STUDENCKIE KOŁO NAUKOWE GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO

Tom 6

Pod redakcją Roberta MACHOWSKIEGO i Martyny A. RZĘTAŁY

SOSNOWIEC 2005 Redaktor prac Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Andrzej T. JANKOWSKI Prace Wydziału Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego nr 36

RECENZENCI: Damian ABSALON, Andrzej CZYLOK, Andrzej T. JANKOWSKI, Artur KASPRZYK, Adam ŁAJCZAK, Iwona MARKUSZEWSKA, Elżbieta PAPIŃSKA, Maria TKOCZ, Andrzej TYC, Robert SOŁTYSIK

Fotografie na okładce (fot. Mariusz Rzętała): 1. Spisz i Tatry od strony Pienin 2. Piaskownia w Bukownie 3. Zbiornik „Żelazny Most” – składowisko odpadów poflotacyjnych

Copyright © 2005 by Wydział Nauk o Ziemi Uniwersytetu Śląskiego Wszelkie prawa zastrzeżone

Wydawca:

Wydział Nauk o Ziemi UŚ ul. Będzińska 60 41-200 Sosnowiec Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ ul. Będzińska 60 41-200 Sosnowiec

Przygotowanie i druk tomu sfinansowano ze środków Wydziału Nauk o Ziemi UŚ oraz Studenckiego Koła Naukowego Geografów US w Sosnowcu.

ISBN 83-87431-69-9

Druk: Regina Poloniae, Częstochowa, n. 300 egz. Spis treści str.

WPROWADZENIE ...... 5

REFERATY I KOMUNIKATY BEATA BAŁUCHTO, PIOTR CHARA, KATARZYNA FISCHBACH, KATARZYNA FLORCZAK, ALEKSANDRA KRASZEWSKA: Ruch turystyczny w Parku Narodowym Ujście Warty ...... 9 MAGDALENA BUJOCZEK, AGATA KOPTYŃSKA: Antropogenizacja środowisk krasowych Polski ...... 19 ОКСАНА ГУТАРЕВА: Подземный карст в верховьях Лены ...... 25 JACEK KAMIONKA, JAROSŁAW BADERA: Stan zagospodarowania iłów środkowojurajskich z rejonu Zawiercia w aspekcie ochrony zasobów złóż ...... 29 MARZENA KOSZEK: Antropogenizacja stosunków wodnych na terenie Ustronia ...... 36 MICHAŁ KUC, MARTA KUKIEŁKA: Zapis neotektonicznej aktywności podłoża w obrębie Pasma Dąbrowskie- go w Górach Świętokrzyskich ...... 52 MICHAŁ KUC, IWONA WÓJCIK: Geneza i środowisko przyrodnicze zespołu Żabiniec ...... 59 НАТАЛЬЯ ПОЛЕЩУК: Экономико-географические аспекты развития въездного туризма в Беларуси ..... 65 АРТЕМ РЫБЧЕНКО, АЛЕНА КАДЕТОВА, ОКСАНА МАЗАЕВА, ЕЛЕНА КОЗЫРЕВА: Природно-техногенные факторы развития локальных геосистем Городских территорий ...... 71 MICHAŁ RZESZEWSKI: Poziom świadomości ekologicznej mieszkańców i turystów odwiedzających Międzyzdroje w świetle zagadnień zrównoważonego rozwoju ...... 78 AGNIESZKA SALASA, JOANNA KOCOT: Charakterystyka wybranych elementów mikrosiedliskowych gacka brunatnego plecotus auritus (L.) w szczelinie skalnej w podziemiach tarnogórsko-bytomskich ...... 85 WOJCIECH SMOLAREK: Ocena kształtowania się odpływu w zlewni Trzebyczki (Wyżyna Śląska) ...... 91 WOJCIECH SMOLAREK, MAŁGORZATA PAŁĘGA-KOPEĆ, MICHAŁ KOPEĆ: Charakterystyka hydrograficz- na i hydrochemiczna źródła w Psarach (Wyżyna Śląska) ...... 98 ANDRZEJ SOCZÓWKA: Prezentacja komunikacji miejskiej na planach miast w Polsce...... 105 ANNA WÓJCIK: Charakterystyka osadów wypełniających paleokoryto Wisły koło miejscowości Grzawa w Kotlinie Oświęcimskiej ...... 117 PRELEKCJE MARZENA KOSZEK: Przyroda wysp archipelagu Ertholmene ...... 127 MARTA KUKIEŁKA, ŁUKASZ PIEŃKOWSKI: Charakterystyka Pojezierza Świętokrzyskiego ...... 131 EWELINA PODLEWSKA: Jaskinia Raj – perła regionu świętokrzyskiego ...... 136

SESJE TERENOWE MAREK RUMAN, MARIUSZ RZĘTAŁA, KARINA SCHRÖDER: Społeczno-gospodarcze znaczenie Zbiornika Turawskiego ...... 141 MARCIN SOCZEK, ŁUKASZ TAWKIN: Funkcje społeczno-gospodarcze zbiornika Porąbka ...... 146

SPRAWOZDANIA ROBERT MACHOWSKI, MAREK RUMAN: Sprawozdanie z 54 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego...... 159 ŁUKASZ TAWKIN, MONIKA TROCHIM: Sprawozdanie z działalności Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego za okres od stycznia do czerwca 2005 roku ...... 161

Uwagi dla Autorów przygotowujących pracę do publikacji w opracowaniu pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” ...... 163 Wprowadzenie

Opracowanie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publikacją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Są w nim zamieszczane teksty autorstwa członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębne grupy tema- tyczne: referaty i komunikaty (jako oryginalne opracowania naukowe), prelekcje (stanowiące skrót wystąpień o charakterze naukowym i popularnonaukowym), sesje terenowe (służące upowszechnianiu szeroko rozumianej problematyki regionalnej) oraz sprawozdania podej- mujące zagadnienia z zakresu działalności i funkcjonowania Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Szósty tom opracowania „Z badań nad wpływem antro- popresji na środowisko” jest następnym z serii prac świadczących o dużym zainteresowaniu działaniami podejmowanymi przez SKNG UŚ, a jednocześnie doskonałą okazją do przeka- zania kilku uwag na temat historii koła. W październiku 2004 roku minęło 30 lat od ukon- stytuowania się w Instytucie Geografii Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwer- sytetu Śląskiego. Od tego momentu SKNG UŚ przeżywało różne okresy swojej działalności, zaznaczając się przy tym na trwale w europejskim oraz ogólnopolskim ruchu naukowym geografów jak i środowisku akademickim Uniwersytetu Śląskiego. Tradycyjnie uznawana za najważniejszy nurt działalności SKNG UŚ jest aktywność naukowa. Z jednej strony, nie bez znaczenia pozostaje fakt, iż to właśnie aktywność na polu nauki jest czynnikiem w głównej mierze przyczyniającym się do generowania środków finan- sowych niezbędnych w dalszej działalności. Z drugiej natomiast strony, daje się zauważyć coraz szersze zainteresowanie studentów naukową działalnością Koła, bowiem ta daje możli- wość pierwszych doświadczeń konferencyjnych oraz stwarza potencjalne warunki do publi- kacji własnych dokonań. Uczestnictwo w pracach naukowych realizowanych pod egidą SKNG UŚ znajduje odzwierciedlenie w rozmowach kwalifikacyjnych na studia magisterskie uzupełniające, studia doktoranckie, a nawet w rozmowach z przyszłym pracodawcą. Z tych chociażby względów działalność naukowa i popularyzatorsko-turystyczna jest szczególnie promowana w organizacji stawiającej sobie w tym względzie statutowe cele. Świadectwem tego zaangażowania są przedsięwzięcia o charakterze naukowym bądź naukowo-badawczym, które dotyczą szerokiego spektrum zainteresowań z zakresu geografii fizycznej oraz geogra- fii społeczno-ekonomicznej. Przykładem tego jest wiele spotkań naukowych o ogólnopolskim charakterze (np. Zjazdy Studenckich Kół Naukowych Geografów) zorganizowanych przez Koło. Członkowie SKNG UŚ są czynnymi uczestnikami licznych konferencji krajowych jak i zagranicznych, zdobywając nagrody i wyróżnienia za aktywność i merytoryczne zaangażo- wanie. Podkreślenia wymaga udział przedstawicieli SKNG UŚ w prestiżowych międzynaro- dowych konferencjach naukowych organizowanych przez zagraniczne ośrodki akademickie tj. „International Students Research Conference” – Ukraina; konferencje Europejskiego Stowarzyszenia Młodych Geografów EGEA – Praga, Amsterdam, Barcelona, Tallin, Kijów, Sankt Petersburg, Dijon (Francja), Essu Mois (Estonia) i ostatnio Berlin oraz Baarlo (Holan- dia). Na uwagę zasługuje również organizacja wielotygodniowych obozów naukowo- badawczych poza granicami naszego kraju np. w: Bułgarii, Danii, Chorwacji, Rosji, Mongolii, Chinach. Efektami tych przedsięwzięć są liczne prace naukowe i sprawozdania publikowane w czasopismach. W ramach działań popularyzatorskich Koło jest zaangażowane w organizację licz- nych wyjazdów naukowo-poznawczych zarówno krajowych (np. Sudety, Karpaty, Pojezierze Mazurskie, Niecka Nidziańska), jak i zagranicznych (np. Skandynawia, Chorwacja, Czechy, Słowacja, Ukraina). Inne przykłady dotyczą prelekcji i wykładów wygłaszanych w siedzibie WNoZ UŚ i licznych szkołach, organizacji tradycyjnych „Balów Geografa”, spotkań andrzejko- wych dla studentów, spotkań wigilijnych członków Koła z pracownikami WNoZ UŚ. W tego typu działalności szczególnie ważne wydają się prelekcje i wykłady, podczas których młodzi geografowie walczą o zmianę stereotypowego postrzegania geografii jako nauki ograniczającej się do znajomości atlasu. Wydaje się, że zmiana tego wizerunku w odbiorze społecznym jest kluczem do właściwego pojmowania geografii jako nauki o systemie środowiska, jego po- szczególnych komponentach oraz sferze życia i działalności człowieka. W czasie tego typu spotkań w dyskusjach wyłania się klarowna sylwetka geografa jako niezastąpionego na- uczyciela tego przedmiotu, kompetentnego urzędnika różnego szczebla instytucji admini- stracji państwowej i samorządowej oraz wysoko kwalifikowanego pracownika placówek o charakterze usługowym np. firm turystycznych. Przekazując na Państwa ręce niniejsze opracowanie życzymy, aby stało się ono nie tylko miłą lekturą, dostarczającą pozytywnych doznań naukowych, lecz również stanowiło źródło wiedzy przydatne w czasie studiów i przyszłej pracy zawodowej. Zachęcamy tym samym do włączenia się w poszukiwanie nowych rozwiązań wydawniczych poprzez realiza- cję własnych planów badawczych w ramach statutowych działań podejmowanych przez SKNG UŚ, co będzie kolejnym dowodem na aktywność studenckiego ruchu naukowego geografów i konsolidację środowiska akademickiego.

Prezes SKNG UŚ Łukasz Tawkin

Opiekun naukowy SKNG UŚ Mariusz Rzętała REFERATY I KOMUNIKATY

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 9-18

Beata BAŁUCHTO1) Piotr CHARA²) Katarzyna FISCHBACH1) Katarzyna FLORCZAK1) Aleksandra KRASZEWSKA1) 1)Koło Młodych Geografów „Geoholicy” UŁ, Łódź 2)Park Narodowy Ujście Warty, Górzyca

RUCH TURYSTYCZNY W PARKU NARODOWYM UJŚCIE WARTY

WSTĘP

Parki narodowe są najwyższą formą ochrony w Polsce. Obejmują obszary o szczegól- nych wartościach przyrodniczych, naukowych, społecznych, kulturowych i edukacyjnych, gdzie ochronie podlega całość przyrody oraz walory krajobrazowe. Celem ich tworzenia jest zachowanie różnorodności biologicznej, zasobów przyrody nieożywionej oraz odtwarzanie zniekształconych siedlisk przyrodniczych Miejsca te nie stają się jednak odizolowanymi enklawami, do których człowiek nie ma prawa wstępu. Poza wydzielonymi strefami ochro- ny ścisłej, gdzie udostępnienie turystyczne jest ograniczone lub zakazane, parki są udostęp- nione turystycznie a obejmując najlepiej zachowane i często najpiękniejsze fragmenty ro- dzimej przyrody stanowią obiekt zainteresowania potencjalnego turysty. Udostępnienie parków narodowych zwiedzającym pozwala zaspokoić wpisaną w naturę ludzką potrzebę obcowania z przyrodą, zaś funkcjonowanie muzeów i ośrodków edukacyjnych przy par- kach wpływa pozytywnie na kształtowanie świadomości konieczności ochrony przyrody wśród społeczeństwa. Atrakcyjność turystyczną obszarów chronionych dobrze wyraża liczba odwiedzają- cych je turystów, a także długość szlaków turystycznych. W ciągu ostatnich lat polskie parki narodowe odwiedzało łącznie około 10 – 11 mln. osób rocznie. Frekwencja zwiedzających w poszczególnych parkach jest bardzo zróżnicowana i wynosi od 2 tys. do około 3 mln. osób. Najwięcej turystów odwiedza dwa parki „górskie”: Tatrzański (ok. 2,7 mln) i Karkonoski (1,5 mln) oraz parki nadmorskie – Woliński ok. 1,7 mln (tab. 1). O liczbie zwiedzających decy- dują walory turystyczne (przyrodnicze i kulturowe), dostępność komunikacyjna, zagospoda- rowanie turystyczne oraz moda na odwiedzanie pewnych miejsc. Najmłodszych turystów przyciągają także imprezy dydaktyczne, konkursy przyrodnicze i ścieżki dydaktyczne.

WALORY PARKU NARODOWEGO UJŚCIE WARTY

Park Narodowy Ujście Warty jest najmłodszym spośród 23 parków narodowych w Pol- sce. Od dnia 01.07.2001 roku obszar 8037,59 ha podmokłych, rozległych łąk i pastwisk przy północno-zachodniej granicy województwa lubuskiego został objęty najwyższą formą ochro ny. Na krajobraz parku składają się głównie siedliska otwarte tj. łąki i pastwiska, poprzeci- nane siecią rowów, kanałów i rozlewisk oraz zarośla wierzbowe. Siedliska te stanowią jedną z najważniejszych w Polsce i Europie ostoję ptaków wodnych i błotnych. Wbrew temu co sugeruje nazwa parku, ujście rzeki Warty do Odry znajduje się nieco poza jego grani- cami, a nazwa odnosi się do czasów historycznych, kiedy to do XVIII wieku, na obszarze dzisiejszego parku znajdowała się śródlądowa delta rzeczna.

Tabela 1. Turystyka w parkach narodowych w 2003 roku (wg: Grzesiak, Domańska, 2004). Table1. Tourism in national parks in 2003 (after: Grzesiak, Domańska, 2004).

Nazwa parku narodowego Liczba turystów w tyś. Długość szlaków turystycznych w km Babiogórski 70 53,0 Białowieski 203 38,5 Biebrzański 33 668,4 Bieszczadzki 662 206,0 Bory Tucholskie 20 104,5 Drawieński 12 77,0 Gorczański 45 66,5 Gór Stołowych 309 123,8 Kampinowski 400 580,0 Karkonoski 1500 112,0 Magurski 55 75,0 Narwiański 6 – Ojcowski 400 23,0 Pieniński 743 34,7 Poleski 13 78,0 Roztoczański 95 53,3 Słowiński 170 144,3 Świętokrzyski 188 41,0 Tatrzański 2758 245,0 Ujście Warty 18 20,0 Wielkopolski 1200 87,5 Wigierski 100 207,6 Woliński 1700 43,6

Park Narodowy „Ujście Warty” nie należy do tzw. „oblężonych” przez turystów jak wiele innych parków w Polsce. Składają się na to głównie dwa powody: obiekt ochrony sprzyjający uprawianiu turystyki kwalifikowanej oraz niedostępność, gdyż większa część parku położona jest na terenie zalewowym. Odwiedzający park to głównie obserwatorzy ptaków, miłośnicy przyrody i wędkarze. Od chwili powstania parku rejestrowany jest wzrost natężenia ruchu turystycznego, szacowane wartości to: 10 tys. osób w 2001 r., 15 tys. w 2002 oraz 18 tys. w roku 2003 (Grzesiak, 2004). Na całkowitą liczbę osób odwiedzających park w 2003 r. składają się głównie: gru- py zorganizowane (biorące udział w zajęciach edukacyjnych), wędkarze oraz turyści indywi- dualni. Co decyduje o atrakcyjności turystycznej tych terenów? Jak piszą tutejsi: „nie ma w naszej okolicy gór, morza, a tutejszy klimat nie zaskakuje nadzwyczajną przyjaznością. Nawet jezior jest niewiele. Mamy za to dwie duże rzeki i tereny wodno-błotne z bogactwem tego, co gdzie indziej już zginęło” (Raff, 1999). Obszar parku przyciąga wykwalifikowanych ornitologów oraz tych którzy traktują „podglądanie” ptactwa jako hobby. Również cisza, spokój, możliwość spędzania czasu na łonie przyrody oraz piękno krajobrazu należą do tury- stycznych walorów „Ujścia Warty”. Odwiedzających te strony przyciąga również dziedzic- two kulturowe pobliskich ziem. Warte zobaczenia są zabytkowe przepompownie (Warniki, Słońsk, Chyrzyno), ciekawe układy urbanistyczne okolicznych wsi i miasteczek (Słońsk, Czarnów, Głuchowo, Jamno, Dąbroszyn) oraz zabytki architektury w Kostrzynie, Słońsku, Dąbroszynie (Mądrawska, Groblica, 2003).

CELE, METODY, ZAKRES CZASOWY I PRZESTRZENNY BADAŃ

W celu efektywnego wykorzystania potencjału turystycznego Parku Narodowego Uj- ście Warty konieczne jest poznanie preferencji turystycznych i opinii na temat parku przy- jeżdżających tu turystów. Celowi temu służyły badania ankietowe przeprowadzone przez Koło Naukowe Młodych Geografów „Geoholicy” z Uniwersytetu Łódzkiego. Badaniami objęci zostali turyści odwiedzający park jesienią 2003 roku oraz wiosną i jesienią 2004 roku. Łącznie na zawarte w ankietach pytania odpowiedziało 86 respondentów. Zakres prze- strzenny badań to cały obszar Parku Narodowego Ujście Warty. Ankiety przeprowadzano we wszystkich miejscach udostępnionych turystom, mianowicie: • wzdłuż ścieżki przyrodniczej „Na dwóch kółkach przez Polder Północny”; • wzdłuż wału przeciwpowodziowego na prawym brzegu rzeki Warty; • przy wieży widokowej usytuowanej przy drodze Kostrzyn – Słońsk; • na parkingu, stanowiącym początek ścieżki przyrodniczej „Ptasim Szlakiem”. Napotkanych turystów pytano przede wszystkim o: • charakter wizyty w Parku Narodowym Ujście Warty (planowana czy przypadkowa); • długość pobytu w Parku Narodowym Ujście Warty; • miejsce zamieszkania; • źródła informacji na temat parku, z jakich korzystali przed przyjazdem; • największe ich zdaniem atrakcje turystyczne na terenie parku; • ocenę dostępności parku i jego wyposażenia w infrastrukturę turystyczną; • sugestie zmian i nowych działań na terenie parku. Charakteryzując ruch turystyczny w Parku Narodowym Ujście Warty nie można pominąć bardzo licznej grupy odwiedzających jaką stanowią wędkarze. Ponieważ charakter pobytu tej grupy jest zgoła odmienny od pobytu turystów, do przeprowadzenia badań wyko- rzystano ankiety o innej konstrukcji. Wyniki badań ankietowych wędkarzy spotkanych w parku zostały przedstawione odrębnie w dalszej części opracowania.

WYNIKI BADAŃ I WNIOSKI

Z przeprowadzonych badań wynika, iż zdecydowana większość wizyt w parku miała charakter planowany (rys. 1). Oznacza to, że celem podróży był właśnie Park Naro- dowy Ujście Warty. wizyta przypadkowa 12%

wizyta planowana 88%

Rys. 1. Turyści odwiedzający Park Narodowy Ujście Warty według charakteru wizyty. Fig. 1. Tourists in Warta Mouth National Park by the character of visit.

Wizyty w parku nie trwają jednak zbyt długo. Jak pokazują badania, dominują pobyty jednodniowe (39%) i krótsze – kilku godzinne (21%), a także 2 – 3 dniowe (21%). Wizyty tej długości mają przede wszystkim charakter weekendowy. Do rzadkości należą turyści pozo- stający w parku dłużej niż 1 tydzień (rys. 2). Taki stan rzeczy może być związany z pew- nym deficytem miejsc noclegowych o zróżnicowanym standardzie, ale również trudną dostępnością parku (niewielką ilością szlaków, miejsc spacerowych).

