projekt badań geologicznych na dokumentację w kat. C2 złoża piaskowców krośnieńskich Kalnica wraz ze sprawozdaniem z rejonu Zahoczewia. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stężeń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warsza- wa.

STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ŚLĄCZKA A., 1964 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Bu- kowsko. Wyd. Geol. Warszawa. ŚLĄCZKA A., 1968 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Bukowsko. Wyd. Geol. Warszawa. TOKARSKI A., 1953 – Złoże ropy naftowej Tarnawa-Wielopole. Arch. Państw. Inst. Geol., Oddz. Karpacki, Kraków. WDOWIARZ S., 1955 – Dokumentacja geologiczna złoża ropy naftowej Tarnawa- Wielopole. Arch. Państw. Inst. Geol., Oddz. Karpacki, Kraków. WINIARSKI J., 2005 – Dokumentacja geologiczno-inżynierska terenu wskazanego pod rozbu- dowę cmentarza komunalnego w Komańczy. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa.

WOJTASIEWICZ D., 1960 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 + B złoża piaskowców cergowskich Komańcza. Arch. Geol. UW w Rzeszowie.

WOLIŃSKI W., PAPADOPOULOS T., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 + B złoża piaskowców cergowskich Komańcza III. CAG Państw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złóż kopalin stałych, 1999, Ministerstwo Środowiska, Warszawa. ŻYTKO K., ZAJĄC R., GUZIK S., RYŁKO W., OSZCZYPKO N., GARLICKA I., 1988 – Map of the tectonic elements of the western outer Carpathians and their foreland 1:500 000: Geological atlas of the western outer Carpathians and their foreland. Państw. Inst. Geol. Warszawa.