COMISIWN FFINIAU LLYWODRAETH LEOL I GYMRU

AROLWG O DREFNIADAU ETHOLIADOL ADRODDIAD A CHYNIGION

SIR YNYS MÔN

Mai 2012

COMISIWN FFINIAU LLYWODRAETH LEOL I GYMRU

AROLWG O DREFNIADAU ETHOLIADOL AR GYFER SIR YNYS MÔN

ADRODDIAD A CHYNIGION

1. CYFLWYNIAD

2. CRYNODEB O’R CYNIGION

3. CWMPAS AC AMCAN YR AROLWG

4. CYNIGION DRAFFT

5. CYNRYCHIOLAETHAU A DDERBYNIWYD MEWN YMATEB I’R CYNIGION DRAFFT

6. ASESIAD

7. CYNIGION

8. CYDNABYDDIAETHAU

9. YMATEBION I’R ADRODDIAD HWN

ATODIAD 1 RHESTR TERMAU ATODIAD 2 AELODAETH BRESENNOL Y CYNGOR ATODIAD 3 AELODAETH ARFAETHEDIG Y CYNGOR ATODIAD 4 CYFARWYDDYD Y GWEINIDOG ATODIAD 5 CRYNODEB O’R CYNRYCHIOLAETHAU A DDERBYNIWYD MEWN YMATEB I’R CYNIGION DRAFFT ATODIAD 6 AMLLINELLIAD MAP

Comisiwn Ffiniau Llywodraeth Leol i Gymru Tŷ Caradog 1-6 Plas Sant Andreas CAERDYDD CF10 3BE Rhif Ffôn: (029) 2039 5031 Rhif Ffacs: (029) 2039 5250 E-bost: [email protected] www.lgbc-wales.gov.uk

RHAGAIR

SIR YNYS MÔN - CYNIGION.

Cyhoeddom ein Cynigion Terfynol gwreiddiol ar gyfer Cyngor Sir Ynys Môn ar 31 Awst 2010. Ni weithredwyd y cynigion hyn. Ar ôl hynny, ar 28 Mawrth 2011, cyhoeddodd y Gweinidog Cyfiawnder Cymdeithasol a Llywodraeth Leol Gyfarwyddyd newydd i’r Comisiwn gynnal arolwg pellach o’r trefniadau etholiadol ar gyfer Cyngor Sir Ynys Môn, ac wrth wneud hynny yn tynnu’n ôl Gyfarwyddiadau 2009 yn benodol y paratowyd y Cynigion Terfynol gwreiddiol o danynt.

Mae’r Cyfarwyddyd newydd hwn yn benodol i Ynys Môn ac yn pennu gofyniad y dylem ni, yn y lle cyntaf, ystyried dymunoldeb adrannau etholiadol aml-aelod ledled y Sir, ac anelu hefyd at gynnig cymhareb cynghorydd i etholwyr sydd mor agos ag y bo modd i 1:1,750.

Fe wnaethom ystyried y ddau faen prawf hyn wrth lunio ein Cynigion Drafft, a hefyd wedi ystyried y dystiolaeth a’r cynrychiolaethau a dderbyniwyd yng nghyfnodau cynharach yr arolwg hwn. Cyhoeddwyd y Cynigion Drafft hyn ar 21 Tachwedd 2011 ac erbyn diwedd y cyfnod ymgynghori ar 3 Ionawr 2012, roeddem wedi derbyn 63 o gynrychiolaethau. Mae’r lefel hon o gynrychiolaethau yn dangos lefel uchel o ddiddordeb ym mhroses yr arolwg, ac mae’n cymharu’n ffafriol â’r un cyfnod o’r arolwg cychwynnol pan dderbyniwyd 25 o gynrychiolaethau.

Wrth baratoi’r Cynigion Terfynol hyn, fe wnaethom ystyried yr holl gynrychiolaethau a wnaed i ni yn sgil y ddeddfwriaeth sy’n ein rhwymo ni a’r Cyfarwyddyd yr ydym yn gorfod ei ystyried.

O ystyried yr amser a gymerwyd gan y ddau arolwg, mae’r broses o benderfynu ar y trefniadau etholiadol ar gyfer Ynys Môn wedi bod yn un hirfaith. Rydym o’r farn y bydd y Cynigion Terfynol hyn yn cyfrannu at lywodraeth leol effeithiol a chyfleus ar gyfer yr ynys.

Max Caller CBE

Cadeirydd Dros Dro Comisiwn Ffiniau Llywodraeth Leol i Gymru

Mai 2012

- 1 -

Mr. Carl Sargeant Y Gweinidog Llywodraeth Leol a Chymunedau Llywodraeth Cymru

AROLWG O DREFNIADAU ETHOLIADOL AR GYFER SIR YNYS MÔN

ADRODDIAD A CHYNIGION

1. CYFLWYNIAD

1.1. Yn unol â’r cyfarwyddyd a gyhoeddwyd gan y Gweinidog ar 28 Mawrth 2011, yr ydym ni, Comisiwn Ffiniau Llywodraeth Leol i Gymru (y Comisiwn), wedi cwblhau’r arolwg o drefniadau etholiadol ar gyfer Sir Ynys Môn a chyflwynwn ein Cynigion Terfynol ar gyfer trefniadau etholiadol y dyfodol. Defnyddiwr rhestr termau yn yr adroddiad hwn a gellir ei weld yn Atodiad 1. Yn 2011, roedd gan Sir Ynys Môn 49,484 o etholwyr. Ar hyn o bryd fe’i rhennir yn 40 o adrannau etholiadol, bob un ohonynt yn adrannau un aelod, ac sy’n ethol 40 o gynghorwyr felly, sy’n gyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae’r trefniadau etholiadol presennol yn darparu lefel o gynrychiolaeth sy’n amrywio o fod 48% yn is i fod 40% yn uwch na’r cyfartaledd sirol presennol. Nodir y trefniadau etholiadol presennol yn fanwl yn Atodiad 2.

2. CRYNODEB O’R CYNIGION

2.1. Gan ystyried Cyfarwyddyd y Gweinidog cynigiwn leihad ym maint y cyngor o 40 i 30 o aelodau etholedig a newid i drefn bresennol yr adrannau etholiadol o gael eu cynrychioli gan un aelod i fod yn adrannau etholiadol aml-aelod. Bydd y newid arfaethedig i’r trefniadau etholiadol yn cyflawni gwelliant sylweddol yn lefel y cydraddoldeb etholiadol ar draws Sir Ynys Môn. Cynigir mai cyfartaledd nifer yr etholwyr i bob cynghorydd fydd 1,649 ar gyfer y Sir. Mae’r trefniadau etholiadol arfaethedig yn darparu lefel gynrychiolaeth sy’n amrywio o 18% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig yn Ynys Cybi, i adran etholiadol Canolbarth Môn ar 25% yn uwch na’r cyfartaledd sirol arfaethedig. Amlinellir y trefniadau etholiadol arfaethedig yn fanwl yn Atodiad 3.

3. CWMPAS AC AMCAN YR AROLWG

3.1. Yn unol ag Adran 57 o Ddeddf Llywodraeth Leol 1972 (Deddf 1972) mae’n ddyletswydd ar y Comisiwn, ar gyfnodau nad ydynt yn llai na deng mlynedd a dim yn fwy na phymtheg mlynedd, i adolygu’r trefniadau etholiadol ar gyfer yr holl brif ardaloedd yng Nghymru at ddibenion ystyried a ddylid gwneud cynigion i Lywodraeth Cymru er mwyn newid y trefniadau etholiadol hynny ai peidio.

3.2. Yn 2009 cychwynnodd y Comisiwn arolwg o’r trefniadau etholiadol ar gyfer Ynys Môn a chyflwynodd ei adroddiad i’r Gweinidog ar 31 Awst 2010. Mewn Datganiad i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ar 16 Mawrth 2011, datganodd y Gweinidog ei fwriad i gyhoeddi Cyfarwyddyd newydd i ni gynnal arolwg pellach o’r trefniadau etholiadol ar gyfer Ynys Môn. Cyhoeddwyd y Cyfarwyddyd hwn i’r Comisiwn ar 28 Mawrth 2011.

- 2 -

3.3. Mae ein Harolwg bellach yn y cyfnod Cynigion Terfynol ac mae ein cynigion yn dangos gwelliant ar y trefniadau presennol drwy ddod â mwy o’r adrannau etholiadol ar Ynys Môn yn agosach at y gymhareb 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd y sonnir amdani yn y Cyfarwyddyd. Gwerthfawrogir bod y Cyfarwyddyd hwn yn mynnu strwythur hollol newydd ac roedd y cyfnod ymgynghori’n cynnig y cyfle i bartïon â buddiant i gynnig trefniadau amgen pellach sy’n bodloni’r rheolau a bennir isod ac sy’n ystyried yr arweiniad a gynhwyswyd yng Nghyfarwyddyd y Gweinidog y ceir ei destun llawn yn Atodiad 4.

Trefniadau Etholiadol

3.4. Diffinnir “trefniadau etholiadol” prif adran yn adran 78 o Ddeddf 1972 fel:

i) cyfanswm y cynghorwyr i’w hethol i’r cyngor;

ii) nifer yr adrannau etholiadol a’u ffiniau;

iii) nifer y cynghorwyr i’w hethol ar gyfer pob adran etholiadol; ac

iv) enw unrhyw adran etholiadol.

Rheolau i Gydymffurfio â Hwy wrth Ystyried Trefniadau Etholiadol

3.5. Yn unol ag Adran 78 o Ddeddf 1972, cyn belled ag y bo’n ymarferol resymol gwneud hynny, mae’n ofynnol i ni gydymffurfio â’r Rheolau a nodir yn Atodlen 11 i’r Ddeddf honno. Mae’n ofynnol, yn unol â’r rhain, fod y Comisiwn yn trefnu bod un aelod ar gyfer pob adran etholiadol. Fodd bynnag, mae’n bosibl y gall Llywodraeth Cymru roi cyfarwyddyd i’r Comisiwn ystyried dymunoldeb darparu ar gyfer adrannau etholiadol aml-aelod ar gyfer yr holl brif ardal neu rannau ohoni.

3.6. Yn ôl y Rheolau, mae’n ofynnol hefyd:

Ystyried unrhyw newid yn nifer neu ddosbarthiad etholwyr llywodraeth leol yn y brif ardal sy’n debygol o ddigwydd yn ystod y cyfnod o bum mlynedd yn union ar ôl ystyried y trefniadau etholiadol:

i) yn ddarostyngedig i baragraff (ii), bydd nifer yr etholwyr llywodraeth leol yr un peth, mor agos â phosibl, ym mhob adran etholiadol yn y brif ardal;

ii) lle bo un neu fwy o adrannau aml-aelod, bydd cymhareb etholwyr llywodraeth leol i nifer y cynghorwyr i’w hethol yr un peth, mor agos â phosibl, ym mhob adran etholiadol yn y brif ardal (gan gynnwys unrhyw adran nad yw’n un aml-aelod);

iii) bydd pob ward gymunedol sydd â chyngor cymuned (naill ai ar wahân neu’n gyffredin) yn gyfan gwbl y tu mewn i adran etholiadol unigol; a

iv) bydd unrhyw gymuned na rennir yn wardiau cymunedol yn gyfan gwbl y tu mewn i adran etholiadol unigol.

Yn ddarostyngedig i’r Rheolau hyn, ac i’r Rheolau hynny y cyfeirir atynt ym mharagraff 3.4, wrth ystyried y trefniadau etholiadol, rhaid i ni ystyried (a)

- 3 -

dymunoldeb pennu ffiniau sydd ac a fydd yn hawdd eu hadnabod; a (b) unrhyw gysylltiadau lleol a dorrir wrth lunio unrhyw ffin benodol.

Cyfarwyddyd y Gweinidog

3.7. Rhoddodd y Gweinidog y Cyfarwyddyd canlynol i ni i’n harwain wrth gynnal yr arolwg:

(a) dylai’r Comisiwn, yn y lle cyntaf, ystyried dymunoldeb adrannau etholiadol aml-aelod ledled y Sir; a

(b) dylai’r Comisiwn anelu i gynnig cymhareb cynghorydd i etholwyr sydd mor agos ag y bo modd i 1:1,750.

Ceir testun llawn y Cyfarwyddyd yn Atodiad 4.

Newidiadau Llywodraeth Leol

3.8. Y trefniadau etholiadol presennol, gan fwyaf, yw’r rheiny a oedd yn eu lle pan sefydlwyd Cyngor Ynys Môn ym 1996. Ers hynny bu dau newid i ffiniau llywodraeth leol:

• Arolwg Cyngor Sir Ynys Môn o drefniadau etholiadol Gorchymyn (Wardiau Tysilio a Chadnant ym Mhorthaethwy a Chyngor Tref Llangefni) 1998. Gwnaeth y Gorchymyn hwn newidiadau i’r ffin rhwng Wardiau Cadnant a Thysilio yng Nghymuned Porthaethwy. Er i’r Gorchymyn hwn wneud newidiadau i ffiniau Wardiau Cymunedol Cadnant a Thysilio, nid yw ffiniau adrannau etholiadol Cadnant a Thysilio wedi newid o gwbl. Golyga hyn y bu anghysondeb ers 1998 rhwng ffin y Wardiau Cymunedol a ffin yr adrannau etholiadol. Yn ein hystyriaeth o’r trefniadau etholiadol ceisiwn ddileu’r anghysondeb hwn yn unol â’r Rheolau (gweler paragraff 3.6.iii uchod).

• Gorchymyn Sir Ynys Môn (Cymunedau Caergybi, Trearddur, Cwm Cadnant, Penmynydd, Pentraeth, a Llanfair-Mathafarn-Eithaf) 2009. Gwnaeth y Gorchymyn hwn newidiadau dilynol i ffiniau adrannau etholiadol yn yr ardaloedd hyn.

Gweithdrefn

3.9. Mae Adran 60 y Ddeddf yn nodi canllawiau gweithdrefnol i’w dilyn wrth gynnal arolwg. Yn unol ag Adran 60 y Ddeddf, ar 7 Ebrill 2011, ysgrifenasom at Gyngor Sir Ynys Môn, yr holl gynghorau cymuned yn yr ardal, Aelod Seneddol yr etholaeth leol, aelodau Cynulliad yn yr ardal a phartïon eraill â diddordeb i roi gwybod iddynt am ein bwriad i gynnal yr arolwg.

3.10. Pennodd Cyfarwyddyd y Gweinidog ddyddiad ar gyfer cwblhau’r arolwg a olygai na fu modd cynnal y broses arferol o gael cyfnod ymgynghori cychwynnol ar ddechrau’r arolwg. Aethom ati i lunio Cynigion Drafft felly ac ysgrifenasom ar 21 Tachwedd 2011 at Gyngor Sir Ynys Môn, yr holl gynghorau cymuned yn yr ardal, Aelod Seneddol yr etholaeth leol, aelodau Cynulliad yn yr ardal a phartïon eraill â diddordeb i wahodd cynrychiolaethau mewn perthynas â’r cynigion hyn. Gofynnom

- 4 -

i Gyngor Sir Ynys Môn arddangos nifer o hysbysiadau cyhoeddus yn yr ardal yn cyhoeddi’r Cynigion Drafft, a chyhoeddom y cyhoeddiad ar ein gwefan.

4. CYNIGION DRAFFT

4.1 Cyn llunio ein Cynigion Drafft, derbyniasom ohebiaeth gan Mr Ieuan Wyn Jones AC, a chan 13 o gynghorau tref a chymuned, a gynigiodd sylwadau ar Gyfarwyddyd gwreiddiol y Gweinidog dyddiedig 18 Mawrth 2011, ac mae’r rhain wedi’u hanfon ymlaen at y Gweinidog.

4.2 Wrth ystyried ein Cynigion Drafft, nodom fod amrywiad mawr mewn rhai ardaloedd ar draws y Sir yn lefel y gynrychiolaeth a bod gan lawer o’r adrannau etholiadol lefelau cynrychiolaeth sydd yn is na’r gymhareb 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd, a rhai ohonynt yn sylweddol is. Fe wnaethom ystyried trefniadau etholiadol amgen ledled y Sir. Mae’r paragraffau canlynol yn grynodeb o’n Cynigion Drafft.

Adrannau Etholiadol Caergybi (Tref Caergybi, Kingsland, London Road, Maeshyfryd, Morawelon, Parc a’r Mynydd a Phorthyfelin) a Threarddur

4.3 Mae Cymuned Caergybi wedi’i rhannu’n wardiau Cymunedol, sef ward y Dref, Kingsland, London Road, Maeshyfryd, Morawelon, Parc a’r Mynydd a Phorthyfelin. Mae’r Wardiau cymunedol hyn bob un ohonynt yn ffurfio adran etholiadol. Mae adran etholiadol Tref Caergybi’n cynnwys ward y Dref yng nghymuned Caergybi ac mae ganddi 640 o etholwyr (rhagamcenir 666) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 48% yn is na’r cyfartaledd sirol presennol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 63% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Kingsland yn cynnwys ward Kingsland yng Nghymuned Caergybi, ac mae ganddi 974 o etholwyr (rhagamcenir 1,003) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 21% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 44% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol London Road yn cynnwys ward London Road yng Nghymuned Caergybi, ac mae ganddi 914 o etholwyr (rhagamcenir 939) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 26% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 48% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Maeshyfryd yn cynnwys ward Maeshyfryd yng Nghymuned Caergybi, ac mae ganddi 1,391 o etholwyr (rhagamcenir 1,428) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 12% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 21% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Morawelon yn cynnwys ward Morawelon yng Nghymuned Caergybi ac mae ganddi 923 o etholwyr (rhagamcenir 953) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sy’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 25% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 47% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Parc a’r Mynydd yn cynnwys ward y Parc a’r Mynydd yng Nghymuned Caergybi, ac mae ganddi 898 o etholwyr (rhagamcenir 923) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 27% yn is na’r cyfartaledd sirol presennol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 49% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Porthyfelin yn cynnwys ward Porthyfelin yng nghymuned Caergybi, ac mae ganddi 1,462 o etholwyr (rhagamcenir 1,508) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 18% yn uwch na’r

- 5 -

cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd ac 16% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Trearddur yn cynnwys Cymuned Trearddur â 1,272 o etholwyr (rhagamcenir 1,313) a Chymuned Rhoscolyn â 428 o etholwyr (rhagamcenir 443), a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth o 1,700 o etholwyr (rhagamcenir 1,756) fesul cynghorydd, sydd 37% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 3% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.4 Wrth ystyried Cymuned Caergybi, nodom fod amrywio mawr yn lefel y gynrychiolaeth rhwng adrannau etholiadol a ffurfiwyd o wardiau yn yr un gymuned, yn amrywio o Dref Caergybi sydd 48% yn is na’r cyfartaledd sirol presennol i Borthyfelin, sydd 18% yn uwch. Mae gan bob un o’r adrannau etholiadol hyn lefelau cynrychiolaeth sydd yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd, llawer ohonynt yn sylweddol is. Cynigiom drefniadau amgen ar gyfer yr ardal felly.

4.5 Cynigiom gyfuno adrannau etholiadol presennol Tref Caergybi â 640 o etholwyr (rhagamcenir 666); London Road â 914 o etholwyr (rhagamcenir 939); Morawelon â 923 o etholwyr (rhagamcenir 953); Parc a’r Mynydd â 898 o etholwyr (rhagamcenir 927); a Phorthyfelin â 1,462 o etholwyr (rhagamcenir 1,508) i ffurfio adran etholiadol â 4,837 o etholwyr (rhagamcenir 4,993) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,612 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 2% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 8% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol Porthladd Ynys Cybi i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

4.6 Cynigiom hefyd gyfuno adrannau etholiadol Kingsland â 974 o etholwyr (rhagamcenir 1,003); Maeshyfryd â 1,391 o etholwyr (rhagamcenir 1,428); Chymuned Trearddur â 1,272 o etholwyr (rhagamcenir 1,313) a Chymuned Rhoscolyn â 428 o etholwyr (rhagamcenir 443) i ffurfio adran etholiadol â 4,065 o etholwyr (rhagamcenir 4,187) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,355 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 18% yn is na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, a 23% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae hyn yn gwella’r lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol Ynys Cybi Wledig i’r adran etholiadol arfaethedig ac roeddwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Aberffraw, a Rhosyr

4.7 Mae adran etholiadol Aberffraw yn cynnwys Cymuned Aberffraw â 498 o etholwyr (rhagamcenir 517) a ward Maelog yng Nghymuned Llanfaelog â 579 o etholwyr (rhagamcenir 596) gyda chyfanswm o 1,077 o etholwyr (rhagamcenir 1,113) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny 13% yn is na’r cyfartaledd sirol, sef 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 38% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Bodorgan yn cynnwys Cymuned Bodorgan â 699 o etholwyr (rhagamcenir 720) a ward yng Nghymuned Llangristiolus â 576 o etholwyr (rhagamcenir 595) gyda chyfanswm o 1,275 o etholwyr (rhagamcenir 1,315) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 3% yn uwch

- 6 -

na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 27% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Rhosyr yn cynnwys Cymuned Rhosyr ac mae ganddi 1,658 o etholwyr (rhagamcenir 1,711) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 34% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 5% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.8 Cynigiom gyfuno cymunedau Aberffraw â 498 o etholwyr (rhagamcenir 518); Bodorgan â 699 o etholwyr (rhagamcenir 720); a Rhosyr â 1,658 o etholwyr (rhagamcenir 1,711) i ffurfio adran etholiadol â 2,855 o etholwyr (rhagamcenir 2,949) a fyddai, pe bai dau gynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,428 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 13% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 18% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwyd y cynllun hwn fel cynnig gennym. Rhoesom yr enw gweithredol De Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddem yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Biwmares, Cwm Cadnant, Llangoed a Phentraeth

4.9 Mae adran etholiadol Biwmares yn cynnwys Cymuned Biwmares sydd â 1,370 o etholwyr (rhagamcenir 1,407) a gynrychiolir gan un cynghorydd, ac mae hynny 10% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 22% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Cwm Cadnant yn cynnwys Cymuned Cwm Cadnant ac mae ganddi 1,710 o etholwyr (rhagamcenir 1,761) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 38% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 2% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llangoed yn cynnwys Cymuned Llangoed sydd â 981 o etholwyr (rhagamcenir 1,016) a gynrychiolir gan un cynghorydd, ac mae hynny 21% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 44% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Pentraeth yn cynnwys Cymuned Llanddona sydd â 517 o etholwyr (rhagamcenir 536) a Chymuned Pentraeth sydd â 906 o etholwyr (rhagamcenir 935) sef cyfanswm o 1,423 o etholwyr (rhagamcenir 1,471) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 15% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 19% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.10 Cynigiom gyfuno Cymunedau Biwmares sydd â 1,370 o etholwyr (rhagamcenir 1,407); Cwm Cadnant â 1,710 o etholwyr (rhagamcenir 1,761); Llanddona â 517 o etholwyr (rhagamcenir 536) a Llangoed â 981 o etholwyr (rhagamcenir 1,016) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 4,578 o etholwyr (rhagamcenir 4,720) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,526 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 7% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 13% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol Dwyrain Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Brynteg, Llanddyfnan, Llanbedrgoch, Moelfre a Phentraeth

4.11 Mae adran etholiadol Brynteg yn cynnwys Wardiau Benllech “B” sydd â 1,141 o etholwyr (rhagamcenir 1,183) a Brynteg sydd â 360 o etholwyr (rhagamcenir 372)

- 7 -

yng Nghymuned Llanfair-Mathafarn-Eithaf, â chyfanswm o 1,501 o etholwyr (rhagamcenir 1,555) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 22% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 14% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanddyfnan yn cynnwys Cymuned Llanddyfnan sydd ag 827 o etholwyr (rhagamcenir 843) a Chymuned Llaneugrad sydd â 211 o etholwyr (rhagamcenir 217), â chyfanswm o 1,038 o etholwyr (rhagamcenir 1,060) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 16% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd a 41% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanbedrgoch yn cynnwys Wardiau Benllech “A” sydd â 764 o etholwyr (rhagamcenir 790) a Llanbedrgoch sydd â 377 o etholwyr (rhagamcenir 391) yng Nghymuned Llanfair-Mathafarn- Eithaf, sef cyfanswm o 1,141 o etholwyr (rhagamcenir 1,181) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 8% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd a 35% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Moelfre yn cynnwys Cymuned Moelfre ac mae ganddi 799 o etholwyr (rhagamcenir 809) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 37% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 55% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Pentraeth yn cynnwys Cymuned Llanddona sydd â 517 o etholwyr (rhagamcenir 536) a Chymuned Pentraeth sydd â 906 o etholwyr (rhagamcenir 935), sef cyfanswm o 1,423 o etholwyr (rhagamcenir 1,471) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 15% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 19% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.12 Cynigiom gyfuno Cymunedau Moelfre sydd â 779 o etholwyr (rhagamcenir 809); Llaneugrad sydd â 211 o etholwyr (rhagamcenir 217); Llanfair-Mathafarn-Eithaf â 2,642 o etholwyr (rhagamcenir 2,736); Pentraeth â 906 o etholwyr (rhagamcenir 935); a Ward Llanfihangel Tre’r Beirdd yng Nghymuned Llanddyfnan â 198 o etholwyr (rhagamcenir 202) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 4,736 o etholwyr (rhagamcenir 4,899) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,579 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 4% yn is na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, a 10% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol Gogledd Ddwyrain Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig ac roeddem yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Bodffordd, Mechell, Llannerch-y-medd, Llanfaethlu a Llanfair-yn-Neubwll

4.13 Mae adran etholiadol yn cynnwys Cymuned Bodffordd â 751 o etholwyr (rhagamcenir 776) a ward Cerrigceinwen â 432 o etholwyr (rhagamcenir 446) yng Nghymuned Llangristiolus gyda chyfanswm o 1,183 o etholwyr (rhagamcenir 1,222) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sy’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 4% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd a 32% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Mechell yn cynnwys Cymuned Mechell â 958 o etholwyr (rhagamcenir 985) a ward Llanfairynghornwy yng Nghymuned Cylch-y-Garn â 194 o etholwyr (rhagamcenir 200), a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth o 1,152 o etholwyr (rhagamcenir 1,185) fesul cynghorydd, sydd 7% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 34% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanfair-yn-Neubwll yn cynnwys Cymuned Bodedern â 764 o etholwyr (rhagamcenir 790) a Chymuned Llanfair-yn-Neubwll â 940 o etholwyr