> 7 dni kilka godzin 3-7 dni 5% 21% 14%

2-3 dni 21% 1 dzień 39%

Rys. 2. Długość pobytu turystów odwiedzających Park Narodowy Ujście Warty. Fig. 2. Tourists in Warta Mouth National Park by length of visit. Wśród osób odwiedzających park zdecydowaną większość, bo aż 80% stanowią Pola- cy. Pozostałe 20 % to turyści z zagranicy. Dominują wśród nich obywatele Niemiec (16%), czego bezpośrednią przyczyną jest położenie parku w niewielkiej odległości od granicy polsko- niemiec-kiej. Osobami innej narodowości, które często można spotkać w parku są także Holendrzy i Austriacy. Wieść o niezwykłych terenach parku niesie się jednak dalej, co skutkuje pojawieniem się także pojedynczych osób z Hiszpanii, a nawet Japonii (rys. 3).

Inne narodo - Holandia wości 3% 2% Austria 1%

Niemcy 20%

Polacy Rys. 3. Turyści odwiedzający Park Narodowy Ujście Warty według narodowości. 74% Fig. 3. Tourists in Warta Mouth National Park by the nationality.

Polacy przybywający do parku w celach turystycznych reprezentują różne regiony kraju, jednak najwyższy odsetek stanowią mieszkańcy okolicznych miejscowości w obrę- bie województwa lubuskiego (w sumie ponad 36%). Najliczniej reprezentowane są pobli- skie Słońsk i Kostrzyn. Mieszkający tam ludzie lubią spędzać wolne chwile (najczęściej w czasie weekendu) na terenie parku i odpoczywać na łonie przyrody. Pozostali turyści napo- tkani podczas badań pochodzą z dużych miast Polski (Warszawa, Poznań, Łódź, Kraków, Bydgoszcz, Zielona Góra), gdzie jak można przypuszczać łatwiej jest o dostęp do głównych źródeł informacji o parku (internet, dobrze wyposażone biblioteki), a ponadto, duża grupa miłośników ptaków i wykwalifikowanych ornitologów (czyli najliczniejsza grupa turystów odwiedzających park) grupuje się wokół ośrodków akademickich obecnych właśnie w dużych miastach Polski (rys. 4). Nasze dotychczasowe badania pokazują, że wiedza o parku i jego walorach jest wśród społeczeństwa niewielka. Nawet nie wszyscy spośród tych, którzy odwiedzają park zadają sobie trochę trudu by zapoznać się z podstawowymi informacjami na temat tutejszych terenów. Na szczęście osoby te należą do mniejszości. Wśród tych, którzy przed wizytą w parku zasięgnęli jakichkolwiek informacji na jego temat, głównym źródłem wiadomości był internet, a w następnej kolejności przewodniki turystyczne i foldery wydawane przez park. Spora część respondentów o walorach parku dowiedziała się „pocztą pantoflową”, czyli od znajomych, którzy wcześniej odwiedzili park i polecili innym wizytę w tym niezwykłym miejscu (rys. 5). % 35 30 30 25 20 13 15 14 11 6 10 10 6 5 5 5 0 S K K W P Z W Ł I ó n ło o a i o ie a n ń s m tn z l d e t n o rs ź s rz ie ic a n z k y ń a ń a a n M G w a ó a ły ra

Rys. 4. Polscy Turyści odwiedzający Park Narodowy Ujście Warty wg miejsca zamieszkania. Fig. 4. Polish tourists in Warta Mouth National Park by the place of living.

Od niedawna, ważnym źródłem informacji na temat tych terenów stała się wydana przez Park w 2004 roku mapa turystyczna „Park Narodowy Ujście Warty i okolice”. W trak- cie prowadzonych badań zaobserwowano bowiem, iż wiele osób podróżuje właśnie z tą mapą. Publikacji na temat parku jest jednak wciąż za mało, a istniejące są niedostatecznie rozpo- wszechnione. Potwierdzają to powyższe badania. Wielu okolicznych mieszkańców twierdzi wręcz, że dostępność informacji o parku i jego promocja jest słaba nawet w regionie.

inne (gazety, mapy, internet znajomi) 29% 42%

foldery Parku przewodniki Narodowego turystyczne Ujście Warty 16% 13%

Rys. 5. Źródła informacji o Parku Narodowym Ujście Warty wykorzystywane przez turystów przed wizytą w parku. Fig. 5. Sources of information about Warta Mouth National Park used by tourists. Za największą atrakcję turystyczną parku, badana próba turystów uznała występujące tu ptaki. Dla 52% respondentów to właśnie możliwość obserwacji tej grupy zwierząt sta- nowi największy walor. Dla pozostałych, istotnymi zaletami Parku są: jego oryginalny krajo- braz (12%) oraz cisza i spokój (11%). Wszystko to pozwala na obcowanie z naturą i relaks na łonie przyrody (rys. 6). Powyższe dane po raz kolejny potwierdzają, że najliczniejszą grupą odwiedzającą Park są miłośnicy ptaków.

inne (przyroda, obcowanie z naturą) 23% ryby 2% ptaki 52% cisza, spokój 11% krajobraz 12%

Rys. 6. Cechy Parku Narodowego Ujście Warty stanowiące o jego atrakcyjności turystycznej (wg: opinii odwiedzających). Fig. 6. The main tourist’s attractions of Warta Mouth National Park in visitors opinion.

Ankietowanych turystów poproszono także o próbę oceny istniejącej na terenie par- ku infrastruktury (dostępność komunikacyjna – dojazd pociągiem, autem, parkingi, miejsca noclegowe, tablice informacyjne i inne). Okazuje się, że dla większości odwiedzających, obecny stan infrastruktury jest niewystarczający. Według respondentów brakuje miejsc noc- legowych o zróżnicowanym standardzie (i cenach), a także wiat, wież obserwacyjnych, czatowni oraz infrastruktury sanitarnej w postaci ubikacji (choćby ekologicznych) i koszy na śmieci. Inne, często pojawiające się sugestie odwiedzających park turystów to: • wyznaczyć więcej szlaków turystycznych i lepiej oznakować istniejące; • poprawić nawierzchnię ścieżek rowerowych (przede wszystkim na „Wale Północ- nym”) i usunąć roślinność uniemożliwiającą swobodny przejazd; • uzupełnić tablice o informacje na temat parku w języku angielskim; • ustawić więcej stanowisk do obserwacji ptaków w głębi parku; • organizować spływy kajakowe. Odrębną grupę odwiedzających Park Narodowy Ujście Warty stanowią wędkarze. Tutejsza sieć rzeczna, liczne rozlewiska sprzyjają występowaniu ryb i tym samym stanowią atrakcyjne łowiska dla wielu z nich. Badaniami została objęta próba 281 osób przybywają- cych do parku w celach połowu ryb w terminie: wrzesień 2003, maj oraz wrzesień 2004 roku. Celem badań było określenie częstotliwości pobytu na łowisku (liczonej ilością dni w ciągu jednego roku kalendarzowego), miejscowości, z których wędkarze dojeżdżają na łowisko (miejsce zamieszkania) oraz głównych środków transportu z jakich korzystają. Badania potwierdzają wcześniejsze przypuszczenia, iż najwięcej osób przyjeżdża do parku z najbliżej położonych miejscowości, tj. z Kostrzyna (32,4%), Słońska (15,3%) i Witnicy (9,3%). Niewielka odległość tych miejscowości od parku sprawia, że niskie są kosztu dojazdu na łowisko, a to dla wielu stwarza możliwość częstych odwiedzin. Dość duży odsetek wędkarzy dojeżdża na te tereny z Gorzowa Wielkopolskiego (8,5%). Są to głównie osoby przyjeżdżające na teren parku w czasie weekendu bądź urlopu. Świadczy to o popular- ności łowisk parku nie tylko wśród ludności z okolicznych miast i wsi, ale także wśród mieszkańców większych miast regionu (rys. 7).

6,8% i ośc cow 1,4% iejs m lki ne ie icz ń W kol ie 1,4% , o am a ne K ic in eśn Krz 1,4% in ep Rz 1,4% ca rzy Gó 2,1% w sła gu Bo 2,1% ie ść sk bu Lu 2,1% no Oś ów arn Cz 2,1% yce esz Krz 2,1% o bn Dę

miejscowo 3,6% in lęc Su 3,9% ały M ień 3,9% am K zyn ros ąb 8,5% D ki ols op ielk 9,3% w W ica rzó itn Go W 15,3% ńsk 32,4% Sło n rzy ost K 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 % wędkarzy

Rys 7. Wędkarze odwiedzający Park Narodowy Ujście Warty według miejsca zamieszkania. Fig. 7. Anglers in Warta Mouth National Park by the place of living

Odległość od łowisk na terenie parku jest jednak na tyle duża, że nieliczna grupa re- spondentów przybywa doń pieszo (4%). Dominującym środkiem transportu jest dla wędkarzy samochód (47%) i rower (31%). W mniejszym stopniu wykorzystywany jest motocykl (16%) oraz inne środki lokomocji (rys. 8). O tak dużej popularności auta decyduje jego funkcjonal- ność (możliwość łatwego spakowania niezbędnego sprzętu wędkarskiego) oraz krótki czas podróży. Do grupy osób poruszających się pieszo należą mieszkańcy Kostrzyna i Słońska, którzy ze swojego miejsca zamieszkania mają stosunkowo blisko na łowiska. Rowerami i motorami nad rzekę docierają głównie starsi ludzie – mieszkańcy okolicznych miasteczek i wsi, podczas gdy młodsi respondenci zamieszkujący te same miejsca częściej korzystają z samochodów, co jest m.in. konsekwencją zmian stylu życia i rozpowszechnienia aut wśród większości młodego społeczeństwa. 50 47%

40 31% 30 dkarzy ę 20 16% % w 10 4% 1% 0 auto rower motor pieszo pociąg

Rys. 8. Wędkarze odwiedzający Park Narodowy Ujście Warty według środka transportu. Fig.8. Anglers in Warta Mouth National Park by the sort of transport.

Na podstawie badań wiadomo także, że wędkarze dość często spędzają czas na tutej- szych łowiskach. Aż 35% ankietowanych zdeklarowało że przebywa w parku na łowisku ponad 50 dni w ciągu roku, a 22% – od 25 do 50 dni. Sporadycznie na łowisko przybywa 17% respondentów i spędza tam mniej niż 10 dni w ciągu roku. Należy jednak wziąć pod uwagę że zebrane dane są dalece uogólnione. Dużą liczbę respondentów stanowili ludzie starsi – emeryci oraz bezrobotni, dla których jest to także jedna z form spędzania czasu wolnego.

35 35% 30 25 26% 20 22% dkarzy ę 15 17%

% w 10 5 0 poniżej 10 od 10 do 25 od 25 do 50 pow yżej 50 liczba dni spędzonych na łowisku w ciągu roku

Rys. 9. Wędkarze odwiedzający Park Narodowy Ujście Warty według czasu spędzonego na łowisku. Fig. 9. Anglers in Warta Mouth National Park by the length of time spend in the fishery. PODSUMOWANIE

Jedną z funkcji każdego parku narodowego jest udostępnienie w celach turystycz- nych, edukacyjnych i rekreacyjnych. Funkcje te realizowane są w różnorodny sposób. Zgro- madzone w opracowaniu informacje powinny pomóc w ukierunkowaniu udostępnienia oraz w zarządzaniu i wykorzystaniu potencjału turystycznego Parku Narodowego Ujście Warty. Wiele działań, które powinny zostać podjęte zostało zaplanowanych znacznie wcze- śniej w „Projekcie zagospodarowania turystycznego Rezerwatu Przyrody Słońsk” z końca 1996 roku. Projekt ten przewiduje między innymi wyznaczenie 5 ścieżek przyrodniczych na terenie dzisiejszego Obwodu Ochronnego Słońsk: Betonka – Warta – Przyborów, Betonka – Górki, Przyborów – Wojskowy Most – Przyborów, ścieżka na wał Królewskiej Wyspy, Chyżyno – Postomia. Z owych planowanych szlaków istnieje tylko jedna: Betonka – Warta – Przyborów. Wyposażenie tej jednej, rzeczywiście istniejącej ścieżki nie odpowiada zresztą w pełni pier- wotnym planom, które przewidują między innymi: ustawienie platform widokowych, trzech toalet kontenerowych, budowy parkingu z płyt betonowych (istniejący parking ma nawierzchnię żwirowo – kamienistą), dwunastu koszy na śmieci (stoją jedynie dwa). Realiza- cja chociażby części założeń wspomnianego projektu oraz większa dbałość o istniejącą infra- strukturę z pewnością wpłynęłoby pozytywnie na wizerunek parku, a odwiedzającym pozwo- liłoby na przyjemniejsze spędzanie czasu na łonie przyrody.

LITERATURA GRZESIAK M., ROMAŃSKA W., (red), 2004: Rocznik Statystyczny. Ochrona środowiska. Wydawnictwo GUS, Warszawa. Mapa turystyczna „Park Narodowy Ujście Warty i okolice”. 1 : 40 000. 2004. Chyrzyno – Zielona Góra. MĄDRAWSKA M., GROBLICA S., 2003: Dziedzictwo kulturowe Parku Narodowego Ujście Warty. [w:] Ochrona dóbr kultury i historycznego związku człowieka z przyrodą w parkach narodowych. Materiały konferencyjne. Ojców. Projekt zagospodarowania turystycznego Rezerwatu Przyrody Słońsk.1996. Chyrzyno. RAFF I., 1999: Ekoturystyka szansą rozwoju regionu. [w:] Ekoregion UW. Nr 1. Świebodzin.

Beata Bałuchto, Piotr Chara, Katarzyna Fischbach, Katarzyna Florczak, Aleksandra Kraszewska

TOURISTIC MOVEMENT IN WARTA MOUTH NATIONAL PARK Summary Warta Mouth National Park is the youngest national park in Poland. The frequency of individual tourist’s arrivals is not as high as in other polish national parks but it still increases(from 10 000 in 2001 to 18 000 in 2003) Park authorities aim to develop tourism, especially ecological tourism. To achieve it, it is indispensable to collect informa- tion about tourist’s needs, expectations, opinions, suggestions, etc. Therefore, special researches took place in Septem- ber 2003, May 2004 and September 2004. Tourists were questioned among all the touristic routes and bird observation places, while anglers in all fisheries situated in national park. Data collected in research allowed to find out: • For how long do the tourists come; • Where are the tourists from; • Which sources of information about Warta Mouth National Park are used by tourists; • What are the most important attractions in Warta Mouth National Park; • What needs to be done to increase the number of visitors. The article contains the results of researches and gives suggestions how to improve the actual situation. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 19-24

Magdalena BUJOCZEK Agata KOPTYŃSKA Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

ANTROPOGENIZACJA ŚRODOWISK KRASOWYCH POLSKI

Obszary krasowe Polski ze względu na swoje walory były miejscem penetracji i za- siedlania już przez człowieka prehistorycznego. O ich atrakcyjności zadecydowało kilka czynników, z których najważniejsze to: • występowanie jaskiń, które były doskonałym miejscem do zamieszkania, ponadto chro- niły przed niebezpiecznymi drapieżnikami i ekstremalnymi warunkami klimatycznymi; • obecność źródeł z czystą i zdrową wodą, z której mógł korzystać zarówno człowiek, jak i zwierzęta, które hodował. Wraz z okresem zasiedlania rozpoczęło się oddziaływanie ludzi na środowisko kra- sowe (Kułak, 2001). W średniowieczu człowiek zaczął przechowywać w jaskiniach cenne przedmioty, któ- rych poszukiwanie dało początki nowożytnej speleologii. Ponadto zaczęło się rozwijać górnictwo rud metali oraz przetwarzanie surowców skalnych (głównie wapieni). Reprezenta- tywnym obszarem krasowym objętym działalnością górniczą w ówczesnym czasie jest region olkusko – zawierciański. Początkowo eksploatacja była mało szkodliwa dla środowiska i odbywała się powyżej zwierciadła wód podziemnych. Dopiero w XVI wieku, w wyniku wyczerpania złóż, wydobycie przeniesiono na niższe poziomy, wiązało się to z koniecznością intensywnego drenażu górotworu (Adamczyk, 1990). Wtedy też coraz bardziej zaczął ujawniać się zgubny dla środowiska wpływ człowieka. Hutnictwo oparte o węgiel drzewny, wycinanie ogromnych połaci lasu zintensyfikowało rozwój negatywnych sutków oddziały- wania człowieka na środowisko. Miejscowa ludność przyczyniła się także do oszpecenia podziemnych korytarzy i komór. Na wielką skalę z jaskiń wydobywano kalcyt zwany po- tocznie szpatem, który między innymi służył jako topnik wykorzystywany w hutach (He- reźniak, Skalski, 1974). Szybki rozwój techniki i technologii w ciągu ostatniego stulecia spowodował pojawie- nie się nowych zagrożeń dla środowiska krasowego. Działalność człowieka zaznacza się w dwojaki sposób (rys. 1): poprzez oddziaływanie bezpośrednie, które rozumieć należy jako destrukcję środowiska krasowego oraz oddziaływanie pośrednie, które odnosi się do roz- woju zjawisk krasowych indukowanych przez człowieka (Tyc, 1992). W niniejszej pracy omówione zostały jedynie bezpośrednie formy oddziaływania człowieka na środowisko krasowe. Polska jest krajem ubogim w obszary krasowe, gdyż jedynie 2% powierzchni kraju stanowią skały krasowiejące. Do obszarów tych należą głównie: Wyżyna Krakowsko-Często- chowska, Tatry Zachodnie, Sudety, obszary Wyżyny Lubelskiej i Niecki Nidziańskiej. Wyżyna Krakowsko-Częstochowska ze względu na bliskość ośrodków miejsko- przemysłowych ulega silnej antropopresji. Najlepszym tego przykładem jest region olku- sko – zawierciański, gdzie stopień degradacji jest tak wielki, że obszar ten został uznany przez Międzynarodową Unię Geograficzną za teren modelowy dla studiów nad silnie przekształ- conymi przez człowieka rejonami krasowymi w Europie (Tyc, 1992).

ODDZIAŁYWANIE BEZPOŚREDNIE

ZUŻYWANIE ZASOBÓW ODWODNIENIE TWORZENIE NISZCZENIE ŚRODOWISKA MASYWÓW ZABUDOWY JASKIŃ NATURAL-NEGO KRASOWYCH TECHNICZNEJ I OBSZARÓW KRA- W OBSZARACH OSTAŃCÓW KRASOWYCH ZANIECZYSZCZENIE WÓD KRASOWYCH

Rys. 1. Formy oddziaływania bezpośredniego człowieka na środowisko krasowe (wg: A. Tyc, 1992, uproszczone).

Fig. 1. Forms of direct human influence on the karst environment (after: A. Tyc, 1992, simplified).