- 8 -

(rhagamcenir 961) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth o 1,704 o etholwyr (rhagamcenir 1,751) fesul cynghorydd, sydd 38% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 3% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llannerch-y-medd yn cynnwys Cymuned Llannerch-y-medd â 956 o etholwyr (rhagamcenir 990) a Chymuned Tref Alaw â 402 o etholwyr (rhagamcenir 416) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth o 1,365 o etholwyr (rhagamcenir 1,406) fesul cynghorydd, sydd 10% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 22% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanfaethlu yn cynnwys Cymuned Llanfachraeth â 423 o etholwyr (rhagamcenir 436) a Chymuned Llanfaethlu â 397 o etholwyr (rhagamcenir 412) a ward Llanrhuddlad â 400 o etholwyr (rhagamcenir 414) yng Nghymuned Cylch-y-Garn, a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth o 1,220 o etholwyr (rhagamcenir 1,262) fesul cynghorydd, sydd 1% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 30% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.14 Cynigiom gyfuno cymunedau presennol Bodedern â 764 o etholwyr (rhagamcenir 790); Cylch-y-garn â 594 o etholwyr (rhagamcenir 614); Llanfachraeth â 423 o etholwyr (rhagamcenir 436); Llanfaethlu â 397 o etholwyr (rhagamcenir 412); Llannerch-y-medd 956 o etholwyr (rhagamcenir 990); Mechell â 958 o etholwyr (rhagamcenir 985); Tref Alaw â 402 o etholwyr (rhagamcenir 416), a wardiau Bodwrog â 207 o etholwyr (rhagamcenir 214) a Llandrygarn â 137 o etholwyr (rhagamcenir 141) yng Nghymuned Bodffordd i ffurfio adran etholiadol â 4,838 o etholwyr (rhagamcenir 4,998) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,613 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 2% yn is na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 8% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol Gogledd Orllewin Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Braint, Cadnant, Gwyngyll, a Thysilio

4.15 Mae adran etholiadol Braint yn cynnwys ward Braint yng Nghymuned Llanfair Pwllgwyngyll sydd â 1,145 o etholwyr (rhagamcenir 1,170) a gynrychiolir gan un cynghorydd, ac mae hynny 8% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 35% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Cadnant yn cynnwys ward Cadnant1 yng Nghymuned Porthaethwy sydd ag 822 o etholwyr (rhagamcenir 861) a gynrychiolir gan un cynghorydd, 34% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 53% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Gwyngyll yn cynnwys Ward Gwyngyll yng Nghymuned Llanfair Pwllgwyngyll ac mae ganddi 1,231 o etholwyr (rhagamcenir 1,282) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sy’n agos at y cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 30% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanfihangel Ysgeifiog yn cynnwys Cymuned Llanfihangel Ysgeifiog â 1,137 o etholwyr (rhagamcenir 1,175) a Chymuned Penmynydd â 338 o etholwyr (rhagamcenir 348) gyda chyfanswm o 1,475 o etholwyr (rhagamcenir 1,523), a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 19% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr

1 Wardiau cymunedol fel yr oeddent cyn arolwg Cyngor Sir Ynys Môn o’r trefniadau etholiadol Gorchymyn (Wardiau Tysilio a Cadnant ym Mhorthaethwy a Chyngor Tref Llangefni) 1998

- 9 -

fesul cynghorydd, ac 16% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Tysilio yn cynnwys ward Tysilio2 yng Nghymuned Porthaethwy, ac mae ganddi 1,499 o etholwyr (rhagamcenir 1,531) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 21% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 14% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.16 Cynigiom gyfuno cymunedau Llanfair Pwllgwyngyll sydd â 2,376 o etholwyr (rhagamcenir 2,452); Porthaethwy â 2,321 o etholwyr (rhagamcenir 2,392); a Phenmynydd â 338 o etholwyr (rhagamcenir 348) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 5,035 o etholwyr (rhagamcenir 5,192) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,613 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 2% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 8% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae’r adrannau sydd i’w cyfuno yn rhannu natur debyg, ac yn cyd-ffinio â’i gilydd â chysylltiadau cyfathrebu a chysylltiadau cymdeithasol a diwylliannol da eraill. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal. Cyflwynom y cynllun hwn fel cynnig a rhoesom yr enw gweithredol De Canol Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Bodffordd, Bodorgan, a Llanfihangel Ysgeifiog

4.17 Mae adran etholiadol Bodffordd yn cynnwys Cymuned Bodffordd â 751 o etholwyr (rhagamcenir 776) a ward Cerrigceinwen â 432 o etholwyr (rhagamcenir 446) yng Nghymuned Llangristiolus, gyda chyfanswm o 1,183 o etholwyr (rhagamcenir 1,222) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 4% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd a 32% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Bodorgan yn cynnwys Cymuned Bodorgan â 699 o etholwyr (rhagamcenir 720) a ward Llangristiolus yng Nghymuned Llangristiolus â 576 o etholwyr (rhagamcenir 595), sef cyfanswm o 1,277 o etholwyr (rhagamcenir 1,315) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 3% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 27% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanidan yn cynnwys Cymuned Llanidan â 756 o etholwyr (rhagamcenir 785) a Chymuned â 569 o etholwyr (rhagamcenir 588), sef cyfanswm o 1,325 o etholwyr (rhagamcenir 1,373) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 7% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd a 24% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanfihangel Ysgeifiog yn cynnwys Cymuned Llanfihangel Ysgeifiog â 1,137 o etholwyr (rhagamcenir 1,175) a Chymuned Penmynydd â 338 o etholwyr (rhagamcenir 348), sef cyfanswm o 1,475 o etholwyr (rhagamcenir 1,523) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 19% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 16% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.18 Cynigiom gyfuno cymunedau Llanidan â 756 o etholwyr (rhagamcenir 785); Llanfihangel Ysgeifiog â 1,137 o etholwyr (rhagamcenir 1,175); Llanddaniel Fab â 569 o etholwyr (rhagamcenir 588); a Llangristiolus â 1,008 o etholwyr (rhagamcenir 1,041) i ffurfio adran etholiadol â 3,470 o etholwyr (rhagamcenir 3,589) a fyddai, pe bai dau gynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel

2 Wardiau cymunedol fel yr oeddent cyn arolwg Cyngor Sir Ynys Môn o’r trefniadau etholiadol Gorchymyn (Wardiau Tysilio a Cadnant ym Mhorthaethwy a Chyngor Tref Llangefni) 1998

- 10 -

gynrychiolaeth o 1,735 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 5% yn uwch na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac yn agos iawn i 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol De Ddwyrain Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Tref Amlwch, Porth Amlwch, Llanbadrig a Llaneilian

4.19 Mae adran etholiadol Porth Amlwch yn cynnwys wardiau’r Dref â 796 o etholwyr (rhagamcenir 829) a’r Porth ag 838 o etholwyr (rhagamcenir 865) yng Nghymuned Amlwch, a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth o 1,634 o etholwyr (rhagamcenir 1,694) fesul cynghorydd, sydd 32% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 7% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Amlwch Wledig yn cynnwys y ward Wledig yng Nghymuned Amlwch sydd â 926 o etholwyr (rhagamcenir 955) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 25% yn is na’r cyfartaledd sirol, sef 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 47% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanbadrig yn cynnwys Cymuned Llanbadrig, ac mae ganddi 997 o etholwyr (rhagamcenir 1,022) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 19% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 43% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llaneilian yn cynnwys Cymuned Llaneilian sydd ag 897 o etholwyr (rhagamcenir 926), a Chymuned Rhosybol ag 838 o etholwyr (rhagamcenir 864), sef cyfanswm o 1,735 o etholwyr (rhagamcenir 1,790) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 40% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 1% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.20 Cynigiom gyfuno cymunedau presennol Amlwch â 2,560 o etholwyr (rhagamcenir 2,649); Llanbadrig â 997 o etholwyr (rhagamcenir 1,021); Llaneilian ag 897 o etholwyr (rhagamcenir 926); a Rhosybol ag 838 o etholwyr (rhagamcenir 864); i ffurfio adran etholiadol â 5,292 o etholwyr (rhagamcenir 5,460) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,764 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 7% yn uwch na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd ac 1% yn uwch na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol Gogledd Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Bryngwran, Bodffordd, Cyngar, Cefni, Llanddyfnan, a Thudur

4.21 Mae adran etholiadol Bryngwran yn cynnwys Cymuned Bryngwran â 601 o etholwyr (rhagamcenir 615) a Chymuned Trewalchmai â 692 o etholwyr (rhagamcenir 717) a gynrychiolir gan un cynghorydd, gan roi lefel gynrychiolaeth sydd 4% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 26% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Bodffordd yn cynnwys Cymuned Bodffordd â 751 o etholwyr (rhagamcenir 776) a ward Cerrigceinwen â 432 o etholwyr (rhagamcenir 446) yng Nghymuned Llangristiolus, gyda chyfanswm o 1,183 o etholwyr (rhagamcenir 1,222) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sy’n rhoi lefel gynrychiolaeth sydd 4% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd a 32% yn is na 1,750 o etholwyr fesul

- 11 -

cynghorydd. Mae adran etholiadol Cyngar yn cynnwys ward Cyngar yng Nghymuned Llangefni ac mae ganddi 1,465 o etholwyr (rhagamcenir 1,509) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 18% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd ac 16% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Cefni yn cynnwys ward Cefni yng Nghymuned Llangefni ac mae ganddi 1,156 o etholwyr (rhagamcenir 1,196) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 7% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd a 34% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanddyfnan yn cynnwys Cymuned Llanddyfnan ag 827 o etholwyr (rhagamcenir 843) a Chymuned Llaneugrad â 211 o etholwyr (rhagamcenir 217), sef cyfanswm o 1,038 o etholwyr (rhagamcenir 1,060) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 16% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 41% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Tudur yn cynnwys ward Tudur yng Nghymuned Llangefni, ac mae ganddi 879 o etholwyr (rhagamcenir 915) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 29% yn is na’r cyfartaledd sirol presennol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 50% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.22 Cynigiom gyfuno cymunedau Bryngwran â 601 o etholwyr (rhagamcenir 615); Llangefni â 3,500 o etholwyr (rhagamcenir 3,620); Trewalchmai â 692 o etholwyr (rhagamcenir 717); ward Heneglwys yng Nghymuned Bodffordd â 407 o etholwyr (rhagamcenir 420); a wardiau Llanddyfnan â 477 o etholwyr (rhagamcenir 491), Llangwyllog â 94 o etholwyr (rhagamcenir 90) a Thregaean â 58 o etholwyr (rhagamcenir 60) yng Nghymuned Llanddyfnan i ffurfio adran etholiadol â 5,829 o etholwyr (rhagamcenir 6,013) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,943 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 18% yn uwch na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 11% yn uwch na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol Canol Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddwn yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

Rhosneigr, Y Fali a Llanfair-yn-Neubwll

4.23 Mae adran etholiadol Rhosneigr yn cynnwys ward Rhosneigr yng Nghymuned Llanfaelog, ac mae ganddi 696 o etholwyr (rhagamcenir 716) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 44% yn is na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, a 60% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol y Fali yn cynnwys Cymuned Y Fali, ac mae ganddi 1,734 o etholwyr (rhagamcenir 1,785) a gynrychiolir gan un cynghorydd, sydd 40% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 1% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae adran etholiadol Llanfair-yn-Neubwll yn cynnwys Cymuned Bodedern â 764 o etholwyr (rhagamcenir 790) a Chymuned Llanfair-yn- Neubwll â 940 o etholwyr (rhagamcenir 961) a gynrychiolir gan un cynghorydd; mae hynny’n rhoi lefel gynrychiolaeth o 1,704 o etholwyr (rhagamcenir 1,751) fesul cynghorydd, sydd 38% yn uwch na’r cyfartaledd sirol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd a 3% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

4.24 Cynigiom gyfuno cymunedau Llanfaelog â 1,275 o etholwyr (rhagamcenir 1,312); Llanfair-yn-Neubwll â 940 o etholwyr (rhagamcenir 961); Rhoscolyn â 428 o etholwyr (rhagamcenir 443); a’r Fali â 1,734 o etholwyr (rhagamcenir 1,786); i ffurfio adran etholiadol â 3,949 o etholwyr (rhagamcenir 4,059) a fyddai, pe bai dau

- 12 -

gynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,975 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 20% yn uwch na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 13% yn uwch na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Ystyriasom fod hyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynom y cynllun hwn fel cynnig. Rhoesom yr enw gweithredol Gorllewin Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Roeddem yn croesawu unrhyw awgrymiadau am enwau eraill.

4.25 Roedd ein Cynigion Drafft yn argymell cyngor â 30 o aelodau ac 11 o adrannau etholiadol. Roeddem o’r farn fod y trefniadau hyn yn fuddiol i lywodraeth leol effeithiol a chyfleus a’u bod mewn egwyddor yn bodloni’r Cyfarwyddyd a ddarparwyd gan Lywodraeth Cymru.

4.26 Yn ein Hadroddiad Cynigion Drafft cynigiom enwau ar gyfer yr adrannau etholiadol y bwriadwyd iddynt gynrychioli ardal yn hytrach nag aneddiadau, pentrefi neu drefi penodol. Roeddwn yn cydnabod y gall fod enwau sy’n fwy priodol a chroesawyd unrhyw awgrymiadau am enwau eraill gennym a fyddai’n adlewyrchu cymeriad yr ardaloedd dan sylw yn ogystal â bod yn effeithiol yn Gymraeg neu yn Saesneg.

4.27 Anfonwyd copïau o’r Cynigion Ddrafft at bawb y soniwyd amdanynt ym mharagraff 4.1, gan ofyn am eu barnau. Anfonwyd copi hefyd at nifer eang o bartïon â diddordeb a, thrwy hysbysiad cyhoeddus, gwahoddwyd unrhyw sefydliad neu unigolyn arall â diddordeb yn yr arolwg i gyflwyno’u barn. Trefnwyd bod copïau o’r Cynigion Drafft ar gael i’w harchwilio yn swyddfeydd Cyngor Sir Ynys Môn a’r Comisiwn.

5. CYNRYCHIOLAETHAU A DDERBYNIWYD MEWN YMATEB I’R CYNIGION DRAFFT

5.1 Mewn ymateb i’n hadroddiad Cynigion Drafft derbyniom gynrychiolaethau oddi wrth y canlynol; Albert Owen AS; Ieuan Wyn Jones AC a Janet Finch-Saunders AC; Cyngor Sir Ynys Môn; Cyngor Cymuned Aberffraw, Cyngor Tref Amlwch, Cyngor Cymuned Biwmares, Cyngor Cymuned Bodorgan, Cyngor Cymuned Bodffordd, Cyngor Cymuned Bryngwran; Cyngor Cymuned Cylch-y-Garn; Cyngor Cymuned Cwm Cadnant; Cyngor Tref Caergybi, Cyngor Cymuned Llanbadrig; Cyngor Cymuned Llanddyfnan; Cyngor Cymuned Llaneilian; Cyngor Cymuned Llanfachraeth; Cyngor Cymuned Llanfaelog; Cyngor Cymuned Llanfair-yn- Neubwll; Cyngor Cymuned Llanfihangel Ysgeifiog; Cyngor Cymuned Llangoed; Cyngor Cymuned Llanidan; Cyngor Cymuned Mechell; Cyngor Cymuned Moelfre; Cyngor Cymuned Pentraeth; Cyngor Cymuned Penmynydd; Cyngor Cymuned Rhoscolyn; Cyngor Cymuned Rhosybol, Cyngor Cymuned Trearddur; Cyngor Cymuned Tref Alaw, a Chyngor Cymuned Trewalchmai.

5.2 Derbyniom gynrychiolaethau hefyd gan y Cynghorwyr Sir canlynol: Y Cynghorydd H.E. Jones (Llanidan); Y Cynghorydd O Glyn Jones (Aberffraw); Y Cynghorydd C McGregor (Llanddyfnan); Y Cynghorydd J P Williams (Gwyngyll); Y Cynghorydd Selwyn Williams (Tysilio).

5.3 Derbyniom gynrychiolaethau hefyd oddi wrth y partïon canlynol â diddordeb: Democratiaid Rhyddfrydol Ynys Môn; Siambr Fasnach Caergybi a’r Fro; Malltraeth Ymlaen ‘cyf’; Plaid Lafur Etholaeth Ynys Môn; a 23 o unigolion a thrigolion.

- 13 -

5.4 Ceir crynodeb o’r cynrychiolaethau hyn yn Atodiad 5.

6. ASESIAD

Y gymhareb cynghorydd i etholwyr

6.1 Mae Cyfarwyddiadau’r Gweinidog yn cynnwys y canlynol yn 4(b): "Dylai’r Comisiwn anelu at gynnig cymhareb cynghorydd i etholwyr sydd mor agos ag y bo modd i 1:1,750.” Gan fod 49,484 o etholwyr gan Ynys Môn ar hyn o bryd, byddai cymhwyso Cyfarwyddyd y Gweinidog yn llym yn creu cyngor â 28 o aelodau. Rydym wedi nodi, fodd bynnag, mai fel arweiniad y rhoddwyd y Cyfarwyddiadau, ac wrth eu cymhwyso, rydym wedi rhoi ystyriaeth i amgylchiadau arbennig yr ardal benodol. Ystyriwn y gall amrywiad bach o’r gymhareb 1:1,750 fod yn briodol yn yr amgylchiadau lle mae’r cynllun arfaethedig o drefniadau etholiadol yn rhoi cydweddiad gwell â’r meini prawf statudol a Chyfarwyddiadau eraill y Gweinidog.

6.2 Ar hyn o bryd mae’r Cyngor yn cynnwys 40 aelod. Y gymhareb bresennol cynghorydd i etholwyr yw 1:1,237 sydd 29% yn is na’r gymhareb ddangosol, sef 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. O dan y trefniadau etholiadol presennol, cynrychiolir pob un o’r adrannau etholiadol gan un cynghorydd ac nid oes unrhyw adrannau aml-aelod. Mewn perthynas â nifer yr etholwyr fesul cynghorydd ar gyfer pob adran etholiadol, mae amrywiad mawr rhwng cyfartaledd presennol y sir, sef 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, yn amrywio o fod 48% yn is na’r cyfartaledd sirol presennol (Tref Caergybi) i fod 40% yn uwch na’r cyfartaledd sirol presennol (Llaneilian).

6.3 Rydym wedi adolygu’r trefniadau etholiadol ar gyfer y Sir yng ngolau Cyfarwyddyd y Gweinidog. Yn ein trafodaethau, fe wnaethom ystyried cymhareb nifer yr etholwyr llywodraeth leol i nifer y cynghorwyr i’w hethol, gyda’r nod o gynnig newidiadau er mwyn sicrhau bod nifer yr etholwyr llywodraeth leol yr un peth, mor agos ag y bo modd, ym mhob adran etholiadol. Rydym wedi ystyried maint a chymeriad ardal y prif gyngor ynghyd ag ystod o ffactorau eraill, gan gynnwys dwysedd y boblogaeth, y dopograffeg, cysylltiadau ffyrdd a chysylltiadau lleol.

6.4 Credwn o safbwynt budd i lywodraeth leol effeithiol a chyfleus y byddai cyngor o 30 aelod yn briodol i gynrychioli Sir Ynys Môn. Golyga maint arfaethedig y cyngor y cynrychiolir 1,649 o etholwyr gan bob cynghorydd ar gyfartaledd. Mae’r gymhareb cynghorydd i etholwyr hon o fewn 6% i’r gymhareb 1:1,750 yng nghyfarwyddyd y Gweinidog.

Nifer yr Etholwyr

6.5 Mae’r niferoedd a ddangosir yn Atodiad 2 fel yr etholwyr ar gyfer 2011 a’r amcangyfrifon ar gyfer yr etholaeth yn y flwyddyn 2016, yn ffigurau a ddarparwyd gan Gyngor Sir Ynys Môn. Mae’r rhagolwg o’r ffigurau a gyflwynwyd gan y Cyngor yn dangos cynnydd o 1,575 yn yr etholaeth o 49,484 i 51,059.

Adrannau Etholiadol Aml-Aelod

6.6 Nodom y gynrychiolaeth gan Gyngor Sir Ynys Môn a oedd yn dadlau yn erbyn cyflwyno adrannau etholiadol aml-aelod ar yr ynys, gan nodi maint rhy fawr yr adrannau hynny a’r posibilrwydd na fyddai’r trefniadau arfaethedig hyn yn darparu

- 14 -

digon o aelodau i’r Cyngor Sir weithio’n effeithlon. Ailddatganodd y Cyngor Sir ei fod yn ffafrio adrannau etholiadol un aelod yn gryf, a mynegodd hefyd ei ymrwymiad i weithio mewn partneriaeth â’r Comisiwn wedyn i sefydlu Cyngor o faint mwy rhesymol gyda mwy o gydraddoldeb.

6.7 Y prif bryder a fynegwyd mewn nifer o’r cynrychiolaethau eraill a dderbyniom mewn perthynas â’n Cynigion Drafft yw’r newid o drefniant adrannau etholiadol un aelod i gyd, i drefniant adrannau etholiadol aml-aelod. Codwyd pryderon hefyd ynglŷn â’r ardaloedd mwy a gwmpesir gan yr adrannau etholiadol, a sut fyddai cynghorwyr yn dod i ben â gweithio gyda’i gilydd i gynrychioli ardal.

6.8 Mewn perthynas ag adrannau etholiadol aml-aelod, mae Cyfarwyddyd y Gweinidog yn eithaf penodol y dylem, yn y lle cyntaf, ystyried dymunoldeb adrannau etholiadol aml-aelod ledled y Sir. Dyma’r ymagwedd a fabwysiadwyd gennym wrth lunio ein Cynigion Drafft. Wrth lunio ein cynigion, nodom fod rhywfaint o drefniadau aml-aelod yn digwydd yn y rhan fwyaf o’r ardaloedd prif gyngor ledled Cymru. Mae trefniadau felly yn llwyddiannus mewn ardaloedd trefol ac ardaloedd gwledig gan ddarparu cynrychiolaeth effeithiol a chyfleus i’r etholwyr. Wrth lunio ein cynigion, ceisiom sicrhau nad oedd yr un adran etholiadol yn rhy fawr o ran arwynebedd. Ceisiom sicrhau hefyd nad oedd adran etholiadol yn cynnwys nifer mor fawr o etholwyr y byddai angen tri neu fwy o aelodau i gynrychioli’r ardal. Ystyriwn nad yw adrannau pedwar a phum aelod yn briodol mewn system etholiadol y cyntaf-dros-y-llinell, ac ni fyddem yn dymuno cynnig trefniadau o’r fath.

6.9 Er eu bod yn fwy nag ar hyn o bryd, nid yw’r adrannau etholiadol arfaethedig ar gyfer Ynys Môn mor fawr â nifer o’r rheiny a geir ar hyn o bryd mewn ardaloedd awdurdodau lleol eraill, ac rydym wedi ceisio sicrhau bod ardaloedd â chymeriad ac anghenion tebyg yn cael eu cyfuno o dan ein cynigion. Lle mae adrannau etholiadol felly’n cael eu cynnig i weithredu o dan drefniadau aml-aelod, ni theimlwn y byddai’r pellteroedd teithio yn rhoi etholwyr na chynghorwyr dan anfantais wrth gynnal eu busnes o ddydd i ddydd.

6.10 Gofynnwyd i ni hefyd, os yw adran bresennol yn agos at lefel y gynrychiolaeth a gytunwyd gydag un aelod, pam na all y trefniadau presennol barhau? Mae Cyfarwyddiadau’r Gweinidog yn gofyn i ni nid yn unig i anelu at gyflawni cymhareb cynghorydd i etholwyr o 1:1,750 ond i ystyried adrannau etholiadol aml-aelod hefyd. Mae’n amlwg felly na fyddai cadw trefniant presennol o’r fath yn bodloni’r ddau drywydd yng Nghyfarwyddyd y Gweinidog. Beth bynnag, ni ellir ystyried adran etholiadol bresennol unigol ar ei phen ei hun. Mae’n rhaid i ni ystyried y trefniadau ar gyfer y sir gyfan, ac wrth wneud hynny gallwn ystyried cynigion sy’n cynnwys adran etholiadol bresennol gyfan, neu ran ohoni, o fewn adran etholiadol newydd.

Cysylltiadau Cymunedol

6.11 Mae nifer o gynrychiolaethau wedi mynegi pryderon ynglŷn â thorri cysylltiadau cymunedol. Gwnaethom ein cynigion yn sgil Cyfarwyddyd y Gweinidog, a cheisiom lle bo modd i lunio cynigion a oedd yn cadw cymunedau gyda’i gilydd yn ein hadrannau etholiadol newydd. O ganlyniad i’r cynrychiolaethau a dderbyniwyd, daeth yn angenrheidiol edrych eto ar rai o’n cynigion, a phenderfynom symud wardiau Llandrygarn a Bodwrog yng Nghymuned Bodffordd o Adran Etholiadol

- 15 -

arfaethedig Gogledd Orllewin Ynys Môn (ailenwyd yn Talybolion erbyn hyn) i mewn i Adran Etholiadol arfaethedig Canol Ynys Môn (ailenwyd yn Canolbarth Môn erbyn hyn). Roedd y symud hwn yn sicrhau bod Cymuned Bodffordd yn unedig mewn un adran etholiadol, a byddai nawr yn cael ei chynrychioli gan yr un cynghorwyr. Rhoddwyd ystyriaeth hefyd i gynnwys Cymuned Caergybi gyfan o fewn un adran etholiadol. Roeddem o’r farn, fodd bynnag, na fyddai hyn yn briodol, gan yr oeddwn yn ystyried y byddai adran etholiadol Caergybi gyda 7,202 o etholwyr yn rhy fawr ac yn anodd ei rheoli.

Adrannau Etholiadol

6.12 Rydym wedi ystyried ffiniau pob un o’r adrannau etholiadol presennol yn Sir Ynys Môn a chymhareb a nifer yr etholwyr llywodraeth leol i nifer y cynghorwyr i’w hethol, a chynigiom newidiadau i bob un o’r adrannau etholiadol hynny. Gallwch weld manylion y trefniadau etholiadol presennol ar gyfer yr ardal yn Atodiad 2.

6.13 Yn yr adran ganlynol fe gyflwynir y cynigion ar gyfer pob un o’r adrannau etholiadol newydd yn yr un modd. Mae rhan gyntaf y paragraff cychwynnol ar gyfer pob adran etholiadol newydd i’w hystyried yn rhoi cyd-destun hanesyddol trwy restru’r holl adrannau etholiadol presennol neu eu rhannau cydrannol a ddefnyddiwyd i lunio pob adran etholiadol arfaethedig. Disgrifir y cydrannau hyn - y cymunedau a’r wardiau cymunedol - fel cymuned gyflawn ynghyd â’i hetholwyr presennol a rhagamcanedig os y’i defnyddiwyd felly. Os mai dim ond rhan o gymuned a ddefnyddir - h.y. ward gymunedol - yna fe ddangosir enw’r ward gymunedol honno, ei ffigurau etholaethol, ac enw ei chymuned. Yn olaf, ym mhob adran etholiadol newydd, mae cydrannau’r cynnig hwnnw wedi’u rhestru yn yr un modd - naill ai fel cymunedau cyfan gydag etholaethau presennol ac etholaethau rhagamcanedig, neu fel ward gymunedol a enwir, ei ffigurau etholiadol ac enw ei chymuned - fel o’r blaen. Defnyddir y dull hwn o ddisgrifio cyfansoddiad adrannau etholiadol yn y tablau yn Atodiadau 2 a 3 hefyd.