Wykorzystywanie zasobów środowiska przyrodniczego przejawia się głównie w zu- bożeniu zasobów czystych wód. Ponadto człowiek eksploatuje surowce mineralne, w ten sposób powstają kamieniołomy, a prowadzone w nich prace zakłócają ciszę i spokój, a po zakończeniu eksploatacji szpecą krajobraz, a także jeżeli w niedostateczny sposób są zabez- pieczone stanowią miejsca, gdzie łatwo może dojść do wypadku. Drugim aspektem oddziaływania człowieka na środowisko krasowe jest zanieczysz- czenie wód podziemnych. Źródła tych zanieczyszczeń, ze względu na zasięg oddziaływania można podzielić na: • źródła wielkopowierzchniowe, gdzie uwzględniono zanieczyszczenia powietrza, inten- sywną gospodarkę rolną oraz eksploatację górniczą; • źródła liniowe, takie jak rzeki i drogi; • źródła punktowe, do których zostały zaliczone fermy hodowlane, miejsca zrzutu ścieków komunalnych i przemysłowych, niesprawne oczyszczalnie ścieków, stacje paliw oraz skła- dowiska odpadów przemysłowych i komunalnych (Różkowski, 1994; Różkowski i in., 1996). Wpływ zanieczyszczeń powietrza na środowisko krasowe jest najbardziej widoczny na obszarze Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Nad te tereny docierają gazy i pyły zawierające duże ilości metali ciężkich oraz substancji smolistych, których źródła znajdują się w miastach Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (Różkowski, 1994). Poważnym zagrożeniem dla wód podziemnych jest również rolnictwo, a zwłaszcza stosowanie dużych ilości nawozów sztucznych oraz środków ochrony roślin, które powodują wzrost stężeń związ- ków azotowych, potasu, siarczanów i chlorków (Tyc, 1997; Janigacz, 1999). Wody są również zanieczyszczane w związku z prowadzoną działalnością górniczą, a przede wszystkim poprzez odprowadzanie dużej ilości wód kopalnianych zawierających ponadnormatywne ilości metali ciężkich i zawiesiny (Adamczyk, 1990). Rzeki, jako odbiorniki ścieków przemysłowych i komunalnych infiltrując w podłoże doprowadzają do degradacji wód podziemnych. Natomiast drogi o dużym natężeniu ruchu oraz linie kolejowe są emitorem węglowodorów i związków metali (Różkowski, 1994). Podobnie przedstawia się sprawa z zanieczyszczeniami pochodzącymi ze źródeł punktowych. Fermy hodowlane prowadzone systemem bezściółkowym stanowią poważne ognisko zanieczyszczeń nieorganicznych i organicznych. Degradacja wód podziemnych następuje również w przypadku braku kanalizacji. Odprowadzane bezpośrednio do gruntu ścieki powodują podwyższoną koncentrację w wodach podziemnych azotanów, chlorków, wodorowęglanów, związków sodu i potasu oraz metali ciężkich. Niesprawne oczyszczalnie ścieków również negatywnie wpływają na jakość wód. A. Różkowski (1994) stwierdził, że jedynie 30% przepływających przez oczyszczalnię wód jest oczyszczana w wymaganym stopniu. Składowanie i obrót produktami naftowymi przy jednocześnie niedostatecznym ich zabezpieczeniu wiąże się z możliwością przedostawania tych substancji do środowiska przyrodniczego. Produkty ropopochodne migrując do wód podziemnych powodują ich skażenie a tym samym wpływają na ich nieprzydatność do wykorzystania przez człowieka. Także nieodpowiednio zabezpieczone składowiska odpa- dów komunalnych i przemysłowych mogą być źródłem zanieczyszczeń wód podziemnych. Odrębnym zagadnieniem jest oddziaływanie człowieka na środowisko krasowe po- przez odwadnianie masywów krasowych. Proces ten jest związany z eksploatacją górniczą i drenażem górotworu. W konsekwencji dochodzi do szeregu przekształceń środowiska przyrodniczego zarówno na powierzchni terenu, jak i pod ziemią. Najbardziej typowym przykładem takiego oddziaływania jest wymieniany już wcześniej region olkusko – zawier- ciański. Obecnie duża część tego terenu objęta jest sztucznym odwodnieniem związanym z podziemną eksploatacją rud cynku i ołowiu w kopalniach „Olkusz” i „Pomorzany”. Inten- sywny, skupiony na niewielkim obszarze pobór wód z utworów triasu spowodował znaczne obniżenie zwierciadła wód podziemnych i powstanie regionalnego leja depresji. Skutkiem tego było i jest dalsze zanikanie wód w studniach w pobliskich miejscowościach oraz osuszanie rozległych niegdyś podmokłości (Adamczyk, 1990; Tyc, 1990, 1992). Ponadto na obszarze tym powstało wiele form zapadliskowych, które klasyfikuje się jako przejawy pośredniego oddziaływania człowieka na środowisko krasowe. Środowisko krasowe jest także wrażliwe na wszelkie zmiany związane z zabudową hydrotechniczną. Zwłaszcza budowa zbiorników retencyjnych powoduje daleko idące konse- kwencje prowadzące do katastrof budowlanych i kłopotów związanych z uszczelnianiem czaszy zbiorników. Doskonałym tego przykładem jest zbiornik na Czarnej Przemszy w Prze- czycach (Wyżyna Śląska) (rys. 2). Po wybudowaniu zapory na rzece zbierająca się w zbiorniku woda zaczęła przenikać przez węglanowe podłoże, zmieniając tym samym kie- runek cyrkulacji wód podziemnych. Ponadto w strefie przyzaporowej pojawiły się nowe źródła krasowe (wampiry), co jednoznacznie potwierdziło niedostateczne rozpoznanie terenu (Pulina, 1999). Oddziaływanie człowieka na środowisko krasowe przejawia się także w niszczeniu jaskiń i ostańców skalnych. Znaczenie jaskiń jest bardzo duże i powinno się je rozpatrywać w trzech aspektach: naukowym, dydaktycznym i estetycznym. W geologii, geomorfologii oraz w dziedzinach pokrewnych jaskinie są podstawowym źródłem informacji o procesach krasowych, paleoklimacie oraz o człowieku prehistorycznym. Dostarczają także danych ar- cheologicznych i biologicznych, między innymi ze względu na to, że są ostoją specyficznej, reliktowej fauny i flory. W dydaktyce natomiast na przykładzie jaskiń przedstawia się rolę i rozwój zjawisk krasowych oraz znaczenie wody w tym procesie. Z estetycznego punktu widzenia ostańce skalne stanowią ważny element urozmaicenia krajobrazu a jaskinie są do- skonałym miejscem obserwacji przeróżnych form naciekowych (Kowalski 1951; Gradziń- ski, 1975; Skalski, 1976). Negatywna działalność człowieka wpływa na znaczne zmniejszenie roli jaskiń we wspomnianych aspektach. Jaskinie są dewastowanie przez pseudogrotołazów i turystów, którzy niszczą szatę naciekowa. Eksploratorzy płoszą a czasami nawet zabijają żyjące tam zwierzęta. Rozpalanie wewnątrz ognisk zmienia panujący w obrębie jaskiń mi- kroklimat, który warunkuje egzystencje stenotopowych gatunków (Markiewicz, 1973; Skal- ski, 1976). Szczytem wandalizmu jest włamywanie się do jaskiń nie udostępnionych do zwiedzania. Trudne do przejścia jaskinie penetrowane przez wieloosobowe grupy grotołazów zaśmiecone są uszkodzonymi częściami ekwipunku a także przeróżnymi odpadkami. Pozo- stawione przez nieodpowiedzialnych ludzi w jaskiniach śmieci często doprowadzają do rozwinięcia się pleśni (Markiewicz, 1973; Gradziński, 1975). Bardzo często także miej- scowa ludność wszelakiego rodzaju szczeliny i zagłębienia występujące w ostańcach skal- nych traktuje jak śmietnik. Odkrycie i penetracja nieznanych jaskiń lub ich części jest celem wielu grotołazów, a też nierzadko rozkopuje się zamulone i zasypane gruzem korytarze i boczne zaułki. Skutkiem tego typu prac jest niszczenie bogatych nośników informacji w postaci formujących się przez długi okres na dnie jaskiń namułów. Z namuliska odczytuje się informacje związane z życiem pradawnego człowieka, sedymentacją czy też paleoklimatem (Wójcik, 1960; Gradziński, 1975).

Rys. 2. Stosunki wodne w strefie zapory na Czarnej Przemszy (wg: J. Jankowski, 1983, za M. Pulina, 1999): A – przed wybudowaniem zapory: 1 – rzeka, 2 – źródła krasowe, 3 – kierunek cyrkulacji wód podziemnych. B – po wybudowaniu zapory: 1 – rzeka, 2 – nowe źródła krasowe, 3 – stare źródła krasowe, 4 – strefy ucieczki wody, 5 – strefa nowych źródeł krasowych, 6 – strefa starych źródeł krasowych, 7 – strefa źródeł podwodnych, 8 – kierunek cyrkulacji wód podziemnych, 9 – linia bezpośredniego drenażu podziemnego wód. Fig. 2. Water relations in the zone of dam at the Czarna Przemsza (after: J. Jankowski, 1983, according to M. Pulina, 1999): A – before dam building: 1 – river, 2 – karst spring, 3 – direction of underground waters circulation. B – after dam building: 1 – river, 2 – new karst spring, 3 – old karst spring, 4 – zones of water escape, 5 – zone of new karst springs, 6 – zone of old karst springs, 7 – zone of underwater springs, 8 – direction of underground water circulation; 9 – line of direct drainage of underground waters. Zanieczyszczenie atmosfery, gleb i wody, które znacznie wzrosło w ostatnich latach niesie ze sobą ogromne zagrożenie dla ostańców skalnych. Poza naturalnymi czynnikami powodującymi ich wietrznie, na skały oddziałują również zanieczyszczenia atmosferyczne. Wietrzenie mechaniczne jest procesem przygotowującym wietrzenie chemiczne, w którym najważniejszym czynnikiem jest woda i obecność w niej wolnego dwutlenku węgla (CO2). Połączenie wody z CO2 oraz z zanieczyszczeniami atmosferycznymi powoduje powstanie agresywnych dla skał węglanowych wód. Już wilgotność powietrza wynosząca 60% po- woduje, że tlenki siarki reagują z wodą tworząc kwas siarkowy, który sprzyja silnej korozji skał. Do substancji, które nasilają procesy wietrzenia zalicza się: SO2, NO2, HCl, CO2, kwasy organiczne, aerozole (np. H2SO4) i zanieczyszczenia stałe takie jak sadze i pyły. Niszczenie skał krasowiejących ma głównie charakter procesu chemicznego, który związany jest z woda. Proces destrukcji odbywa się na drodze naturalnego wietrzenia a także niszcze- nia spowodowanego obecnością czynnika antropogenicznego (Klimaszewski, 1978; Kule- sa, 1997). Środowisko krasowe jest także niszczone przez tak zwanych graficiarzy. W wielu jaskiniach oraz na licznych skałkach można odnaleźć szpecące napisy i obrazy wykonane farbą w aerozolu. Autorami napisów są zarówno przyjezdni, którzy chcą pozostawić po sobie ślad dla potomnych, jak i ludność miejscowa. Dodatkowo pozostawione puste pojemni- ki po farbach zaśmiecają jaskinie. Poza tego typu napisami spotyka się również napisy wygrawerowane ostrym narzędziem. Innym przykładem nieumiejętnego zagospodarowania terenów krasowych jest uznany za użytek ekologiczny kompleks wzgórz krasowych – Góry Towarne (Dziennik Urzędowy Nr 77). Na wzgórzu zwanym Małe Góry Towarne wybudowano platformę widokową, która niestety nie zwiększa walorów widokowych, a jedynie szpeci krajobraz tych terenów (Kapsa, 2002). Zabiegi mające na celu ochronę obszarów krasowych powinny zmierzać w dwóch zasadniczych kierunkach. Należy przede wszystkim wyłączyć częściowo lub też całkowicie atrakcyjne obszary krasowe lub pojedyncze obiekty z bezpośredniego użytkowania. Należy ponadto uczulić społeczeństwo na potrzebę ochrony obszarów krasowych jako terenów do- starczających wody pitnej, obszarów o specjalnych walorach środowiskowych, a także jako miejsc historycznych, zamieszkanych w okresie paleolitu przez naszych przodków (Pulina, Andrejczuk, 2000).

LITERATURA Adamczyk A. F., 1990: Wpływ górnictwa rud cynku i ołowiu w rejonie Olkuskim na wody podziemne i powierzchniowe. Sozolo- gia i sozotechnika. Z. 32, Zeszyt Naukowy AGH, nr 1368, Kraków. Dziennik Urzędowy Województwa Śląskiego. Nr 77. 08.08.2003, Katowice. Hereźniak J., Skalski A., 1974: Szkic do charakterystyki środowiska przyrodniczego regionu Częstochowskiego. [w:] Ziemia Częstochowska. Tom X, Częstochowa. Gradziński R., 1975: Problemy ochrony jaskiń w Polsce. [w:] Chrońmy Przyrodę Ojczystą. R. XXXI, z. 5. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Janigacz E., 1999: Źródła zanieczyszczeń wód podziemnych na terenie miasta i gminy Ogrodzieniec. [w:] Przegląd Geologicz- ny. Vol. 47, nr 3. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa . Kapsa J., 2002: Upiększanie bez sensu. [w:] Gazeta Częstochowska. Nr 21 (551). Częstochowa. Kowalski K., 1951: Znaczenie naukowe i ochrona jaskiń polskich. [w:] Chrońmy Przyrodę Ojczystą. Z. 1/2. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Kulesa K., 1997: Zanieczyszczenie powierzchniowe wapieni jako efekt oddziaływanie procesów naturalnych i czynników antropogenicznych. [w:] Przegląd Geologiczny. Vol. 45, nr 12. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Kułak W., 2001: Wykorzystanie jaskiń jury Krakowsko-Częstochowskiej w paleolicie środkowym. [w:] Jaskinie. 3 (24). Firma Rysunkowa Szelerewicz, Kraków. Markiewicz J., 1973: Niektóre zagadnienia ochrony przyrody w północnej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. [w:] III Rocznik Muzeum w Częstochowie. Muzeum w Częstochowie, Częstochowa. Pulina M., 1997: Krast areeas in Poland and their changes by human inpacct. [w:] Landform analysis. Wydawnictwo Uniwer- sytetu Śląskiego, Katowice. Pulina M., 1999: Kras. Formy i Procesy. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Pulina M., Andrejczuk W., 2000: Wielka Encyklopedia Geografii Świata. Tom XVII. Wydawnictwo Kurpisz, Poznań. Różkowski J.. Różkowski A., Pacholewski A., 1996: Jakość wód szczelinowo-krasowych z utworów Jury Krakowsko- Częstochowskiej i ogniska ich degradacji. [w:] Kras i speleologia. T. 8, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Różkowski A., 1994:Szczelinowo-krasowe wody serii węglanowej triasu monokliny śląsko-krakowskiej w warunkach silnej antropopresji. [w:] Przewodnik LXV Zjazdu PTG. Sosnowiec. Skalski A. W., 1976: Jaskinie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i ich ochrona. [w:] Chrońmy Przyrodę Ojczystą. R. XXXII, z. 4. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Tyc A., 1990: Formy zapadliskowe w krasie Olkuskiego Okręgu Rudnego wywołane działalnością górniczą i pompowaniem wód. [w:] Sozologia i sozotechnika. Z. 32, Zeszyt Naukowy AGH, nr 1368. AGH, Kraków. Tyc A., 1992: Wpływ antroporesji na środowisko przyrodnicze w obszarach krasowych na przykładzie krasu Oklusko- Zawierciańskiego .[w:] Kształtowanie środowiska geograficznego i ochrona przyrody na obszarach uprzemysłowionych i zurbanizowanych. T. 5. WNoZ UŚ, WBiOŚ UŚ, Katowice. Tyc A., 1997: Wpływ antroporesji na procesy krasowe Wyżyny Śląsko-Krakowskiej na przykładzie obszaru Olkusz – Zawiercie. [w:] Kras i speleologia. Nr specjalny 2. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. Wójcik Z., 1960: Kilka aktualnych problemów ochrony jaskiń. [w:] Przegląd Geologiczny. Nr 5. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

Magdalena Bujoczek, Agata Koptyńska

ANTHROPOGENISATION OF KARST ENVIRONMENTS OF POLAND Summary Considering their values karst areas of Poland were the place of penetration and settlement already by pre-historian human being. Together with the period of settlement the influence of human being on the karst environment began (Kułak, 2001). In the Middle Ages more and more fatal for the environment influence of human being was revealed (Hereźniak, Skalski, 1974). Human activity in the karst environment follows in two ways: through direct influence and indirect influence (Tyc, 1992). In this study only indirect influence of human being on karst environment was discussed. The influence of human being mainly reveals in use of pure waters for economical purposes and also in exploita- tion of natural resources – mainly limestones. Other aspect of human influence on karst environment is the pollution of underground waters (Różkowski, 1994). The important hazard for underground water is the agriculture, and especially the use of fertilizers and plant protection chemicals (Janigacz, 1999; Tyc, 1997). Human impact is also revealed in damaging of caves and rocky remnants. The caves lost its: scientific, educational and aesthetic importance (Gradziński, 1975; Kowalski 1951; Skalski, 1976). The dripstone cover is the most frequently damaged. Pollution of atmosphere, soils and water brings the huge hazard for rocky remnants. The weathering cover created at rocky remnants is the excellent place to accumulate soot, dusts and organic substance deposed at the sur- face. Exertions to protect the karst areas should tend towards the essential direction. One should most of all partly or completely exclude attractive karst areas or individual objects from the direct use by human being. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 25-28

Оксана С. ГУТАРЕВА Институт земной коры СО РАН Иркутск, Россия

ПОДЗЕМНЫЙ КАРСТ В ВЕРХОВЬЯХ ЛЕНЫ

В отношении подземного карста район верховьев реки Лены еще изучен слаб- о. В статье рассмотрена территория, приуроченная к Ангаро-Ленскому плато (рис. 1). В геологическом отношении территория сложена отложениями кембрия и ордо- вика. Ордовик представлен усть-кутской свитой – песчаниками, алевролитами, а- ргилли-тами, известняками и доломитами. В нижних частях склонов долин обнажаю- тся мор-ские карбонатные и терригенные породы среднего и верхнего кембрия. В- ысота этого участка Ангаро-Ленского плато составляет 500 – 900 м. Неравномерное поднятие в плио-цене и четвертичном периоде привело к перекосу поверхности плато – восточный край намного выше западного (Воскресенский, 1962). Вертикальное расчлен- ение рельефа (глу-бина эрозионных врезов) заметно возрастает с запада на восток и достигает в бассейнах рек Орлинги и Лены 600 – 1000 м (Адаменко, Ермолов, 1971). Рассматриваемая территория относится к району широкого распространения поверхностных карстовых форм, которые проявляются в форме воронок, рвов и за- падин. Большая часть из них приурочена к бровкам крутых и высоких склонов долин. Исходя из сложившихся природных условий можно предположить о наличии здесь подземных карстовых полостей. Это подтверждают данные проведенного здесь бурения. Показавшего, что почти вся толща нижнего кембрия до глубины 1500 – 1800 м интенсивно закарстована. Так, по одной из скважин до глубины 1500 м, было выявлено шесть зон полного поглощения промывочной жидкости. Поглощение было настолько значительным, что его не удавалось ликвидировать даже при использовании в процессе проходки каждой из этих зон сотен кубометров глины и цемента, в связи с чем пришлось опускать все новые колонны обсадных труб, а на последнем интервале вообще бурение прекратить (Вологодский, 1975). Вместе с тем из полостей, в которые может проникнуть человек, открыта только одна – пещера Ботовская. Пещера находится в 70 км от поселка Жигалово вблизи устья реки Боты, левого притока реки Лены. Ботовская известна геологам еще с 1947 года, тогда же были исследованы первые 300 м пещеры. Она очень труднодоступна для по-сещения и до недавнего времени почти не исследовалась. Последние 15 лет в пещеру организовывает экспедиции иркутский спелеоклуб „Арабика”. О размерах п- ещеры судить трудно, так как исследования продолжаются, но уже на данном этапе она считается длин-нейшей в России. В экспедицию в феврале 2005 года было отснято еще 3 км ходов, и теперь общая их длина превышает 60 км. За каждую экспедицию клубу удается сделать не много. Обычно ограничено вре- мя экспедиций и количество участников. Также, нужно отметить, очень сложные у- словия съемки в пещере из-за небольших параметров ходов, низкой температуры (1,4°С) и вы-сокой влажности. Все полученные данные обрабатываются на месте. На подземной базе – результаты съемки за один день, на наземной – общий результат э- кспедиции. В послед-нюю экспедицию участники жили и работали в пещере 6 дней, что явилось своеобразным рекордом для Ботовской, так как в прошлые годы в нее з- аходили максимум на 4 дня.

Botovskaya Боты Boty

Жигалово Zhigalovo

Лена Lena Озеро Lake

Байкал Baikal

Иркутск Irkutsk

Рис. 1. Схема района. Fig. 1. Index map of the region.

Ботовская – одноярусная пещера, приуроченная к пласту водорослевых изве- ст-няков нижней подсвиты усть-кутской свиты, видимой мощностью до 6 – 12 м, з- алегающем в толще песчаников. Этот пласт очень хорошо просматривается в рельефе местности (рис. 1). Относительное превышение пещеры над руслом р. Лены 310 м. Рассмотрим на ее примере развитие карста и спелеогенез в этом районе. По версии А. Г. Филиппова генезис Ботовской близок к генезису гигантских лабиринтовых пещер Украины. Она возникла и развивалась в условиях фреатической гидродинамической зоны (поздний мел – палеоген), то есть в условиях, когда у- ровень подземных вод был ближе к поверхности, и пласт в котором развивается полость был затоплен. На более поздних этапах развития полости (с миоцена) у- словия сменились и приобрели характер аэрации и сезонных колебаний уровня п- одземных вод (вадозные условия). Причем формирование пещеры происходило в условиях, когда агрессивные воды поступали равномерно во все трещины из н- ижележащего песчаникового водонос-ного горизонта, а там где восходящие потоки смешивались с потоками текущими лате-рально, агрессивность воды увеличивалась и, соответственно, ускорялся рост полости (Филиппов, 1993). В плане пещера представляет собой лабиринт с высокой плотностью ходов, к- о-торые заложены в известняковых слоях по системе трещин разного генезиса. Вследст вие этого ходы имеют щелеобразную форму и продолжаются трещинами в потолках. Если в высоту ход проработан о слоя песчаника, то потолок плоский. Характерной о- собеннос-тью морфологии ходов пещеры являются расширения-ниши, которые образов- аны в слое известняка между прослоями песчаника (фот. 1). Мощность рыхлых о- тложений, состоя-щих в основном из глины и суглинка точно не известна, но можно предположить, что она невелика из-за небольшой мощности слоя известняка, в к- отором заложена полость. Вмещающие пещеру породы представлены серыми известня- ками, нередко песчанистыми, водорослевыми, оолитовыми, реже – мергелистыми, с галькой и гравием мергелей (Фи-липпов, 1999). Для широких ходов характерны г- рубообломочные отложения, состоящие из плит песчаника и обломков натеков.

Фот. 1. Расширения-ниши в одном из ходов пещеры. Photo. 1. Wall niche in the cave’s passage.

Почти повсеместно в пещере встречаются хемогенные образования – коры на потолках и стенах, сталактиты, сталагмиты, каменные цветы, озерные отложения. В привходовой части отмечены сезонные ледяные образования – сублимацион- ные кристаллы, ледяные булавочки, ледник на полу в привходовой галерее Медео. Ботовская пещера является уникальным природным объектом, благодаря сво- ей труднодоступности она сохраняет первозданный облик. По предварительной оценке, на современном этапе закартирована только третья часть пещерного лабиринта. И- сследо-вания продолжаются. ЛИТЕРАТУРА АДАМЕНКО О. М., ЕРМОЛОВ В. В., 1971: Иркутский амфитеатр. Плоскогорья и низменности Восточной Сибири. Наука. с. 31–40. ВОЛОГОДСКИЙ Г. П., 1975: Карст Иркутского амфитеатра. Наука. 326 с. ВОСКРЕСЕНСКИЙ С. С., 1962: Геоморфология Сибири. Изд-во Московского ун-та. 354 с. ФИЛИППОВ А. Г., 1993: Пещеры Иркутской области. Пещеры. Итоги исследований. Межвуз. сб. науч. тр. Перм. Ун-т., Пермь. 204 с. ФИЛИППОВ А. Г., 1999: Генезис Ботовской пещеры. Геоморфология, 1. с. 108–115.

Oksana S. Gutareva

SUBSURFACE KARST IN THE UPSTREAM AREA OF LENA-RIVER Summary The Angara-Lena plateau in the Zhigalovo area of Irkutsk region is marked by the wide occurrence of surface karst, as well as the subsurface karst revealed by drilling. One of the karst hollows in this region, which is known at present to investigators, is cave Botovskaya. Since the cave is difficult to access, it is not comprehensively studied, and its overall dimensions are not known; however, it is considered to be the longest one. Its genesis is similar to that of large-size labyrinth caves of Ukraine. The one-level cave Botovskaya is confined to the 6–12 m- thick algal-limestone layer of the Ust-Kut Suite’s Lower Member, seated in sandstone stratum. The plan view of Botovskaya cave presents a kind of labyrinth with a dense network of passages confined to the fracture system of different genesis. Within the cave numerous chemogenic forms can be observed. At the cave entry there are seasonal ice structures. The Botovskaya cave is considered to be the unique natural object, which retains its origi- nal appearance due to its location in the difficult-to-access region. According to tentative data, at present only a small part of the cave’s area is mapped. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 29-35

Jacek KAMIONKA Jarosław BADERA Wydział Nauk o Ziemi UŚ Sosnowiec

STAN ZAGOSPODAROWANIA IŁÓW ŚRODKOWOJURAJSKICH Z REJONU ZAWIERCIA W ASPEKCIE OCHRONY ZASOBÓW ZŁÓŻ

WSTĘP

Złoża surowców mineralnych wymagają ochrony w sensie jakościowym, jak rów- nież ilościowym. Pierwszy aspekt, na przykładzie złóż piasku, prezentowano już na łamach niniejszego wydawnictwa (Radiusz, Badera, 2004). Ochronę ilościową zasobów rozpatrzymy natomiast na przykładzie złóż kopalin ilastych. Głównym celem tak pojętej ochrony jest za- pewnienie niezbędnych rezerw surowcowych w dającej się przewidzieć przyszłości. Pas iłów środkowojurajskich (bajos górny – baton), w sensie geologicznym należą- cych do monokliny śląsko-krakowskiej, rozciąga się na dystansie ponad 100 km wzdłuż linii Ogrodzieniec – Częstochowa – Wieluń. Miąższość iłów rośnie z SE ku NW (od kilkunastu do około 250 m), co za tym idzie zwiększa się także szerokość ich wychodni (od 1 do ponad 20 km). Opisywane utwory zapadają pod kątem kilku stopni w kierunku NE, chowając się pod górnojurajskie osady węglanowe (mniej odporne na wietrzenie i erozję iły zlokalizo- wane są zawsze u podstawy kuesty wapiennej ograniczającej Wyżynę Krakowsko- Częstochowską). Pod względem litologicznym są to średnioplastyczne, ciemnoszare iły i iłołupki z wkładkami mułowców, piaskowców, syderytów ilastych (niekiedy oolitowych), sferosyderytów oraz „muszlowców” (Sokołowski, 1973). Jeszcze w latach 70. XX w. główne znaczenie surowcowe iłów środkowojurajskich z obszaru Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej związane było z eksploatacją syderytowych rud żelaza. Z uwagi na niską jakość kopaliny, niewielką miąższość pokładów oraz trudne warunki geologiczno-górnicze wydobycie tego surowca zakończono ostatecznie w roku 1982. W związku z likwidacją cementowni „Wiek” i „Wysoka” iły straciły na znaczeniu także jako dodatek korygujący skład surowca do produkcji cementu portlandzkiego. Obecnie iły środ- kowojurajskie eksploatowane są wyłącznie jako surowiec ceramiki budowlanej, przydatny do produkcji cegły pełnej, a także wyrobów cienkościennych (dziurawka, kratówka, sączki ceramiczne, rurki drenażowe). Warto zaznaczyć, że w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym i jego szeroko rozumianym otoczeniu eksploatuje się także skały ilaste innego wieku (górny karbon, dolny perm, górny trias, dolna jura, plejstocen), udział iłów środkowojurajskich w łącz- nych zasobach, a zwłaszcza wydobyciu surowców ceramiki budowlanej jest jednak zdecy- dowanie największy. Większość z ponad 60 złóż zlokalizowana jest na terenie województwa śląskiego (po- wiaty: kłobucki, częstochowski, myszkowski i zawierciański). Peryferia obszaru złożowego znajdują się w województwach opolskim (rejon Olesna) i łódzkim (rejon Wielunia), gdzie zlokalizowanych jest po kilka złóż iłów środkowej jury. Złoża te cechują się znacznymi zasobami bilansowymi (łącznie ponad 13 000 tys. m3), ale eksploatowane są na niewielką skalę, toteż wydobycie iłów środkowojurajskich z obszaru województwa śląskiego stanowi około 90% łącznego wydobycia tych iłów na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

ZASOBY I WYDOBYCIE IŁÓW ŚRODKOWOJURAJSKICH

Rozmieszczenie złóż, zasobów oraz zróżnicowanie wydobycia omawianej kopaliny w województwie śląskim nie jest równomierne. Rejon Kłobucka cechuje się obecnością 23 udokumentowanych złóż o bardzo małych zasobach bilansowych (niemal wszystkie poniżej 100 tys. m3), z czego większość nie jest obecnie zagospodarowana, natomiast czynne cegiel- nie (głównie z okolic Pacanowa) wydobywają po kilka tys. m3 surowca. Prawdziwym „zagłębiem” iłów środkowojurajskich jest obecnie rejon Częstochowy. Większość z 19 udokumentowanych złóż jest tu przedmiotem eksploatacji. Zasoby bilansowe poszczególnych złóż są zróżnicowane i sięgają od kilkudziesięciu do 350 tys. m3. Także i w tym przypadku większość cegielni wydobywa po kilka tys. m3 surowca rocznie. Prawdziwym „gigantem” wśród kopalń iłu jawi się cegielnia w Gnaszynie, dysponująca bazą zasobów bilansowych około 7 500 tys. m3 (w tym 1 300 tys. m3 zasobów przemysłowych). W 2002 r. cegielnia ta wyeksploatowała niemal 170 tys. m3 surowca, co stanowiło około 80 % łącznego wydobycia w rejonie częstochowskim. Zaznaczyć należy, że znaczny przyrost zasobów i wzrost wydobycia na tym złożu odnotowano dopiero na przestrzeni kilku ostatnich lat. Tym samym złoże to stało się porównywalne z dotychczasowym „liderem” całego regionu tj. złożem Czerwone Osiedle (Kozłowice k. Olesna; 9 000 tys. m3 zasobów bilansowych i ponad 60 tys. m3 rocznego wydobycia), gdzie eksploatowane są iły jury dolnej. Zupełnie podrzędne znaczenie posiada obszar myszkowski, choć udokumentowane tu perspektywiczne złoże Żarki II należy do największych w całym regionie (5 150 tys. m3 iłu). Ciekawie na tle pozostałych obszarów prezentuje się natomiast rejon Zawiercia (tab. 1). We- dług najnowszego „Bilansu zasobów kopalin...” (Przeniosło, 2003) udokumentowanych jest tutaj 7 złóż surowca ilastego ceramiki budowlanej, w tym 3 eksploatowane, 3 perspekty- wiczne i 1 zarzucone. Oprócz tego we wspomnianym bilansie figurują 4 udokumentowane, nieeksploatowane złoża surowca ilastego dla przemysłu cementowego, cechujące się bardzo dużymi za-sobami. Wśród złóż eksploatowanych dla potrzeb cegielni wyróżnia się złoże Ogrodzieniec (I, II), dysponujące niemal połową łącznych zasobów powiatu. Oficjalne wydo- bycie iłów w ostatnim okresie jest minimalne (rzędu 1 tys. m3 w każdej z czynnych odkry- wek). Z czysto statystycznego punktu widzenia udokumentowane zasoby bilansowe iłów ceramiki budowlanej w województwie śląskim są znaczne. Ich wystarczalność przy obecnym poziomie wydobycia wynosi ponad 280 lat. Zasoby przemysłowe (w złożach zagospodarowa- nych) są wystarczające już tylko na około 45 lat. Z uwagi na wybitnie lokalne znaczenie omawianego surowca, baza zasobowa powinna być rozpatrywana głównie na szczeblu powia- towym. Z uwagi na budowę geologiczną, możliwość pozyskania surowca tego typu we wcześniej wymienionych powiatach ogranicza się głównie do iłów środkowojurajskich. W rejonie kłobuckim oraz częstochowskim baza zasobowa jest dosyć skromna – wystarczalność udokumentowanych zasobów bilansowych można oszacować na około 60 lat, natomiast zasoby przemysłowe w złożach zagospodarowanych zostaną wyeksploatowane w ciągu lat kilkunastu. Odmiennie przedstawia się sytuacja w powiecie myszkowskim, a zwłaszcza za- wierciańskim, gdzie teoretyczna wystarczalność zasobów sięga setek lat. W niniejszym opra- cowaniu rejon Zawiercia potraktowano jako modelowy, rozpatrując szczegółowo jego bilans zasobowy na podstawie dokumentacji geologicznych i projektów zagospodarowania poszcze- gólnych złóż, planów ruchu zakładów, a także informacji uzyskanych od właścicieli cegielni oraz w Starostwie Powiatowym.

Tabela 1. Bilans zasobów i wydobycia iłów jurajskich w rejonie Zawiercia za lata 1991 i 2002 (wg: Przeniosło, 1992, 2003). Table 1. Balance of the Jurassic clays resources and mining in the neighbourhood of Zawiercie in years 1991 and 2002 (after: Przeniosło, 1992, 2003).

3 Zago- Zasoby [tys. m ] Wydobycie Złoże spoda- Bilansowe Przemysłowe [tys. m3] rowanie 1991 2002 1991 2002 1991 2002 Złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej Blanowice A E – 71 – 71 – 1 Blanowice B P – 95 – – – – Blanowice C P – 195 – – – – Ogrodzeniec H E (o) – 108 – 100 – – Ogrodzieniec (I, II) E 3 751 3 639 3 751 3 622 7 1 Rudniki Z 66 66 54 – 4 – Zawiercie P 3 300 3 300 – – – – Złoża surowców ilastych dla przemysłu cementowego Niegowonice Z 9 611 9 611 – – – – Wiek II Z 11 163 11 163 – – – – Wysoka III Z 47 47 – – – – Wysoka IV P 8 673 8 673 – – – – złoża: E (o) – eksploatowane (okresowo), P – perspektywiczne, Z – zarzucone. Największym złożem w rejonie Zawiercia jest Ogrodzieniec. Podział na część I i II wynikał z istnienia (od 1979 r.) dwóch odrębnych cegielni, należących do Katowickiego Przed- siębiorstwa Ceramiki Budowlanej. Po ich przejęciu przez Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „TiC” S.C. z Bukowna, całość produkcji prowadzona jest tylko przez jedną z dawnych ce- gielni i podział obszaru dokumentacyjnego na dwie części nie jest już stosowany (Socha, 1998). Powierzchnia złoża wynosi nieco ponad 20 ha, a średnia miąższość kopaliny około 17,5 m. Jako zasoby nieprzemysłowe wydzielono południowo-zachodni fragment złoża o niewielkiej powierzchni, zlokalizowany w obrębie aż 5 nieruchomości gruntowych (nabycie tych działek uznano za ekonomicznie nieuzasadnione). Zasoby przemysłowe należy po- mniejszyć także o straty (niemal 580 tys. m3), związane z pozostawieniem filarów bezpie- czeństwa pomiędzy granicami złoża a skarpami dwóch warstw eksploatacyjnych, a także międzywarstwowej półki ochronnej. Ostatecznie zasoby eksploatacyjne stanowią około 80 % wyjściowych zasobów bilansowych. Zgodnie z projektem zagospodarowania złoża (Socha, 1998) wielkość planowanego wydobycia wahać się miała w zakresie 10 – 20 tys. m3/rok. W rzeczywistości wielkość ta na przestrzeni ostatnich lat wynosiła zaledwie kilka tys. m3. Jednakże nawet przy maksymalnym planowanym wydobyciu wystarczalność zasobów jest duża i sięga ponad 150 lat, istnieją tu zatem znaczne możliwości intensyfikacji wydoby- cia. W bezpośrednim sąsiedztwie złoża Ogrodzieniec położone jest mniejsze złoże Ogro- dzieniec H, eksploatowane do niedawna przez Zakład Ceramiczny „Ogrodzieniec H” (będą cy kontynuatorem cegielni działającej od 1939 r.). Powierzchnia obszaru udokumentowa- nego wynosi około 1,5 ha, a średnia miąższość niecałe 8 m (Broszkiewicz, 1999). Do zaso- bów nieprzemysłowych zaliczono zasoby półki ochronnej poziomu wód gruntowych (w spągu złoża). Jako straty udokumentowano zasoby uwięzione w skarpach poziomu eksploata- cyjnego (12,8 tys. m3), przewidziano się także straty przeróbcze (domieszki syderytów) w wysokości 9,5 tys. m3. W rozpatrywanym przypadku wskaźnik wykorzystania złoża sięgał również około 80%. Projektowana w 1999 r. wielkość rocznego wydobycia wynosiła 4 tys. m3 surowca, w okresie 2000 – 2002 r. wydobyto jednak zaledwie 5 tys. m3 kopaliny. Uwzględniając rzeczywistą wielkość eksploatacji udokumentowane zasoby są wystarczające na ponad 50 lat, toteż istniała możliwość intensyfikacji wydobycia, przynajmniej do projek- towanego poziomu. Pomimo tego, prawdopodobnie z przyczyn ekonomicznych, Zakład Ceramiczny uległ likwidacji w 2004 r. Bardzo interesująca, choć zarazem prawnie niejasna, jest sytuacja małych złóż z rejonu Blanowic. Ich powierzchnie wynoszą 1,5 – 1,9 ha, a średnie miąższości 6 – 15 m. Granice spągowe złóż mają charakter umowny i pokrywają się z zasięgiem rozpoznania. Jedynie w przypadku złoża Blanowice C oszacowano także zasoby pomiędzy poziomem głębokościo- wym rozpoznania a przypuszczalnym rzeczywistym spągiem występowania iłu (Kaczkowski, Badera, 2000b). Oficjalnie eksploatowane jest tylko złoże Blanowice A, które posiada aktualną doku- mentację geologiczną i projekt zagospodarowania złoża, a prace wydobywcze prowadzone są w oparciu o plan ruchu i koncesję udzieloną firmie PPHU „Certex-2” S.C. przez Starostwo Powiatowe w Zawierciu. Granice złoża ustalone zostały w ten sposób, że wszystkie zasoby mają charakter przemysłowy. Charakter i względna wielkość strat są podobne, jak dla złóż z rejonu Ogrodzieńca. Projektowana wielkość wydobycia wynosi 3 – 6 tys. m3 na rok, w ostat- nich latach nie przekracza ono jednak 1 – 2 tys. m3. Należąca do firmy „Certex-2” Cegielnia „Blanowice”, bazująca na surowcu ze złoża A, zaprzestała produkcji w 2003 r. z uwagi na nieopłacalność remontu pieca. Obecnie całość wydobycia kierowana jest do sąsiedniej Ce- gielni „Zawiercie”, eksploatującej dotychczas złoże B. Oba złoża graniczą ze sobą i w prak- tyce zagospodarowane przy pomocy jednej odkrywki. Po sporządzeniu dokumentacji geologicznej złoża Blanowice B (Kaczkowski, Badera, 2000a), poprzedni przedsiębiorca nie kontynuował starań o uzyskanie koncesji (prawdopo- dobnie w celu uniknięcia znacznych kosztów związanych z procedurą prawną), a kopalina eksploatowana była nielegalnie. Po przejęciu Cegielni „Zawiercie” przez firmę „Certex-2”, złoże B zostało czasowo zarzucone, a cały surowiec pochodzi ze złoża A. Złoże Blanowice C, z punktu widzenia prawa geologiczno-górniczego, eksploatowa- ne jest nielegalnie. Zakład Ceramiki Budowlanej w Blanowicach nie posiada zatwierdzonego projektu zagospodarowania złoża, ani koncesji na eksploatację. Powodem nie udzielenia koncesji jest niezgodność z miejscowym planem zagospodarowania gminy. Pomimo, że kopalina eksploatowana jest (z przerwami) od 1934 r., według obowiązującego (choć sporzą- dzonego jeszcze za czasów PRL) planu zagospodarowania okoliczne tereny przeznaczone są pod budowę osiedla mieszkaniowego (przesiedlać tu miano ponoć mieszkańców rujnowane- go przez szkody górnicze Bytomia). Ze zrozumiałych względów Starostwo Powiatowe przymyka więc oko na prowadzenie eksploatacji bez wymaganych dokumentów. W przypadku złóż Blanowice B i C brak projektów zagospodarowania złoża i pla- nów ruchy, co za tym idzie nie wydzielono zasobów przemysłowych oraz strat. Można jedy- nie zasugerować, że fragmenty złoża zalegające pod zabudowaniami cegielni winny być uznane za nieprzemysłowe, natomiast kopalina uwięziona w skarpach wyrobisk stanowić będzie straty. Z uwagi na obecność syderytów (składowanych jako odpad) należałoby uwzględnić także straty przeróbcze. Łączna wielkość zasobów nieprzemysłowych i strat w obu rozpatrywanych przypadkach sięga szacunkowo połowy zasobów bilansowych. Tak więc możliwy stopień wykorzystania pozostałych do dyspozycji zasobów bilansowych w złożach Blanowice B i C jest niski. Złoże C (podobnie, jak do niedawna złoże B) eksplo- atowane jest na niewielką skalę – wielkość wydobycia w ostatnich latach zbliżona była zapewne do 1 – 2 tys. m3 surowca. W przypadku wszystkich złóż blanowickich (A, B i C) intensyfikacja rocznego wydobycia do poziomu kilku tys. m3 prowadziłaby do wyczerpania się zasobów w perspektywie kilku- kilkunastu lat. W przeszłości, na północ od Zawiercia działały także inne cegielnie (Kamionka, 2002). Ze złożem Blanowice A graniczyło od wschodu złoże eksploatowane do 1972 r. przez cegielnię Uznańskich. Do dziś zachowały się tutaj ruiny pieca oraz niewielki staw powstały w wyniku wypełnienia wyrobiska wodami opadowymi. Obecne złoża Blanowice A i B eksplo- atowane były od 1930 r., a od lat 60. XX w. przez Zawierciańskie Zakłady Terenowe Prze- mysłu Materiałów Budowlanych (ZZTPMB). Należała do nich jeszcze jedna odkrywka, położona między złożami Blanowice B i C, która po wyeksploatowaniu w latach 70. XX w. przeznaczona została pod wysypisko odpadów komunalnych, a następnie zrekultywowana w kierunku rolnym. Wszystkie cegielnie należące do ZZTPMB eksploatowały jedno duże złoże (Wawerska, 1965). W związku z przemianami własnościowymi na początku lat 90-tych zaszła konieczność zmiany granic złoża i jego podziału na mniejsze obszary dokumentacyjne (Zda- nowski i in., 1993), a złoże w dotychczasowych granicach zostało skreślone z bilansu zaso- bów. Kolejne dwie cegielnie zlokalizowane były na terenie miejscowości Rudniki. Od 1907 do 1992 r. eksploatowano złoże w sąsiedztwie dawnej kopalni rud żelaza. Jeszcze w 1991 r. wydobyto tutaj 4 tys. m3 surowca. Złoże zostało zarzucone pomimo, że dysponowano jeszcze zasobami przemysłowymi w ilości ponad 50 tys. m3. Wyrobisko zostało zrekultywowane w kierunku wodnym (staw hodowlany). Drugie złoże eksploatowano do lat 70. XX w. Obecnie teren dawnej odkrywki został zniwelowany, a jego część zagospodarowana pod boisko sportowe.