Adrannau Etholiadol Caergybi (Tref Caergybi, London Road, Morawelon, Parc a’r Mynydd a Phorthyfelin)

6.14 Yn ein Cynigion Drafft cynigiom gyfuno adrannau etholiadol presennol Tref Caergybi â 640 o etholwyr (rhagamcenir 666); London Road â 914 o etholwyr (rhagamcenir 939); Morawelon â 923 o etholwyr (rhagamcenir 953); Parc a’r Mynydd â 898 o etholwyr (rhagamcenir 927); a Phorthyfelin â 1,462 o etholwyr (rhagamcenir 1,508) i ffurfio adran etholiadol â 4,837 o etholwyr (rhagamcenir 4,993) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,612 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 2% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 8% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.15 Mewn ymateb i’n Cynigion Drafft derbyniom gynrychiolaeth gan Gyngor Tref Caergybi yn derbyn dwy adran etholiadol aml-aelod ar gyfer tref Caergybi. Penderfynwyd bod yr awgrym hwn yn fwy priodol i Gaergybi a’r fro na rhoi pob un o wardiau cymunedol Caergybi mewn un adran etholiadol arfaethedig. Byddai adran o’r fath yn gofyn am nifer fawr o gynghorwyr - hyd at bump o bosibl - ac roeddem o’r farn fod trefniant felly’n anhylaw ac nid er lles yr etholwyr yn yr ardal, felly cynigiom ddwy adran etholiadol ar gyfer ardal Caergybi fwyaf fel a gynhwysir yn ein Hadroddiad Cynigion Drafft.

- 16 -

6.16 Yn ein Cynigion Drafft rhoesom enw gweithredol Holy Island Port i’r adran etholiadol arfaethedig. Yn eu cynrychiolaeth, awgrymodd Cyngor Tref Caergybi yr enw Caergybi Drefol ar gyfer yr adran etholiadol hon. Rydym ni, fodd bynnag, yn cynnig Caergybi3 fel yr enw ar gyfer y rhan hon o dref fodern Caergybi, y porthladd ymadael am Iwerddon; hefyd, mae ei wreiddiau yn eglwys fynachaidd hynafol Cybi Sant, gŵr sanctaidd Celtaidd a chyfaill i Seiriol. Roeddem o’r farn hefyd fod yr enw Caergybi eisoes yn cael ei ddefnyddio’n gyffredin, a byddai’n gwahaniaethu’r ardal hon oddi wrth rannau cyffiniol Caergybi, tra’n cadw ffurf Gymreig enw’r dref o hyd, a chyfeirio hefyd at hanes yr ardal.

6.17 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig Caergybi yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal yn sylweddol, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Adrannau Etholiadol Caergybi (Kingsland a Maeshyfryd) a Threarddur

6.18 Yn ein Cynigion Drafft cynigiom gyfuno adrannau etholiadol presennol Kingsland â 974 o etholwyr (rhagamcenir 1,003); Maeshyfryd â 1,391 o etholwyr (rhagamcenir 1,428) a Threarddur - yn cynnwys Cymunedau Trearddur â 1,272 o etholwyr (rhagamcenir 1,313) a Rhoscolyn â 428 o etholwyr (rhagamcenir 443) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 4,065 o etholwyr (rhagamcenir 4,187) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,355 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 18% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, a 23% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.19 Mewn ymateb i’n Cynigion Drafft derbyniom gynrychiolaeth gan Gyngor Tref Caergybi yn derbyn dwy adran etholiadol aml-aelod ar gyfer tref Caergybi. Fel yr esboniwyd gennym ym mharagraff 6.15, cynigiwn ddwy adran etholiadol ar gyfer ardal Caergybi fwyaf. Mae’r cynnig penodol hwn i gysylltu’r wardiau cymunedol fel yr amlinellwyd yn y paragraff blaenorol yn cael ei roi gerbron er budd cydraddoldeb gwell, ond hefyd am fod yr ardaloedd dan sylw i weld yn rhannu cymeriad tebyg yn ogystal â’u bod yn gyfan gwbl ar Ynys Gybi ei hun. Nodom y cynrychiolaethau gan Gyngor Cymuned Rhoscolyn a Chyngor Cymuned Trearddur a oedd ill dau yn pryderu fod y trefniadau etholiadol arfaethedig yn cynnwys adrannau etholiadol mawr iawn ac na fyddai’r trefniadau aml-aelod hynny’n darparu ar gyfer fwy o ddemocratiaeth. Rydym o’r farn, fodd bynnag, nad oedd yr ardal dan sylw yn arbennig o fawr, ac roedd yn hunangynhwysol ar Ynys Gybi gan gynnig ffin bendant i’r trefniant aml-aelod.

6.20 Yn ein Cynigion Drafft rhoesom enw gweithredol Ynys Gybi Wledig i’r adran etholiadol arfaethedig. Yn eu cynrychiolaeth, awgrymodd Cyngor Tref Caergybi yr enw Caergybi Drefol ar gyfer yr adran etholiadol hon. Rydym ni bellach yn cynnig Ynys Gybi4 fel yr enw ar gyfer cefnwlad Caergybi, am ei bod ei hun yn ynys fach gyda llawer o safleoedd crefyddol hynafol, ac mae hefyd yn gysylltiedig â Chybi Sant.

3 Tarddiad: Yr enw Cymraeg ar gyfer y dref. Cysylltiadau hanesyddol a defnydd bob dydd. Cefnogir gan gynrychiolaeth 57. 4 Tarddiad: Yr enw Cymraeg am ‘Holy Island’ sydd â chysylltiadau hanesyddol cadarn, ac mae’n dynodi’r agosrwydd at Gaergybi. Mae Cynrychiolaeth 57 yn awgrymu ‘Y Fali & Ynys Gybi’ ond efallai na fydd hwn yn addas am ei fod yn deitl rhy hir.

- 17 -

6.21 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig Ynys Gybi yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal yn sylweddol, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Aberffraw, Bodorgan a Rhosyr

6.22 Yn ein Cynigion Drafft cynigiom gyfuno Cymunedau Aberffraw â 498 o etholwyr (rhagamcenir 518); Bodorgan â 699 o etholwyr (rhagamcenir 720); a Rhosyr â 1,658 o etholwyr (rhagamcenir 1,711) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 2,855 o etholwyr (rhagamcenir 2,949) a fyddai, pe bai dau gynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,428 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 13% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 18% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.23 Nodom y cynrychiolaethau gan y Cynghorydd O Jones (Aberffraw) a oedd o’r farn fod proses yr Arolwg wedi bod yn un annemocrataidd, a hefyd gan y Cynghorydd J P Williams (Gwyngyll) a roddodd gynigion amgen gerbron ar gyfer ardal Aberffraw. Canfuwyd nad oedd y cynigion hyn yn arwain at unrhyw newid i’r cydraddoldeb cyffredinol ar gyfer yr ardal a’i fod yn cynyddu cyfanswm nifer y cynghorwyr, a byddai hynny wedyn yn effeithio ar gydraddoldeb ar draws Ynys Môn. Nodom ymhellach gynrychiolaeth gan y Cynghorydd H E Jones (Llanidan) a awgrymodd adlinio a fyddai’n gweld Rhosyr yn cael ei symud o adran etholiadol arfaethedig i’r adran etholiadol gyfagos. Er yr ymddengys bod hyn yn bodloni Cyfarwyddyd y Gweinidog, yr effaith fydd creu lefel is o gydraddoldeb na hynny a geir yn ein cynigion ni. Nodom hefyd y gynrychiolaeth gan Cynghorau Cymuned Aberffraw a Bodorgan a oedd o’r farn na fyddai trefniadau aml-aelod ar Ynys Môn yn ymarferol mewn ardaloedd gwledig. Rydym wedi canfod nad yw hyn yn wir mewn awdurdodau lleol eraill yng Nghymru, a chadarnhawn ein cynigion drafft ar gyfer yr adran etholiadol hon.

6.24 Yn ein Cynigion Drafft rhoesom enw gweithredol De Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig Bro Aberffraw5 fel enw sy’n cydnabod hanes hir y llys yn Aberffraw, sydd yn gysylltiedig â Llywelyn Fawr ap Iorwerth, rheolwr Cymru, a tharddiad Tŷ Plantagenet, Tŷ Iorc a Thŷ’r Tuduriaid. Mae’r adran arfaethedig yn cynnwys yr ardal gyffiniol sy’n gysylltiedig â’r anheddiad.

6.25 Rydym o’r farn for adran etholiadol arfaethedig Bro Aberffraw yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Biwmares, Cwm Cadnant, Llangoed a Phentraeth

6.26 Yn ein Cynigion Drafft cynigiom gyfuno Cymunedau Biwmares sydd â 1,370 o etholwyr (rhagamcenir 1,407); Cwm Cadnant â 1,710 o etholwyr (rhagamcenir 1,761); Llanddona â 517 o etholwyr (rhagamcenir 536) a Llangoed â 981 o etholwyr (rhagamcenir 1,016) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 4,578 o etholwyr (rhagamcenir 4,720) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,526 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 7% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 13% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

5 Tarddiad: Davies, John Hanes Cymru (Llundain, Allen lane The Penguin Press, 1990) tud134, Rees ibid platiau 37- 42, 44, 45. Soniwyd amdano ym Mrut y Tywysogion ar gyfer y flwyddyn 968.

- 18 -

6.27 Nodom gynrychiolaeth gan un o drigolion Llanfairpwllgwyngyll a oedd i weld yn ystyried adlinio ychydig ar gymunedau a ffiniau wardiau cymunedol sy’n cynnwys Cwm Cadnant, ond byddai’r newid hwnnw y tu allan i gwmpas yr arolwg hwn. Nodom hefyd y gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Pentraeth a oedd o’r farn nad oedd trefniadau aml-aelod yn gweithio y tu allan i ardaloedd trefol. Fel y dywedom yn gynharach, ym mharagraff 6.8, nid yw’r trefniadau hyn yn anghyffredin ac ymddengys eu bod yn effeithiol mewn mannau eraill. Nodom ymhellach y gynrychiolaeth gan Gyngor Tref Biwmares a oedd o’r farn fod nifer ddigonol o etholwyr gan Fiwmares i aros fel adran etholiadol un aelod. Er y gall hyn fod yn wir - ar hyn o bryd mae gan Gymuned Biwmares 1,370 o etholwyr sydd lai nag un y cant uwchlaw cyfartaledd presennol y sir - o ran Cyfarwyddyd y Gweinidog, mae’n rhaid i ni ystyried pob ardal o fewn yr Awdurdod Lleol, ac er mwyn bodloni nod y Cyfarwyddyd, rydym wedi gweld bod rhaid i ni gynnwys Biwmares yn y cynigion fel y’u hamlinellwyd ym mharagraff 6.26. Am resymau tebyg, bu’n rhaid ystyried yn yr un modd y gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Cwm Cadnant a oedd yn gofyn am i Fiwmares gael ei dynnu o’r cynnig. Cadarnhawn ein cynigion ar gyfer yr ardal hon felly.

6.28 Yn ein Cynigion Drafft, rhoesom enw gweithredol Dwyrain Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig Seiriol6 fel yr enw ar gyfer adran sy’n cynnwys yr ardal o Ynys Môn sy’n gysylltiedig â Seiriol, sef sant Celtaidd o’r chweched ganrif, a sefydlodd fynachlog a ddaeth yn Briordy Penmon, ac a oedd yn gysylltiedig yn ddiweddarach â Thywysogion Cymru. Mae hefyd yn cyfeirio at Ynys Seiriol sy’n cyd-ffinio.

6.29 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig Seiriol yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Brynteg, Llanddyfnan, Llanbedrgoch, Moelfre a Phentraeth

6.30 Yn ein Cynigion Drafft, cynigiom gyfuno Cymunedau Moelfre sydd â 779 o etholwyr (rhagamcenir 809); Llaneugrad sydd â 211 o etholwyr (rhagamcenir 217); Llanfair-Mathafarn-Eithaf â 2,642 o etholwyr (rhagamcenir 2,736); Pentraeth â 906 o etholwyr (rhagamcenir 935); a ward Llanfihangel Tre’r Beirdd yng Nghymuned Llanddyfnan â 198 o etholwyr (rhagamcenir 202) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 4,736 o etholwyr (rhagamcenir 4,899) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,579 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 4% yn is na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, a 10% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.31 Nodom y gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Llanddyfnan a oedd o’r farn y byddai ein cynigion aml-aelod yn gwneud ymgyrchu gwleidyddol yn anoddach ac na fyddai’n welliant democrataidd. Nodom hefyd y cynrychiolaethau gan Gynghorau Cymuned Moelfre a Phentraeth a gyfeiriodd at fater adrannau etholiadol yr oeddent ill dau yn ystyried eu bod yn rhy fawr ac yn anaddas ar gyfer Ynys Môn. Nodom ymhellach y gynrychiolaeth gan y Cynghorydd McGregor (Llanddyfnan) a gydnabu natur ragnodol Cyfarwyddyd y Gweinidog ond a oedd o’r farn fod cynigion y Comisiwn ar gyfer adrannau etholiadol aml-aelod mawr yn anaddas ar gyfer ardaloedd gwledig Ynys Môn oherwydd teneurwydd ei

6 Tarddiad: Rees, William: An Historical Atlas of Wales (Caerdydd, 1951) tud.24, plât 27. Cefnogir gan gynrychiolaeth 57

- 19 -

phoblogaeth. Y teneurwydd poblogaeth hwn, fodd bynnag, sy’n arwain at faint yr adrannau etholiadol yn ein cynigion a gall ein trefniadau aml-aelod fynd gryn dipyn o’r ffordd i fynd i’r afael â’r pryderon y gellid eu codi ynglŷn â’r mater hwn. Cadarnhawn ein cynigion ar gyfer yr ardal hon felly.

6.32 Yn ein Cynigion Drafft, rhoesom enw gweithredol Gogledd-Ddwyrain Ynys Môn [North-Eastern ] i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig bod yr ardal yn cael ei henwi yn Lligwy7 am fod Afon Lligwy, yr afon sy’n rhedeg drwy’r adran, yn rhedeg i’r môr ar Draeth Lligwy.

6.33 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig Lligwy yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Bodffordd, Mechell, Llannerch-y-medd, Llanfaethlu a Llanfair-yn-Neubwll

6.34 Yn ein Cynigion Drafft, cynigiom gyfuno Cymunedau presennol Bodedern sydd â 764 o etholwyr (rhagamcenir 790); Cylch-y-garn sydd â 594 o etholwyr (rhagamcenir 614); Llanfachraeth sydd â 423 o etholwyr (rhagamcenir 436); Llanfaethlu sydd â 397 o etholwyr (rhagamcenir 412); Llannerch-y-medd sydd â 956 o etholwyr (rhagamcenir 990); Mechell sydd â 958 o etholwyr (rhagamcenir 985); Tref Alaw sydd â 402 o etholwyr (rhagamcenir 416) a wardiau Bodwrog â 207 o etholwyr (rhagamcenir 214) a Llandrygarn â 137 o etholwyr (rhagamcenir 141) yng Nghymuned Bodffordd i ffurfio adran etholiadol a chanddi 4,838 o etholwyr (rhagamcenir 4,998) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,613 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 2% yn is na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 8% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.35 Nodom y gynrychiolaeth gan un o drigolion Rhostrehwfa a gynigiodd awgrymiadau amgen ar gyfer yr ardal hon ac ardaloedd eraill. Rhoddwyd ystyriaeth i’r rhain, ond penderfynom na fyddent yn cynnig y lefel cydraddoldeb ar draws Ynys Môn a oedd yn ein cynigion ni.

6.36 Nodom fod ein Cynigion Drafft yn hollti Cymuned Bodffordd, ond roeddwn o’r farn pe bai’r gymuned i’w chynnwys mewn un adran etholiadol byddai’r cydraddoldeb etholiadol yn gwella mwy fyth. I gyflawni hyn, cynigiwn yn awr gyfuno Cymunedau presennol Bodedern sydd â 764 o etholwyr (rhagamcenir 790); Cylch-y-garn sydd â 594 o etholwyr (rhagamcenir 614); Llannerch-y-medd sydd â 956 o etholwyr (rhagamcenir 990); Llanfachreth sydd â 423 o etholwyr (rhagamcenir 436); Llanfaethlu sydd â 397 o etholwyr (rhagamcenir 412); Mechell sydd â 958 o etholwyr (rhagamcenir 985); Tref Alaw sydd â 402 o etholwyr (rhagamcenir 416) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 4,494 o etholwyr (rhagamcenir 4,643) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,498 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 9% yn is na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 14% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Cadarnhawn y cynigion ar gyfer yr ardal hon. Yn ein Cynigion Drafft rhoesom enw gweithredol Gogledd-Orllewin Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig Talybolion8 fel enw am ran o raniad tir canoloesol yng Nghymru a elwid yn gwmwd, ac mae ganddo gysylltiadau hanesyddol hir ag Arglwyddiaeth a Deoniaeth Esgobaeth Bangor.

7 Tarddiad: nodwedd dopograffaidd o’r afon a’r bae. Nid yw’n gysylltiedig ag enwau blaenorol. 8 Tarddiad: Rees ibid tud.30, plât 33 a The Red Book of Hergest

- 20 -

6.37 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig Talybolion yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

6.38 Rydym yn cydnabod y bydd y cynigion hyn yn effeithio hefyd ar y cynigion ar gyfer adran etholiadol Canolbarth Môn a dangosir bellach fel a ddangosir isod ym mharagraff 6.53

Braint, Cadnant, Gwyngyll, a Thysilio

6.39 Yn ein Cynigion Drafft, cynigiom gyfuno Cymunedau Llanfair Pwllgwyngyll sydd â 2,376 o etholwyr (rhagamcenir 2,452); Porthaethwy sydd â 2,321 o etholwyr (rhagamcenir 2,392); a Phenmynydd sydd â 338 o etholwyr (rhagamcenir 348); i ffurfio adran etholiadol a chanddi 5,035 o etholwyr (rhagamcenir 5,192) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,678 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 2% yn uwch na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 4% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae’r cynnig hwn yn datrys yr anghysondeb a ystyriwyd ym mharagraff 3.8 uchod.

6.40 Nodom y gynrychiolaeth gan y Cynghorydd J P Williams (Gwyngyll) a oedd o’r farn y gallai’r cynigion ar gyfer yr ardal hon ei gadael heb ddigon o gynrychiolaeth, ac aeth ymlaen i amlinellu rhai newidiadau posibl ar gyfer ardaloedd cyfagos. Nodom gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Llanidan a soniodd am drefniadau amgen ar gyfer ardal Llanfihangel Ysgeifiog, ond roeddem ni o’r farn fod yr adlinio yn y cynigion hyn yn creu lefel is o gydraddoldeb na’n cynigion ni. Nodom hefyd gynrychiolaeth gan un o drigolion Llanfairpwllgwyngyll a deimlai y byddai’n well creu adrannau etholiadol newydd a oedd yn cynnwys 1,649 o etholwyr yn cael eu cynrychioli gan un cynghorydd yr un, ond roeddem ni o’r farn mai’r unig ffordd i gyflawni hyn yw cynnal Arolwg Cymunedol sydd y tu allan i gwmpas yr Adroddiad hwn. Yn ei gynrychiolaeth, teimlai un o drigolion eraill Llanfairpwllgwyngyll ein bod, y tro hwn, wedi cymhwyso’r egwyddor aml-aelod yn deg, a’n bod, felly, wedi mynd i’r afael hefyd â’r cwestiwn cydraddoldeb. Yng ngolau’r cynrychiolaethau hyn, fodd bynnag, cadarnhawn ein cynigion ar gyfer yr ardal hon.

6.41 Yn ein Cynigion Drafft, rhoesom enw gweithredol De-Canol Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig Aethwy9 fel enw ar gyfer y rhan o Ynys Môn sy’n cyfeirio at gantref a deoniaeth ganoloesol. Dyma hefyd oedd enw’r Cyngor Dosbarth Gwledig o 1894 i 1974, yn cwmpasu’r ardal wrth y fynedfa i Ynys Môn o’r tir mawr; ac mae’n enw a ddefnyddir yn gyffredin yn yr oes sydd ohoni gan sefydliadau, unigolion, grwpiau a busnesau sydd â chysylltiad lleol cryf.

6.42 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Bodorgan, Llanidan a Llanfihangel Ysgeifiog

6.43 Yn ein Cynigion Drafft cynigion gyfuno Cymunedau Llanidan sydd â 756 o etholwyr (rhagamcenir 785); Llanfihangel Ysgeifiog sydd â 1,137 o etholwyr (rhagamcenir 1,175); Llanddaniel Fab sydd â 569 o etholwyr (rhagamcenir 588); a Llangristiolus sydd â 1,008 o etholwyr (rhagamcenir 1,041) i ffurfio adran etholiadol a chanddi

9 Tarddiad: Rees ibid tud.30, plât 33. Cefnogir gan gynrychiolaeth 57, a’r Cyng. Selwyn Williams (cynrychiolaeth 15).

- 21 -

3,470 o etholwyr (rhagamcenir 3,589) a fyddai, pe bai dau gynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,735 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 5% yn uwch na chyfartaledd arfaethedig y sir, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac yn agos iawn at 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.44 Nodom y gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Bodorgan a deimlai, er bod angen lleihau nifer y cynghorwyr ar Ynys Môn, nad oedd trefniadau aml-aelod yn addas mewn ardaloedd gwledig. Nododd y Cyngor Cymuned hefyd y byddai angen i gyngor â 30 o aelodau gynrychioli adrannau etholiadol yr oedd eu ffiniau wedi’u diwygio. Fel y dywedom yn flaenorol, mae’r lefel hon o newid ffiniau y tu allan i gwmpas yr adroddiad hwn. Cyfeiriwn yn ôl at y sylwadau ym mharagraff 6.40 yn cyfeirio at drefniadau amgen ar gyfer ardal Llanfihangel Ysgeifiog, a chadarnhawn ein Cynigion Drafft ar gyfer yr ardal hon.

6.45 Yn ein Cynigion Drafft rhoesom enw gweithredol De-Ddwyrain Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig Bro Rhosyr10 fel enw’r adran sy’n cynnwys safle’r faerdref ganoloesol (neu bennaeth) cwmwd, gyda ffair a marchnad, ac sydd wedi dal siarter ers 1237 a roddwyd gan Llewelyn ap Iorwerth; hwn hefyd yw enw gwreiddiol anheddiad tywysogion a gollwyd i dywod chwythedig.

6.46 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig Bro Rhosyr yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Tref Amlwch, Porth Amlwch, Llanbadrig a Llaneilian

6.47 Yn ein Cynigion Drafft, cynigiom gyfuno Cymunedau presennol Amlwch â 2,560 o etholwyr (rhagamcenir 2,649); Llanbadrig â 997 o etholwyr (rhagamcenir 1,021); Llaneilian ag 897 o etholwyr (rhagamcenir 926); a Rhosybol ag 838 o etholwyr (rhagamcenir 864) i ffurfio adran etholiadol a chanddi 5,292 o etholwyr (rhagamcenir 5,460) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,764 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 7% yn uwch na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd ac 1% yn uwch na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.48 Nodom y gynrychiolaeth gan Gyngor Tref Amlwch a oedd yn gwrthwynebu ein cynigion i leihau aelodaeth y cyngor o 40 i 30. Mae’n rhaid i newid ddigwydd yn niferoedd y cynghorwyr o ganlyniad i ddilyn yr arweiniad yng Nghyfarwyddyd y Gweinidog, ac mae ein cynigion yn adlewyrchu hyn. Nodom hefyd gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Llanbadrig a deimlai y byddai’r adran etholiadol arfaethedig, sy’n cynnwys Llanbadrig, yn fawr yn ddaearyddol, a nodom ymhellach gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Llaneilian a deimlai fod Llaneilian eisoes yn cynnwys 1,750 o etholwyr, ac felly nid oedd angen ei newid. Mae rhywfaint o ddryswch yma rhwng Cymuned Llaneilian ac adran etholiadol Llaneilian. Mae adran etholiadol bresennol Llaneilian yn cynnwys Cymuned Llaneilian ag 897 o etholwyr (rhagamcenir 926) a Chymuned Rhosybol ag 838 o etholwyr (rhagamcenir 864), gyda chyfanswm o 1,735 o etholwyr (rhagamcenir 1,790) yn cael eu cynrychioli gan un cynghorydd; mae hynny 40% yn uwch na’r cyfartaledd sirol presennol, sef 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 1% yn is na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Fel yr esboniwyd gennym yn gynharach, ein gorchwyl

10 Tarddiad: Ymddiriedolaeth Archaeolegol Gwynedd (www.heneb.co.uk/palaceoftheprinces/rhosyr.html). Cefnogir gan gynrychiolaeth 57

- 22 -

ni yw bodloni’r ddau drywydd yng Nghyfarwyddyd y Gweinidog, ac mae’n amlwg, felly, na fyddai cadw trefniant presennol o’r fath yn bodloni’r trywyddau hyn. Beth bynnag, ni ellir ystyried adran etholiadol bresennol unigol ar ei phen ei hun, ac mae’n rhaid i ni ystyried y trefniadau ar gyfer y Sir gyfan. Wrth wneud hynny gallwn ystyried cynigion sy’n cynnwys adran etholiadol bresennol gyfan, neu ran ohoni, o fewn adran etholiadol newydd. Mae Llaneilian, gyda chyfanswm ei hetholwyr 40% yn uwch na’r cyfartaledd sirol presennol, yn amlwg heb gynrychiolaeth ddigonol, ac mae angen ailedrych arno yn sgil y Cyfarwyddyd. Cadarnhawn ein cynigion ar gyfer yr ardal felly.

6.49 Yn ein Cynigion Drafft rhoesom enw gweithredol Gogledd Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig yr enw Twrcelyn11 ar gyfer yr ardal, wedi’i henwi oherwydd y cysylltiad hanesyddol â threfniadau cymdeithasol canoloesol y cwmwd, sef rhan o’r ddeoniaeth esgobaethol cyn 1535, ac yna hen Gyngor Dosbarth Gwledig Twrcelyn (1894 i 1974).