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Iły środkowojurajskie stanowią obecnie najważniejszy surowiec ceramiki budowlanej w województwie śląskim. Z rozległego pasa wychodni wydzielane są tu poszczególne złoża, a właściwie obszary dokumentacyjne, których granice mają zwykle umowny charakter, w niewielkim stopniu zależny od czynników geologicznych. Z uwagi na lokalne znaczenie surowca, wszelkie analizy zasobów mają sens co naj- wyżej do szczebla powiatowego. Wielkości zasobów bilansowych traktować należy bardzo ostrożnie, z uwagi na różny możliwy stopień ich wykorzystania. Podstawę prognoz stano- wić powinny zasoby przemysłowe, od których odliczyć należy wszelkiego rodzaju straty. Także oficjalne dane o wielkości wydobycia mogą być zaniżone w rezultacie prowadzenia eksploatacji niektórych złóż bez wymaganej dokumentacji i koncesji. Udokumentowane złoża są silnie zróżnicowane pod względem ilości zasobów i wiel- kości wydobycia. Znaczne różnice zaznaczają się pomiędzy poszczególnymi rejonami (po- wiatami), jak i w ich obrębie. Zaznacza się pewna tendencja do koncentracji zasobów i/lub eksploatacji w pojedynczych, dużych złożach (Gnaszyn, Ogrodzieniec). Przy obecnym, ni skim poziomie wydobycia (recesja w budownictwie) zasoby surowca wydają się znaczne. Jednakże już w przypadku zwiększenia wydobycia do poziomu projektowanego, wystarczal- ność bazy zasobowej większości złóż staje się niewielka. W przypadku wzrostu popytu na tego rodzaju surowiec, przyrost zasobów przemysło- wych możliwy jest w rezultacie: • powiększenia obszarów dokumentacyjnych o tereny przyległe i/lub zwiększenia głęboko- ści dokumentowania (uczyniono tak ostatnio w przypadku złoża Blanowice C; Kacz- kowski, Badera, 2000b); • zagospodarowania złóż perspektywicznych (część z nich wymagałaby jeszcze dokład- niejszego rozpoznania np. złoże Zawiercie); • sięgnięcia po zasoby zarzuconych i/lub perspektywicznych złóż iłów dla przemysłu ce- mentowego, cechujących się bardzo dużymi zasobami np. Niegowonice, Wiek II lub Wysoka IV (w tym wypadku konieczne jest potwierdzenie jakości kopaliny z punktu wi- dzenia nowego zastosowania); • udokumentowania nowych złóż (możliwości w tym zakresie ograniczone są jedynie obecnym oraz przewidywanym stopniem i sposobem zagospodarowania obszaru wychod- ni iłów środkowojurajskich. Zasoby większości aktualnie zagospodarowanych złóż powiatu zawierciańskiego są raczej skromne. Poważną bazą zasobową dysponuje jedynie złoże Ogrodzieniec. Porówny- walne zasoby bilansowe skupione są w perspektywicznym złożu Zawiercie, udokumento- wanym w 1958 r. (Mazurkiewicz, 1958). Teoretycznie objęte jest ono ochroną przed trwałym zagospodarowaniem powierzchni do innych celów. Jak się wydaje, dalsza ochrona tego obiektu powinna zostać utrzymana. Nie jest jednak jasne, jak sprawa ta wygląda w praktyce. Staro- stwo Powiatowe w Zawierciu, jako organ administracji geologicznej, nie dysponuje bowiem żadnymi informacjami o tym złożu, nawet na temat jego lokalizacji. Zaznaczyć należy, że jest ono położone w rejonie miejscowości Kuźnica Masłońskie i obejmuje najprawdopodobniej utwory dolnej jury.

LITERATURA BROSZKIEWICZ H., 1999: Uproszczony projekt zagospodarowania złoża ceramiki budowlanej „Ogrodzieniec H”. Arch. Starost. Powiat., Zawiercie. PRZENIOSŁO S. (red.), 1992: Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 1991. Wyd. PIG, Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red.), 2003: Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2002. Wyd. PIG, Warszawa. KACZKOWSKI T., BADERA J., 2000a: Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 złoża surowca ceramiki budowlanej „Blanowice B” (w formie uproszczonej). GiK, Sosnowiec. KACZKOWSKI T., BADERA J., 2000b: Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C1 złoża surowca ceramiki budowlanej dla Zakładu Ceramiki Budowlanej w Zawierciu-Blanowicach (w formie uproszczonej). GiK, Sosnowiec. KAMIONKA J., 2002: Analiza zagospodarowania iłów jurajskich w rejonie Zawiercia (praca magisterska). Arch. Wydziału Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. MAZURKIEWICZ Z., 1958: Dokumentacja geologiczna złoża iłów ceramiki budowlanej „Zawiercie”. Arch. UW, Katowice SOCHA J., 1998: Projekt zagospodarowania złoża surowców ilastych ceramiki budowlanej „Ogrodzieniec” (projekt uproszczony). Przedsięb. Wielobranż. „TiC” S.C., Bukowno. SOKOŁOWSKI S. (red.), 1973: Budowa geologiczna Polski t. I, Stratygrafia cz. 2, Mezozoik. Wyd. Geol., Warszawa. WAWERSKA B., 1965: Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża surowca ceramiki budowlanej dla cegielni nr 7-14 w Blano- wicach z marca 1965. Arch. UW, Katowice. ZDANOWSKI A., TEPER L., BADERA J., 1993: Dodatek do dokumentacji geologicznej złoża surowca ceramiki budowlanej dla cegielni nr 7 i 14 w Blanowicach z marca 1965. Arch. UW, Katowice. Jacek Kamionka, Jarosław Badera

STATE OF USING OF THE MIDDLE JURASSIC CLAYS FROM ZAWIERCIE REGION IN THE LIGHT OF MINERAL RESOURCE PROTECTION Summary The resource and output balance of the clay deposits in the Silesian province is presented with a special regard to the Zawiercie district. The main part of deposits is connected to the Middle Jurassic and used for building ceramics. The structure of reserves and reasons of their losses are analysed. Possibilities of the growth of reserve base are indicated. All these problems are important from the point of view of the mineral resource quantitive protection.

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 36-51

Marzena KOSZEK Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

ANTROPOGENIZACJA STOSUNKÓW WODNYCH NA TERENIE USTRONIA

WSTĘP

Woda jest podstawowym komponentem środowiska przyrodniczego, dlatego odgrywa bardzo ważną rolę w życiu człowieka. Szybko postępująca urbanizacja i uprzemysłowienie, a także nieracjonalna gospodarka wodno-ściekowa oraz brak odpowiedzialności za produ- kowane ścieki i odpady doprowadziły do znacznej degradacji wód powierzchniowych i pod- ziemnych. W chwili obecnej niedobór wody w znaczącym stopniu przyczynia się do ogra- niczenia wzrostu gospodarczego, gdyż problemy zasobów wodnych sprowadzają się nie tylko do jej ilości, ale także i jakości wód. W niniejszej pracy przedstawione zostały zmiany stosunków wodnych na obszarze Ustronia, z uwzględnieniem gospodarki ściekowej. Opracowanie zwiera: charakterystykę jakościową powierzchniowych wód płynących, ocenę stanu ich czystości, charakterystykę głównych źródeł zanieczyszczeń oraz informacje dotyczące zmian jakościowych opadów atmosferycznych i antropogenizacji wód podziemnych. Część pracy poświęcona jest „Pro- gramowi państwowego monitoringu środowiska dla województwa śląskiego”, który służy m. in. określaniu stanu czystości wód powierzchniowych i podziemnych oraz powietrza. Opracowanie to ujmuje także charakterystykę elementów zabudowy hydrotechnicznej, która została wykonana na rzece Małej Wiśle i jej dopływach.

CELE PRACY

Nadrzędnym celem niniejszej pracy jest dokonanie charakterystyki środowiska przyrodniczego, ze szczególnym uwzględnieniem zmian jakie zaistniały pod wpływem działalności człowieka zarówno w wodach powierzchniowych, jak i podziemnych w grani- cach administracyjnych miasta Ustronia.

CHARAKTERYSTYKA OBSZARU BADAŃ

Ustroń to miasto wczasowo-uzdrowiskowe położone w dolinie górnej Wisły wśród zalesionych gór Beskidu Śląskiego, na wysokości 360-480 m n.p.m. Pod względem admi- nistracyjnym jest gminą miejską, należącą do powiatu cieszyńskiego w południowej części województwa śląskiego, co ma zasadniczy wpływ na walory turystyczno-przyrodnicze miasta. Według podziału fizycznogeograficznego Polski zaproponowanego przez J. Kondrac- kiego (1998) badany obszar położony jest w prowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie, w obrębie makroregionu Beskidy Zachodnie, w mezoregionie Beskid Śląski. Według podziału Polski na jednostki geologiczne wydzielone przez M. Książkiewi- cza (1972) Ustroń leży w obrębie Brzeżnych Karpat Zachodnich, w jednostce tektonicznej płaszczowiny śląskiej cechującej się znaczną zmiennością budowy geologicznej. W. Mi- zerski (2002) dzieli płaszczowinę śląską na mniejsze jednostki – w okolicach Ustronia wyznaczył jednostkę cieszyńską i godulską. W oknach tektonicznych płaszczowiny ślą- skiej odsłania się płaszczowina podśląska zbudowana z łupków krzemionkowych, menili- towych oraz łupków z radiolarytami z kredy i paleogenu (Mizerski, 2002).

WODY OPADOWE

Badania mające na celu określenie stanu zanieczyszczenia powietrza prowadzone są w ramach państwowego monitoringu środowiska obejmującego: sieć krajową oraz sieci re- gionalne. System monitoringu powietrza w województwie śląskim jest oparty na pomiarach stężeń zanieczyszczeń w powietrzu, wykonywanych na stacjach pomiarowych wchodzą- cych w skład sieci monitoringu krajowego i regionalnego. Sieć regionalna obejmuje stacje do automatycznych pomiarów jakości powietrza w zakresie: pył zawieszony, SO2, NO2, CO, O3, CH4 oraz węglowodory aromatyczne (Szamańska-Kubicka i in., 2001). Do regionalnej sieci monitoringu powietrza należy stacja ŚWIOŚ zlokalizowana w Ustroniu prowadząca ciągłe automatyczne pomiary pyłu zawieszonego, SO2, NO2, O3, CO oraz warunków meteorologicznych (prędkości i kierunku wiatru, temperatury, wilgotno- ści, ciśnienia, nasłonecznienia oraz opadu mokrego). Woda opadowa spadająca na obszar miast jest zanieczyszczona różnymi domiesz- kami znajdującymi się w powietrzu. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są procesy spala- nia w produkcji energii oraz jej przemian, spalanie paliw w kotłowniach, procesy spalania w przemyśle, procesy produkcyjne, transport drogowy oraz indywidualne ogrzewanie bu- dynków mieszkalnych i obiektów użyteczności publicznej (tab. 1). Miasta i tereny zurbani- zowane wpływają na zmianę naturalnego reżimu cieplnego i zanieczyszczenie atmosfery oraz zmianę reżimów: opadów i parowania. Pył znajdujący się w powietrzu tworzy jądra kondensacji, co przy znacznym nasileniu ruchów wznoszących na obszarach miejskich często doprowadza do zwiększenia zachmurzenia i opadów (Rayzacher, 1980).

Tabela 1. Substancje zanieczyszczające powietrze i źródła ich pochodzenia (dane PIOŚ). Table 1. Substances polluting air and sources of their origin (data taken from PIOŚ). Zanieczyszczenie Źródło emisji Pył ogółem Spalanie paliw, unoszenie pyłu przez wiatr, pojazdy

SO2 – dwutlenek siarki Spalanie paliw zawierających siarkę, procesy technologiczne NO – tlenek azotu Spalanie paliw i procesy technologiczne przy wysokiej temperaturze

NO2 – dwutlenek azotu Spalanie paliw i procesy technologiczne

NOx – suma tlenków azotu Sumaryczna emisja tlenków azotu (NO, NO2) CO – tlenek węgla Powstaje podczas niepełnego spalania

O3 – ozon Powstaje naturalnie oraz z innych zanieczyszczeń (utleniaczy) Stan sanitarny powietrza atmosferycznego w rejonie Ustronia kształtuje emisja zanie- czyszczeń ze źródeł lokalnych, do których należą paleniska gospodarstw domowych, kotłow- nie miejskie i osiedlowe oraz zakłady produkcyjno-usługowe (tab. 2, 3) (Absalon i in., 1995).

Tabela 2. Ważniejsze źródła pyłowych i gazowych zanieczyszczeń (stan na rok 1995). Table 2. More important sources of dust and gaseous pollutants (state in 1995). Zakład Ilość pyłów (t/rok) Ilość gazów (t/rok) Zakłady Kuźnicze 26,00 95,00 Spółdzielnia Mieszkaniowa „Zacisze” 1,77 1539,37 PSS „Społem” 2,61 890,50 Opracowanie własne na podstawie danych WSSE.

Najbliższe, duże źródła zanieczyszczeń powietrza w badanej okolicy to: Zakłady Kuź- nicze, kotłownia osiedlowa oraz ulice miasta stanowiące odcinek drogi krajowej E 75 Kato- wice – Wisła (Szamańska-Kubicka i in., 2001). Znaczne ilości zanieczyszczeń docierają na ten obszar także z silnie uprzemysłowionych terenów przyległych, do których należą: aglome- racja bielska, Rybnicki Okrąg Węglowy, Górnośląski Okręg Przemysłowy oraz Ostrawsko- Karwiński Okręg Przemysłowy (Absalon i in., 1995). Na warunki aerosanitarne obszaru ujemny wpływ wywiera także gęsta sieć szlaków komunikacyjnych (drogi, koleje) przebie- gających na obszarze pogórza i wzdłuż doliny Wisły. Powoduje to koncentrację emisji spalin, a także hałasu. Poziom zanieczyszczeń pochodzący z tego źródła jest zróżnicowany i za- leżny od natężenia ruchu pojazdów spalinowych (Leśniak, Obrębska-Starklowa, 1983).

Tabela 3. Emisja zanieczyszczeń w powiecie cieszyńskim. Table 3. Pollutants emission in Cieszyn county. Rodzaj Średnie roczne stężenie [µg/m3] Zmiana Zanieczyszczenia 1996 1999 2000 2001 [%] Dwutlenek siarki 20 8 4 5 - 25 Dwutlenek azotu 25 38 30 38 + 52 Pył zawieszony 39 22 30 35 - 10 Opracowanie własne na podstawie danych WSSE.

Zanieczyszczenie powietrza pyłami, a przede wszystkim gazami ma znaczący wpływ na jakość opadów atmosferycznych. Wraz z opadem mokrym do podłoża wprowa- dzane są znacznych rozmiarów ładunki przeróżnych zanieczyszczeń. Opad wychwytuje z powietrza atmosferycznego zanieczyszczenia i deponuje je na powierzchni terenu. Szczegól- nie niebezpieczne są zanieczyszczenia, które poprzez reakcje chemiczne z wodą tworzą związki kwasowe, powstają wtedy tzw. kwaśne deszcze. Chemizm wód opadowych ma znaczący wpływ na degradację środowiska naturalnego m. in. poprzez wprowadzanie do powierzchni ziemi kwasotwórczych związków siarki i azotu, związków biogennych oraz metali ciężkich. Całokształt warunków meteorologicznych takich jak: temperatura powietrza, siła i kierunek wiatru, a przede wszystkim opad atmosferyczny (jego charakter i natężenie) odgrywają dominującą rolę w rozprzestrzenianiu się i rozkładzie ładunku zanieczyszczeń na podłożu (Liana, Twarowski, 2001) (tab. 4). Tabela 4. Warunki meteorologiczne w Ustroniu w 1999 roku. Table 4. Meteorological conditions in Ustroń in 1999 year. Miesiąc Data Suma opadów Warunki do rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń zróżnicowane z przewagą korzystnych, na które opady 1-15.01 28-41% normy dla stycznia atmosferyczne nie wywierały wpływu Styczeń zróżnicowane z przewagą korzystnych, na które opady 16-31.01 18-38% normy dla stycznia atmosferyczne nie wywierały wpływu zróżnicowane z przewagą korzystnych, którym sprzyjały 1-15.02 95-108 % normy dla lutego opady atmosferyczne znacznie powyżej normy. Luty korzystne, którym sprzyjały opady atmosferyczne powy- 16-28.02 57-73 % normy dla lutego żej normy zróżnicowane z przewagą korzystnych, na które opady 1-15.03 53-69 % normy dla marca atmosferyczne nie wywierały wpływu Marzec zróżnicowane z przewagą korzystnych, na które opady 16-31.03 15-20 % normy dla marca atmosferyczne nie wywierały wpływu 14-15 % normy dla kwietnia zróżnicowane z przewagą korzystnych, na które opady 1-15.04 atmosferyczne nie wywierały wpływu Kwiecień 54-69 % normy dla kwietnia zróżnicowane z przewagą korzystnych, którym sprzyjały 16-30.04 opady atmosferyczne kształtujące się poniżej normy zróżnicowane z przewagą korzystnych, na które opady 1-15.05 21-32 % normy dla maja atmosferyczne nie wywierały wpływu Maj zróżnicowane – okresy pogody deszczowej sprzyjały 16-31.05 9-23 % normy dla maja wypłukiwaniu i rozpraszaniu zanieczyszczeń zróżnicowane z przewagą korzystnych, którym sprzyjała 1-15.06 30-67 % normy dla czerwca pogoda z opadami deszczu okresami intensywnymi Czerwiec 109-128 % normy dla bardzo korzystne, czemu sprzyjała pogoda pochmurna z 16-30.06 czerwca opadami deszczu, chwilami intensywnymi. zróżnicowane – okresy pogody deszczowej sprzyjały 1-15.07 63-86 % normy dla lipca wypłukiwaniu i rozpraszaniu zanieczyszczeń Lipiec niekorzystne – sprzyjały im znikome opady atmosferycz- 16-31.07 4-16 % normy dla lipca ne zróżnicowane – okresy pogody z opadami deszczu 1-15.08 25-50 % normy dla sierpnia sprzyjały wypłukiwaniu i rozpraszaniu zanieczyszczeń, Sierpień zróżnicowane z przewagą niekorzystnych – sprzyjały im 16-31.08 19-45 % normy dla sierpnia opady atmosferyczne poniżej normy zróżnicowane z przewagą niekorzystnych – sprzyjały im 1-15.09 25-42 % normy dla września opady atmosferyczne poniżej normy Wrzesień zróżnicowane z przewagą korzystnych, którym sprzyjały 16-30.09 41-85 % normy dla września opady atmosferyczne 135-186 % normy dla korzystne – sprzyjały im opady atmosferyczne powyżej 1-15.10 października normy, Październik 10-25 % normy dla niekorzystne – sprzyjały opady atmosferyczne znacznie 16-31.10 października poniżej normy zróżnicowane z przewagą niekorzystnych, na które 1-15.11 40-53 % normy dla listopada opady atmosferyczne nie wywierały wpływu Listopad zróżnicowane – okresy z opadami śniegu chwilami 16-30.11 55-71% normy dla listopada intensywnymi sprzyjały wypłukiwaniu zanieczyszczeń, zróżnicowane z przewagą korzystnych, na które opady 1-15.12 25-45% normy dla grudnia atmosferyczne nie wywierały wpływu Grudzień zróżnicowane – opady atmosferyczne sprzyjały wypłu- 16-31.12 22-56% normy dla grudnia kiwaniu i rozpraszaniu zanieczyszczeń Opracowanie własne na podstawie danych WIOŚ. WODY POWIERZCHNIOWE

Miasto Ustroń odwadniane jest przez rzekę Wisłę i jej dopływy. Powierzchniowa sieć hydrograficzna uwarunkowana geologicznie jest dobrze rozwinięta. Występują tu głównie cieki stale płynące, prowadzące wodę w ciągu całego roku, posiadające wyraźnie wykształco- ne doliny rzeczne o charakterze dolin wciosowych (Jankowski, Absalon, 1992; Absalon i in., 2003). Cieki zasilane są głównie bezpośrednio z roztopów lub opadów atmosferycznych. Wysokie stany wód występują wiosną, gdy wolno topniejące śniegi z Beskidów dostarczają dużo wody, a także latem podczas opadów nawalnych i rozlewnych. W granicach badane- go obszaru czyste i dobrze natlenione lub nieznacznie zanieczyszczone wody występują jedynie w źródłowych, górskich odcinkach rzek (Jankowski, Absalon, 1992; Czermińska i in., 2001, 2002; Absalon i in., 2003). Prace mające na celu określenie stanu czystości powierzchniowych wód płynących na terenie gminy prowadzone były zgodnie z „Programem państwowego monitoringu środo- wiska”, który uzyskał pozytywną opinię Wydziału Ochrony Środowiska i Rolnictwa Urzę- du Wojewódzkiego w Katowicach. Monitoring powierzchniowych wód płynących jest systemem mającym na celu pozyskiwanie, gromadzenie i przetwarzanie danych o jakości zasobów wód powierzchniowych oraz o przyczynach zanieczyszczenia tych wód (Czer- mińska i in., 2002). Struktura monitoringu powierzchniowych wód płynących obejmuje sieci: krajową, regionalne, lokalne oraz osłonowe stacje ujęć wody. Na obszarze Ustronia zlokalizowanych jest 5 punktów pomiarowo-kontrolnych jakości wód powierzchniowych sieci regionalnej i 2 punkty sieci krajowej (Czermińska i in. 2001, 2002). Jak we wstępie zaznaczono, Ustroń leży w południowej części województwa śląskie- go, która obejmuje region górski, położony w zlewni Małej Wisły. Zanieczyszczenie wód powierzchniowych na tym obszarze związane jest głównie z gospodarką komunalną oraz z działalnością turystyczno – wypoczynkową (Czermińska i in. 2001, 2002). Silne zanieczyszczenie wynika ze zrzutu do powierzchniowej sieci hydrograficznej ścieków przemysłowych i komunalnych. Dosyć często zdarzają się nie rejestrowane zrzuty ścieków z poszczególnych gospodarstw, a nawet domów wczasowych wprost do odbiornika. Ważniejsze źródła ścieków występujące na terenie Ustronia zestawiono w tabeli 5 i przed- stawiono na mapie (rys. 1). Pomimo zainstalowania urządzeń oczyszczających ścieki w za- kładach produkujących największą ich ilości, jakość wód powierzchniowych w większości kontrolowanych punktów sieci monitoringu krajowego i regionalnego na tym terenie jest niezadowalająca. Na podstawie wybranych wskaźników zanieczyszczeń wód, wynika, że rzeki w zdecydowanej większości prowadzą wody silnie lub ponadnormatywnie zanie- czyszczone, co jest równoznaczne z dyskwalifikacją ich pod względem użytkowania gospo- darczego (Czermińska i. in. 2001, 2002). Znaczący wpływ na jakość wód powierzchniowych obszaru badań ma zrzut ścieków komunalnych. Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego, gmina Ustroń w roku 2000 posiadała 55 km sieci kanalizacyjnej. Umożliwiało to korzystanie z kanalizacji 7 830 mieszkańcom, co stanowiło około 51% ludności (Rocznik Statystyczny..., 2002). W porów- naniu z rokiem wcześniejszym sytuacja ta uległa poprawie: wydłużono sieć kanalizacyjną o 1,5 km, a liczba mieszkańców podłączonych do kanalizacji wzrosła o 221 osób. W roku 2000 gmina na gospodarkę ściekową i ochronę wód wydała prawie 9 mln zł. W porównaniu z latami poprzednimi nakłady te zwiększyły się 10 krotnie (Rocznik Statystyczny..., 2002). Mimo sporych nakładów finansowych i korzystnych zmian w gospodarce wodno-ściekowej w dalszym ciągu słabo skanalizowane są dzielnice położne w wyższych partiach stoków górskich oraz dzielnica uzdrowiskowa – Zawodzie (rys. 1). Znaczący ładunek zanieczysz- czeń odprowadzany jest do środowiska z pominięciem sieci kanalizacyjnej. Tylko część zawartych w nich zanieczyszczeń jest usuwana w prymitywnych, przydomowych osadnikach bądź zostaje wywieziona. Pozostała część ścieków trafia do powierzchniowej sieci rzecznej poprzez nieszczelne zbiorniki bezodpływowe lub bezpośrednio do odbiorników (Absalon i in., 1995; Czermińska i in. 2001, 2002). Część ścieków transportowanych siecią kanalizacyj- ną nie jest oczyszczana w stopniu zadawalającym. Na terenie Ustronia funkcjonują dwie oczyszczalnie ścieków komunalnych – „Centrum” i „Jaszowiec” (rys. 1), przyjmujące około 13 tys. m3 ścieków na dobę. Oczyszczanie ścieków następuje w systemie mechaniczno- biologicznym a następnie odprowadzane jest do Wisły. Gospodarka ściekami komunalnymi stanowi poważny problem. Zanieczyszczenia pochodzące z tego źródła wyraźnie wpływają na stężenie tlenu w wodzie odbiorników przyczyniając się w ten sposób do występowania deficytu tlenowego, powodują ponadto koncentrację podwyższonych zawartości związków organicznych i biogennych (związki azotu i fosforu) oraz decydują o zanieczyszczeniu bakteryjnym (Czermińska i in., 2002).

Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków (stan na 1991). Table 5. More important sewage discharges (state in 1991). Rodzaj Ilość Urządzenie do Kierunek Zakład Ścieków m3/dobę oczyszczania zrzutu mechaniczno- RPWiK Ustroń. Oczyszczalnia „Centrum” komunalne 7855,0 Wisła biologiczne RPWiK Ustroń. Oczyszczalnia „Jaszowiec” mechaniczno- komunalne 5823,0 Wisła (funkcjonowała do 1991) biologiczne Wodociągi Ziemi cieszyńskiej sp. zoo komunalne 12282,0 biologiczne Wisła (funkcjonuje od 1995) OW Huty Łabędy komunalne 25,4 biologiczne Wisła Wytwórnia Mas Bitumicznych mieszane 95,9 brak Postrzednik RSP „Jelenica” mieszane 5,0 brak Bładniczka Wytwórnia wód Gazowanych mieszane 10,5 mechaniczne Bładniczka Opracowanie własne na podstawie danych OBiKŚ w Bielsku-Białej.

Scharakteryzowane do tej pory ogniska zanieczyszczeń wód powierzchniowych od- noszą się do obiektów punktowych. Jednakże do odbiorników znaczący ładunek jest dopro- wadzany także z obiektów obszarowych (powierzchniowych) i liniowych. Do zanieczyszczeń obszarowych zalicza się spłukiwanie z obszarów rolniczych i leśnych oraz zrzuty z terenów zurbanizowanych nie objętych systemem kanalizacji, natomiast w liniowych należy wy- mienić zanieczyszczenia komunikacyjne wytworzone przez środki transportu drogowego i kolejowego. Ładunek zanieczyszczeń wprowadzany przez te źródła jest bardzo zróżnico- wany i uzależniony od stopnia zurbanizowania, poziomu kultury rolnej, intensywności ruchu komunikacyjnego i tym podobnych czynników (Dobija, 1983; Czermińska i in., 2002). Zła jakość wód powierzchniowych wynika zatem nie tylko z niedostatecznego stopnia oczyszczania ścieków i „dzikich” zrzutów ścieków na obszarach pozbawionych kanalizacji, ale jest również spowodowana przez spływy zanieczyszczeń do sieci hydrogra- ficznej ze źle nawożonych pól uprawnych i łąk. W wodach płynących przez tereny rolnicze odnotowuje się wysoki poziom zanieczyszczeń charakterystycznych dla tej gałęzi gospo- darki. Rys. 1. Obiekty gospodarki ściekowej i ważniejsze źródła zanieczyszczeń (wg: Jankowski, Absalon., 1992a; Absalon i in., 1995a; Absalon i in., 2003a; zmienione): 1 – cieki, 2 – zasięg kanalizacji miejskiej, 3 – obszar zabudowany, 4- mechaniczna oczyszczalnia ścieków, 5 – biolo- giczna oczyszczalnia ścieków, 6 – kompleksowa oczyszczalnia ścieków, 7 – zrzuty ścieków mieszanych, 8 – zrzuty ścieków komunalnych. Fig. 1. Objects of sewage disposal and more important sources of pollutants (after: Jankowski, Absalon., 1992a; Absalon et al., 1995a; Absalon et al., 2003a; changed): 1 – streams, 2 – range of urban communication, 3 – built-up area, 4 – mechanical treatment plant, 5 – biological treat- ment plant, 6 – complex treatment plant, 7 – discharge of mixed sewage, 8 – discharge of municipal sewage.

Jednym z głównych źródeł ponadnormatywnego zanieczyszczenia rzek przepływa- jących przez tereny rolnicze są związki biogenne. Przyczyny występowania tych związków mogą wynikać ze stosowania nawozów sztucznych, hodowli zwierząt oraz dopływu ście- ków bytowych. Zanieczyszczeniami charakterystycznymi dla ognisk liniowych są węglo- wodory aromatyczne emitowane przez samochody oraz zanieczyszczenia spływające z dróg z wodami deszczowymi (Dobija, 1983; Absalon i in., 1995; Czermińska i in., 2002). Województwo śląskie jest najbardziej zurbanizowanym regionem kraju, w którym koncentracja ludności i przemysłu jest nierównomierna. Czynniki te powodują zróżnicowane obciążenie i degradację środowiska przyrodniczego w poszczególnych regionach woje- wództwa. Ze względu na położenie charakteryzowanej miejscowości w górnym odcinku zlewni Wisły zanieczyszczenie wód powierzchniowych ściekami przemysłowymi jest nieznaczne. Ustroń leży na terenie pozbawionym większych ośrodków przemysłowych, dlatego do Małej Wisły i jej dopływów doprowadzane są głównie ścieki ze zlokalizowa- nych tu miast oraz ośrodków turystyczno-wypoczynkowych (Czermińska i in., 2001, 2002).

OCENA STANU CZYSTOŚCI POWIERZCHNIOWYCH WÓD PŁYNĄCYCH

Analizując stan czystości według kryterium fizykochemicznego za 1999 rok można stwierdzić, że rzeka Mała Wisła w górnym biegu, na długości 19,7 km odpowiadała I klasie czystości. Zmiana klasy na II, wystąpiła tylko na krótkim odcinku (2,4 km), tj. od oczysz- czalni ścieków w Wiśle Jaworniku. W dalszym biegu wody rzeki odzyskały I klasę czysto- ści i taki stan utrzymywał się na długości 6,7 km. Kolejne pogorszenie wystąpiło w przekroju poniżej ujścia ścieków z FSM w Ustroniu i utrzymało się aż do ujścia rzeki do zbiornika „Goczałkowice” (Czermińska i in., 2001). Natomiast już w roku 2001 stan czy- stości rzeki Małej Wisły przedstawiał się znacznie lepiej – rzeka od źródeł aż do samego ujścia do zbiornika „Goczałkowice” odpowiadała I i II klasie czystości. Jakość wód Małej Wisły według klasyfikacji ogólnej za rok 2001 w górnym odcinku jej biegu odpowiadała II klasie czystości. Od punktu pomiarowego na Małej Wiśle w Ustroniu wartości stężeń za- nieczyszczeń wzrosły do wielkości charakterystycznych dla III klasy. Klasyfikacja bakteriologiczna rzeki niewiele odbiegała od klasyfikacji ogólnej (Czer- mińska i in., 2001, 2002). Zarówno w samej Wiśle, jak i jej dopływach wykonywane były oznaczenia miana coli. Klasę II stwierdzono tylko w górnym odcinku Małej Wisły, na długości 11,3 km, natomiast w dalszym biegu występowała na przemian klasa III i nie odpo- wiadająca normom (Czermińska i in., 2001, 2002). Porównując ogólny stan jakości wód w zlewni Małej Wisły w latach 1999 i 2001, można stwierdzić, że nastąpiła pewna poprawa: • wzrosła ilość wód I klasy o 32,2 km, • wzrosła ilość wód II klasy o 41 km, • zmniejszyła się ilość wód III klasy o 22 km, • zmniejszyła się ilość wód pozaklasowych o 34,4 km. Spośród badanych dopływów Małej Wisły w roku 1999 według klasyfikacji ogólnej potoki Dobka i Jaszowiec odpowiadały II klasie czystości. Podobnie przedstawiała się klasy- fikacja bakteriologiczna, która miała decydujący wpływ na klasę czystości. Jeśli chodzi o klasyfikację pod względem fizykochemicznym, to dopływy Małej Wisły w górnym jej biegu spełniały normy I klasy czystości, a tylko Bładnica prowadziła wody II klasy (Czermińska i in., 2002). Oceniając stan potoków w zlewni Małej Wisły pod względem fizykochemicznym w 2001 roku stwierdzono, że w górnym jej biegu dopływy odpowiadały I klasie czystości. Najmniej zanieczyszczonymi ciekami na terenie gminy w zlewni Wisły były: Mała Wisła do miasta Ustroń Obłaziec, Suchy i Poniwiec. Pod względem stanu bakteriologicznego poto- kami, które prowadziły wody II klasy czystości były: Gościeradowiec i Bładniczka, nato- miast wody III klasy czystości prowadziła Dobka i Jaszowiec ze względu na zanieczysz- czenia organiczne i związki biogenne (Czermińska i in., 2002). ZABUDOWA HYDROTECHNICZNA

Stosunki wodne na analizowanym obszarze uległy zauważalnym antropogenicznym przeobrażeniom. Przyczyny tego stanu rzeczy sprowadzają się do regulacji cieków i ich zabu- dowy hydrotechnicznej, przerzutów wody oraz budowy lokalnych wodociągów. Postępują- ce nasilenie prac hydrotechnicznych dotyczy głównie Wisły i większych cieków górskich, na których budowano zapory przeciwrumowiskowe i prowadzono korekcje progowe (rys. 2). Zapory przeciwrumowiskowe są budowlami przecinającymi w poprzek dolinę potoku, powy- żej których tworzą się zbiorniki przeznaczone do magazynowania rumowiska toczonego i wleczonego w okresie wezbrań. Systemy zapór, które zostały wykonane w górnych i środko- wych biegach potoków w rejonie Ustronia mają na celu zmniejszenie spadku podłużnego dna i zmniejszenie prędkości przepływu oraz częściowego powstrzymanie nadmiernego ruchu rumowiska. Zadaniem dodatkowym jest ochrona stoków i przeciwdziałanie osuwiskom skarp spowodowanych zbyt intensywnym podmywaniem brzegu (Dynowska i in., 1991; Woło- szyn i in., 1994). Korekcje progowe to szereg budowli poprzecznych – progów, umieszczo- nych w korycie potoku. Skuteczność tej budowli polega na stabilizacji dna, wytworzeniu regularnego przekroju koryta potoku umocnionego w dnie progami a przy brzegach niskimi opaskami. Progi powodują dobre napowietrzenie przelewającego się strumienia wody oraz zmniejszenia prędkości przepływu w obrębie budowli (Dynowska i in., 1991; Wołoszyn i in., 1994). Na zakolu Wisły, u jej wpłynięcia w granice Ustronia, wybudowano jaz, który jest po- stacią poprzecznego progu w korycie rzeki. Ma on na celu spiętrzanie wody w miejscu sztucznego odgałęzienia (Flis, 1995). Na całym odcinku rzeki wybudowano niewysokie progi betonowe. Od miejsca rozszerzenia doliny Wisły prawy brzeg rzeki został obudowa- ny wałem przeciwpowodziowym, którego zadanie polega na ograniczaniu zasięgu zalewu i ochronie terenów przyległych do rzeki przed zalewaniem. Ponadto na rzece Bładniczce wybudowano zastawkę (Jankowski, Absalon, 1992). Wzdłuż koryta Wisły biegnie ruro- ciąg, którym przesyłane są wody pomiędzy zlewniami. Tego typu budowle stosuje się w przypadkach, gdy zachodzi potrzeba dostarczenia określonych ilości wody do obszarów deficytowych. Przerzuty wody są jedną z form zagospodarowania naturalnych zasobów wód powierzchniowych (Dynowska i in., 1991; Wołoszyn i in., 1994). Zmiany morfologicznego charakteru koryt rzecznych poprzez ich szczelną zabudo- wę wpłynęły na zmianę warunków odpływu. Zabudowa hydrotechniczna i prace z nią związane spowodowały naruszenie naturalnego związku między wodami powierzchniowymi i podziemnymi (Rayzacher, 1980). Przerzuty wody między zlewniami dla potrzeb wodocią- gów lokalnych i przemysłowych doprowadziły do zmian ilości wody wchodzącej w lokalny obieg (Absalon i in., 1995). Rys. 2. Zabudowa hydrotechniczna (wg: Jankowski, Absalon, 1992a; Absalon i in., 1995a; Absalon i in., 2003a; zmienio- ne): 1 – cieki, 2 – wał przeciwpowodziowy, 3 – przerzuty wody, 4 – ujęcie wód powierzchniowych, 5 – przepom- pownia, 6 – korekcja progowa, 7 – zapora przeciwrumowiskowa, 8 – jaz, 9 – zastawka, 10 – techniczna zabudowa brzegów koryta, 11 – koryto kamienne lub betonowe. Fig. 2. Hydraulic structures (after: Jankowski, Absalon, 1992a; Absalon et al., 1995a; Absalon et al., 2003a; changed): 1 – stream, 2 – flood control embankment, 3 – water transfers, 4 – surface water intake, 5 – pumping plant, 6 – sill correction, 7 – anti-debris dam, 8 – dam, 9 – weir, 10 – technical building of channel banks, 11 – stony or concrete channel.

WODY PODZIEMNE

Wody podziemne obok wód powierzchniowych są najbardziej wrażliwym elemen- tem środowiska przyrodniczego na zanieczyszczenia i zubożenie zasobów. Podlegają szcze- gólnej ochronie, ponieważ stanowią ważne źródło wody pitnej. W celu wykrycia ewentual- nego zagrożenia jakości wód są one systematycznie badane poprzez system monitoringu wód podziemnych (Czermińska i in., 2002). Monitoring służy do oceny dynamiki zmian składu chemicznego i jakości wód podziemnych oraz ich zasobów. Polega na regularnych pomiarach położenia zwierciadła wód i badaniach parametrów fizykochemicznych oraz analizie che- micznej pobranych prób wody, a także interpretacji uzyskanych wyników (Witkowski, 2000; Gorgoń i in., 2001; Gorgoń, Stożenko, 2002). Jak podaje PIOŚ prace prowadzone w zakre sie monitoringu pozwalają na racjonalne gospodarowanie wodami podziemnymi, podejmo- wanie skutecznych działań zmierzających do poprawy ich jakości, szczególnie w obszarach, gdzie jest ona niska oraz formułowanie wniosków do planów przestrzennego zagospodaro- wania pozwalających na maksymalną ochronę tych wód. W gminie Ustroń główny zbiornik wód podziemnych występuje w piętrze kredowym (rys. 3). Jest to poziom szczelinowy i szczelinowo-porowy. Warstwy wodonośne tworzą osady piaskowcowe a w mniejszym stopniu osady wapienne. Występują one w formie ławic naprzemianległych z osadami niewodonośnych iłów i margli. Wody podziemne występują w zbiorniku fliszowym wydzielonym w spękanych i porowatych piaskowcach gruboławico- wych warstw godulskich. Dominują tu wody wodorowęglanowo–siarczanowo–chlorkowo– wapniowo–magnezowe, a podrzędnie występują wody wodorowęglanowo–siarczanowo–wap- niowe. Jakość tych wód oscylowała od klasy Ib do II. Wskaźnikami decydującymi o przyna- leżności do danej klasy było żelazo i azotany (Witkowski, 2000; Gorgoń i in., 2001; Gorgoń, Stożenko, 2002).

Rys. 3. Typy hydrochemiczne wód i Głów- ne Zbiorniki Wód Podziemnych (wg: Gorgoń i in., 2002; uproszczone): typy wód: 1 – HCO3-SO4-Ca, HCO3-SO4- Ca-Mg, HCO3-SO4-Ca-Mg-Na, 2 – inne wielotonowe, 3 – HCO3-Ca, HCO3-Ca-Mg, 4 – HCO3-SO4-Cl-Ca, Główne Zbiorniki Wód Podziemnych: 5 – kredowy, 6 – trzeciorzędowy. Fig. 3. Hydrochemical types of water and Main Reservoirs of Underground Waters (after: Gorgoń et al., 2002; simplified): water types: 1 – HCO3-SO4-Ca, HCO3- SO4-Ca-Mg, HCO3-SO4-Ca-Mg-Na, 2 – other multi-tonne, 3 – HCO3-Ca, HCO3- Ca-Mg, 4 – HCO3-SO4-Cl-Ca, Main Reservoirs of Underground Waters: 5 – Cretaceous, 6 – Tertiary.

W obrębie głównego zbiornika wód podziemnych stwierdzono występowanie na- stępujących typów hydrochemicznych wód (Gorgoń i in., 2001; Gorgoń, Stożenko, 2002) (rys. 4): 1. HCO3-Ca, HCO3-Ca-Mg; 2. HCO3-SO4-Ca, HCO3-SO4-Ca-Mg, HCO3-SO4-Ca-Mg-Na; 3. HCO3-Cl-Ca, HCO3-Cl-Ca-Mg; 4. HCO3-SO4-Cl-Ca; 5. inne wielotonowe. 7% 13% 33% 1 2 3 4 20% 5

27%

Rys. 4. Procentowy udział poszczególnych typów hydrochemicznych wód podziemnych w utworach kredy (ozna- czenia legendy zgodne z tekstem). Fig. 4. Percentage of particular hydrochemical types of underground waters in the Cretaceous deposits (explanation of legend in the text).

Jakość omawianych wód jest wysoka, co wynika ze specyficznego zagospodarowania przestrzennego, w którym dominują: tereny rolnicze, lasy, tereny prawnie chronione oraz brak jest dużych ognisk zanieczyszczeń (Gorgoń i in., 2001; Gorgoń, Stożenko, 2002). Przeważają tu wody wysokiej jakości, na ogół nie przekraczające przepisów sanitarnych (rys. 5): • wody wysokiej jakości – klasa Ib, • wody średniej jakości – klasa II, • wody niskiej jakości – klasa III.

klasa III 23% klasa Ib 46%

klasa II 31%

Rys. 5. Klasy jakości wód w utworach kredy. Fig. 5. Water quality classes in the Cretaceous deposits.

Wody o tak wysokich klasach czystości można wykorzystywać do konsumpcji bez uzdatniania. O niższej jakości wód zadecydowały charakterystyczne niskie zawartości substancji rozpuszczonych i wodorowęglanów. W badanym obszarze szczególny wpływ na jakość wód wywiera zawartość azotu azotanowego oraz żelaza i manganu. Występowanie azotu azotanowego w podwyższonych ilościach wywołane jest przez czynniki antropoge- niczne, natomiast żelazo i mangan są pochodzenia naturalnego mimo, że żelazo powoduje zmianę barwy, mętności oraz przewodnictwa elektrycznego wody przyczyniając się jedno- cześnie do pogorszenia jej jakości (Gorgoń i in., 2001; Gorgoń, Stożenko, 2002). Podwyż- szone stężenia azotu występują zatem w rejonach intensywnie zagospodarowanych przez człowieka i są związane z (Dobija, 1983; Gorgoń i in., 2001; Gorgoń, Stożenko, 2002) (rys. 6): • niewłaściwym stosowaniem i przechowywaniem nawozów mineralnych; • przedawkowywaniem nawozów naturalnych, zwłaszcza gnojowicy; • niewłaściwym składowaniem i transportowaniem ścieków przemysłowych, bytowych i hodowlanych; • emisją związków azotu (w formie gazowej) powracających na powierzchnię ziemi i infiltrujących do wód podziemnych wraz z opadem; • niewłaściwym składowaniem odpadów i paliw. Ponieważ związki azotu wywierają szkodliwe działanie na organizm człowieka i należą do wskaźników o charakterze toksycznym, w zasadniczy sposób rzutują na ogólną klasę jakości wód.