6.50 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig Twrcelyn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Bryngwran, Cyngar, Cefni, Llanddyfnan, a Thudur

6.51 Yn ein Cynigion Drafft, cynigiom gyfuno Cymunedau Bryngwran sydd â 601 o etholwyr (rhagamcenir 615); Llangefni â 3,500 o etholwyr (rhagamcenir 3,620); Trewalchmai â 692 o etholwyr (rhagamcenir 717); ward Heneglwys â 407 o etholwyr (rhagamcenir 420) yng Nghymuned Bodffordd; a wardiau Llanddyfnan â 477 o etholwyr (rhagamcenir 491), Llangwyllog â 94 o etholwyr (rhagamcenir 90) a Thregaean â 58 o etholwyr (rhagamcenir 60) yng Nghymuned Llanddyfnan i ffurfio adran etholiadol a chanddi 5,829 o etholwyr (rhagamcenir 6,013) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,943 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 18% yn uwch na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd ac 11% yn uwch na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.52 Nodom y gynrychiolaeth gan Mr Ieuan Wyn Jones AC a gynigiodd awgrymiadau am newidiadau i’n cynigion, a rhoesom sylw iddynt. Gan yr oedd yr awgrymiadau hyn ond yn cyfeirio at ardal ganol Ynys Môn, teimlem fod ein cynigion ni’n gwella cydraddoldeb yn fwy ledled y sir. Nodom y gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Trewalchmai a ofynnodd fod ystyriaeth yn cael ei rhoi i symud adran etholiadol gyfan Bryngwran i mewn i adran De-Ddwyrain Ynys Môn. Fel yr esboniwyd yn gynharach, ein gorchwyl ni yw archwilio trefniadau etholiadol Ynys Môn yn ei chyfanrwydd, ac felly roedd yn angenrheidiol dechrau’r dadansoddiad hwnnw ar lefelau cymunedau a wardiau cymunedol, ac mae ein cynigion yn adlewyrchu hyn. Nodom y gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Llanidan a ddywedodd fod un aelod ganddynt ar hyn o bryd yn cynrychioli 1,325 o etholwyr a bod hynny dros y cyfartaledd sirol presennol. Aeth y Cyngor Cymuned ymlaen wedyn i wneud awgrymiadau ar gyfer ardal Malltraeth a fyddai’n arwain at nifer etholwyr ac amrywiadau o’r cyfartaledd sirol sydd ymhell islaw'r rheiny a gynigir gennym ni. Edrychom ar Ynys Môn gyfan wrth lunio ein cynigion, ac rydym yn llwyr ymwybodol o’r effeithiau canlyniadol a allai ddod yn sgil unrhyw newidiadau arfaethedig, ac yn yr achos hwn byddai’r effeithiau hynny’n creu llai o

11 Tarddiad; Rees ibid tud.24, plât 28. Cefnogir gan gynrychiolaeth 57.

- 23 -

gydraddoldeb na’n cynigion ni. Nodom ymhellach y gynrychiolaeth gan y Cynghorydd McGregor (Llanddyfnan) a gydnabu natur ragnodol Cyfarwyddyd y Gweinidog ond teimlai na fyddai’r ardaloedd mawr a gynigir yn helpu adnewyddu democrataidd, ac y byddai trefniadau aml-aelod yn fwy addas i ardaloedd trefol yn hytrach nag ardaloedd gwledig; cynigiodd rai awgrymiadau hefyd ynglŷn ag ardal Malltraeth, a rhoesom ystyriaeth iddynt. Er bod rhywfaint o rinwedd yn yr awgrymiadau hyn, canfuwyd eto mai ond pan ystyrid Ynys Môn gyfan yr oedd yn dod yn amlwg fod ein cynigion ni’n cydymffurfio’n agosach â’r arweiniad yng Nghyfarwyddyd y Gweinidog. Yn ddigon tebyg, y gynrychiolaeth gan Gyngor Cymuned Bryngwran, a deimlai y byddai eu cymuned mewn gwell sefyllfa yn ne’r sir am y byddai hynny’n gwneud yr etholaeth yno’n fwy, a byddai’n ei gwneud yn ofynnol i ni gynnig nifer fwy o gynghorwyr yn yr ardal, a gallai hynny wneud y trefniant yn anhylaw.

6.53 Fel yr esboniwyd gennym ym mharagraff 6.36 uchod, roedd ein Cynigion Drafft yn hollti Cymuned Bodffordd, ac roeddem o’r farn pe bai’r Gymuned i’w chynnwys mewn un adran etholiadol byddai hynny’n gwella’r cydraddoldeb mwy fyth. Rydym bellach yn cynnig cyfuno Cymunedau Bryngwran sydd â 601 o etholwyr (rhagamcenir 615); Bodffordd â 751 o etholwyr (rhagamcenir 775); Llangefni â 3,500 o etholwyr (rhagamcenir 3,620); Trewalchmai â 692 o etholwyr (rhagamcenir 717); a wardiau Llanddyfnan â 477 o etholwyr (rhagamcenir 491), Llangwyllog â 94 o etholwyr (rhagamcenir 90) a Thregaean â 58 o etholwyr (rhagamcenir 60) yng Nghymuned Llanddyfnan i ffurfio adran etholiadol a chanddi 6,173 o etholwyr (rhagamcenir 6,368) a fyddai, pe bai tri chynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 2,058 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 25% yn uwch na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd ac 18% yn uwch na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Cadarnhawn y cynigion hyn.

6.54 Yn ein Cynigion Drafft, rhoesom enw gweithredol Canol Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig Canolbarth Môn fel yr enw ar gyfer ardal ganol Ynys Môn, ac mae hwnnw’n uniaethu â chydlyniant a lleoliad canolog yr ardal mewn perthynas â’r adrannau arfaethedig eraill.

Rhosneigr, Y Fali a Llanfair-yn-Neubwll

6.55 Yn ein Cynigion Drafft, cynigiom gyfuno Cymunedau Llanfaelog sydd â 1,275 o etholwyr (rhagamcenir 1,312); Llanfair-yn-Neubwll â 940 o etholwyr (rhagamcenir 961); a’r Fali 1,734 o etholwyr (rhagamcenir 1,786); i ffurfio adran etholiadol a chanddi 3,949 o etholwyr (rhagamcenir 4,059) a fyddai, pe bai dau gynghorydd yn ei chynrychioli, yn arwain at lefel gynrychiolaeth o 1,975 o etholwyr fesul cynghorydd, sydd 20% yn uwch na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac 13% yn uwch na 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.56 Nodom y gynrychiolaeth gan y Cynghorydd J P Williams (Gwyngyll) a deimlai fod ein cynigion ar gyfer ardal y Fali a Rhosneigr yn gadael yr etholaeth heb ddigon o gynrychiolaeth. Ar hyn o bryd mae adrannau etholiadol y Fali a Rhosneigr, yn y drefn hon, 40% yn uwch a 44% yn is na’r cyfartaledd sirol presennol, sef 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac mae ein cynigion ni’n newid hynny i un adran etholiadol sydd 20% yn uwch na’n cyfartaledd sirol arfaethedig, sef 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd. Nodom hefyd y gynrychiolaeth gan Blaid Lafur Etholaeth Ynys Môn a gynigiodd hollti adran etholiadol Gorllewin Ynys Môn a rhannu ei hetholwyr a’u cynghorwyr penodedig i ardaloedd cyfagos. Teimlem y

- 24 -

byddai’r cynnig hwn yn cynyddu’r lefel cynghorwyr ym mhob adran etholiadol y tu hwnt i’r lefel a fyddai’n eu gwneud yn anhylaw yng nghyd-destun Ynys Môn yn ei chyfanrwydd. Cadarnhawn ein cynigion felly ar gyfer yr ardal hon.

6.57 Yn ein Cynigion Drafft, rhoesom enw gweithredol Gorllewin Ynys Môn i’r adran etholiadol arfaethedig. Rydym bellach yn cynnig Llifôn12 fel yr enw ar gyfer yr adran etholiadol hon sy’n cynnwys rhan o gwmwd canoloesol a deoniaeth esgobaethol gogledd orllewin yr ynys a’i chysylltiadau hanesyddol maith.

6.58 Rydym o’r farn fod adran etholiadol arfaethedig Llifôn yn gwella lefel cydraddoldeb etholiadol yn yr ardal, a chyflwynwn y cynllun hwn fel cynnig.

Crynodeb o’r Trefniadau Arfaethedig

6.59 Mae’r trefniadau etholiadol arfaethedig (fel y’u dangosir yn Atodiad 3) yn darparu lefel gynrychiolaeth sy’n amrywio o Ynys Cybi sydd 18% yn is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd (ar sail y ffigurau etholiadol presennol), i Ganolbarth Môn sydd 25% yn uwch na’r ffigur hwnnw. Mae gan bedwar (36%) o’r adrannau etholiadol lefelau cynrychiolaeth sydd dros 10% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd, ac mae bob un o’r saith sy’n weddill (64%) yn llai na 10% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol arfaethedig o 1,649 o etholwyr fesul cynghorydd. Mae hyn yn cymharu â’r trefniadau etholiadol presennol (fel y’u dangosir yn Atodiad 2) lle mae lefel y gynrychiolaeth yn amrywio o 48% yn is na’r cyfartaledd sirol presennol (Tref Caergybi) i 40% yn uwch na’r cyfartaledd sirol presennol (Llaneilian) o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd. O dan y trefniadau presennol mae gan 14 o adrannau etholiadol (35%) lefelau cynrychiolaeth sydd dros 25% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol presennol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, mae gan 14 (35%) o adrannau etholiadol lefelau cynrychiolaeth rhwng 10% a 25% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol presennol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd, ac mae gan y 12 o adrannau etholiadol (30%) sy’n weddill lefelau cynrychiolaeth lai na 10% yn uwch neu’n is na’r cyfartaledd sirol presennol o 1,237 o etholwyr fesul cynghorydd.

6.60 Wrth gynhyrchu cynllun o drefniadau etholiadol mae’n rhaid i ni roi ystyriaeth i nifer o faterion a gynhwysir yn y ddeddfwriaeth ac yng Nghyfarwyddyd y Gweinidog. Nid oes modd bob amser datrys pob un o’r materion hyn sy’n gwrthdaro weithiau, oherwydd y gofyniad i ddefnyddio cymunedau a wardiau cymunedol presennol fel sylfeini adrannau etholiadol, a’r lefel amrywiol o gynrychiolaeth sy’n bodoli yn yr ardaloedd hyn ar hyn o bryd. Yn ein cynllun arfaethedig, rydym wedi rhoi pwyslais ar gyflawni gwelliannau mewn cydraddoldeb etholiadol, gan symud tuag at 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd. Rydym yn cydnabod y byddai creu adrannau etholiadol sy’n gwyro o’r patrwm sy’n bodoli ar hyn o bryd yn amharu’n anochel ar gysylltiadau sy’n bodoli rhwng cymunedau, a gall bontio ardaloedd cynghorau cymuned mewn ffordd sy’n anghyfarwydd. Rydym wedi gwneud pob ymdrech i sicrhau bod yr adrannau etholiadol diwygiedig yn adlewyrchu cyfuniadau rhesymegol o gymunedau a wardiau cymunedol presennol. Rydym wedi edrych ar bob un o’r ardaloedd hyn, ac yn fodlon y byddai’n anodd cyflawni trefniadau etholiadol sy’n cadw’r cyfuniad presennol o gymunedau a wardiau cymunedol o

12 Rees ibid tud 24, platiau 28,33

- 25 -

fewn adrannau etholiadol unigol, heb effeithio’n niweidiol ar un neu fwy o’r materion eraill y mae’n rhaid i ni eu hystyried.

7. CYNIGION

7.1 Cynigiwn gyngor o 30 o aelodau ac 11 o adrannau etholiadol fel y’u nodir yn Atodiad 3. At ddibenion cymharu, gwelir y trefniadau etholiadol presennol ar gyfer y Sir yn Atodiad 2. Mae ffiniau’r adrannau etholiadol arfaethedig yn cael eu dangos â llinellau melyn di-dor ar y map a osodir gyda’r Adroddiad hwn yn Swyddfeydd Cyngor Sir Ynys Môn ac yn Swyddfa’r Comisiwn yng Nghaerdydd.

8. CYDNABYDDIAETHAU

8.1 Dymunwn ddiolch i’r prif gyngor a’r holl gynghorau cymuned am eu cymorth yn ystod yr arolwg hwn ac i bob sefydliad ac unigolyn a gyflwynodd gynrychiolaethau i ni.

- 26 -

9. YMATEBION I’R ADRODDIAD HWN

9.1 Ar ôl cwblhau ein harolwg o Sir Ynys Môn a chyflwyno ein hargymhellion i Lywodraeth Cymru ynghylch trefniadau etholiadol y prif awdurdod ar gyfer y dyfodol, rydym wedi cyflawni’n rhwymedigaeth statudol yn unol â’r cyfarwyddiadau a gyhoeddwyd gan Lywodraeth Cymru.

9.2 Gwaith Llywodraeth Cymru, os gwêl yn dda, yw gweithredu’r cynigion hyn naill ai fel y’u cyflwynwyd neu â newidiadau, ac os bydd Llywodraeth Cymru yn penderfynu gweithredu’r cynigion hyn â newidiadau, gall gyfarwyddo’r Comisiwn i gynnal arolwg pellach.

9.3 Dylid cyfeirio unrhyw gynrychiolaethau pellach ynghylch y materion a gynhwysir yn yr adroddiad at Lywodraeth Cymru. Dylid eu cyflwyno cyn gynted ag y bo modd a heb fod yn hwyrach na chwe wythnos o’r dyddiad y cyflwynwyd ein hargymhellion ni i Lywodraeth Cymru. Dylid cyfeirio cynrychiolaethau at:

Y Tîm Craffu, Democratiaeth a Chyfranogi Is-adran Democratiaeth, Moeseg a Phartneriaeth Llywodraeth Cymru Parc Cathays Caerdydd CF10 3NQ

MR. M CALLER CBE (Cadeirydd Dros Dro)

Mr. O WATKIN OBE DL (Aelod Interim)

Mr. S BLAIR CBE (Aelod Interim)

Mr. STEVE HALSALL (Ysgrifennydd Dros Dro)

Mai 2012

- 27 - Atodiad 1

RHESTR O DERMAU A DDEFNYDDIR YN Y CYFARWYDDYD

Adran etholiadol mewn prif ardal a gynrychiolir gan fwy nag un Adran aml-aelod cynghorydd

Adran etholiadol prif awdurdod a gynrychiolir gan un Adran un aelod cynghorydd

Adrannau Yr adrannau y caiff prif adrannau eu rhannu iddynt at bwrpas etholiadol ethol cynghorwyr, a elwir weithiau’n wardiau ar lafar

Arolwg lle mae’r Comisiwn yn ystyried trefniadau etholiadol ar Arolwg etholiadol gyfer ardal llywodraeth leol

Arolwg lle mae’r Comisiwn yn adolygu ffiniau ardal Arolwg o Ffiniau llywodraeth leol

Prif gyngor - un haen o lywodraeth leol, sy’n gyfrifol am yr holl swyddogaethau llywodraethol (neu bron pob un ohonynt) yn ei Awdurdod Unedol ardal; a gymerodd le system dwy haen cynghorau sir a chynghorau dosbarth yng Nghymru: Cyngor Sir neu Gyngor Bwrdeistref Sirol

Gan fod gofyn bod cymunedau a (lle maent yn bodoli) wardiau Blociau adeiladu cymunedol sefyll mewn un adran etholiadol, cânt eu defnyddio fel blociau adeiladu ar gyfer yr adrannau etholiadol

Comisiwn Comisiwn Ffiniau Llywodraeth Leol i Gymru

Yr egwyddor y dylai pleidleisiau mewn prif ardal fod o’r un Cydraddoldeb gwerth, a fesurir trwy gymharu adran etholiadol a chyfartaledd etholiadol y sir o ran nifer yr etholwyr a gynrychiolir gan un cynghorydd

Cyfarwyddiadau a roddwyd i’r Comisiwn gan y Llywodraeth o Cyfarwyddiadau dan Adran 59 Deddf 1972

Deddf Llywodraeth Leol 1972 fel y'i diwygiwyd gan Ddeddf Deddf 1972 1994

Deddf 1994 Deddf Llywodraeth Leol (Cymru) 1994

Etholaeth a Rhagolwg pum mlynedd o nifer yr etholwyr, a ddarperir gan y ragamcanwyd Cyngor ar gyfer yr ardal dan sylw

- 1 - Atodiad 1

Gorchymyn a wneir gan y Llywodraeth sy’n gweithredu Gorchymyn cynigion y Comisiwn, naill fel y’u cyflwynwyd neu wedi’u haddasu

Llywodraeth Llywodraeth Cynulliad Cymru

Maint y cyngor Nifer y cynghorwyr a etholir i’r cyngor

Ardal a lywodraethir gan brif gyngor: yng Nghymru, Sir neu Prif ardal Fwrdeistref Sirol

Yng Nghymru, un o’r awdurdodau unedol: Cyngor Sir neu Prif gyngor Gyngor Bwrdeistref Sirol

Rheolau y bydd y Comisiwn yn eu dilyn wrth ystyried Rheolau trefniadau etholiadol

Faint o gynghorwyr y dylid eu cael ar gyngor ardal llywodraeth Trefniadau leol, y rhannau y dylid rhannu’r ardal iddynt at bwrpas ethol etholiadol cynghorwyr, nifer y cynghorwyr ar gyfer pob adran etholiadol, ac enw’r ardal etholiadol

Ardaloedd etholiadol Cynghorau Cymuned (nid yw pob ardal Cyngor Cymuned wedi’i wardio). Defnyddir y term hefyd i Wardiau ddisgrifio adrannau etholiadol y prif gyngor

Unigolyn neu gorff sydd â diddordeb yng nghanlyniadau adolygiad etholiadol fel y prif gyngor dan sylw, Aelodau Y rhai â diddordeb Seneddol lleol a phleidiau gwleidyddol, a chynghorau cymuned a thref

Corff neu unigolyn sy’n ymateb i ymgynghoriad y Comisiwn Ymatebydd drwy wneud cynrychiolaethau neu gynnig cynigion amgen

Nifer y bobl sydd â’r hawl i bleidleisio mewn ardal llywodraeth Yr etholwyr leol

- 2 - Sîr Cyngor Ynys Môn Atodiad 2 Trefniadau Presennol Tudalen 1

NIFER NIFER ETHOLWYR % amrywiaeth o'r % amrywiaeth o NIFER ETHOLWYR % amrywiaeth o'r % amrywiaeth o Rhif ENW DISGRIFIAD CYMHAREB 2011 CYMHAREB 2016 CYNGHORWYR 2011 cyfartaledd Sirol 1,750 2016 cyfartaledd Sirol 1,750

Cymuned Aberffraw 498 (rhagamcenir 517) a ward Maelog 1 Aberffraw 1 1,077 1,077 -13% -38% 1,113 1,113 -10% -36% 579 (rhagamcenir 596) yng Nghymuned Llanfaelog Wardiau Porth 838 (rhagamcenir 865) a'r Dref 796 2 Amlwch Porth 1 1,634 1,634 32% -7% 1,694 1,694 37% -3% (rhagamcenir 829) yng Nghymuned Amlwch Ward Wledig 926 (rhagamcenir 955) yng Nghymuned 3 Amlwch Wledig 1 926 926 -25% -47% 955 955 -23% -45% Amlwch

4 Biwmares Cymuned Biwmares 1,370 (rhagamcenir 1,407) 1 1,370 1,370 11% -22% 1,407 1,407 14% -20%

Cymuned Bodffordd 753 (rhagamcenir 776) a ward 5 Bodffordd Cerrigceinwen 433 (rhagamcenir 446) yng Nghymuned 1 1,183 1,183 -4% -32% 1,222 1,222 -1% -30% Llangristiolus Cymuned Bodorgan 751 (rhagamcenir 720) a ward 6 Bodorgan Llangristiolus 576 (rhagamcenir 595) yng Nghymuned 1 1,275 1,275 3% -27% 1,315 1,315 6% -25% Llangristiolus Ward Braint 1,145 (rhagamcenir 1,170) yng Nghymuned 7 Braint 1 1,145 1,145 -7% -35% 1,170 1,170 -5% -33% Llanfair Pwllgwyngyll Cymunedau Bryngwran 601 (rhagamcenir 615) a 8 Bryngwran 1 1,293 1,293 5% -26% 1,332 1,332 8% -24% Threwalchmai 692 (rhagamcenir 717) Wardiau Benllech 'B' 1,141 (rhagamcenir 1,183) a Brynteg 9 Brynteg 360 (rhagamcenir 372) yng Nghymuned Llanfair-Mathafarn- 1 1,501 1,501 21% -14% 1,555 1,555 26% -11% Eithaf Ward Cadnant* 822 (rhagamcenir 861) yng Nghymuned 10 Cadnant 1 822 822 -34% -53% 861 861 -30% -51% Porthaethwy Ward Cefni 1,156 (rhagamcenir 1,196) yng Nghymuned 11 Cefni 1 1,156 1,156 -7% -34% 1,196 1,196 -3% -32% Llangefni

12 Cwm Cadnant Cymuned Cwm Cadnant 1,710 (rhagamcenir 1,761) 1 1,710 1,710 38% -2% 1,761 1,761 42% 1% Ward Cyngar yng Nghymuned Llangefni 1,465 (rhagamcenir 13 Cyngar 1 1,465 1,465 18% -16% 1,509 1,509 22% -14% 1,509) Ward Gwyngyll 1,231 (rhagamcenir 1,282) yng Nghymuned 14 Gwyngyll 1 1,231 1,231 0% -30% 1,282 1,282 4% -27% Llanfair Pwllgwyngyll Ward y Dref 640 (rhagamcenir 666) yng Nghymuned 15 Tref Caergybi 1 640 640 -48% -63% 666 666 -46% -62% Caergybi Ward Kingsland 974 (rhagamcenir 1,003) yng Nghymuned 16 Kingsland 1 974 974 -21% -44% 1,003 1,003 -19% -43% Caergybi 17 Llanbadrig Cymuned Llanbadrig 997 (rhagamcenir 1,022) 1 997 997 -19% -43% 1,022 1,022 -17% -42% Wardiau Benllech 'A' 764 (rhagamcenir 790) a Llanbedrgoch 18 Llanbedrgoch 377 (rhagamcenir 391) yng Nghymuned Llanfair-Mathafarn- 1 1,141 1,141 -8% -35% 1,181 1,181 -5% -33% Eithaf Cymunedau Llanddyfnan 827 (rhagamcenir 843) a 19 Llanddyfnan 1 1,038 1,038 -16% -41% 1,060 1,060 -14% -39% Llaneugrad 211 (rhagamcenir 217) Cymunedau Llaneilian 897 (rhagamcenir 926) a Rhosybol 20 Llaneilian 1 1,735 1,735 40% -1% 1,790 1,790 45% 2% 838 (rhagamcenir 864) Cymunedau Llanfachraeth 423 (rhagamcenir 436) a 21 Llanfaethlu Llanfaethlu 397 (rhagamcenir 412) a ward Llanrhuddlad 400 1 1,220 1,220 -1% -30% 1,262 1,262 2% -28% (rhagamcenir 414) yng Nghymuned Cylch-y-Garn Cymunedau Bodedern 764 (rhagamcenir 790) a Llanfair-yn- 22 Llanfair-yn-Neubwll 1 1,704 1,704 38% -3% 1,751 1,751 42% 0% Atodiad 2 Neubwll 940 (rhagamcenir 962) Cymunedau Llanfihangel Ysgeifiog 1,137 (rhagamcenir 23 Llanfihangel Ysgeifiog 1 1,475 1,475 19% -16% 1,523 1,523 23% -13% 1,175) a Phenmynydd 338 (rhagamcenir 348) 24 Llangoed Cymuned Llangoed 981 (rhagamcenir 1,017) 1 981 981 -21% -44% 1,017 1,017 -18% -42% Cymunedau Llanddaniel Fab 569 (rhagamcenir 588) a 25 Llanidan 1 1,325 1,325 7% -24% 1,373 1,373 11% -22% Llanidan 756 (rhagamcenir 785) Sîr Cyngor Ynys Môn Atodiad 2 Trefniadau Presennol Tudalen 2

NIFER NIFER ETHOLWYR % amrywiaeth o'r % amrywiaeth o NIFER ETHOLWYR % amrywiaeth o'r % amrywiaeth o Rhif ENW DISGRIFIAD CYMHAREB 2011 CYMHAREB 2016 CYNGHORWYR 2011 cyfartaledd Sirol 1,750 2016 cyfartaledd Sirol 1,750

Cymunedau Llannerch -y-medd 956 (rhagamcenir 990) a 26 Llannerch-y-medd 1 1,358 1,358 10% -22% 1,406 1,406 14% -20% Thref Alaw 402 (rhagamcenir 416) Ward London Road 914 (rhagamcenir 939) yng Nghymuned 27 London Road 1 914 914 -26% -48% 939 939 -24% -46% Caergybi Ward Maeshyfryd 1,391 (rhagamcenir 1,428) yng 28 Maeshyfryd 1 1,391 1,391 12% -21% 1,428 1,428 15% -18% Nghymuned Caergybi Cymuned Mechell 958 (rhagamcenir 985) a ward 29 Mechell Llanfairynghornwy 194 (rhagamcenir 200) yng Nghymuned 1 1,152 1,152 -7% -34% 1,185 1,185 -4% -32% Cylch-y-Garn 30 Moelfre Cymuned Moelfre 779 (rhagamcenir 809) 1 779 779 -37% -55% 809 809 -35% -54% Ward Morawelon 923 (rhagamcenir 953) yng Nghymuned 31 Morawelon 1 923 923 -25% -47% 953 953 -23% -46% Caergybi Ward Parc a'r Mynydd 898 (rhagamcenir 927) yng 32 Parc a'r Mynydd 1 898 898 -27% -49% 927 927 -25% -47% Nghymuned Caergybi Cymunedau Llanddona 517 (rhagamcenir 536) a Phentraeth 33 Pentraeth 1 1,423 1,423 15% -19% 1,471 1,471 19% -16% 906 (rhagamcenir 935) Ward Porthyfelin 1,462 (rhagamcenir 1,507) yng Nghymuned 34 Porthyfelin 1 1,462 1,462 18% -16% 1,507 1,507 22% -14% Caergybi Ward Rhosneigr 696 (rhagamcenir 716) yng Nghymuned 35 Rhosneigr 1 696 696 -44% -60% 716 716 -42% -59% Llanfaelog 36 Rhosyr Cymuned Rhosyr 1,658 (rhagamcenir 1,711) 1 1,658 1,658 34% -5% 1,711 1,711 38% -2% Cymunedau Rhoscolyn 428 (rhagamcenir 443) a Threarddur 37 Trearddur 1 1,700 1,700 37% -3% 1,756 1,756 42% 0% 1,272 (rhagamcenir 1,313) Ward Tudur 879 (rhagamcenir 915) yng Nghymuned 38 Tudur 1 879 879 -29% -50% 915 915 -26% -48% Llangefni Ward Tysilio* 1,499 (rhagamcenir 1,531) yng Nghymuned 39 Tysilio 1 1,499 1,499 21% -14% 1,531 1,531 24% -13% Porthaethwy 40 Y Fali Cymuned y Fali 1,734 (rhagamcenir 1,786) 1 1,734 1,734 40% -1% 1,785 1,785 44% 2% CYFANSYMIAU: 40 49,484 1,237 51,059 1,276

Y gymhareb yw nifer yr etholwyr fesul cynghorydd Cynhwysir nifer yr etholwyr ar gyfer 2011 a 2016 (mewn cromfachau) yn nisgrifiad yr adrannau etholiadol hynny Cyflwynwyd y ffigurau ar gyfer nifer yr etholwyr gan Gyngor Sir Ynys Môn *Wardiau cymunedol fel yr oeddent yn bodoli cyn arolwg Cyngor Sir Ynys Môn o drefniadau etholiadol Gorchymyn (Wardiau Tysilio a Chadnant ym Mhorthaethwy a Chyngor Tref Llangefni) 1998

2011 2016 Mwy na ± 50% o'r Cyfartaledd Sirol 0 0% 0 0%

Rhwng ± 25% a ± 50% o'r Cyfartaledd Sirol 14 35% 13 33% Atodiad 2 Rhwng ± 10% a ± 25% o'r Cyfartaledd Sirol 14 35% 17 43% Rhwng 0% a ± 10% o'r Cyfartaledd Sirol 12 30% 10 25%

Mwy na ± 50% o 1:1,750 4 10% 4 10% Rhwng ± 25% a ± 50% o 1:1,750 19 48% 17 43% Rhwng ± 10% a ± 25% o 1:1,750 10 25% 12 30% Rhwng 0% a ± 10% o 1:1,750 7 18% 7 18% SÎR CYNGOR YNYS MÔN Atodiad 3 - AELODAETH CYNGOR ARFAETHEDIG

Nifer etholwyr % amrywiaeth o'r % amrywiaeth o Nifer Etholwyr % amrywiaeth o'r % amrywiaeth o Enw Disgrifiad Cynghorwyr Cymhareb Cymhareb Rhif 2011 cyfartaledd Sirol 1,750 2016 cyfartaledd Sirol 1,750

Cymunedau Trearddur 1,272 o etholwyr (rhagamcenir 1,313); Rhoscolyn 428 o etholwyr (rhagamcenir 443); a 1 Ynys Gybi wardiau Maeshyfryd 1,391 o etholwyr (rhagamcenir 1,428); a Kingsland 974 o etholwyr (rhagamcenir 1,003) yng 3 4,065 1,355 -18% -23% 4,187 1,396 -18% -20% Nghymuned Caergybi

Cymunedau Aberffraw 498 o etholwyr (rhagamcenir 518); Bodorgan 699 o etholwyr (rhagamcenir 720); a Rhosyr 2 Bro Aberffraw 2 2,855 1,428 -13% -18% 2,949 1,475 -13% -16% 1,658 o etholwyr (rhagamcenir 1,711)

Cymunedau Biwmares 1,370 o etholwyr (rhagamcenir 1,407); Cwm Cadnant 1,710 o etholwyr (rhagamcenir 1,761); 3 Seiriol 3 4,578 1,526 -7% -13% 4,720 1,573 -8% -10% Llanddona 517 o etholwyr (rhagamcenir 536) a Llangoed 981 o etholwyr (rhagamcenir 1,016)

Cymunedau Moelfre 779 o etholwyr (rhagamcenir 809); Llaneugrad 211 o etholwyr (rhagamcenir 217); Llanfair- 4 Lligwy Mathafarn-Eithaf 2,642 o etholwyr (rhagamcenir 2,736); Pentraeth 906 o etholwyr (rhagamcenir 935); a Ward 3 4,736 1,579 -4% -10% 4,899 1,633 -4% -7% Llanfihangel Tre’r Beirdd yng Nghymuned Llanddyfnan 198 o etholwyr (rhagamcenir 202)

Wardiau Y Dref 640 o etholwyr (rhagamcenir 666); London Road 914 o etholwyr (rhagamcenir 939), Morawelon 923 5 Caergybi o etholwyr (rhagamcenir 953); Porthyfelin 1,462 o etholwyr (rhagamcenir 1,508) a Pharc a'r mynydd 898 o etholwyr 3 4,837 1,612 -2% -8% 4,993 1,664 -2% -5% (rhagamcenir 927) yng Nghymuned Caergybi.