Rys. 6. Degradacja wód podziemnych (wg: Jankowski, Absalon, 1992; Absalon i in., 1995; zmienione): 1 – składowisko odpadów komunalnych, 2 – składowi- sko paliw płynnych, 3 – wysypisko śmieci, 4 – składo- wisko odpadów energetycznych, 5 – obszar o zanieczysz- czonych wodach podziemnych. Fig. 6. Underground waters degradation (after: Jankow- ski, Absalon, 1992; Absalon et al., 1995; changed): 1 – municipal landfill site, 2 – liquid fuel landfill site, 3 – refuse ground, 4 – energetic waste disposal, 5 – area of polluted underground waters. ZMIANY JAKOŚCI WÓD PODZIEMNYCH

Na skutek ujmowania wód podziemnych dla potrzeb gospodarki wodnej znacznie zmniejszają się zasoby wód podziemnych, co przy długofalowym użytkowaniu może do- prowadzić do poważnego deficytu. Tyczy się to zarówno zwykłych wód podziemnych, jak i wód mineralnych. Poważny problem stanowi intensywne, antropogeniczne przekształcanie terenu zmniejszające zdolność infiltracyjną gruntu oraz rozbudowa miejskiej sieci kanali- zacyjnej, która w konsekwencji przyczynia się do powstawania głębokich niedoborów w zbiornikach wód podziemnych (Gorgoń i in., 2001; Gorgoń, Stożenko, 2002). Zasadniczymi źródłami zanieczyszczeń Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (347, 348) w południowej części województwa śląskiego są (Rayzacher, 1980; Witkowski, 2000): • zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego oraz wód opadowych i roztopowych, • obszary intensywnego stosowania nawozów i środków ochrony roślin, • rozlegle obszary zamieszkałe nie posiadające kanalizacji, • straty w sieciach kanalizacyjnych, • zanieczyszczone cieki powierzchniowe, • linie komunikacyjne, • składowiska odpadów komunalnych i przemysłowych, • oczyszczalnie ścieków, • wylewiska ścieków. Najistotniejszym źródłem zanieczyszczeń i skażeń wód podziemnych w Ustroniu są składowiska odpadów przemysłowych i komunalnych oraz wyrobisko po eksploatacji surow- ców budowlanych w rejonie kamieniołomu w Ustroniu-Poniwcu zaadoptowane przez miesz- kańców na wysypisko śmieci (rys. 6). Poważne zagrożenie stanowi infiltracja z silnie ska- żonych cieków, a także pól uprawnych, na których stosuje się nadmierne nawożenie nawo- zami sztucznymi (Dobija, 1983).

PODSUMOWANIE I WNIOSKI

Badany obszar położony jest w południowej, słabo uprzemysłowionej części woje- wództwa śląskiego, dlatego charakteryzuje się niewielką zmianą elementów środowiska przyrodniczego. Zaistniałe przeobrażenia spowodowane zostały czynnikami antropogenicz- nymi. Ważnym czynnikiem wpływającym na jakość powietrza atmosferycznego jest: lokalna emisja zanieczyszczeń z palenisk domowych, kotłowni, zakładów produkcyjno- usługowych, obiektów infrastruktury turystycznej oraz emisja spalin samochodowych wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych, a także napływ zanieczyszczonych mas powietrza z sąsiednich obszarów uprzemysłowionych. Znaczna ilość zanieczyszczeń pyłowych znajdu- jących się w powietrzu wraz z opadami była deponowana na podłożu i przyczyniała się do degradacji gleb oraz wód powierzchniowych i podziemnych. Zanieczyszczenia te wpływały także na zmianę chemizmu opadów nadając im odczyn kwaśny. Największe zmiany zaist- niały w jakości wód powierzchniowych, jako skutek zrzutu do powierzchniowej sieci hy- drograficznej nieczyszczonych lub niedostatecznie oczyszczonych ścieków komunalnych i przemysłowych. Czynnikami przyczyniającymi się do pogorszenia jakości rzek w tym regionie było również nadmierne stosowanie nawozów sztucznych. Antropogenizacja stosunków wodnych w Ustroniu objawia się także w zanieczyszczeniu wód podziemnych głównie przez źle użytkowane składowiska odpadów komunalnych i przemysłowych oraz zmniejszeniu zasobów wód podziemnych na skutek ich ujmowania do lokalnych sieci wodociągowych. Działania związane z zabudową hydrotechniczną potoków na badanym obszarze były przemyślane i doprowadziły do ograniczenia naturalnej degradacji środowi- ska. W zakresie ochrony wód w granicach Ustronia należy dążyć do rozbudowy sieci kanalizacyjnej i budowy niewielkich, wydajnych oczyszczalni ścieków, co pozwoli na likwi- dacje większości „dzikich” zrzutów zanieczyszczeń. Celem nadrzędnym powinna być likwidacja niebezpiecznych dla wód podziemnych składowisk odpadów, które zostały zlokalizowane w wąskich dolinach rzecznych i starym kamieniołomie.

LITERATURA ABSALON D., JANKOWSKI A. T., LEŚNIOK M., WIKA S., 1995: Komentarz do mapy sozologicznej Polski w skali 1 : 50 000. Arkusz M-34-74-D (Skoczów). Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Przedsiębiorstwo „GEPOL”, Poznań. CZERMIŃSKA B., KRAWCZAK-KAJDAŃSKA J., ŁATKOWSKA M., NOWAKOWSKA T, PISZCZEK S., SZUMOWSKA A., 2001: Wody powierzchniowe. [w:] B. Czermińska (red.): Stan środowiska w województwie śląskim w 1999-2000. Wojewoda Śląski, Katowice. s. 127-198. CZERMIŃSKA B., KRAWCZAK-KAJDAŃSKA J., ŁATKOWSKA M., NOWAKOWSKA T, PISZCZEK S., SZUMOWSKA A., 2002: Wody powierzchniowe. [w:] B. Czermińska (red.): Stan środowiska w województwie śląskim w 2001. Wojewoda Śląski, Katowice. s. 83-134. DOBIJA A., 1983: Stosunki wodne województwa bielskiego. [w:] Folia Geographica. Vol. XV. PAN, Kraków. s. 49-67. DYNOWSKA J., MACIEJEWSKI M., 1991: Dorzecze Górnej Wisły. PWN, Warszawa-Kraków. 282 s. FLIS J., 1995: Słownik szkolny – terminy geograficzne. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. 240 s. GORGOŃ E., STOROŻENKO Z., SIWEK P., 2001: Wody podziemne. [w:] B. Czermińska (red.): Stan środowiska w województwie śląskim w 1999-2000. Wojewoda Śląski, Katowice. s. 241-274. GORGOŃ E., STOROŻENKO Z., 2002: Wody podziemne. [w:] B. Czermińska (red.): Stan środowiska w województwie śląskim w 2001. Wojewoda Śląski, Katowice. s. 169-194. JANKOWSKI A. T., ABSALON D., 1992: Komentarz do mapy hydrograficznej w skali 1 : 50 000. Arkusz 541.4 (Żywiec). Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Przedsiębiorstwo „GEPOL”, Poznań. KONDRACKI J., 1998: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. 440 s. KSIĄŻKIEWICZ M., 1972: Budowa geologiczna Polski. Tom IV. Tektonika, cz. 3. Karpaty. Wydawnictwo Geologiczne, Instytut Geologiczny, Warszawa. 228 s. LEŚNIAK B., OBRĘBSKA-STARKLOWA B., 1983: Klimat województwa bielskiego. [w:] Folia Geographica. Vol. XV. PAN, Kraków. s. 21-47. LIANA E., TWAROWSKI R., 2002: Monitoring chemizmu opadów atmosferycznych i depozycji zanieczyszczeń do podłoża. [w:] B. Czermińska (red.): Stan środowiska w województwie śląskim w 2001. Wojewoda Śląski, Katowice. s. 62-69. MIZERSKI W., 2002: Geologia Polski dla geografów. PWN, Warszawa. 256 s. RAYZACHER Z., 1980: Niektóre problemy hydrologiczne obszarów zurbanizowanych. [w:] Czasopismo Geograficzne, nr 2. Polskie Towarzystwo Geograficzne, Wrocław. s. 215-218. Rocznik Statystyczny Województwa Śląskiego 2002. Tom I i II, 2002. Urząd statystyczny w Katowicach. SZAMAŃSKA-KUBICKA L., NOWAKOWSKI B., SZMIDLA A., ZBROJKIEWICZ R., 2001: Powietrze. [w:] B. Czermińska (red.): Stan środowiska w województwie śląskim w 1999-2000. Wojewoda Śląski, Katowice. 330 s. WITKOWSKI A. J., 2000: Regionalny monitoring jakości zwykłych wód podziemnych na obszarze działania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Katowicach. RZGW Gliwice, WNoZ UŚ, Gliwice. 103 s. WOŁOSZYN J., CZAMARA W., ELIASIEWICZ R., KRĘŻEL J., 1994: Regulacja rzek i potoków. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wrocław. 549 s. Marzena Koszek

ANTHROPOGENISATION OF WATER RELATIONS IN THE AREA OF USTROŃ Summary Fast following urbanisation and industrialisation as well as irrational water-sewage service and the lack of re- sponsibility for produced sewage and wastes caused the significant degradation of surface and underground waters. At present the water deficit to significantly degree causes the limitation of economic growth, where problems of water resources come down not only to the quantity, but also to the water quality. The area investigated is located in southern, weakly industrialised part of the Silesian province, therefore it is characterised by small change in elements of the natural environment. Transformations ensuing were caused by an- thropogenic factors. Important factors influencing the quality of atmospheric air were as follows: local emission of pollutants from domestic fires, boilers, production-service plants, objects of touristic infrastructure and emission of car exhausts along main communication routes as well as the inflow of polluted air masses from the neighbouring industrial areas. Significant amount of dust pollutants occurring in the air was deposed in the substratum together with precipitation and it caused the degradation of the natural environment. These pollutants also influenced the change in chemical properties of precipitation, giving them acid pH-reaction. The largest changes occurred in the quality of surface waters as an effect of discharge of not purified municipal and industrial sewage to surface hydro- graphic net. Factor which influenced the worsening of river quality in this region was also the excessive use of fertilizers and plant protection chemicals. Anthropogenisation of water relations in Ustroń also reveals in pollution of underground waters, mainly by wrongly used municipal and industrial landfill sites and the decrease in underground water resources owing to their economic tapping for local water-pipe network. Activities connected with hydraulic structures building in streams in the area investigated were thought through and they led to limitation of natural envi- ronment degradation. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 52-58

Michał KUC Marta KUKIEŁKA Studenckie Koło Naukowe Geografów AŚ Kielce

ZAPIS NEOTEKTONICZNEJ AKTYWNOŚCI PODŁOŻA W OBRĘBIE PASMA DĄBROWSKIEGO W GÓRACH ŚWIĘTOKRZYSKICH

Szczegółowe badania Pasma Dąbrowskiego w Górach Świętokrzyskich dotyczyły ewentualnego występowania w jego obrębie neotektonicznych ruchów podłoża. Uzasadnie- niem tak sformułowanego tematu był fakt, braku tego typu badań na tym obszarze. Dlatego też dokonano wstępnego rekonesansu w terenie, a poczynione obserwacje dały podstawę do przeprowadzenia szczegółowych badań i udokumentowania założonej tezy o występowaniu neotektonicznych ruchów w obrębie Pasma Dąbrowskiego. Pasmo Dąbrowskie leży na północ od Kielc (rys. 1), pod względem fizycznoge- ograficznym znajduje się w obrębie makroregionu Wyżyny Kieleckiej w mezoregionie Góry Świętokrzyskie (Kondracki, 2002).

Rys. 1. Lokalizacja obszaru badań. Fig. 1. Location of area investigated. W podziale geologicznym obszar badań znajduje się w Górach Świętokrzyskich, w północno-zachodniej części bloku kieleckiego, w obrębie synklinorium kielecko-łagowskiego (Mizerski, 2000). Badany obszar budują skały dewońskie, z wyjątkiem północnych stoków Góry Wie- rzejskiej i Góry Domaniówki, gdzie występują soczewki środkowokambryjskich piaskow- ców, iłowców i mułowców z wkładkami łupków ilastych. Począwszy od zachodu w kierunku wschodnim obszar zbudowany jest z iłowców, mułowców, piaskowców i zlepieńców mie- dzianogórskich dewonu (zigen); piaskowców i mułowców z wkładkami iłów i zlepieńców (ems); margli, wapieni i dolomitów (eifel). Osady te tworzą oś orograficzną pasma. Natomiast nieco na południe występują wapienie, margle i iłowce (fran, famen). Górę Białą budują pia- skowce z wkładkami iłów i zlepieńców (ems) oraz margle wapienie i dolomity (eifel). W obrębie góry Domaniówki występują piaskowce i mułowce z wkładkami iłów i zlepieńców (ems dolny), piaskowce z wkładkami iłów i zlepieńców, wapienie, margle i iłowce (eifel). W partiach szczytowych na powierzchni, znajdują się wychodnie skał dewońskich, a na stokach osady pokrywowe takie jak: piaski, iły i gliny deluwialne. Górę Wierzejską budują podob- ne kompleksy litofacjalne, u podnóża zalegają nieznacznej miąższości czwartorzędowe muł- ki, piaski i żwiry rzeczne (Filonowicz, 1980). Budowę litologiczną obszaru badań przedsta- wiają rysunki nr 2 i 3.

Rys. 2. Mapa bez utworów czwartorzędowych (wg: Filonowicz, 1980): Cm2 – Kambr środkowy (piaskowce, iłowce i mułowce z wkładkami łupków ilastych), Dem1 – Dewon dolny (pia- skowce i mułowce z wkładkami iłów i zlepieńców), De – Dewon środkowy (margle, wapienie i dolomity), Df – Dewon górny (wapienie, margle i iłowce), Ct – Karbon dolny (łupki krzemionkowe, iłowce, mułowce z wkładka- mi lidytów i tufitów oraz z konkrecjami fosforytów). Fig. 2. Map without Quaternary deposits (after: Filonowicz, 1980): Cm2 – Middle Cambrian (sandstones, claystones and siltstones with insertions of shales), Dem1 – Lower Devonian (sandstones and siltstones with insertions of clays and conglomerates), De – Middle Devonian (marls, limestones and dolomites), Df – Upper Devonian (limestones, marls and claystones), Ct – Lower Carboniferous (silica claystones, siltstones with insertions of lydites, tuffites and with concretions of phosphorites). Rys. 3. Mapa geologiczna utworów powierzchniowych (wg: Filonowicz, 1980): Cm2 – Kambr środkowy (piaskowce, iłowce i mułowce z wkładkami łupków ilastych) Dem1 – Dewon dolny (piaskow- ce i mułowce z wkładkami iłów i zlepieńców), De – Dewon środkowy (margle, wapienie i dolomity), Df – Dewon górny (wapienie, margle i iłowce), fg+Fś – Czwartorzęd, plejstocen (piaski i żwiry wodnolodowcowe i rzeczne), gŚ – Czwartorzęd, plejstocen (piaski, żwiry i głazy lodowcowe), fB – Czwartorzęd, plejstocen (piaski rzeczne), d – Czwartorzęd, holocen (piaski, gliny Czwartorzęd, plejstocen i żwiry rzeczne), tH – Czwartorzęd, holocen ( mułki, piaski i żwiry rzeczne). Fig. 3. Geological map of surface deposits (after: Filonowicz, 1980): Cm2 – Middle Cambrian (sandstones, claystones and siltstones with insertions of shales) Dem1 – Lower Devonian (sandstones and siltstones with insertions of clays and conglomerates), De – Middle Devonian (marls, limestones and dolomites), Df – Upper Devonian (limestones, marls and claystones), fg+Fś – Quaternary, Pleistocene (fluvioglacial and fluvial sands and gravels), gŚ – Quaternary, Pleistocene (sands, gravels and glacial boulders), fB – Quater- nary, Pleistocene (fluvial sands), d – Quaternary, Holocene (sands, clays), Quaternary, Pleistocene fluvial gravels), tH – Quaternary, Holocene ( loams, sands and fluvial gravels).

Partia szczytowa tego pasma zbudowana jest z odpornych na czynniki niszczące piaskowców kwarcytowych, natomiast stoki i podnóże badanego pasma budują mało odporne wapienie, margle, dolomity i mułki. Różnice w litologii powodują, że podłużne doliny rzek na południowym przedpolu pasma tj. Zajączkowej Strugi i nie nazwanego cieku wycięte są w słabo odpornych na destrukcję utworach i tworzą tu rozległe obniżenie morfologiczne o charakterze kotliny. Litologia decyduje o wysokościach względnych, które dochodzą do 112 m. Natomiast poprzeczny układ głównej rzeki Silnicy, wymuszony został uskokiem o prze- biegu N – S, którego strefę w czole fałdu łysogórskiego i antykliny miedzianogórskiej rzeka wykorzystała dla rozwoju doliny przełomowej przez pasmo. Z kolei przeważające kierunki W – E są pochodną paleozoicznych kierunków tektonicznych – kaledońskich i waryscyjskich. Kierunki te zapisane są w rozciągłości warstw skalnych i biegu osi elementarnych fałdów. Spotykane odstępstwa w orografii od tych kierunków mają związek z ruchami rotacyjnymi bloków podłoża w układzie horyzontalnym. Wspomniane ruchy w Górach Świętokrzyskich niektórzy datują na trzeciorzęd (Filonowicz, 1980; Kowalski, Olszak, 2003). Analizując budowę geologiczną można stwierdzić, że w obrębie badanego Pasma Dąbrowskiego ele- menty rzeźby nawiązują do przebiegu uskoków i struktur paleozoicznych. Z założeń metody wskaźnika wydłużenia zlewni Re wynika, iż należy wyznaczyć zlewnie elementarne w tym przypadku pierwszego rzędu. Wspomniane czynniki są również odpowiedzialne za powstanie i rozwój elementów rzeźby na innych obszarach Gór Świętokrzyskich. Góra Wierzejska i Góra Domaniówka reprezentują w sensie strukturalnym wzniesienia monoklinalnie, Góra Biała zaś antyklinalne. Całe pasmo jest w sensie strukturalnym blokiem tektonicznym. Do rozwiązania postawionego problemu zastosowano dwa wskaźniki morfometrycz- ne: wskaźnik wydłużenia zlewni Re oraz wskaźnik krętości czoła masywu górskiego Smf (por. Bull, McFadden, 1977). Następnie obliczono ich powierzchnię i wreszcie wyznaczono maksymalną długość, mierzoną od najbardziej skrajnego punktu na wododziale do ujścia rzeki. Otrzymane w ten sposób dane podstawiono do poniższego wzoru:

Re = (2A :Π) / L gdzie: A – powierzchnia zlewni, L – maksymalna długość zlewni.