Cymunedau Llanfair Pwllgwyngyll 2,376 o etholwyr (rhagamcenir 2,452); Porthaethwy 2,321 o etholwyr (rhagamcenir 7 Aethwy 3 5,035 1,678 2% -4% 5,192 1,731 2% -1% 2,392); a Phenmynydd 338 o etholwyr (rhagamcenir 348).

Cymunedau Llanidan 756 o etholwyr (rhagamcenir 785); Llanfihangel Ysgeifiog 1,137 o etholwyr (rhagamcenir 8 Bro Rhosyr 2 3,470 1,735 5% -1% 3,589 1,795 5% 3% 1,175); Llanddaniel Fab 569 o etholwyr (rhagamcenir 588); a Llangristiolus 1,008 o etholwyr (rhagamcenir 1,041)

Cymunedau Bodedern 764 o etholwyr (rhagamcenir 790); Cylch-y-garn 594 o etholwyr (rhagamcenir 614); Llannerch-y-medd 956 o etholwyr (rhagamcenir 990); Llanfachreth 423 o etholwyr (rhagamcenir 436); 6 Talybolion 3 4,494 1,498 -9% -14% 4,643 1,548 -9% -12% Llanfaethlu 397 o etholwyr (rhagamcenir 412); Mechell 958 o etholwyr (rhagamcenir 985); a Thref Alaw 402 o etholwyr (rhagamcenir 416).

Cymunedau Amlwch 2,560 o etholwyr (rhagamcenir 2,649); Llanbadrig 997 o etholwyr (rhagamcenir 1,021); 9 Twrcelyn 3 5,292 1,764 7% 1% 5,460 1,820 7% 4% Llaneilian 897 o etholwyr (rhagamcenir 926); a Rhosybol 838 o etholwyr (rhagamcenir 864)

Cymunedau Bryngwran 601 o etholwyr (rhagamcenir 615); Bodffordd 751 o etholwyr (775 rhagamcenir); Llangefni 3,500 o etholwyr (rhagamcenir 3,620); Trewalchmai 692 o etholwyr (rhagamcenir 717); 10 Canolbarth Môn 3 6,173 2,058 25% 18% 6,368 2,123 25% 21% a wardiau Llanddyfnan 477 o etholwyr (rhagamcenir 491), Llangwyllog 94 o etholwyr (rhagamcenir 90) a Thregaean 58 o etholwyr (rhagamcenir 60) yng Nghymuned Llanddyfnan

Cymunedau Llanfaelog 1,275 o etholwyr (rhagamcenir 1,312); Llanfair-yn-Neubwll 940 o etholwyr (rhagamcenir 961) 11 Llifôn 2 3,949 1,975 20% 13% 4,059 2,030 19% 16% a'r Fali 1,734 o etholwyr (rhagamcenir 1,786) 30 49,484 1,649 51,059 1,702

Unwarded communities in Red Y gymhareb yw nifer yr etholwyr fesul cynghorydd Community wards in Green Cynhwysir nifer yr etholwyr ar gyfer 2011 a 2016 (mewn cromfachau) yn nisgrifiad yr adrannau etholiadol hynny *Wardiau cymunedol fel yr oeddent yn bodoli cynCyflwynwyd arolwg Cyngor y ffigurau Sir arYnys gyfer M niferôn o yrdrefniadau etholwyr etholiadolgan Gyngor Gorchymyn Sir Ynys M (Wardiauôn Tysilio a Chadnant ym Mhorthaethwy a

2011 2016

Mwy na ± 50% o'r Cyfartaledd Sirol 0 0% 0 0% Rhwng ± 25% a ± 50% o'r Cyfartaledd Sirol 0 0% 0 0% Rhwng ± 10% a ± 25% o'r Cyfartaledd Sirol 4 36% 4 36% Atodiad 3 Rhwng 0% a ± 10% o'r Cyfartaledd Sirol 7 64% 7 64%

Mwy na ± 50% o 1:1,750 0 0% 0 0% Rhwng ± 25% a ± 50% o 1:1,750 0 0% 0 0% Rhwng ± 10% a ± 25% o 1:1,750 5 45% 4 36% Rhwng 0% a ± 10% o 1:1,750 6 55% 7 64% Atodiad 4 Atodiad 4 Atodiad 5 CRYNODEB O’R CYNRYCHIOLAETHAU A DDERBYNIWYD MEWN YMATEB I’R CYNIGION DRAFFT

1. Ysgrifennodd Cyngor Sir Ynys Môn ar 20/12/11: Mae’r Cyngor yn gwrthod cynigion diweddaraf y Comisiwn Ffiniau i gyflwyno 11 o adrannau etholiadol aml-aelod i ethol 30 o Aelodau ar gyfer Ynys Môn mewn etholiad ym mis Mai 2013. Mae’r Cyngor yn credu’n gryf y byddai’r cynigion, nad ydynt wedi bod ar gael i ymgynghori’n iawn yn eu cylch, yn creu adrannau etholiadol rhy fawr; byddai hynny’n annemocrataidd o ran cyfyngu ar ystod yr ymgeiswyr, ni fyddai unrhyw atebolrwydd lleol, byddai’n anghydnaws oherwydd cyfuniadau gorfodol cymunedau gwledig a threfol gwahanol, ac ni fyddai’n darparu digon o Aelodau i alluogi’r Cyngor Sir weithio’n effeithlon; ailddatganodd y Cyngor ddymuniad cryf am adrannau etholiadol un aelod. Mae’r Cyngor yn ymrwymo i ymgysylltu’n bwrpasol ar ôl hynny â’r Comisiwn Ffiniau Llywodraeth Leol i weithio tuag at gydraddoldeb adrannau etholiadol, o ran un Aelod i 1,400 o etholwyr, a gostyngiad rhesymol yn nifer yr Aelodau.

2. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Aberffraw ar 15/12/11 a mynegodd eu gwrthwynebiadau i Gynigion Drafft y Comisiwn ar gyfer y trefniadau etholiadol i Ynys Môn yn y dyfodol. Mynegwyd pryderon arbennig mewn perthynas â’r pwyntiau canlynol: Adrannau etholiadol aml-aelod – mae’r Cyngor Cymuned o’r farn na fyddai adrannau etholiadol aml-aelod yn ymarferol mewn ardaloedd gwledig. Mae’n debygol na fyddai baich gwaith yr Aelodau yn cael ei ddosbarthu’n gyfartal - gall un Aelod fod yn byw mewn ardal fwy poblog o’r adran etholiadol, ac o ganlyniad byddai’r gofynion arno ef/arni hi yn fwy. Dylid ystyried hefyd ei bod hi’n bosibl y gallai holl Aelodau adran etholiadol aml-aelod fod yn byw yn yr un ardal - byddai hynny’n golygu y byddai rhai etholwyr yn bell iawn yn ddaearyddol oddi wrth unrhyw Aelod. Mae’r newidiadau dan ystyriaeth yn eithriadol bwysig i bobl Ynys Môn ac i ddyfodol yr ynys. Teimlir felly y dylid cynnal refferendwm er mwyn sicrhau y caiff yr holl etholwyr y cyfle i fynegi’u barn.

3. Ysgrifennodd Cyngor Tref Amlwch ar 15/12/11 ac roedd yn mynegi gwrthwynebiad cryf i’r cynigion i gyflwyno adrannau etholiadol aml-aelod i ethol 30 aelod yn lle 40.

4. Ysgrifennodd Cyngor Tref Biwmares ar 1/12/11 ac roeddent yn unfryd eu barn y dylai’r dref barhau i gael ei chynrychioli gan un cynghorydd. Roeddent yn pryderu y gallai ffurfio adran etholiadol tri aelod “Dwyrain Ynys Môn” arwain at ddealltwriaeth lai o’u barnau a’u hanghenion gan eu cynrychiolwyr ar y Cyngor Sir, a gallai olygu bod eu cymuned yn cael ei chynrychioli gan dri aelod sy’n byw y tu allan i’r dref, yn hytrach na rhywun sy’n byw yn y gymuned sydd ar gael yn fwy uniongyrchol i ymgynghori ag ef/hi. Er bod cymhareb 1,750 o etholwyr fesul cynghorydd yn gallu gweithio mewn ardaloedd trefol, roedd Cyngor y Dref o’r farn ei bod yn llai boddhaol cadw at y gymhareb hon mewn ardaloedd gwledig. Gallai arwain at lawer o etholwyr yn cael eu cynrychioli gan Gynghorwyr Sir “pell i ffwrdd”.

5. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Bodffordd ar 22/12/11 a theimlai fod y Cyngor yn gwrthwynebu Cynigion Drafft y Comisiwn am fod cefn gwlad yn colli allan, yn sgil cymysgu tref a chefn gwlad. Dim dealltwriaeth o waith a rôl Cynghorwyr, nac anghenion yr etholwyr. Pobl y sir ddylai wneud trefniadau etholiadol, nid bobl o’r tu allan.

- 1 - Atodiad 5

6. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Bodorgan ar 7/12/11 a rhoddodd ystyriaeth yn ei gyfarfod ym mis Rhagfyr i’r cynigion drafft a gyhoeddwyd yn ddiweddar ar gyfer trefniadau etholiadol diwygiedig ar Ynys Môn. Pryderon cychwynnol yr aelodau oedd y ffrâm amser byr ar gyfer yr ymgynghoriad ynghylch pwnc mor bwysig, ac roedd ganddynt amheuon hefyd ynglŷn â’r cyfarwyddyd gan y Gweinidog i’r Comisiwn. Anogwyd y Comisiwn i gofio fod yr ymgynghoriadau hyn yn ymwneud â Llywodraeth Leol, a theimlid ei bod yn hollbwysig y gall yr etholwyr ryngweithio’n hawdd â’u haelod etholedig lleol, a fydd â dealltwriaeth drylwyr o’r ardal y mae’n ei chynrychioli, ynghyd â phroblemau unigryw’r adran etholiadol benodol honno. Mewn ardal wledig fel Ynys Môn, roedd y Cyngor o’r farn nad yw adrannau etholiadol aml-aelod yn ffurf dderbyniol o gynrychiolaeth ddemocrataidd, a dymunant gofnodi gwrthwynebiad cryf i drefniadau o’r fath. Gallai trefniadau felly fod yn addas i boblogaeth drefol megis Caergybi. Roedd yr aelodau yn unfrydol yn eu cefnogaeth i adrannau etholiadol un aelod ar draws Ynys Môn wledig. Derbyniwyd bod angen lleihau nifer yr aelodau etholedig, ac y byddai Cyngor Sir â 30 o aelodau etholedig yn ddigonol. Byddai hynny’n anochel yn arwain at adolygiad hanfodol o ffiniau adrannau etholiadol, ond rhaid cynnal adolygiad o’r fath ar sail “cysylltiad” lleol a chymunedau naturiol, nid rhifyddeg bur. Mae’r erchyllterau a gynigir yn yr ymgynghoriad drafft yn gwbl annerbyniol, ac ym marn y Cyngor hwn maent yn dinistrio democratiaeth ac atebolrwydd lleol yn llwyr.

7. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Bryngwran ar 22/12/11 a gwrthwynebu’r trefniadau am y rhesymau canlynol: Byddai’n gwneud synnwyr gwell i roi Bryngwran a Threwalchmai gyda de’r Ynys, gan y gallai Bryngwran a Threwalchmai fod heb gynghorydd am fod y rhan fwyaf o’r etholwyr yn Llangefni. Bydd yn anodd i gynghorydd newydd wasanaethu ardal sydd ag adrannau etholiadol mor fawr.

8. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Cylch-y-Garn ar 22/12/11. Bu’r Cyngor Cymuned yn trafod y mater hwn. Er nad oes ganddynt unrhyw wrthwynebiad i leihau nifer y cynghorwyr, teimlwn fod yr ardaloedd sy’n cael eu cynnig yn rhy fawr. Pe bai’r ardaloedd yn llai, dim ond un cynghorydd fyddai ei eisiau, e.e. 30 o ardaloedd - 30 o gynghorwyr. Mae’r cynghorwyr sir yn cynrychioli pob ysgol yn eu hardal, ac yn mynychu cyfarfodydd yn yr ysgolion a chyfarfodydd Cynghorau Cymuned bob mis. Bydd bron yn amhosibl iddynt wneud hyn mewn ardal fwy. Mae’n bosibl hefyd y gallai cynghorydd gael ei ethol dros ran o ardal sy’n anghyfarwydd iddo/iddi, a gallai’r ardal honno golli allan wedyn.

9. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Cwm Cadnant ar 3/1/12 ac roedd yn cytuno y dylai tri chynghorydd gynrychioli’r nifer ragamcanedig gyfunol o etholwyr, sef 4,720; fodd bynnag, nid ydym o blaid cyfuno ein Cymuned ni gyda Biwmares, Llanddona a Llangoed gan y byddai’n well o lawer gennym i’n Cynghorydd Sir presennol aros yn swydd ac i gadw ein hunaniaeth ni fel Cyngor Cymuned yn gyflawn, hynny yw, un Cynghorydd i gynrychioli Biwmares, un Cynghorydd i gynrychioli Llanddona a Llangoed ac un Cynghorydd i gynrychioli Cwm Cadnant at ddiben yr arolwg hwn, faint bynnag o etholwyr sydd ym mhob achos. At hynny, nid oes gennym unrhyw wrthwynebiad i fynd at unrhyw un o’r tri chynrychiolydd i’n cynorthwyo ni gydag unrhyw faterion perthnasol, gan roi blaenoriaeth i’n Cynghorydd Sir ein hunain yng Nghwm Cadnant, a byddem yn naturiol yn gwahodd yr HOLL gynrychiolwyr i’n cyfarfodydd.

- 2 - Atodiad 5 Yn olaf, nid oes gennym unrhyw awgrymiadau gwahanol i’r enw arfaethedig Dwyrain Ynys Môn ar gyfer y cyfuniad dywededig.

10. Ysgrifennodd Cyngor Tref Caergybi ar 29/11/11 ac roedd yn derbyn y byddai dwy adran etholiadol aml-aelod yn y dref; awgrymodd eu bod yn cael yr enwau Caergybi Drefol a Chaergybi Wledig [Holyhead Urban a Holyhead Rural].

11. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llanbadrig ar 3/1/12 yn mynegi cefnogaeth i wrthod y cynigion gan y Cyngor Sir. Mae’r rhesymau fel a ganlyn: 1. Y diffyg amser i alluogi’r Cyngor Cymuned i gynnal ymgynghoriad digonol ynghylch y cynigion, gyda’r Gymuned cyn 3/1/2012 yn cael ymrwymiadau Nadolig pob un o’r Cynghorwyr Sir a’r Cynghorwyr Cymuned. 2. Maint daearyddol mawr ward etholiadol arfaethedig Gogledd Ynys Môn a fyddai’n cynnwys gallu Cynghorwyr Sir i ymgynghori â’r gymuned yn ddigonol. 3. Diffyg eglurder o ran y modd y bydd rôl Cynghorau Cymuned presennol yn cael ei hymgorffori yn y strwythur newydd. 4. Gallai buddiannau Cymuned Llanbadrig wanhau o fod yn rhan o gymuned fwy o lawer Amlwch, Porth Amlwch, Rhosybol a Llaneilian.

12. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llanddyfnan ar 21/12/11 a theimlai y byddai y cynigion yn anodd i bobl sefyll yn annibynnol, byddai’r costau’n uwch a byddai hyn yn creu mwy o waith, byddai’r adrannau etholiadol yn fwy o lawer, byddai hyd at dri chynghorydd yn ymgyrchu yn yr un ardal; nid yw hwn yn welliant democrataidd.

13. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llaneilian ar 1/12/11 a gofynnodd am i’r cyfnod ymgynghori gael ei ymestyn oherwydd gwyliau’r Nadolig, a phenderfynodd yn unfrydol i wrthod unrhyw newidiadau i etholaeth Llaneilian, sydd wedi bodoli er 1974, ac sy’n adran etholiadol lwyddiannus iawn o ran cynrychiolaeth ar y Cyngor Sir. Roedd y Cyngor yn gwrthwynebu’r newidiadau ar sail y ffaith nad oedd yn ddefnyddiol nac yn ymarferol i gymysgu wardiau trefol gyda wardiau gwledig am fod yna wahaniaethau sylweddol rhwng ardaloedd trefol a gwledig. Hefyd, mae Llaneilian yn gartref i 1,750 o etholwyr, sef y nifer angenrheidiol - ym marn y Comisiwn - i gael ei chynrychioli gan un Cynghorydd Sir.

14. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llanfachraeth ar 6/12/11 ac roeddent yn pryderu y byddai cynigion aml-aelod yn arwain at orlwytho un cynghorydd â gwaith, a byddai hyn yn niweidiol i’r etholaeth.

15. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llanfaelog ar 25/11/11 ac roeddent yn anghytuno â’r cynigion a ffurfiant adrannau etholiadol aml-aelod. Teimlent fod perygl na fyddai gwybodaeth leol gan aelodau etholedig yn yr adrannau etholiadol mwy hyn. Awgrymodd y Cyngor fod enw arall yn cael ei roi i Orllewin Ynys Môn, sef Trewan, pe bai’r cynigion yn mynd yn eu blaenau.

16. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llanfair-yn-Neubwll ar 3/01/12 ac roeddent yn pryderu bod y cynigion sy’n cael eu rhoi gerbron gan y Comisiwn Ffiniau yn cael eu rhuthro drwodd heb ymgynghori’n ddigonol â phobl Ynys Môn. Nid yw’n dderbyniol cynnal ymgynghoriad cyhoeddus pwysig dros gyfnod sy’n cynnwys cyfnod gŵyl banc y Nadolig a’r Flwyddyn newydd pan fo swyddfeydd cynghorau a llyfrgelloedd ar gau, gan fod hynny’n amddifadu’r cyhoedd o’r cyfle i weld y mapiau a’r cynigion ar gyfer adrannau etholiadol.

- 3 - Atodiad 5 Mae pobl Ynys Môn yn haeddu cael eu trin â pharch, a dylent fod yn gydradd ag etholwyr eraill yn yr awdurdodau lleol eraill yng Nghymru.

17. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llanfihangel Ysgeifiog ar 7/12/11 ac nid oedd y Cyngor Cymuned yn teimlo bod y ffordd y mae’r ardal i’w rhannu yn deg am nad yw nifer y trigolion ym mhob adran etholiadol yn gyfartal. Codwyd pryder ynglŷn â’r cyfrifoldeb mewn adrannau etholiadol sydd â mwy nag un aelod.

18. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llangoed ar 31/12/11 ar ôl trafod cynigion y Comisiwn, ac mae’r Cyngor Cymuned wedi penderfynu’n unfrydol i’w gwrthod ar y sail eu bod yn anymarferol ac na fyddent yn gost-effeithiol i drethdalwyr Ynys Môn. Ystyriwyd hefyd eu bod yn rhy ddrud i’w trefnu, yn enwedig i unrhyw aelod annibynnol.

19. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Llanidan ar 12/12/11 ac roeddent yn rhoi cefnogaeth gref i’r cynigion terfynol dyddiedig 31/8/10 [h.y. yr Arolwg blaenorol] ac maent yn dal o’r farn mai’r adroddiad hwn yw’r ffordd orau ymlaen. Mae’r adroddiad hwnnw a’r adroddiad drafft blaenorol yn cadarnhau cadw adran etholiadol bresennol Llanidan (gan gynnwys Cymunedau Llanidan a Llanddaniel Fab). Mae’r Cyngor yn parhau’n gadarn o’r farn y dylai’r adran etholiadol hon gael ei chadw fel uned ar wahân er gwaethaf arolwg pellach y Comisiwn. Mae gan yr adran etholiadol bresennol 1,325 o etholwyr sydd, yn enwedig o gofio ei bod hi’n ardal wledig iawn, yn ddigonol i warantu un aelod fel y bu’r sefyllfa yn hanesyddol. Mae’r trigolion yn gwerthfawrogi cael aelod lleol. Mae adroddiad diweddar y Comisiwn yn amlinellu adran etholiadol aml-aelod y mae’r Cyngor Cymuned yn ei gwrthwynebu’n gryf. Gall y Cyngor gadarnhau nad oes cefnogaeth leol o gwbl i’r cynnig ar gyfer adran etholiadol aml-aelod. Yng nghynigion y Comisiwn ar 31/8/10 (paragraff 6.7) dywedwyd "credwn, er budd llywodraeth leol effeithiol a chyfleus, y byddai cyngor â 36 o aelodau yn briodol i gynrychioli Sir Ynys Môn.” Ni all y Cyngor Cymuned felly ddeall sut y gall 30 o aelodau – sef gostyngiad o 25%, fod yn briodol erbyn hyn? Eto, nid ymgynghorwyd â’r etholwyr ynglŷn â’r mater hwn. Fel y dywedwyd, roedd cynigion y Comisiwn ar 30/8/10 yn lleihau nifer yr aelodau 10%, a hefyd yn cyflwyno rhai adrannau etholiadol aml-aelod mewn ardaloedd trefol. Dim ond chwe adran etholiadol oedd yn aros yr un peth. Sut bynnag, mewn rhannau eraill o Gymru, mae ardaloedd gwledig fel Llanidan yn cael eu cynrychioli gan un aelod yn unig. Nid yw’r Cyngor Cymuned yn gweld unrhyw reswm pam ddylid trin eu trigolion hwy yn wahanol. Noda’r Cyngor Cymuned Gyfarwyddyd y Gweinidog ar 28/3/11 sy’n dweud "dylai’r Comisiwn, yn y lle cyntaf, ystyried dymunoldeb adrannau etholiadol aml-aelod ledled y Sir”. Nawr bod y Comisiwn wedi ymgynghori ar hyn, ac wedi ystyried ein barnau ni, hydera’r Cyngor Cymuned y bydd y Comisiwn yn ailystyried ac yn caniatáu i adran etholiadol Llanidan aros fel ag y mae ar hyn o bryd yn adroddiad terfynol y Comisiwn. Byddai’n ddiofal ar ran y Cyngor Cymuned i beidio â chynnig sylwadau ar adran etholiadol arfaethedig De Orllewin Ynys Môn. Heblaw am fod â dau aelod arfaethedig yn hytrach na thri, nid oes fawr o rinwedd iddi. Y camgymeriad amlwg yw anwybyddu ffin naturiol hanesyddol Cors Ddyga / Afon Cefni. Mae angen i adrannau etholiadol adlewyrchu cymunedau lleol a’r amwynderau a ddefnyddiant. Felly, nid yw cynnwys Llangristiolus, ar ochr arall y gors, yn dderbyniol. Maent yn troi’n naturiol tuag at Langefni, sydd ond chwarter milltir i ffwrdd o rai rhannau o’r ward hon.

- 4 - Atodiad 5 Yn olaf, dim ond ar y sail fod y Comisiwn wedi penderfynu bod rhai i’r HOLL adrannau etholiadol yn ei adroddiad terfynol fod yn rhai aml-aelod o hyd, dymuna’r Cyngor Cymuned awgrymu dewisiadau mwy synhwyrol. Un dewis fyddai ffurfio adran etholiadol â dau aelod o adrannau presennol Llanidan a Rhosyr. Cyfanswm yr etholwyr presennol fyddai 2,983. Gallai un dewis arall, eto ar yr ochr hon o’r gors a chan adlewyrchu cymunedau lleol, gynnwys ffurfio adran etholiadol o ddau aelod o adrannau presennol Llanidan a Llanfihangel Ysgeifiog. Byddai hyn yn cadw cymuned wledig Penmynydd gyda Llanfihangel Ysgeifiog yn hytrach nag ymuno â De Canol Ynys Môn sy’n drefol. Cyfanswm yr etholwyr presennol fyddai 2,800.

20. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Mechell ar 2/1/12 a gwnaeth y pwyntiau canlynol: 1. Mae Cyngor Cymuned Mechell yn derbyn, am nifer o resymau, fod angen newid trefniadau etholiadol Ynys Môn. 2. Nid yw’r Cynllun Drafft yn cynnwys manylion ynglŷn â sut fyddai’r trefniadau arfaethedig yn cael eu gweithredu, ac felly nid oes modd cynnig ymateb ystyriol, e.e. sut fyddai’r newidiadau’n effeithio ar Gynghorau Cymuned? Sut fyddai’r atebolrwydd rhwng aelod etholedig a’i etholwyr/hetholwyr yn cael ei gynnal? Pwy fydd yr aelod cyswllt ar gyfer unrhyw Gyngor Cymuned? 3. Nid oes amser i ymgynghori ag ardaloedd cyfagos a datblygu syniadau amgen. Ceir enghraifft o hyn rhwng Cyngor Mechell a’n cymdogion yn Llanbadrig. Pe bai’r cynigion hyn yn cael eu gweithredu a bod gorsaf bŵer niwclear newydd yn cael ei hadeiladu ar safle Wylfa, byddai’r datblygiad hwn yn rhannu rhwng y ddwy adran etholiadol newydd, a byddai hynny yn ei dro yn arwain at gymhlethdodau di-rif. 4. Mae hwn yn grynodeb o ymateb Cyngor Cymuned Mechell. Cefnogwn y syniad o ad-drefnu adrannau etholiadol Ynys Môn, ond mae’r amser sydd wedi’i neilltuo i ddatblygu’r gwaith pwysig hwn yn rhy fyr o lawer, ac fel o’r blaen, bydd rhaid i ni ad-drefnu unwaith eto ymhen ychydig o flynyddoedd os na chaiff y trefniadau newydd eu hystyried yn ofalus. Gofynnwn i’r Comisiwn i oedi a chynnal ymgynghoriad go iawn. Ac i gefnogi’r farn hon, credwn y dylai unrhyw benderfyniad ynglŷn â sir ac etholaethau cymunedol Ynys Môn gael ei ohirio i ganiatáu amser i ddatblygu’r cynigion yn drylwyr.

21. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Moelfre ar 3/1/12 ac roedd yn dymuno gwneud y sylwadau canlynol: Mae ein Cyngor Cymuned yn gwrthod ac yn gwrthwynebu’r cynigion diweddaraf i gyflwyno 11 o adrannau etholiadol aml-aelod i ethol 30 o aelodau ar gyfer etholiadau Ynys Môn ym mis Mai 2013 - byddai’r cynnig yn creu adrannau etholiadol rhy fawr, ni fyddai unrhyw atebolrwydd lleol, a byddai’n anghydnaws oherwydd cyfuniadau gorfodol cymunedau gwahanol; ni fyddai ychwaith yn darparu digon o aelodau i alluogi’r Cyngor Sir weithio’n effeithlon. Gallai hefyd godi’r mater difrifol o fod yn fwy dryslyd i etholwyr gan na fyddant yn gwybod pwy yw eu haelod etholedig mewn adrannau etholiadol aml-aelod, ac ni fydd unrhyw sicrwydd y bydd y baich gwaith yn cael ei rannu’n gyfartal – nodwn ein bod yn ffafrio adrannau etholiadol un-aelod yn gryf iawn, ond rydym yn ddigon realistig i gytuno fod cael adrannau etholiadol aml-aelod yn opsiwn mewn rhai o’r trefi a’r pentrefi mawr iawn. Nodwn fod yr Aelod Cynulliad Ceidwadol ac Aelod Cynulliad y Democratiaid Rhyddfrydol wedi lleisio’u barn ynglŷn â’r cynigion, a chytunwn yn llwyr â’u sylwadau mai bwriad y Gweinidog yw ‘trin a thrafod y ffiniau a’r system etholiadol dim ond i gyflawni’r canlyniad sydd orau ganddo ef ei hun’ - mae’n tybio’n anghywir mai’r

- 5 - Atodiad 5 Cynghorwyr Annibynnol ar Ynys Môn sydd ar fai am y sefyllfa maent ynddi ar hyn o bryd, ond nid yw hyn yn wir - nid yw’r broses yn ymwneud â mater mor bwysig wedi bod yn ddigonol i alluogi cynnal ymgynghoriad llawn a fydd yn effeithio ar yr ynys ymhell ar ôl cyfnod y Gweinidog presennol yn ei swydd, Gweinidog sydd â’i fryd ar oedi’r etholiadau lleol ar Ynys Môn.

22. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Pentraeth ar 19/12/11 ac nid oedd yn derbyn cynigion drafft y Comisiwn; rhoddodd y rhesymau canlynol – 1. Ni fydd adrannau etholiadol aml-aelod yn gweithio ac eithrio, efallai, yn ardaloedd mwy poblog yr ynys. 2. Mae’r adrannau etholiadol yn rhy fawr, a’r teimlad yw na fyddai Cyngor Sir â 30 o Aelodau yn gallu gweithredu’n effeithlon. Byddai Cyngor gyda 34-36 o Aelodau yn fwy derbyniol.

23. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Penmynydd ar 22/12/11 ac roedd yn gwrthwynebu’r newidiadau arfaethedig ar y sail ganlynol: Mae Penmynydd yn lleoliad gwledig. Nid yw cyfuno’r gymuned gyda threfi yn dderbyniol, ac ni fyddai’n gweithio. Mae’r cyngor yn gwrthod y cynnig i gyflwyno 11 o adrannau etholiadol aml-aelod am eu bod yn teimlo na fyddai’r etholwyr yn cael eu cynrychioli’n deg. Byddai’n annheg disgwyl i etholwr ddewis pa gynghorydd i fynd ato/ati am help neu gyngor. Gallai etholwyr a chynghorwyr fod dan anfantais yn sgil cynghorwyr â phersonoliaeth gryfach yn llwyrfeddiannu’r ardal. Mae’r ardaloedd yn rhy fawr i’w cynrychioli’n deg.

24. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Rhoscolyn ar 16/12/11 ac roeddent yn pryderu bod y trefniadau etholiadol arfaethedig yn fawr iawn, ac na fyddai trefniadau aml- aelod yn darparu trefn fwy democrataidd – yn enwedig lle mae ardaloedd trefol a gwledig i’w cyfuno, ac ni fyddai baich gwaith y cynghorydd yn hawdd i’w rannu’n gyfartal.

25. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Rhosybol ar 7/12/11 ac yn dilyn trafodaethau rhwng aelodau Cyngor Cymuned Rhosybol ynglŷn â chynnwys y cynigion drafft ar gyfer y trefniadau etholiadol ar Ynys Môn yn y dyfodol, gobeithiant y caiff y pwyntiau canlynol eu hystyried cyn gwneud penderfyniad. 1. Yn flaenorol fe wnaeth y Cyngor Cymuned wrthwynebu hollti pentref Penysarn yn ddau yn ystod y cynigion gwreiddiol ar ddechrau’r flwyddyn. 2. Mae adran etholiadol Llaneilian yn gyfan gwbl o fewn y gofynion yn barod.

Yn ychwanegol at yr uchod:

3. Mae’r cynigion sydd gennym heddiw yn wahanol iawn i’r rheiny a dderbyniwyd ar ddechrau’r flwyddyn. 4. Mae adran etholiadol Llaneilian wedi bodoli ers bron i 40 mlynedd, ac mae’n cynnwys cyfanswm nifer o etholwyr sydd yn dal o fewn y targed o 1,750. 5. Mae’r aelodau’n teimlo’n gryf ac yn gwrthod yr awgrym i uno gyda Chemaes, Amlwch a Llaneilian gyda’r nod o greu adran etholiadol Gogledd Ynys Môn. 6. Teimlir hefyd y byddai creu adran etholiadol o’r math hwn yn cymysgu ardaloedd gwledig a threfol gyda’i gilydd yn ormodol.

Er yr anfonwyd y llythyr uchod o fewn yr amser penodedig, h.y. cyn y dyddiad cau ar 3 Ionawr 2012, dymuna’r Cyngor nodi nad oedd yn hapus fod y dyddiad cau mor

- 6 - Atodiad 5 agos at ddechrau’r Flwyddyn Newydd, gan na fyddai llawer o Gynghorau wedi cael y cyfle i drafod y ddogfen ddrafft ac ymateb iddi.

26. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Trearddur ar 3/12/11 a theimlai fod y strwythur i weld yn tueddu tuag at gynrychiolaeth wleidyddol ac nad yw’n cyfuno ardaloedd tebyg gyda’i gilydd. Ni fydd cyfuno ardaloedd trefol a gwledig yn gweithio. Mae’r Cyngor Cymuned yn eithaf hapus gyda’r trefniadau etholiadol presennol sy’n cydymffurfio â nifer yr etholwyr yr ystyrir eu bod yn addas gan y Comisiwn. Nid oedd y trefniadau i weld yn ddemocrataidd, ac mae pryderon ynghylch gweithrediad adrannau etholiadol aml-aelod.

27. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Tref Alaw ar 3/1/12 yn datgan nad yw barnau Cyngor Cymuned Tref Alaw wedi newid ers arolwg 2009/10. Hynny yw, nid ydynt yn derbyn y cynigion fel maent wedi’u drafftio. Er bod y cynigion drafft yn mynd rhywfaint o’r ffordd i sicrhau niferoedd cyfartal o bleidleiswyr fesul cynghorydd, mae bron i 600 o etholwyr o hyd rhwng yr ardaloedd uchaf a’r ardaloedd isaf. Hefyd, mae rhai o’r ardaloedd daearyddol arfaethedig yn mynd yn anhylaw o ran maint. Gan ystyried datblygiad arfaethedig gorsaf Pŵer Niwclear Wylfa B, a allwn ni awgrymu y byddai’n decach ac yn gwneud mwy o synnwyr i gynnal yr arolwg hwn yr un pryd â gweddill Cymru, pan fyddai gwybodaeth gliriach ar gael i ni bryd hynny o bosibl ynglŷn â’r lefel mewnfudo i’r Ynys a ddaw yn sgil y datblygiad hwn.

28. Ysgrifennodd Cyngor Cymuned Trewalchmai ar 8/11/11 ac roeddent yn pryderu bod angen i’r broses gael ei hesbonio iddynt yn bersonol, a bod y cyfnod ymgynghori’n rhy fyr. Roedd y Cyngor yn cytuno gyda lleihau nifer y cynghorwyr o 40 i 30, ond roeddent yn gwrthwynebu uno ardaloedd gwledig gydag ardaloedd trefol, ac yn dymuno bod adran etholiadol bresennol Bryngwran yn cael ei chynnwys yn gyfan yn Adran arfaethedig De Ddwyrain Ynys Môn.

29. Ysgrifennodd Albert Owen AS - Ynys Môn - ar 21/12/11 ac mae Mr Owen o’r farn fod y gostyngiad arfaethedig o 25% yn nifer y cynghorwyr yn ormodol, a gallai effeithio ar lywodraethu’r Cyngor Sir a’i allu i weithio’n effeithiol. Er bod Mr Owen yn parchu’r ffaith fod cylch gwaith penodol gan y Comisiwn sy’n ei rwymo mewn deddfwriaeth o ddeialog ehangach, teimla ei bod hi’n bwysig ystyried ffactorau i sicrhau bod trefniadau etholiadol y dyfodol yn adlewyrchu hunaniaethau lleol a hunaniaethau’r ynys gyfan. Nid bwriad Mr Owen yw datod gwaith y Comisiwn yn llunio ffiniau, gan ei fod, yn ddiau, wedi edrych ar lawer o ffactorau wrth lunio’i gynigion drafft. Serch hynny, mae Ynys Môn yn unigryw, ac mae ei threfniadau etholiadol a’i chynrychiolaeth etholiadol wedi adlewyrchu hyn ers ei statws fel sir yn y 1530au. Mae gan Ynys Môn ychydig o dan 50,000 o etholwyr; mae ganddi ffin naturiol ac amryw o hunaniaethau cymunedau lleol. Mewn llawer o ffyrdd mae’r rhain wedi ffurfio o amgylch ei phrif drefi; AmIwch yn y gogledd, Biwmares yn nwyrain Ynys Môn, Caergybi yn y gorllewin, Porthaethwy yn y de a thref Llangefni yng nghanol Ynys Môn. Mae’r Comisiwn i ryw raddau wedi adlewyrchu hyn mewn meintiau poblogaethau. Fodd bynnag, teimlai Mr Owen y dylid rhoi mwy o bwyslais i’r pum dref ac adnoddau a swyddfeydd y Cyngor Sir a sefydlwyd i ffurfio cyswllt rhwng y Cyngor a’r cyhoedd. Bydd hyn yn galluogi mwy o fynediad o lawer, a bydd yn dod â’r Cyngor yn agosach at yr etholwyr, ac yn galluogi Cynghorwyr i gael mwy o gyswllt â’r etholwyr; bydd hynny yn ei dro yn gwella democratiaeth leol.

- 7 - Atodiad 5 Credai Mr Owen na fyddai 30 o aelodau yn ddigonol o bosibl i ddarparu llywodraethu a chynrychiolaeth effeithiol i Ynys Môn. Gan ystyried Gweithrediaeth o ddyweder chwech, ynghyd ag arweinydd, chwe chadeirydd craffu, cadeirydd cynllunio ac arweinydd dinesig (Cadeirydd Sir), mae hyn yn gadael ond 15 aelod i ddarparu gwasanaeth craffu o wasanaethau hanfodol ac amwynderau. Byddai Cyngor o rhwng 33-35 aelod yn darparu cynrychiolaeth well a chraffu mwy effeithiol. I gael y tri aelod ychwanegol, byddai modd gwneud y wardiau arfaethedig yn adrannau etholiadol tri aelod. I gyflawni cyngor â 35 o aelodau, byddai gan naw adran etholiadol dri aelod, a byddai gan adran etholiadol y Gogledd Orllewin (y fwyaf yn ddaearyddol) a’r adran etholiadol fwyaf, Canol Ynys Môn, bedwar aelod yr un. Byddai hyn yn rhoi cymhareb gyfartalog etholwyr/cynghorydd o 1:1,413, a 1:1,499 yn y drefn honno. Er bod yr uchod yn torri ‘cydraddoldeb’ yr egwyddor cynghorydd i etholwyr, mae’n adlewyrchu cyngor mwy atebol yn well, ac mae gwell cysylltiadau â’r cyhoedd a threfniadau craffu gwell o’r Weithrediaeth a’i phenderfyniadau ac unigrywiaeth cymuned yr Ynys. I orffen, mae cynigion y Comisiwn yn radical ac mae iddynt resymeg gadarn o ran rhifau. Fodd bynnag, cynigion drafft yw’r rhain, a chred Mr Owen y dylid eu newid i adlewyrchu natur daearyddiaeth yr ynys a’i hunaniaethau yn well. Rhaid i Gyngor effeithiol gysylltu â’i etholwyr, a byddai gwell adnoddau yn y prif drefi yn cynnig perthynas well rhwng y cyngor a’r cyhoedd. Gallai Cyngor o 30 o aelodau’n unig fethu â chyflawni’r canlyniadau dymunol. Byddai Cyngor o rhwng 33-35 o aelodau yn darparu perthynas well rhwng y cyngor ac etholwyr, byddai trefniadau craffu gwell o benderfyniadau’r cyngor, a byddai hynny wedyn yn gwella gwasanaethau ac amwynderau, ac yn bodloni’i rwymedigaethau cyfreithiol hefyd. Gofynna Mr Owen fod y Comisiwn yn ystyried y newidiadau i’r cynigion drafft. Mae’n hanfodol, yn enwedig ar ôl y cynnwrf diweddar gyda’r Cyngor Sir, fod newidiadau’n cael eu gwneud mewn modd mesuredig ac ystyriol er mwyn adlewyrchu cymunedau lleol a darparu llywodraethu lleol a democratiaeth well, a mwy atebol.

30. Ysgrifennodd Ieuan Wyn Jones AC - Ynys Môn - ar 31/12/11. Roedd Mr Jones yn deall y cyd-destun ar gyfer llunio cynigion y Comisiwn - sef edrych at gyflwyno adrannau etholiadol aml-aelod, a chael cymhareb cynghorydd i etholwyr o 1:1,750. Gwneir yr ymateb hwn ar ran Mr Jones a Phwyllgor Etholaeth Plaid Cymru ar gyfer Ynys Môn sy’n cefnogi’r penderfyniad a wnaeth y Comisiwn i leihau cymhareb yr etholwyr i roi cyfanswm o 30 o gynghorwyr. Hwn yw’r nifer isaf sy’n angenrheidiol i redeg awdurdod lleol yn effeithiol o gofio’r angen am rolau llywodraethu a chraffu. Fodd bynnag, roedd Mr Jones o’r farn fod y raddfa amser ar gyfer ymateb i ddogfen ymgynghori’r Comisiwn yn rhy fyr. Cynigiodd Mr Jones y newidiadau canlynol yn seiliedig ar yr angen i gadw cysylltiadau cymunedol cyn belled ag y bo modd:- 1. Symud Trewalchmai (692 o etholwyr) a Bryngwran (601 o etholwyr) i adran etholiadol newydd De Ynys Môn. Mae gan yr etholwyr fwy o gyswllt â gweddill yr adran etholiadol. 2. Cynigiodd Mr Jones hefyd fod Llangaffo (254 o etholwyr) a Llangeinwen (630 o etholwyr) yn cael eu trosglwyddo i adran etholiadol y De Orllewin. Mae gan yr etholwyr yma gysylltiad â gweddill yr ardal. 3. Cynigiodd fod etholwyr Llangristiolus (576 o etholwyr) a Cherrigceinwen (432 o etholwyr) yn cael eu trosglwyddo i adran etholiadol Canol Ynys Môn. Maent yn troi at Langefni yn hytrach nag adran etholiadol arfaethedig y De Orllewin. Canlyniadau’r newidiadau hyn fyddai gadael yr adran etholiadol Ddeheuol gyda chymhareb o 1:1,632 yn lle 1:1,427 yng nghynnig y Comisiwn, gadael adran

- 8 - Atodiad 5 etholiadol y De Orllewin gyda chymhareb o 1:1,673 yn lle 1:1,735 a gadael adran etholiadol Canol Ynys Môn gyda chymhareb o 1:1,848 yn lle 1:1,943. Mae’r cymarebau hyn yn agosach at y cyfartaledd ar gyfer yr ynys gyfan.

31. Ysgrifennodd Janet Finch-Saunders AC – Rhanbarth Gogledd Cymru - ar 4/1/12. Rhoddodd Ms Finch-Saunders ei syniadau cychwynnol ei hun a sylwadau ar y newidiadau arfaethedig i ffiniau llywodraeth leol ar gyfer Ynys Môn, er sylw’r Comisiwn. Mae pryderon cychwynnol Ms Finch-Saunders yn ymwneud â’r ffrâm amser byr ar gyfer ymgynghori, sef cyfnod o chwe wythnos calendr yn unig yn ei gyfanrwydd; fe’i cynhaliwyd dros y cyfnod gwyliau, a gallai fod wedi mynd heibio heb i fwyafrif yr etholwyr a’r trigolion sy’n byw yn etholaeth Ynys Môn sylwi. Dwyseir y pryderon hyn gan y wybodaeth fod y Gweinidog Llywodraeth Leol, Mr Carl Sergeant AC, wedi cyfarwyddo Comisiwn Ffiniau Llywodraeth Leol i Gymru (CFfLlLG) i “ystyried dymunoldeb adrannau etholiadol aml-aelod ledled y sir” ac, er y gwerthfawrogir y gallai hyn, mewn rhai adrannau etholiadol, greu sefyllfa fwy cytbwys a democrataidd, rhaid cydnabod hefyd y gall rhai adrannau etholiadol gael eu gwasanaethu’n well gan statws un aelod, ac eto, byddai Ms Finch-Saunders yn dymuno i’r broses ymgynghori roi adlewyrchiad gwir a chywir o farnau’r trigolion lleol. Mae’n deg dweud y cydnabyddir ac y gwerthfawrogir yn eang fod angen arolwg o’n hetholaethau, er mwyn cael niferoedd etholwyr mwy cyfartal a chyson i’w gwasanaethu gan y Cynghorwyr etholedig, ac ni ddylai Ynys Môn fod yn eithriad; ond dylai gofyniad i leihau nifer y cynghorwyr ryw 25 y cant, ym marn Ms Finch-Saunders, gael ei ganiatáu a’i gymeradwyo gan yr etholwyr eu hunain gan y gallai gostyngiad mor fawr o ran maint achosi diffyg hyder cyffredinol yn y broses ei hun o gynnal arolwg ffiniau. Gallai hyn yn ei dro arwain at bryderon pellach, a chynsail sy’n peri gofid braidd i’w weinyddu ymhellach mewn etholaethau eraill ledled Cymru gyfan. Yn olaf, ymddengys fod yr ehangder daearyddol a’r ffactorau demograffig o fewn y strwythur cyffredinol ar gyfer newid yn dangos diffyg gwybodaeth leol gwirioneddol, ac mae i weld yn sylfaenol ddiffygiol, am yr ymddengys fod esgeulustod pendant o ran cydnabod y cymunedau naturiol, ac mewn rhai achosion, eu rhwystrau naturiol eu hunain – mae Cors Ddyga yn un enghraifft. Gallai cyfuno’r ardaloedd trefol a gwledig hyn gyda’i gilydd mewn un adran etholiadol arwain at faterion anghydraddoldeb posibl, a rhaid cydnabod hyn a rhoi ystyriaeth ddyledus iddo.

32. Ysgrifennodd y Cynghorydd H.E. Jones - Llanidan - ar 20/12/11; mewn perthynas â’r arolwg pellach dyddiedig Tachwedd 2011, a gwnaeth nifer o sylwadau cyffredinol i ddechrau. Er ei fod yn derbyn fod y Comisiwn yn dilyn Cyfarwyddyd newydd gan y Gweinidog, mae’r arolwg pellach hwn yn gwbl wahanol i adroddiad terfynol y Comisiwn dyddiedig 31/8/10. Cefnogwyd yr adroddiad hwnnw’n ysgrifenedig gan y Cynghorydd Jones a Chyngor Cymuned Llanidan. Yn yr adroddiad hwnnw, ac mewn cynigion drafft blaenorol, roedd adran etholiadol Llanidan i aros yr un fath. Yn wir, roedd adroddiad 31/8/10 yn lleihau cyfanswm nifer yr etholwyr 10%, ac yn cyflwyno nifer o adrannau etholiadol aml-aelod mewn ardaloedd trefol. Mae arolwg diweddar y Comisiwn yn cynnig lleihau nifer yr aelodau 25%, i 30 aelod. Byddai gostyngiad o’r fath yn ei gwneud hi’n anodd iawn rhedeg y Cyngor, a byddai’r swyddi gweithredol yn mynd yn ymrwymiadau amser llawn. Gallai rôl aelodau newid gan y byddai ganddynt gryn dipyn yn llai o amser yn eu hadrannau etholiadol. Bu’r Cyngor Sir yn trafod y mater hwn yn ddiweddar, ac mae’n cefnogi gweithio gyda’r Comisiwn i sicrhau un aelod i bob 1,400 o etholwyr, a fyddai’n golygu rhyw 35

- 9 - Atodiad 5 o Gynghorwyr. A allai’r Comisiwn roi ystyriaeth i hyn, yn enwedig gan y byddai’n symud o’r sefyllfa bresennol, sef rhyw un aelod i bob 1,200 o etholwyr? Y prif fater a godwyd yn lleol yw cynigion y Comisiwn ar gyfer adrannau etholiadol aml-aelod i gyd. Nid yw’r Cynghorydd Jones wedi cyfarfod ag unrhyw un sydd wedi croesawu’r cynnig. Mae Llanidan yn adran etholiadol wledig iawn, ac mae’r trigolion yn gwerthfawrogi cael un aelod lleol yn cynrychioli’u buddiannau. Nid ydynt am i’r sefyllfa hon gael ei gwanhau drwy uno â chymunedau eraill nad oes ganddynt unrhyw gysylltiad gwirioneddol â hwy. Yn eich adroddiad dyddiedig 31/8/10 (para 3.7d) dywedodd y Comisiwn "… ystyrir na ddylid gwneud penderfyniadau i newid patrwm presennol adrannau etholiadol sydd ag un neu sawl aelod oni bai bod yr etholaeth yn gyffredinol yn cefnogi'r newid cyn belled y gellir gofyn am eu barn yn unol â'r gofyniad i ymgynghori yn Adran 60 o’r Ddeddf”. A ellid esbonio felly sut mae’r Comisiwn yn cydymffurfio â’r Ddeddf, a pha dystiolaeth sydd gan y Comisiwn fod cefnogaeth gyffredinol i’r cynigion? Mae’r Cynghorydd Jones wedi awgrymu’n gadarn y dylai unrhyw newidiadau i adrannau etholiadol aml-aelod gael eu cyfyngu i ardaloedd trefol lle gallent adlewyrchu cymunedau lleol, a’r gwasanaethau a’r amwynderau a ddefnyddiant. Bydd y newidiadau arfaethedig, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig, yn ffafrio pleidiau gwleidyddol yn hytrach nag aelodau annibynnol sy’n dymuno cynrychioli eu cymunedau eu hunain. Bydd yr adrannau etholiadol yn mynd yn rhy fawr o lawer. Bydd democratiaeth leol yn gwanhau, a bydd trigolion, os byddant yn pleidleisio, yn gwneud hynny yng nghyswllt pleidiau gan na fyddant yn dod i adnabod ymgeiswyr annibynnol. Teimlai’r Cynghorydd Jones fod y Comisiwn yn mynd i’r afael â’r mater o geisio sicrhau bod gwerth pleidlais pob etholwr yr un fath gan nad yw’r sefyllfa bresennol, sef bod gan un adran etholiadol ryw draean o etholwyr yr un fwyaf. Fodd bynnag, mae rhai gwahaniaethau sylweddol yng nghynigion y Comisiwn o hyd. ran sut mae’r cynigion newydd, yn fwy penodol, yn effeithio ar sefyllfa adran etholiadol Llanidan, nid oes fawr o rinweddau ynddynt ac eithrio bod â dau aelod yn hytrach na thri. Y camgymeriad amlwg yw anwybyddu ffin naturiol hanesyddol Cors Ddyga ac Afon Cefni. Mae cynnwys Llangristiolus yn yr adran etholiadol, yr ochr arall i’r gors, yn afresymegol. Yn ogystal, mae gan drigolion ar ochr arall y gors gysylltiad cryf â Llangefni am wasanaethau ac amwynderau, ond ar yr ochr hon, i’r de, mae pobl yn troi mwy tuag at y pontydd a Bangor. Gofynnodd y Cynghorydd Jones i drigolion lleol hefyd - pe na baech yn cael unrhyw ddewis, a bod rhaid i chi gyfuno ag adrannau etholiadol eraill, pa un fyddai’n well gennych? Dywedodd y Cynghorydd Jones eto mai eu barn hwy a barn Cyngor Cymuned Llanidan oedd pe bai rhai adrannau etholiadol gwledig un-aelod yn cael eu caniatáu yn adroddiad terfynol y Comisiwn, yna dylai adran bresennol Llanidan fod yn un o’r rheiny. Os nad oedd unrhyw ddewis heblaw am adran etholiadol aml-aelod, yna’r farn oedd mai opsiwn uno ag adran Rhosyr oedd y gorau. Byddai’r opsiwn hwn ar yr ochr hon o’r gors, a chan adlewyrchu rhai cysylltiadau cymunedol a chysylltiadau amwynderau lleol, yn ffurfio adran etholiadol â dau aelod o adrannau presennol Llanidan a Rhosyr. Cyfanswm nifer bresennol yr etholwyr fyddai 2,983 = 1,491 fesul cynghorydd. Opsiwn arall oedd cyfuno â Llanfihangel Ysgeifiog. Er mwyn caniatáu ar gyfer dau aelod, mae’n debyg y byddai angen cadw cymuned wledig Penmynydd yn yr adran. Cyfanswm nifer bresennol yr etholwyr fyddai 2,800 = 1,400 fesul cynghorydd. Roedd y Cynghorydd Jones yn gwerthfawrogi nad yw’r Comisiwn, oherwydd Cyfarwyddyd gan y Gweinidog, wedi gwneud ei waith cyn-ymgynghori arferol, ac felly ni ellir disgrifio rhai o gynigion y Comisiwn fel y rhai sy’n cydweddu orau. Yn wir,

- 10 - Atodiad 5 mae’r broses ymgynghori a chefnogaeth gan etholwyr yn ymhell islaw hynny sy’n dderbyniol ym marn y Cynghorydd Jones. Mae’r newidiadau a gynigir yn radical ac yn ddadleuol iawn ac ni ddylid eu rhuthro, yn enwedig gan y gallant fod yma i aros am genhedlaeth. Nododd y Cynghorydd Jones fod Cyfarwyddyd y Gweinidog dyddiedig 28/3/11 yn dweud "dylai’r Comisiwn yn y lle cyntaf ystyried dymunoldeb adrannau etholiadol aml-aelod ledled y Sir". Roedd y Cynghorydd Jones yn hyderu, o ailystyried, y bydd y Comisiwn bellach o’r farn nad ydynt yn ddymunol; yn wir, nid ydynt yn cynnig unrhyw fuddion i’r trigolion mewn adrannau gwledig a thraddodiadol fel Llanidan. Hyderai’r Cynghorydd Jones hefyd y byddai’r Comisiwn felly yn cynnig yn ei adroddiad terfynol cadw adran etholiadol bresennol Llanidan.

33. Ysgrifennodd y Cynghorydd O Glyn Jones - Aberffraw - ar 4/1/12 gan gyfeirio at y cynigion, a gwnaeth sylwadau fel a ganlyn - Mae’r “Cyfnod ymgynghori” 28 diwrnod honedig yn gwbl annheg gan ystyried cyfnod y Nadolig – yn enwedig gan y bydd gweddill Cymru yn elwa o gael bron i 4 blynedd o ymgynghori! Nid yw 30 o Aelodau yn ymarferol. Mae’n gwbl groes i adnewyddu democrataidd. Mae gan etholwyr Ynys Môn yr un hawliau â holl drigolion eraill Cymru. Mae’r cynnig yn gwbl annemocrataidd.

34. Ysgrifennodd y Cynghorydd C McGregor - Llanddyfnan - ar 30/12/11 yn derbyn bod gostyngiad o ran cynrychiolaeth Cynghorwyr yn anochel ar Gyngor Sir Ynys Môn; fodd bynnag, rhaid i’r gostyngiad beidio â bod gymaint y byddai’n peryglu effeithlonrwydd y Cyngor wrth weinyddu Llywodraeth Leol ar Ynys Môn. Byddai cynigion y Comisiwn i leihau aelodau 25% yn creu anawsterau mawr o ran gweithredu Llywodraeth Leol effeithlon, ac fe’i gwelir fel “esgus” posibl am gyfuniadau gorfodol o Awdurdodau Lleol maes o law. Roedd y Cynghorydd McGregor yn gwerthfawrogi bod y briff a gafodd y Comisiwn gan y Gweinidog Llywodraeth Leol a Chyfiawnder Cymdeithasol yn rhagnodol iawn. Ar wahân i gytrefi Caergybi, Llangefni a Phorthaethwy / Llanfairpwll roedd gweddill ynys Môn yn wledig o ran natur ac yn sicr nid oedd yn addas ar gyfer adrannau etholiadol aml-aelod, gan fod hynny’n gwanhau democratiaeth nid yn ei gryfhau. Ar hyn o bryd mae’r Cynghorydd McGregor yn gwasanaethu’r adran etholiadol fwyaf o bell ffordd, o ran erwau, ar Ynys Môn, a chymerodd dair wythnos lawn i ymweld â phob un o’r etholwyr yn yr adran etholiadol oherwydd natur wasgarog yr ardal. Nid yw cynigion y Comisiwn i rannu’r adran etholiadol yn ddwy yn broblem; yn hytrach ei chynnwys yn unedau daearyddol mwy Canol Ynys Môn a Gogledd Ddwyrain Ynys Môn sy’n peri pryder i’r Cynghorydd McGregor, gan yr ymddengys ei fod yn dileu atebolrwydd i’r etholwyr o’r sefyllfa. Roedd y Cynghorydd McGregor yn gwerthfawrogi’n llawn yr anawsterau o ran bodloni’r targed angenrheidiol o 1:1,750; fodd bynnag, ymddengys bod anghysondeb yn eich cynigion. Pam ddylai Porth Ynys Gybi [Holy Island Port] ac Ynys Gybi Wledig er enghraifft, gyda ffigur etholiadol cyfunol o 8,902 gael chwe Chynghorydd gyda chymhareb 1:1,483, pan fyddai pum Cynghorydd mewn gwirionedd yn rhoi cymhareb o 1:1780. Mae hon yn ardal gymharol hawl i ganfasio ynddi a’i chefnogi’n ddemocrataidd o gymharu ag ardal gyfagos Gogledd Orllewin Ynys Môn, a’m hardal i fy hun, Canol Ynys Môn. Ni fydd cynigion ar gyfer 11 o adrannau etholiadol aml-aelod yn hyrwyddo adnewyddu Democrataidd o gwbl.

- 11 - Atodiad 5 Mae’r cylch gorchwyl cyffredinol i Gomisiwn Ffiniau yn pennu gofyniad fod y Comisiwn yn ymgynghori â’r bobl y gallai unrhyw gynigion a wnânt effeithio arnynt. Dylai unrhyw gynigion fod yn seiliedig ar ddull o’r gwaelod i fyny ac nid yn ddyfarniad o’r brig i lawr, bydd y cyntaf yn llwyddo am fod y cyhoedd yn ei gefnogi, ac mae’r ail yn sicr o arwain at drychineb.

35. Ysgrifennodd y Cynghorydd Selwyn Williams - Tysilio - ar 23/12/11: fod Ynys Môn yn ardal wledig o gymharu â dinasoedd De Cymru, a bod newid adrannau etholiadol yn adrannau etholiadol aml-aelod yn gam rhy bell. Gyda Llywodraeth Ranbarthol ar draws Gogledd Cymru yn cael ei chyflwyno’n raddol, fe allai’r adrannau etholiadol aml-aelod hyn ymhen blynyddoedd gael eu newid yn Ddosbarthau, gan greu gostyngiadau pellach hyd yn oed yn nifer y Cynghorwyr Sir Lleol ar Ynys Môn ac yng Ngogledd Cymru’n gyffredinol. Bydd adrannau etholiadol aml-aelod ar Ynys Môn fel ardal wledig yn creu llu o gwynion o blith yr etholwyr lleol ar y sail na fydd Cynghorwyr Sir yn gallu gwasanaethu’u hetholwyr. Bydd rhaid i’r Cynghorwyr hyn weld eu lwfansau’n cynyddu’n aruthrol i dalu costau’r swyddfeydd lleol / staff a chyfarpar i wneud gwaith ar ran trigolion yr adran etholiadol honno. Bydd Cynghorwyr Sir cydwybodol sy’n ymdrin yn broffesiynol iawn â’u Gwaith Achos yn brawychu’n fawr o weld y pwysau fydd yn cael ei dargedu atynt gan etholwyr, gan y gallai fod y n well ganddynt fynd atynt hwy nag at gynghorwyr yr adrannau etholiadol aml-aelod eraill. Cynigiodd y Cynghorydd Williams fod adran etholiadol aml-aelod De Canol Ynys Môn yn cael ei henwi yn adran etholiadol Aethwy gan mai Cyngor Dosbarth Aethwy oedd yr ardal hon cyn Etholiadau Ynys Môn ym 1974.

36. Ysgrifennodd y Cynghorydd J P Williams - Gwyngyll - ar 31/12/11 mewn ymateb i gynigion y Comisiwn ar gyfer newidiadau i ffiniau llywodraeth leol ar Ynys Môn, a chynigiodd y Cynghorydd Williams y sylwadau canlynol: Mae’r Cynghorydd Williams yn cynrychioli adran etholiadol Gwyngyll sydd i’w chyfuno ag adran etholiadol Menai/ Llanfair; nid yw hynny’n debygol o ennyn llawer o gefnogaeth yn lleol, ond teimla ei fod yn gyfuniad y gall fyw gydag ef er gwaetha’r ffaith y byddai’r ardal hon yn cael ei thangynrychioli ychydig. Mae ymgais y Comisiwn i gyfartalu nifer y pleidleiswyr fesul cynghorydd wedi mynd rhywfaint o’r ffordd i leddfu’r gwahaniaeth presennol, ond mae’n dal ymhell islaw’r canlyniad angenrheidiol. Y nifer isaf o bleidleiswyr fesul cynghorydd yw oddeutu 1,355 ac fe’i ceir yng Ngybi Wledig, lle mae tri chynghorydd sir i’w dyfarnu i 4,081 o bleidleiswyr. Mae gan yr adran etholiadol gyfagos, sef Y Fali/ Rhosneigr/ Caergeiliog 3,965 o bleidleiswyr, a dyfernir dau gynghorydd sir iddi. Mae hwn yn wahaniaeth o ryw 47% yn fwy o etholwyr fesul cynghorydd mewn un adran etholiadol o gymharu ag adran arall. Mae gor-gynrychiolaeth yn Ynys Cybi, tra bod tangynrychiolaeth yng Nghanol Ynys Môn. Mae’r Cynghorydd Williams yn awgrymu bod y Comisiwn yn ystyried cyfuno dwy adran etholiadol Ynys Cybi yn un adran etholiadol â phum aelod, gyda’r cynghorydd “sy’n weddill” yn cael ei ddyfarnu i Ganol Ynys Môn. Fel arall, gall y Comisiwn fod eisiau cyfuno adran etholiadol Cybi Wledig gydag adran etholiadol Y Fali/ Rhosneigr/ Caergeiliog, gan greu adran etholiadol â phedwar aelod, gyda’r cynghorydd “sy’n weddill” yn cael ei drosglwyddo o bosibl i Ganol Ynys Môn, sy’n barth ardal dwf ddynodedig. Nid yw’r cysyniad adrannau etholiadol dau aelod yn debygol o atal y plwyfoldeb y cyhuddir cynghorwyr Ynys Môn ohono weithiau, a dylai’r Comisiwn edrych ar yr

- 12 - Atodiad 5 adrannau etholiadol hynny eto i weld a allai tair adran etholiadol dau aelod fynd yn ddwy adran etholiadol tri aelod. Gallai hyn olygu rhoi adran etholiadol Aberffraw gydag adran etholiadol Y Fali / Rhosneigr, gyda Rhosyr yn cael ei roi gydag adrannau etholiadol Brynsiencyn / .

37. Ysgrifennodd Democratiaid Rhyddfrydol Ynys Môn (ALD) ar 22/12/11 a theimlai’r blaid y byddai disodli 40 o adrannau etholiadol un aelod presennol y Cyngor Sir gydag 11 o adrannau etholiadol aml-aelod enfawr, a fyddai’n ethol 30 o Gynghorwyr Sir – gostyngiad o 25% - yn anaddas i ardal wledig fel Ynys Môn. Er y gall adrannau etholiadol aml-aelod fod yn briodol mewn sefyllfaoedd trefol, nid ydynt yn diwallu anghenion ardal wledig yn bennaf fel Ynys Môn. Byddent yn arwain at adrannau etholiadol anferth sy’n ymestyn dros ardaloedd mawr, a byddai hynny’n ei gwneud hi’n anodd iawn cysylltu â Chynghorwyr Sir – yn enwedig o gofio’r ddarpariaeth trafnidiaeth gyhoeddus wasgaredig dros lawer o’r ynys. Yn lle’r Cynigion Drafft presennol, mae ALD yn cynnig bod y saith o adrannau etholiadol presennol sy’n bodloni neu’n rhagori ar darged CFfLlLG o 1,750 o etholwyr fesul Cynghorydd Sir (rhagamcaniadau 2014) yn cael eu cadw fel ag y maent. Yna dylid trefnu’r 23 adrannau etholiadol y Cyngor Sir sy’n weddill – fel adrannau un aelod lle bo modd, gydag adrannau etholiadol aml-aelod wedi’u cyfyngu i ganolfannau trefol fel Caergybi a Llangefni. Er mwyn diwallu anghenion unigryw ardal wledig yn bennaf fel Ynys Môn, credwn y byddai’n well i nifer y Cynghorwyr Sir gael ei osod ar lefel gryn dipyn yn uwch na’r 30 a awgrymwyd. Byddai cyfyngu ar gyfansoddiad Cyngor Sir Ynys Môn i 30 o Gynghorwyr Sir, ym marn y Blaid, yn peryglu hyfywedd hirdymor Awdurdod yr ynys am fod y nifer hon ar derfyn isaf yr hyn a dybir sy’n gyflenwad ymarferol o Gynghorwyr Sir sydd eu heisiau i gynnal yr oruchwyliaeth a’r rheolaeth o ddyletswyddau’r Cyngor. Roedd y Blaid yn cydnabod yr angen i fynd i’r afael â’r anghydbwysedd annerbyniol sy’n bodoli ar hyn o bryd yn ôl ffigurau heddiw rhwng lefel y gynrychiolaeth yn adran etholiadol Tref Caergybi gyda 649 o etholwyr ar un pen y sbectrwm, a lefel y gynrychiolaeth yn adran etholiadol Llaneilian, gydag 1,735 o etholwyr ar ben arall y sbectrwm. Rhaid mynd i’r afael ag anghydbwysedd o’r fath, ond nid oes raid i hynny arwain at ddinistrio’n llwyr y strwythur adrannau etholiadol presennol y mae’r etholwyr lleol yn ei deall, ac sy’n bodloni’r gofynion er mwyn sicrhau bod “adrannau etholiadol yn parhau i adlewyrchu cymunedau lleol o ddifrif, a’r gwasanaethau a’r amwynderau a ddefnyddiant”. Am y rheswm hwn ni all y cynnig i gyflwyno 11 o adrannau etholiadol aml-aelod sy’n rhychwantu ardaloedd gwledig anferthol wasanaethu pobl leol a chymunedau’n effeithlon ac yn effeithiol.”

38. Ysgrifennodd Siambr Fasnach Caergybi a’r Fro ar 5/1/12 ar ei rhan ei hun a chan gynrychioli buddiannau busnesau bach yn yr ardal. Roedd y Siambr yn bryderus ynglŷn â’r cynigion drafft presennol ar gyfer ardal Caergybi. Mae’r Siambr a llawer o’i haelodau yn mynd at eu cynghorydd lleol pan fydd materion neu broblemau i’w trafod neu’u datrys. Mae hyn yn arbennig o wir mewn perthynas â chanol tref Caergybi, lle mae rhyw 200 o fusnesau sy’n cyflogi oddeutu 800 o bobl rhyngddynt. Nid yw’r cynigion presennol yn ystyried nac yn gwneud unrhyw lwfans ar gyfer y baich gwaith sylweddol sy’n ofynnol i gynrychioli’r nifer sylweddol hon o fusnesau ac unigolion. Yn ogystal, mae porthladd rhyngwladol prysur gan y dref, gan gynnwys yr holl faterion sy’n codi gydag unrhyw borthladd y DU sydd yn agos at wlad Ewropeaidd arall.

- 13 - Atodiad 5 Roedd y Siambr yn pryderu na fydd symud at system adran etholiadol aml-aelod yn darparu’r arbenigedd presennol mewn materion lleol sydd wedi’i ddatblygu dros nifer o flynyddoedd. Mae materion canol y dref yn mynnu sylw cynghorydd a chanddo gyfrifoldeb pendant am adran etholiadol y Dref. Roedd y Siambr yn hyderus fod y status quo yn well opsiwn o bell ffordd i’n dref ni yn benodol, ac i Ynys Môn yn gyffredinol.

39. Ysgrifennodd Malltraeth Ymlaen ‘cyf’ ar 25/11/11 ac roedd y gymdeithas gymunedol hon yn cytuno y byddai 30 aelod yn ddigonol ar Ynys Môn ac y dylai pob cynghorydd gynrychioli’r un nifer o etholwyr. Roedd y gymdeithas yn llwyr yn erbyn y syniad mai ar gyfer cymunedau trefol yn unig ond nid ar gyfer yr ardaloedd gwledig sy’n weddill y byddai trefniadau aml-aelod yn briodol. Dylai’r ardaloedd hyn sy’n weddill gynnwys 25 o adrannau etholiadol un aelod sy’n uniaethu gyda’r cymunedau o fewn eu ffiniau unigol, er y gall fod angen diwygio rhai ffiniau.

40. Ysgrifennodd Plaid Lafur Etholaeth Ynys Môn ar 15/12/11 ac roedd ar y cyfan yn cefnogi’r cynigion i newid y Ffiniau a nifer y Cynghorwyr sydd ar yr Ynys ar hyn o bryd. Mae Plaid Lafur Etholaeth Ynys Môn wedi gorfod derbyn, nid yn unig cynrychiolaeth ei haelodau, ond hefyd y dymuniad a fynegwyd yn flaenorol gan etholwyr Ynys Môn i unioni’r problemau sydd wedi bodoli o fewn y Cyngor am yr ugain mlynedd diwethaf. Fodd bynnag, cytunwyd fod gostwng nifer y Cynghorwyr 25% braidd yn rhy llym, a theimlwyd hefyd y byddai 10 o adrannau etholiadol yn gweithio’n well nag 11, a byddai dau Gynghorydd ychwanegol yn gwasanaethu’r Sir yn well. Y cysyniad fyddai cael gwared ar adran etholiadol Gorllewin Ynys Môn a’i rhannu rhwng Gogledd Orllewin Ynys Môn a De Ynys Môn. Byddai rhannu adran etholiadol Gorllewin Ynys Môn rhwng pentref Caergeiliog ac RAF y Fali yn dod â’r gymhareb pobl fesul Cynghorydd i lefel fwy derbyniol, gyda dau Gynghorydd ychwanegol yn adran etholiadol y Gogledd Orllewin, ac un cynghorydd ychwanegol yn adran etholiadol y De. Un o’r pryderon a roddwyd gerbron ynglŷn ag adran etholiadol y Gogledd Orllewin oedd ei maint daearyddol a sut fyddai tri Chynghorydd yn cynrychioli’r etholaeth yn briodol. Gyda dau gynghorydd ychwanegol, cred y Blaid, er y bydd yr adran etholiadol yn fwy, y bydd mwy o gynghorwyr i rannu’r baich gwaith.

41. Anfonodd un o’r trigolion neges e-bost ar 22/11/11 ac roedd yn cefnogi’r cynigion.

42. Anfonodd un o’r trigolion neges e-bost ar 26/11/11 ac roedd yn cytuno â’r gostyngiad yn nifer y cynghorwyr ar Ynys Môn. Roedd hefyd yn pryderu y bydd trefniadau aml-aelod yn drysu pleidleiswyr a fyddai’n tueddu gorlwytho un aelod neu’r llall. Roedd posibilrwydd hefyd y byddai ardal benodol yn cael llai o gynrychiolaeth mewn materion cynllunio pe bai nifer lai o gynghorwyr ar gael.

43. Anfonodd un o’r trigolion neges e-bost ar 4/1/12 ac roedd yn deall yr angen i ddiwygio Cyngor Sir Ynys Môn er mwyn galluogi gwelliannau effeithlonrwydd ac arbedion cost, ond roedd ganddo nifer o amheuon ynglŷn â’r newidiadau arfaethedig:- a) Mae’r Cyfarwyddyd gan y Gweinidog dros Gyfiawnder Cymdeithasol a Llywodraeth Leol yn dweud y dylai’r Comisiwn “yn y lle cyntaf, ystyried dymunoldeb adrannau etholiadol aml-aelod ledled y Sir, ac anelu hefyd at gynnig cymhareb cynghorydd i etholwyr sydd mor agos ag y bo modd i 1:1,750’. A all y Comisiwn esbonio’r sail resymegol dros gael adrannau etholiadol aml-aelod – sut

- 14 - Atodiad 5 mae hyn yn fanteisiol i drefniant y Cyngor Sir, a hefyd, sut mae hyn yn fanteisiol i’r etholwyr o ran gwella atebolrwydd y Cynghorwyr Sir i’r etholwyr, a hefyd, sut fydd hyn y newid hwn yn ei gwneud hi’n haws i’r etholwyr leisio’u barn yn Siambr y Cyngor. Beth fydd yn atal y Cynghorwyr rhag ‘rhannu’r adrannau etholiadol yn answyddogol’? b) Mae’r cynigion ar gyfer Cymuned Llanbadrig yn benodol yn ei rhoi yn yr ail adran etholiadol fwyaf ar yr ynys, gydag ardal ddaearyddol gweddol fawr a chynrychiolaeth arfaethedig o ddau Gynghorydd Sir i wasanaethu’r ardal gyfan. Mae hyn yn debygol o olygu y bydd grym etholiadol yn canoli yn Amlwch, a gallai buddiannau cymuned wledig yn bennaf gael eu boddi gan fuddiannau cymuned fwy trefol. Rwy’n siŵr bod hyn yn wir hefyd yn rhai o’r adrannau etholiadol arfaethedig eraill, a byddwn yn awgrymu y dylid rhoi ystyriaeth i gynnal llais cymunedau gwledig ar y Cyngor Sir drwy ailedrych ar y cynigion. c) Bydd y gostyngiad yn nifer y Cynghorwyr Sir, ynghyd â’r ardaloedd daearyddol mwy, yn effeithio ar allu cynghorwyr annibynnol i gymryd rhan yn y broses etholiadol, gan nad oes ganddynt fantais ‘peirianwaith plaid’ i hwyluso cyfathrebu gyda’r etholwyr. Gallai hyn orfodi pobl i ddewis rhwng y pleidiau gwleidyddol - pleidiau y mae pob un ohonynt wedi’u difwyno gan y scandalau diweddar ym myd gwleidyddiaeth sydd wedi cyfrannu at ddifaterwch pobl yn gyffredinol at wleidyddiaeth - sy’n esbonio’r niferoedd gostyngol o bobl sy’n troi allan i bleidleisio mewn unrhyw etholiad, boed yn etholiad y Llywodraeth, Cynulliad Cymru neu Llywodraeth Leol. ch) Yn olaf, pa rôl a ragwelir yn y dyfodol ar gyfer y llu o Gynghorwyr Cymunedol gweithgar iawn ar yr Ynys pe bai’r cynigion yn cael eu gweithredu – nid oes unrhyw fanylion na sylwadau ar sut fydd y sefydliadau yn cael eu heffeithio?

44. Anfonodd un o’r trigolion neges e-bost ar 3/1/12 ac roedd yn fwy nag anhapus gyda’r sefyllfa bresennol o 40 o gynghorwyr, sydd yn ôl yr adroddiadau, yn methu gweithio gyda’i gilydd er budd yr etholwyr. Mae’r manylion hyd yn hyn ynglŷn â’r newidiadau arfaethedig i’r ffiniau, a gweithio ar y cyd ar gyfer ardaloedd newydd, yn ymddangos yn ddichonadwy, ac mae iddo botensial mawr. Fodd bynnag, nid yw’r cyhoeddusrwydd mewn perthynas â’r cynigion, a negyddoldeb y Cynghorwyr ynglŷn â’r dyddiad cau ar 3 Ionawr 2012, yn rhoi cyfle i aelodau cyffredin Ynys Môn ddeall a lleisio’u barn. Yn anffodus. Nid y trigolyn yma oedd yr unig un a gredai nad yw unrhyw Gynghorydd sy’n cael ei ethol yn ddiwrthwynebiad yn ddewis da, gan nad yw’n ddewis o gwbl. Credai y dylid cael dewis bob amser, hyd yn oed os yw’r dewis: a) yn ddiwrthwynebiad; b) neu’n ddewis ‘dim aelod’ ar gyfer yr adran etholiadol honno. Felly bydd yr holl Gynghorwyr yn gweithio i gael cefnogaeth pob un o’r etholwyr. Newidiwch y difaterwch amlwg sy’n bodoli, yn ogystal â’r meddylfryd “maent yn edrych ar ôl eu busnes eu hunain yn gyntaf”, felly wrth gwrs, byddent yn gwrthwynebu’r newid o 40 aelod i 30 aelod.

45. Anfonodd un o’r trigolion neges e-bost ar 4/1/12 yn cefnogi’r newidiadau arfaethedig, a chredai y byddent o leiaf yn lleddfu’r problemau gwleidyddol ‘lefel cwter’ rydym wedi dioddef am gyfnod rhy hir fel pobl yr ynys. Mae angen cael gwared ar lawer o’r aelodau presennol, ac mae hwn yn ddull cystal ag unrhyw ddull.

- 15 - Atodiad 5

46. Ysgrifennodd un o drigolion Bodffordd ar 2/01/12 a dywedodd: 1. Byddai’n anodd cysoni ardaloedd trefol ac ardaloedd gwledig i gyflawni cymhareb 1:1,750 neu oddeutu hynny. 2. Byddai i weld yn decach lleihau nifer yr aelodau yn y Cyngor, a chymhwyso trefniadau aml-aelod yn y pump o drefi ar Ynys Môn, a threfniadau un aelod yn yr ardaloedd gwledig.

47. Ysgrifennodd un o drigolion Bryngwran ar 19/12/11 ac roedd yn pryderu y byddai uno Bryngwran gyda Llangefni yn annheg, ac awgrymodd: • Rhoi Bryngwran o Ganol Ynys Môn yn Ne Ynys Môn • Rhoi Llangristiolus o Dde Ddwyrain Ynys Môn yng Nghanol Ynys Môn • Rhoi Rhosyr o Dde Ynys Môn yn Ne Ddwyrain Ynys Môn

48. Ysgrifennodd un o drigolion Porth Llechog [Bull Bay] ar 21/12/11 ac roedd o blaid cynigion y Comisiwn ar gyfer seddi aml-aelod, a gostyngiad yn nifer y cynghorwyr.

49. Ysgrifennodd un o drigolion Gaerwen ar 15/12/11 ac roedd o’r farn fod yr ymgynghoriad yn rhy fyr, a’i fod yn lleihau nifer y cynghorwyr ormod i sicrhau bod digon o gynghorwyr ar gael i ymdopi â baich gwaith y cyngor ac ati.

50. Ysgrifennodd un o drigolion eraill Gaerwen ar 29/12/11 a chyfeiriodd at y trydydd drafft o’r cynigion ar gyfer diwygio Cyngor Sir Ynys Môn a gyhoeddwyd yn ddiweddar gan y CFfLlLG, gan ddweud fod ynddo lawer i’w gymeradwyo o ran etholwyr Ynys Môn, am y rhesymau canlynol: • rhoddwyd fformiwla dderbyniol gerbron rai blynyddoedd yn ôl, ac yn ôl hwnnw roedd 1,700 o etholwyr yn cael eu cynrychioli gan un cynghorydd; • byddai hyn yn fwy cost effeithiol i’r etholwyr; • gellid dargyfeirio’r arian a fyddai’n cael ei arbed i gefnogi gwasanaethau hanfodol ar gyfer trigolion Ynys Môn; • byddai’r adrannau etholiadol arfaethedig newydd yn sicrhau cymhareb decach etholwyr / cynghorydd ar draws yr ynys; ac • mae’r cynigion yn cynnig toriad llwyr oddi wrth y Cyngor blaenorol, cyngor a nodweddwyd gan anfedrusrwydd a brwydro mewnol. Er mwyn trigolion Ynys Môn, anogwyd y Comisiwn eto i fwrw ymlaen â’u hargymhellion, er gwaethaf barnau’r Cynghorwyr Sir ar Ynys Môn sydd wedi’u hatal o’u swyddi ar hyn o bryd.

51. Ysgrifennodd un o drigolion Llanfaelog ar 4/1/12 ac amgaeodd ei sylwadau ar gynigion arfaethedig yr Arolwg o’r Ffiniau ar gyfer Ynys Môn. Adrannau etholiadol aml-aelod gofio’r materion hanesyddol a’r gwrthdaro personol yng nghyngor Ynys Môn, a arweiniodd at ymyrraeth gan Lywodraeth Cymru, mae’r cynnig i gyflwyno adrannau etholiadol aml-aelod i weld yn wrthgynhyrchiol. Yng Nghymru, Lloegr, Iwerddon a Seland Newydd, y pwyntiau allweddol cyffredin a godwyd oedd bod brwydro mewnol a gwrthwynebiad gwleidyddol yn amlwg mewn adrannau etholiadol aml-aelod, a bod gelyniaeth bersonol rhwng aelodau yn ei gwneud hi’n amhosibl cydweithredu, yn enwedig lle mae aelodau adrannau etholiadol o bleidiau gwleidyddol gwahanol.

- 16 - Atodiad 5 Gan gadw hyn mewn cof, ystyriwyd y byddai ffurfio cyngor yn seiliedig ar adrannau etholiadol aml-aelod yn gyfan gwbl yn annoeth, ac y byddai o bosibl yn canolbwyntio ar ymladd gwleidyddol er anfantais yr adran etholiadol ac iechyd y cynghorwyr. Gostyngiad rhy fawr yn Nifer yr Aelodau Mae gostyngiad o 25% yn nifer yr aelodau i weld yn ormod o gofio dosbarthiad daearyddol y boblogaeth ar yr Ynys. Dylai ffocws niferoedd aelodau mewn amgylcheddau gwledig fod yn seiliedig ar nifer yr etholwyr fesul cilometr sgwâr, nid nifer yr etholwyr fesul cynghorydd yn unig. Byddai adran etholiadol a gynrychiolir gan un cynghorydd, a bod yr adran honno’n fawr yn ddaearyddol oherwydd dwysedd poblogaeth llai yn cael ei chynrychioli’n wael oherwydd diffyg gwybodaeth leol a phersonoliaeth leol, gan arwain at ogwydd o ran cynrychiolaeth yn yr adran etholiadol lle mae gan aelod gysylltiadau agosach. Dylid adolygu’r adrannau etholiadol gwledig o ran dwysedd poblogaeth, nid nifer gyffredinol, a fyddai o bosibl yn cynyddu nifer y cynghorwyr o 30 i 34, ond a fyddai’n cynrychioli’r pentrefi gwledig ar yr ynys yn well. Yr adran etholiadol arfaethedig fyddai Gogledd Orllewin Ynys Môn, Gogledd Ynys Môn, Canol Ynys Môn a De Ynys Môn. Dylid adolygu’r ffiniau yn yr adrannau etholiadol hyn ar sail pwysoliad dwysedd.

52. Ysgrifennodd un o drigolion Llanfairpwllgwyngyll ar 24/11/11 a chofnodwyd sylwadau’r trigolyn hwn ar gynigion gwreiddiol y Comisiwn yn y set gyntaf o argymhellion a wnaeth y Comisiwn. Roedd ei sylw bryd hynny’n beirniadu newydd- deb ychydig o etholaethau aml-aelod ar gyfer yr Ynys. Cymhwyswyd yr egwyddor yn anghyfartal. Mae’r diwygiadau presennol a gynigir gan y Comisiwn i’w croesawu. Maent yn cynnig y manteisio canlynol: 1. Mae’r gostyngiad yn nifer aelodau’r Cyngor o 40 i 30 yn creu llywodraeth ratach. 2. Mae’r ffiniau a awgrymwyd yn creu adrannau etholiadol newydd sy’n rhoi’r cyfle gorau o ran peidio â chreu cynnwrf rhwng adrannau etholiadol mewn perthynas â’r gymhareb etholwyr i gynghorwyr. 3. Mae’r ffiniau adrannau etholiadol a awgrymwyd yn llwyddo i gyd-daro â’r cynghorau cymuned priodol o fewn y ffiniau hynny. Ni all Cynghorwyr ddadlau bod teyrngarwch plwyfol yn cael ei wyrdroi. 4. Mae’r enwau y mae’r Comisiwn yn eu cymhwyso i’r adrannau etholiadol Cyngor Sir arfaethedig newydd yn cael gwared ar unrhyw frefu jingoistaidd gan unrhyw gyngor cymuned sy’n dadlau y dylai enw’r cyngor cymuned hwn neu’r cyngor cymuned acw gael ei roi i’r adran etholiadol sydd newydd ei ffurfio. 5. Mae etholaethau aml-aelod, etholaethau un aelod (ynghyd ag aelodau cynrychiolaeth gyfrannol) yn gweithio yng nghyd-destun Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Mae etholaethau anferthol yn ddaearyddol yn gweithio yng nghyd-destun cynrychiolaeth Seneddol, y Cynulliad Cenedlaethol ac Ewropeaidd. Ni welai’r trigolyn hwn unrhyw reswm pam na ddylai’r un fath fod yn gymwys i lywodraeth leol. Roedd yn feirniadol fod cyn lleied wedi’i wneud gan Lywodraeth y Cynulliad (sef a wnaeth annog gorchwyl y Comisiwn), y Comisiwn a’r Cyngor Sir i gynnwys etholwyr yn y gwaith pwysig hwn. Mae’r Cynulliad wedi datgan droeon yr angen i ymgysylltu â’r cyhoedd yn y broses ddemocrataidd, gan wastraffu’n agos at £1.75 miliwn rai blynyddoedd yn ôl, heb unrhyw welliant gweladwy, ar berswadio cynghorwyr tymor hir i gamu lawr, a cheisio cynnwys croestoriad ehangach o’r boblogaeth i wasanaethu fel cynghorwyr. Nid yw’r gorchwyl o ddiwygio ffiniau llywodraeth leol wedi gweld unrhyw fuddsoddi mewn cyfarfodydd cyhoeddus i drafod y materion hyn. Teimlai’r trigolyn hwn ei bod hi’n annigonol i’r trafodaethau gael eu cyfyngu i gyfarfodydd y Cyngor Sir a chynghorau cymuned ar yr Ynys. Maent yn cynrychioli

- 17 - Atodiad 5 buddiannau personol, nid buddiannau etholaeth sydd am weld newid. Mae’r trigolyn hwn yn gwybod o brofiad cyn lleied o’r cyhoedd fydd yn mynychu cyfarfodydd felly. Mae adweithiau cychwynnol gan gynghorwyr sir i arolwg diweddaraf y Comisiwn yn awgrymu y bydd gwrthwynebiad llawn i ddiwygio. Anogir y Comisiwn a’r Gweinidog i ddal ar y cyfle olaf hwn, ac os oes angen, gorfodi hyn fel setliad terfynol ar yr Ynys.

53. Ysgrifennodd un o drigolion eraill Llanfairpwllgwyngyll ar 28/12/11 ac, er ei fod yn derbyn yr angen i gydbwyso adrannau etholiadol Ynys Môn, ni allai’r trigolyn hwn weld sut mae cynigion y Comisiwn yn cael gwared ar yr anghysonderau hyn. Byddai cynigion y Comisiwn yn parhau i achosi gwahaniaethau mawr, e.e. y gymhariaeth aelod i etholwr yn adran etholiadol Gorllewin Ynys Môn ac adran etholiadol Ynys Gybi Wledig. Nid oedd yn hoffi’r syniad o gael adrannau etholiadol aml-aelod gan y gallai hyn arwain at ddryswch, a chynigion posibl i orelwa’n wleidyddol. Yn sicr, gellid creu unedau etholiadol sy’n cynnwys un aelod i 1,649 o etholwyr er mwyn adlewyrchu uchelgeisiau presennol y Comisiwn. Mae’r trigolyn hwn yn byw yn adran etholiadol Gwyngyll. Llanfair Pwllgwyngyll, a fydd, yn ôl cynigion y Comisiwn, yn ffurfio rhan o etholaeth De Canol Ynys Môn, ac mae i weld yn gwneud synnwyr iddo ef i ychwanegu Penmynydd at Llanfair Pwllgwyngyll gan fod ‘perthynas’ dda gan y pentrefi. Nid yw’r un peth yn wir am Llanfair Pwllgwyngyll a Phorthaethwy. Yr unig ‘berthynas’ rhwng y ddwy gymuned hon yw fod plant Llanfair yn mynd i’r ysgol uwchradd sy’n digwydd bod ym Mhorthaethwy. Byddai tynnu Porthaethwy o’r etholaeth yn gadael bwlch, ond mae [ei roi gyda] Llanddaniel yn well opsiwn hanesyddol gan yr oedd yn ffurfio rhan o hen adran etholiadol Cyngor Gwynedd. Byddai adran etholiadol sy’n cynnwys Llanddaniel, Llanfair Pwllgwyngyll a Phenmynydd yn ffurfio adran etholiadol sy’n cynnwys 3,283 o etholwyr – gellir cymharu hynny â dau gynrychiolydd ar gyfer 1,641 o etholwyr, ac, ar gyfer y dyfodol, 3,388 o etholwyr – gellir cymharu hynny â 1:1,694, sy’n cydymffurfio â chynigion presennol y Comisiwn. Os nad yw adrannau etholiadol Porthaethwy yn teilyngu dau aelod, mae gan adran etholiadol Cwm Cadnant fwy o ‘berthynas’ gyda Phorthaethwy na Llanfair Pwllgwyngyll. Yn wir, gellid dadlau bod y rhan fwyaf o gymuned Llandegfan yn croesi drwy Borthaethwy bob dydd. Yn ogystal, bydd gostwng nifer y cynghorwyr yn peri pryder o ran eu cyfrifoldebau a’r baich gwaith sy’n gysylltiedig â’r gwaith maent yn ei wneud yn yr adrannau etholiadol, gyda’r Cyngor ac fel cynrychiolwyr ar gyrff lleol. I’r cynghorydd gweithgar a chydwybodol, mae posibilrwydd y bydd ei faich/baich gwaith yn cynyddu’n sylweddol.

54. Ysgrifennodd un o drigolion Llannerchymedd ar 28/12/11 a theimlai ei bod yn resyn o beth fod y gwaith o lywodraethu’r Ynys dros y 23 mlynedd diwethaf wedi’i reoli gan etholiadau diwrthwynebiad, carfanau annibynnol cystadleuol a phleidgarwch, ac felly roedd yn croesawu ac yn cefnogi’r cynigion drafft ar gyfer adrannau aml-aelod. Croesewir hefyd yr ymgais i drefnu lefelau cynrychiolaeth yn fwy cyfartal ac yn agosach at gyfartaledd y rheiny mewn rhannau eraill o’r Dywysogaeth. Awgrymwyd y gellid mabwysiadu rhai o’r enwau o’r adrannau canoloesol fel Talybolion, Twrcelyn, Llifôn, Rhosyr a Dinaethwy, ar gyfer yr adrannau diwygiedig arfaethedig.

- 18 - Atodiad 5 55. Ysgrifennodd un o drigolion Llanfihangel Ysgeifiog ar 3/1/12 a dywedodd gan ei fod yn byw yn adran etholiadol bresennol Llanfihangel Ysgeifiog, teimla fod yr adran etholiadol newydd yn wallgof, bydd yn torri Gaerwen i ffwrdd oddi wrth Star ac yn cyfuno Gaerwen gyda lleoedd fel Brynsiencyn a Rhostrehwfa (sydd wedi’u rhannu gan gorstir), ond bydd yr unigolyn hwn gyda Phorthaethwy a Llanfair PG yn awr – sef dau bentref ANFERTHOL. Mae’n gynllun mor wallgof – rhoi ardal wledig Star gydag ardaloedd trefol anferthol Llanfair PG a Phorthaethwy. A fydd hyn yn caniatáu digon o ‘wrthwynebiad’ i’r cynlluniau? Yn y pen draw, mae’r arolwg hwn yn edrych fel gwaith wedi’i ruthro, gwaith annemocrataidd ac annheg i bobl Ynys Môn. Pam na all y Llywodraeth gyfaddef a dweud eu bod am uno Ynys Môn gyda Gwynedd, a gadael i ni benderfynu ar hyn mewn refferendwm?

56. Ysgrifennodd un o drigolion Llangefni ar 14/12/11 ac roedd o blaid cynigion y Comisiwn.

57. Ysgrifennodd un o drigolion eraill Llangefni ar 1/01/12 a rhoddodd set fanwl o gynigion a oedd yn cynnwys symud y canlynol: • Llanfihangel Tre’r Beirdd o’r Gogledd Ddwyrain i Canol Ynys Môn. • Llandrygarn o’r Gogledd Orllewin i Canol Ynys Môn. • Bryngwran o Canol Ynys Môn i Gorllewin Ynys Môn. • Bodedern o Gogledd Orllewin Ynys Môn i Gorllewin Ynys Môn. • Parc a’r Mynydd o Porthladd Ynys Cybi i Ynys Cybi Wledig • Cyfuno’r adrannau etholiadol o Dref Caergybi; London Road; Morawelon; Porthyfelin; Maeshyfryd; a Kingsland gyda thri neu bedwar aelod. Aeth y trigolyn hwn ymlaen i wneud awgrymiadau ar gyfer enwau: 1. Dwyrain Ynys Môn – Seiriol, ar ôl y Sant ac y mae ei enw’n gysylltiedig â’r ynys ym Mhenmon, y cyfeirir ati’n gyffredin fel Ynys Seiriol [Puffin Island]. 2. De canol: Menai gan mai dyma’r porth hanesyddol i’r Ynys dros y bont (pontydd). 3. De Ddwyrain: Aethwy i adlewyrchu enw’r Comisiwn Datblygu Gwledig blaenorol a fu’n gwasanaethu’r ardal hyd 1974. 4. De: Rhosyr i nodi llys Tywysog Cymru, er bod palas hefyd yn Aberffraw! 5. Gorllewin: Y Fali ac Ynys Cybi gyda chysylltiadau â’r orsaf RAF a’r ynys lai gyda Sant o’r enw hwnnw. 6. Porthladd Ynys Cybi: Caergybi: 7. Canol Ynys Môn: Llangefni fel y dref sirol a’r gefnwlad o’i hamgylch. 8. Gogledd: Llaneilian ac Amlwch, gan mai’r dref yw’r ffocws ar gyfer yr ardal hon, ond mae Llaneilian yn berthnasol yn hanesyddol. 9. Gogledd Orllewin: Twrcelyn i adlewyrchu enw’r Comisiwn Datblygu Gwledig blaenorol hyd 1974. 10. Gogledd Ddwyrain: Lligwy fel safle'r anheddiad sy’n parhau yn y rhan honno o’r ynys ers cynhanes. 11. O’r Oes Normanaidd a’r canoloesoedd roedd yr ynys wedi’i rhannu’n “gantref a chwmwd” yn cynnwys tair ardal sylfaenol: Cemais, Aberffraw a Rhosyr ar gyfer rhan y gogledd, y canol a’r de yn y drefn honno, a rhannwyd hyn ymhellach yn chwe adran arall: Talybolion, (Gogledd Orllewin) Llifôn, (Y Fali ac ati), Malltraeth, (De Orllewin), Menai (De), Dinaethwy (De Ddwyrain) a Thwrcelyn (Gogledd Orllewin), er nad yw rhai o’r enwau hyn yn cael eu defnyddio’n lleol bellach.

- 19 - Atodiad 5 58. Ysgrifennodd un o drigolion Malltraeth ar 25/11/11 ac roedd yn cytuno y byddai 30 aelod yn ddigonol ar gyfer Ynys Môn, ac y dylai pob cynghorydd gynrychioli’r un nifer o etholwyr. Roedd yn pryderu hefyd y gall trefniadau aml-aelod fod yn briodol i gymunedau trefol fel Caergybi, ond nid i’r ardaloedd gwledig sy’n weddill. Dylai’r ardaloedd hyn sy’n weddill gynnwys 25 o adrannau etholiadol un aelod sy’n uniaethu gyda’r cymunedau yn eu ffiniau unigol, er y gall fod angen newid rhai ffiniau.

59. Ysgrifennodd un o drigolion eraill Malltraeth ar 2/01/12 a mynegodd y farn nad bai’r Comisiwn yw hi fod y cynigion hyn yn gwbl wahanol i’r rheiny a roddwyd gerbron yn 2010, ond mae’r newidiadau sy’n cael eu cynnig nawr yn newidiadau mor aruthrol ei bod hi’n amhosibl i’r trigolyn hwn fel etholwr cyffredin anghytuno â chasgliad y Cyngor Sir na ddylid eu gweithredu heb ymgynghoriad lleol helaeth. Mae pryder penodol y trigolyn hwn ei hun yn ymwneud ag adrannau etholiadol aml- gynghorydd a’r risg mewn nifer o’r rhain y byddant yn cael eu rheoli gan un gymuned anghymesur o fawr. Er enghraifft, yn “Ne Ynys Môn” (dau gynghorydd), byddai gan Rosyr 5% o’r etholaeth newydd; yng "Ngogledd Ddwyrain Ynys Môn" (tri chynghorydd) byddai gan Llanfair Mathafarn Eithaf 56%; yng 'Ngogledd Ynys Môn" (tri chynghorydd) byddai gan Amlwch 48%, ac yng "Nghanol Ynys Môn" (tri chynghorydd) byddai LIangefni yn cyfrif am 60%. Os yw adrannau etholiadol aml-gynghorydd yn cael eu gorfodi ar Ynys Môn mae angen mesurau diogelu i sicrhau lleihau gymaint â phosibl y posibilrwydd bydd unrhyw oruchafiaeth yn digwydd. Mae’n anodd gweld sut gellid cyflawni hyn heb y trefniadau penodol y mae’r Comisiwn wedi’u rhoi gerbron.

60. Ysgrifennodd un o drigolion Porthaethwy ar 2/1/12 gan fynegi rhai pryderon mawr ynglŷn â’r newidiadau arfaethedig i ffiniau, fel a ganlyn:- 1. Ni ddylai unrhyw newidiadau atal cynnal yr etholiadau Cyngor Sir sydd wedi’u trefnu ym mis Mai. Mae’n annemocrataidd i ohirio etholiadau tra bod ffiniau’n cael eu hail-lunio. Cymhlethir hyn gan y ffaith mai llywodraeth awtocratig wedi’i phenodi’n wleidyddol ar ffurf Comisiynwyr sydd â gofal am lywodraeth leol ar Ynys Môn ar hyn o bryd. 2. Mae’r adrannau etholiadol arfaethedig sydd wedi’u hail-lunio mor fawr yn ddaearyddol y bydd hi’n anodd iawn i unigolion nad oes ganddynt gefnogaeth plaid wleidyddol i roi sylw i bob ardal yn y cyfnod cyn yr etholiadau. Mae hyn yn anffodus iawn ar yr adeg hon, gan y byddai’n Sir yn elwa o allu denu Cynghorwyr newydd, a hefyd, mwy o Gynghorwyr sy’n fenywod. Felly ar adeg pan ddylid fod yn annog y nifer fwyaf o bobl i gynnig eu hunain fel gweision eu cymuned, mae wedi mynd yn fwy cyfyngol. Nid yw adrannau etholiadol aml-aelod yn sicrhau ymgeiswyr effeithiol bob amser. Y rheswm am hyn yw y gall rhai aelodau fod yn gweithio’n galetach dros eu cymuned nag aelodau eraill, ond mae’n anoddach i’r etholwyr wybod pa aelod gyfrannodd fwyaf. Efallai na fydd hi’n hawdd ychwaith i wybod pa aelodau wnaeth ddyfarniadau da neu ddrwg ar ran eu cymuned. Mae hyn yn arbennig o wir pan na fydd aelodau’n cael eu hadnabod gan enw ond yn hytrach gan enw’r adran etholiadol.

61. Ysgrifennodd un o drigolion Pentraeth ar 24/11/11 ac roedd eisiau i aelod o’r Comisiwn fynychu cyfarfod o Gyngor Cymuned Pentraeth i gyflwyno’r cynigion.

62. Ysgrifennodd un o drigolion Rhostrehwfa ar 3/1/12 a rhoddodd sylwadau ar y newidiadau arfaethedig i ffiniau llywodraeth leol ar Ynys Môn i’r Comisiwn ymgynghori yn eu cylch.

- 20 - Atodiad 5 1. Mae cyfnod ymgynghori chwe wythnos yn unig yn rhy fyr o lawer, ac ar ben hynny fe’i cynhaliwyd dros gyfnod y Nadolig, gan wneud y cyfnod yn fyrrach eto i bob pwrpas. 2. Mae’r Gweinidog dros Lywodraeth Leol wedi rhoi cyfarwyddyd i CFfLlLG “dymunoldeb adrannau etholiadol aml-aelod ledled y Sir”. Mae CFfLlLG wedi gwneud hyn a byddai’r cynigion yn gwneud Ynys Môn yn unigryw yng Nghymru, gan y byddai pob un o’i chynghorwyr wedi’u hethol mewn adrannau etholiadol aml-aelod. Yn amlwg nid yw hyn yn dderbyniol, ac mae’n gyfystyr â ‘rigio’r’ system etholiadol er mwyn cael gwared ar gynghorwyr Annibynnol. 3. Yn dilyn ymlaen o bwynt (2), roedd y trigolyn hwn yn cytuno bod angen lleihau nifer y cynghorwyr, ond roedd o’r farn bod 30 yn nifer rhy fach i’r cyngor allu gweithredu a chefnogi democratiaeth. Cred y byddai 30 aelod yn unig yn ei gwneud hi’n anodd staffio gweithrediaeth a phwyllgorau amrywiol; byddai hefyd yn gwneud swydd cynghorydd yn un amser llawn, a byddai hynny’n ddigon i wneud i ymgeiswyr iau gadw draw gan eu bod eisoes mewn swyddi amser llawn, yn famau gyda phlant ac ati. Byddai’r trigolyn hwn, fodd bynnag, yn cefnogi gostyngiad yn nifer y cynghorwyr i 36 neu 35. 4. Mae adran etholiadol arfaethedig "De Orllewin Ynys Môn" yn annaturiol eithriadol am fod ffin naturiol Cors Ddyga – lle gwag, anghyfannedd – yn ei rhannu’n dwt yn ei hanner. Byddai’n fwy naturiol o lawer rhoi Llanidan/ Brynsiencyn (yn Ne Orllewin Ynys Môn) gyda’i gilydd gyda Niwbwrch a Dwyran (yn "Ne Ynys Môn"). 5. Nid yw adran etholiadol arfaethedig "Canol Ynys Môn" yn gwneud unrhyw synnwyr yn lleol ac yn amlwg ymddengys ei bod yn cynnwys “y rhannau sydd dros ben ar ôl i’r holl adrannau etholiadol eraill gael eu llunio”. Mae gwahanu cymunedau Rhostrehwfa a Llangristiolus (yn Ne Orllewin Ynys Môn) oddi wrth Llangefni (Canol Ynys Môn) yn gwbl annaturiol o ystyried eu bod yn drefi bwydo i Langefni. (Dylid nodi hefyd nad oes gan Rhostrehwfa a Llangristiolus unrhyw beth i’w wneud o gwbl â Llanidan / Brynsiencyn y maent yn rhannu adran etholiadol “De Orllewin Ynys Môn” gyda hwy ar hyn o bryd. Yn unol â hynny, dylai Rhostrehwfa a Llangristiolus ddod yn rhan o Ganol Ynys Môn, ac yn lle hynny dylid ychwanegu Bryngwran a Gwalchmai at "Gorllewin Ynys Môn". 6. O ran adrannau etholiadol Aml-Aelod, mae’r trigolyn hwn yn gallu derbyn gweld y cytrefi mawr (Caergybi, Llangefni, Porthaethwy) yn mynd yn adrannau etholiadol aml-aelod, ond nid Ynys Môn gyfan. 7. Ni theimlai’r trigolyn hwn ei bod yn dderbyniol cyfuno ardaloedd Trefol a Gwledig gyda’i gilydd yn un adran etholiadol, gan y byddai’r rhan drefol fwy poblog yn ‘sugno’ pob aelod a’r holl adnoddau. Nid yw hyn yn dderbyniol.

63. Ysgrifennodd un o drigolion Preston ar 6/12/11 ac nid oedd ganddo unrhyw sylw i’w wneud, ac ni chynigion unrhyw gyfluniadau amgen ar gyfer adrannau etholiadol ychwaith. Fodd bynnag, cynigion yr awgrymiadau canlynol o ran enwau:

"Holyhead" ar gyfer "Porth Ynys Gybi" "Trearddur" ar gyfer "Ynys Gybi Wledig" "Malltraeth and Aberffraw" ar gyfer "De Ynys Môn" "Beaumaris" ar gyfer "Dwyrain Ynys Môn" "Moelfre and Red Wharf Bay" ar gyfer "Gogledd Ddwyrain Ynys Môn" "Llanfaethlu/ Llannerch-y-Medd" ar gyfer "Gogledd Orllewin Ynys Môn" "Menai Bridge and Penmynydd" ar gyfer "De Canol Ynys Môn" "Llanidan and Llangristiolus" ar gyfer "De Orllewin Ynys Môn" "Amlwch and Llaneilian" ar gyfer "Gogledd Ynys Môn" "Llangefni and Bryngwran" ar gyfer "Canol Ynys Môn" "Cymyran Bay and Valley" ar gyfer "Gorllewin Ynys Môn"

- 21 - COUNTY OF ISLE OF ANGLESEY - FINAL PROPOSALS ATODIAD 6 SIR YNYS MÔN - CYNIGION TERFYNOL

TWRCELYN 5.292

TALYBOLION CAERGYBI 4,494 4,837 LLIGWY 4,736

YNYS CYBI 4,065 SEIRIOL CANOLBARTH MÔN 4,578 6,173

LLIFÔN AETHWY 3,949 BRO RHOSYR 5,035 3,470

BRO ABERFFRAW

2,855

A

T

O

D

I

A

D

6 Reproduced by permission of Ordnance Survey on behalf of HMSO. © Crown copyright and database right 2012. All rights reserved. Ordnance Survey Licence number 100012255. Atgynhyrchwyd â chaniatâd yr Arolwg Ordnans ar ran Llyfrfa ei Mawrhydi. © Hawlfraint a hawliau cronfa ddata'r Goron 2012. Cedwir pob hawl. Rhif Trwydded yr Arolwg Ordnans 100012255.