Twórcy tej metody, w oparciu o wyliczone wartości wskaźnika wyznaczyli trzy prze- działy neotektonicznej lub współczesnej aktywności odpowiednio: • 0,0 – 0,5 – wysoka aktywność; • 0,5 – 0,75 – niska aktywność; • wartości powyżej 0,75 – znikoma aktywność lub jej brak. Natomiast wskaźnik krętości czoła masywu górskiego Smf uzyskano poprzez wyzna- czenie długości czoła tego masywu mierzonej wzdłuż wyraźnego załamania u podstaw stoku i długości czoła w linii prostej, łączącej skrajne punkty badanego odcinka krawędzi stokowej. Uzyskane w ten sposób dane podstawiono do poniższego wzoru:

Smf = Lmf / Ls gdzie: Lmf – długość czoła masywu górskiego mierzona wzdłuż wyraźnego załamania stoku w jego podstawie, Ls – długość czoła mierzona w linii prostej. Opracowano również na podkładzie mapy topograficznej uproszczony szkic geo- morfologiczny Pasma Dąbrowskiego, na który oprócz zlewni naniesiono doliny denudacyjne z ich osiami morfologicznymi. Zgodnie z założeniem wskaźnika zlewni Re (drainage-basin-shape) (Bull, McFadden, 1977) na obszarze badań wyznaczono 35 zlewni elementarnych pierwszego rzędu. Zlewnie wyznaczono według ogólnie przyjętych w hydrologii zasad w obrębie dorzecza Silnicy, Zajączkowej Strugi i nienazwanego cieku. W ogólnych założeniach metodologicznych obszar badań podzielono na trzy człony będące jednocześnie poszczególnymi wzniesieniami Pasma Dąbrowskiego: G. Wierzejską, G. Białą i G. Domaniówkę. W podziale tym nawiązano do blokowej budowy badanego pa- sma. W. B. Bull i L. D. McFadden (op.cit) proponują trzy przedziały tektonicznej aktywności podłoża. Dla kolejnych zlewni elementarnych badanego pasma wartości wskaźnika Re kształ- tują się od 0,17 do 1,58, sugeruje to zróżnicowaną aktywność poszczególnych bloków pasma. Na obszarze bloku Góry Wierzejskiej uzyskano wartości od 0,17 do 0,62. Wartości te dają podstawę do wnioskowania, iż blok tej góry charakteryzuje znaczna młoda aktywność tekto- niczna. Dla góry Białej wartości wskaźnika Re są wyraźnie wyższe z wyjątkiem jednego przy- padku mieszczą się w przedziale 0,5 – 0,75, a więc średniej aktywności. Górę Domaniówkę charakteryzują wartości wskaźnika mieszczące się w dwu prze- działach 0,5 i 0,5 – 0,75 dokumentujących wysoką i średnią aktywność tektoniczną, acz- kolwiek dwie spośród dwunastu zlewni wykazują brak aktywności ponieważ wartości wskaźnika Re wyliczone dla tych zlewni przekroczyły wartość 1. Są to jednak przypadki odosobnione i mogą wynikać ze zbyt dosłownego przeniesienia metody opracowanej dla klimatu suchego i półsuchego do warunków klimatu pluwialnego. Bardzo ważnym proble- mem było wyznaczenie maksymalnej długości dla trzech zlewni dwu w obrębie Białej i jednej w obrębie Domaniówki. Zlewnie te wykazują taką krętość, iż niemożliwe było wyznaczenie maksymalnej dłu- gości zlewni w linii prostej (por. Warowna, 1993). Z tego też właśnie względu zlewnie te nie były brane pod uwagę w końcowej interpretacji. Wydaje się słuszna uwaga J. Warownej (2003), że wprowadzenie linii łamanej sztucznie wydłużyłoby zlewnie i z pewnością zabu- rzyłoby wartość wskaźnika Re co wpłynęłoby na interpretację neotektonicznej aktywności podłoża. Z prezentowanej zmienności wartości wskaźnika Re można wnioskować, że badane Pasmo Dąbrowskie wykazuje niejednakową dynamikę ruchów neotektonicznych. Natężenie tych ruchów jest zbliżone do wielkości uzyskanych dla strefy uskoku środkowej Lubrzanki (Kowalski, 1996). Podobną dynamikę wykazuje sudecki uskok brzeżny (Badura i in., 2003), a także brzeżna krawędź Roztocza (Brzezińska-Wójcik, 2003). Pasmo Dąbrowskie ze względu na zastosowane metody podzielono na dwa człony: pierwszy to G. Wierzejska z G. Białą, a drugi G. Domaniówka, ponieważ ta ostatnia jest przesunięta na południe względem G. Wierzejskiej i G. Białej. Przyczyną tego jest poziome przesunięcie bloku tej góry, najprawdopodobniej pod wpływem trzeciorzędowego odnowie- nia fałdu łysogórskiego (Mastella, Mizerski, 2002). Dlatego też z tego względu wartość wskaź- nika Smf dla całego pasma byłaby zaburzona. Badania przeprowadzone z zastosowaniem innych metod nie wymagały stosowania tego podziału i były przeprowadzone dla całego, nie podzielonego Pasma Dąbrowskiego. Pasmo Dąbrowskie nie stanowi zwartego ciągu mor- fologicznego. Jego linia grzbietowa, wyłącznie na uskokach poprzecznych, została erozyjnie i denudacyjnie rozczłonkowana na trzy jednostki morfologiczne. Góra Wierzejska oddzielo- na jest od G. Białej uskokowa doliną, w przełomowym odcinku o cechach antecedencji. Natomiast G. Białą od G. Domaniówki oddziela uskokowa przełęcz o wcięciu do 57 m. Natomiast w strefie nasunięcia łysogórskiego od strony północnej powstał nieregularny padół, który jest morfologiczną granicą pomiędzy badanym pasmem, a Pasmem Masłow- skim. W. B. Bull i L. D. McFadden (1977) podają, że wartości wskaźnika Smf z przedziału 1,2 – 1,6 świadczą o wysokiej neotektonicznej aktywności podłoża. Wartości od 1,4 – 3,0 sugerują słabą aktywność. Obszary nieaktywne tektonicznie mieszczą się w przedziale 1,8 – 5,0. Obliczono wartości wskaźnika Smf dla dwu wspomnianych wcześniej odcinków Pa- sma Dąbrowskiego, które wyniosły odpowiednio dla wzniesień Wierzejskiej i Białej 1,09, a dla Domaniówki 1,23. Kierując się interpretacją zaproponowaną przez W. B. Bulla i L. D. McFaddena (1977) uzyskane wartości wskaźnika Smf upoważniają do stwierdzenia, iż w obrębie badanego obsza- ru występują, aktywne ruchy neotektonicznego o składowej najprawdopodobniej pionowej. Podobne wartości tego wskaźnika uzyskane przez J. Badurę i in. (2003) dla sudeckie- go uskoku brzeżnego (1,05 – 1,55) zinterpretowano jako młode tendencje podnoszące jego skrzydło wiszące. Zróżnicowanie tego wskaźnika na linii uskoku ma uzasadnienie w budowie litologicznej i uskokach prostopadłych do uskoku głównego. Sytuacja w strefie sudeckiego uskoku brzeżnego, jak i ustalona przez T. Brzezińską-Wójcik (2003) dla krawędzi zewnętrznej Roztocza (1,03 – 1,26) wykazuje analogię do strefy uskokowej obcinającej od południa Pa- smo Dąbrowskie. Również tutaj uskoki poprzeczne tną pod kątem prostym strefę uskoku głównego od południa i nasunięcie łysogórskie, tworząc bloki o zróżnicowanej podatności na presje neotektoniczną. Większą w przypadku Gór Domaniówki i Białej, mniejszą w przypad- ku Góry Wierzejskiej. Wiarygodność tych obserwacji potwierdzają wysokości względne i bezwzględne wschodniego odcinka pasma wyraźnie wyższe na wschodzie niż na zachodzie. Także stoki we wschodnim odcinku pasma są bardziej strome niż w jego zachodniej części. Te spostrzeżenia, jak i udokumentowane aktywne wypiętrzanie tektoniczne w stre- fie pobliskiego uskoku środkowej Lubrzanki w Górach Świętokrzyskich (Kowalski 1996), wskazują, że młode ruchy tektoniczne nie są odosobnione. Odnotowane zostały także w strefie Pasma Mójczańskiego na wschód od badanego obszaru (Kowalski, Olszak, 2003). Podsumowując przeprowadzone prace w zakresie badań nad neotektoniczną aktyw- nością podłoża w Paśmie Dąbrowskim należy stwierdzić, iż w obrębie Pasma Dąbrowskie- go w Górach Świętokrzyskich istnieją przejawy ruchów neotektonicznych, które powodują aktywność blokową w strukturze pasma i jego zróżnicowanie morfologiczne. Aktywność neotektoniczna badanego obszaru wiąże się z tektogenezą karpacką, skąd były przenoszone lateralnie naprężenia w kierunku górotworu świętokrzyskiego, w którym to następowała i następuje relaksacja naprężeń. Na obecność wspomnianych ruchów tektonicznych w obrębie Pasma Dąbrowskiego wskazywać może aktywizowanie się współczesnego cyklu denudacyjne- go, jak również inicjalne stadium rozwoju elementarnych zlewni, dodatni bilans denudacyjny w środkowych i górnych odcinkach, a ujemny u podstawy stoków, jak i ślady erozji linijnej w pokrywach stokowych czy też bruki korytowe w przełomie Silnicy. Na podstawie przeprowadzonych badań nie można jednoznacznie, lecz zdaniem auto- rów z dużym prawdopodobieństwem stwierdzić obecność ruchów neotektonicznych w obrę- bie badanego pasma. Jednakże zastosowane metody badań są niewystarczające, aby wypro- wadzić ostateczne i rozstrzygające wnioski. Reasumując można stwierdzić, że podjęty w pracy problem wymaga kontynuacji, a więc dalszych, szczegółowych badań przede wszystkim terenowych ponieważ pomiary przeprowadzone na podkładach kartograficznych obarczone są pewnym błędem.

LITERATURA BADURA J., ZUCHIEWICZ W., GÓRECKI A., SROKA W., PRZYBYLSKI B. 2003: Sudecki uskok brzeżny w świetle badań morfo- metrycznych. V Ogólnopolska Konferencja „Neotektonika Polski”. Neotektonika, a morfotektonika: metody badań. Kraków, s. 7–14. BADURA J., ZUCHIEWICZ W., GÓRECKI A., SROKA W., PRZYBYLSKI B. 2003: Morfometria strefy sudeckiego uskoku brzeżnego między Złotym Stokiem a Dobromierzem. Prz. Geol., 51, s. 1048–1063. BRZEZIŃSKA-WÓJCIK T., 2003: Przejawy młodej tektoniki w strefie krawędziowej Roztocza Rawskiego świetle wskaźników morfometrycznych. V Ogólnopolska Konferencja „Neotektonika Polski”. Neotektonika, a morfotektonika: metody badań. Kraków, s. 24–26. BULL W. B., McFADDEN L. D., 1977: Tectonic geomorphology north and south of the Garlock fault, California. [In:] D. O. Doehring (ed.): Geomorphology in Arid Regions, Proc. 8th Ann. Geomorph. Symp., State Univ. of New York at Binghamptom. 115–138. CZARNOCKI J., 1950: Geologia regionu łysogórskiego w związku z zagadnieniem złoża rud żelaza w Rudkach. Prace Geolo- giczne PIG, 6a, s. 5–404. FILONOWICZ P., 1980: Mapa podstawowa 1: 50 000 ark. Kielce [W:] Mapa geologiczna Polski 1: 200 000. Wyd. Inst. Geol., Warszawa. FILONOWICZ P., 1980: Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, ark. Kielce. Wyd. Geol., Warszawa, s. 1–143. GRUSZCZYŃSKI M., KOWALSKI B. J., SOŁTYSIK R., 2004: Zapis w rzeźbie i osadach neotektoniczneji współczesnej aktywności paleozoicznej dyslokacji łysogórskiej. [W:] R. Sołtysik (red.) Materiały III. spotkań geologiczno-geomorfologiczne, Jo- dłowy Dwór pod św. Krzyżem. s. 85–95. GUTERCH A., KOWALSKI T., MATERZOK R., PAJCHEL J., PERCHUĆ E., 1976: O głębokiej strukturze skorupy ziemskiej w rejonie Gór Świętokrzyskich, Przew. 48 Zjazdu PTG. Wyd. Geol., Warszawa. s. 52–58. KONDRACKI J., 2002: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOWALSKI B. J., 1996: Powierzchniowe procesy egzogeniczne a tektoniczna aktywność uskoku środkowej Lubrzanki w Górach Świętokrzyskich – próba datowania. Prz. Geol., 44. s. 49–54. KOWALSKI B. J., 2002: Geneza układu sieci rzecznej w Górach Świętokrzyskich. Prace Inst. Geogr. Akad. Świetokrz. w Kielcach, 7, Kielce. s. 315–351. KOWALSKI B. J., OLSZAK I. J., 2003: Dodatnie anomalie izotopów promieniotwórczych 238U, 232Th, 40K w strefie paleozoicznego uskoku mójczańskiego w Górach Świętokrzyskich. Prz. Geol., 51. s. 492–497. MASTELLA L., MIZERSKI W., 2002: Budowa geologiczna jednostki łysogórskiej (G. Świętokrzyskie) na podstawie analizy zdjęć radarowych. Prz. Geol., 50, nr 9. s. 767–772. WAROWNA J., 1993: Współczesna aktywność tektoniczna w strefie krawędzi Wyżyny Lubelskiej. [w:] Tektonika Roztocza i jej aspekty sedymentologiczne, hydrogeologiczne i geomorfologiczno-krajobrazowe, Lublin, s. 66–70.

Michał Kuc, Marta Kukiełka

RECORD IN RELIEF OF NEOTECTONICAL ACTIVITY OF SUBSTRATUM WITHIN DĄBROWA BELT IN SAINT CROSS MTS. Summary The paper presents issues of neotectonical and contemporary activity of the Palaeozoic orogen of Saint Cross. Investigations were performed within Dąbrowa Range of Saint Cross Mts. The studies were based on field recognition of morphological features, which should reflect the substratum mobility. In investigations two morphodynamical indices were applied (Bull, McFadden, 1977) – index of catchment elon- gation (Re) and index of winding of mountain range massif (Smf). Performed investigations confirmed the signs of neotectonical movements within the range investigated, which were genetically connected with shaped Carpathian tectogen. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 59-64

Michał KUC Iwona WÓJCIK Studenckie Koło Naukowe Geografów AŚ Kielce

GENEZA I ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE ZESPOŁU ŻABINIEC

WSTĘP

Kompleks wodno-torfowiskowo-wydmowy jest jednym z kilku obiektów tego typu zaliczanym do Pojezierza Świętokrzyskiego. Termin ten funkcjonuje w literaturze od nie- dawna, został wprowadzony przez badaczy z Akademii Świętokrzyskiej (Jaśkowski, Sołtysik, 2000). Zespół Żabiniec leży w odległości ok. 4 km na zachód od miejscowości Łopuszno od- dalonej od Kielc o 25 km. Wspomniany kompleks powstał w końcu vistulianu, kiedy to na badanym obszarze istniały warunki sprzyjające intensywnym procesom eolicznym. B. Jaś- kowski i R. Sołtysik (2000) wykazali związek tych procesów z powstaniem zbiorników o charakterze jeziornym. Wspomniani badacze wydzielili dwa podtypy genetyczne zagłębień tj. jeziora zajmujące misy deflacyjne wydm i powstałe wskutek wtargnięcia i przegrodzenia starszych dolin przez wydmy. Do tego drugiego podtypu zaliczany jest zbiornik Żabiniec. W wyniku zmian klimatycznych w holocenie doszło do wypełnienia powstałych wcześniej zagłębień przez wody, zarówno wodami gruntowymi jak i powierzchniowymi (Jaśkowski, Sołtysik, 2003). Badania terenowe prowadzono w ramach obozu naukowego SKNG AŚ w lipcu 2003 roku. W terenie wykonano dokumentację fotograficzną, wykonano zdjęcia niwela- cyjne dwu spośród dziesięciu zagłębień wypełnionych wodą, z widocznym lustrem wody.

METODY BADAŃ

Pomiary morfometryczne wykonano metodą zdjęcia niwelacyjnego. Za pomocą mier- nika U10 marki Horiba dokonano w terenie pomiaru parametrów fizykochemicznych tj. pH, przewodności, mętności, tlenu rozpuszczonego i temperatury wód. Zasadowość ozna- czono metodą miareczkową, zawartość sodu i potasu oznaczono na fotometrze płomieniowym Scherwood. Pozostałe analizy wykonano metodą kolorymetryczną na spektrofotometrze Genesys.

PARAMETRY MORFOMETRYCZNE ZBIORNIKÓW

Zdjęcie niwelacyjne wykonano w oparciu o 194 punkty pomiarowe wyznaczone na zbiorniku nr 1 i 123 punkty na zbiorniku nr 2. Uzyskane w ten sposób wyniki stanowiły pod- stawę do wykonania planów batymetrycznych (rys. 1 i 2). Dla obydwu zbiorników określo- ne zostały także podstawowe parametry, które zestawiono w tabelach nr 1 i 2. Rys. 1. Plan batymetryczny zbiornika nr 1 (Źródło: Materiały SKNG AŚ). Fig. 1. Bathymetric plan of reservoir No 1 (Source: Materials of SKNG AŚ).

Rys. 2. Plan batymetryczny zbiornika nr 2 (Źródło: Materiały SKNG AŚ). Fig. 1. Bathymetric plan of re-servoir No 2 (Source: Materials of SKNG AŚ). Tabela 1. Parametry morfometryczne zbiornika nr 1. Table 1. Morphometric parameters of reservoir No 1.

Parametr Wielkość Jednostka Powierzchnia (Fo) 6404,50 m2 Długość (Długość) 173,00 m Szerokość maksymalna (B max) 58,50 m Szerokość średnia (Bśr) 37,02 m Wskaźnik wydłużenia (λ) 4,67 m Długość linii brzegowej (l) 601,00 m Rozwinięcie linii brzegowej (K) 2,11 m Głębokość maks. (max) 1,14 m Głębokość średnia (Hśr) 0,29 m Pojemność jeziora (Vo) 3 V1 metodą krzywej batygraficznej 2064,00 m 3 V2 wg Pencka 2012,65 m Wskaźnik głębokościowy (Wg) 0,26 Nachylenie dna obliczone metodą G. E. Hutchinsona 0,001

Tabela 2. Parametry morfometryczne zbiornika nr 2. Table 1. Morphometric parameters of reservoir No 2.

Parametr Wielkość Jednostka Powierzchnia (Fo) 6769,5 m2 Długość (Długość) 120,0 m Szerokość maks. (B max) 92,5 m Szerokość średnia (Bśr) 56,41 m Wskaźnik wydłużenia (λ) 2,12 m Długość linii brzegowej (l) 375,0 m Rozwinięcie linii brzegowej (K) 1,28 m Głębokość maks. (max) 1,14 m Głębokość średnia (Hśr) 0,29 m Pojemność jeziora (Vo) 3 V1 metodą krzywej batygraficznej 2064,00 m 3 V2 wg Pencka 2012,65 m Wskaźnik głębokościowy (Wg) 0,26 Nachylenie dna obliczone metodą G. E. Hutchinsona 0,001

FLORA I FAUNA ŻABIŃCA

Na badanym obszarze stwierdzono występowanie wełnianki pochwowatej, grzybienia białego, borowika szlachetnego, kilku gatunków turzyc, sit, mchy i porosty. Z drzew wy- stępuje sosna, jodła, świerk, brzoza. Natomiast z fauny zaobserwowano liczne ptactwo, żurawie, kaczki, gęsi, a z drapież- nych jastrzębia, oprócz wymienionych zwierząt występują również m.in. lisy, sarny i zają- ce. WŁASNOŚCI FIZYCZNE I CHEMICZNE WÓD

W czasie trwania obozu przeprowadzono w terenie pomiary właściwości fizycznych wód z dwóch wybranych jezior. Otrzymane wyniki zestawiono w tabeli 3.

Tabela 3. Własności fizyczne wód badanych jezior. Table 3. Physical properties of waters in investigated lakes.

Tlen rozpuszczony Obiekt pH Przewodność [µS/cm] Mętność Temperatura [°C] [mg/l] 4,69 0,014 7 1,09 17,6 Jezioro nr 1 5,44 0,021 519 9,35 25,6 5,42 4,69 3 0,35 19,4 Jezioro nr 2 6,19 5,44 100 9,60 28,7

Pobrano również próby wody z trzech wybranych zbiorników do analiz laboratoryj- nych. Punkty pomiarowe zlokalizowano przy brzegu i na środku każdego z jezior. W paź- dzierniku 2003 roku pobrano ponownie próbę ze zbiornika nr 1. Wyniki analiz laboratoryj- nych przedstawiono w tabeli nr 4.

Tabela 4. Właściwości chemiczne wód wybranych jezior. Table 4. Chemical properties of waters in selected lakes.

Październik Lipiec 2003 2003 Parametr Zbiornik 1 Zbiornik 1 Zbiornik 2 Zbiornik 2 Zbiornik 3 Zbiornik 3 Zbiornik 1 (brzeg) (środek) (brzeg) (środek) (brzeg) (środek) (brzeg) Na+ 0,3 0,2 0,1 0,3 0,3 0,3 2,0 K+ 4,0 2,3 2,4 4,6 3,2 3,5 11,5 Cl- 15,9 13,2 11,9 18,4 14,6 14,7 24,5 - NO2 0,017 0,013 0,014 0,007 0,015 0,013 0,0 2- SO4 0,0 4,0 1,0 3,0 9,0 0,0 1,0 Ca2+ 53,0 48,0 61,0 58,0 46,0 36,0 43,0 NH4- 0,54 0,30 0,33 0,59 0,43 0,43 0,00

HCO3- Brak wodorowęglanów Fe ogólne – – – – – – 0,189 3- PO4 – – – – – – 0,976 - NO3 – – – – – – 1,4 254 A1 – – – – – – 1,35

Wyniki analiz pobranych prób wykazały niewielkie zróżnicowanie parametrów wód w poszczególnych zbiornikach. Potwierdza to fakt, że wspomniane jeziora znajdują się w obrębie większego zbiornika, w dużej części sfosylizowanego. Na podstawie przeprowadzo- nych badań obliczono powierzchnię zbiornika, która wynosiła ok. 100 ha. Obecnie zbior nik Żabiniec znajduje się w stadium zaniku, czego dowodem jest wypełnianie jeziora materia- łem biogenicznymym, sukcesja roślinności oraz osuszanie przez miejscową ludność. Wody zbiornika są nisko zmineralizowane, kwaśne, wykazują dużą zmienność zawartości tlenu rozpuszczonego. Żółto-brunatna barwa wody i duża absorpcja w nadfiolecie wskazują na wysoką zawartości substancji organicznych typu humusowego.

PODSUMOWANIE

W wyniku przeprowadzonych badań należy stwierdzić, że badane jeziora odzna- czają się niewielką głębokością i powierzchnią, znajdują się w obrębie większego zbiornika jeziornego współcześnie w części sfosylizowanego. Wartości poszczególnych parametrów fizycznych i chemicznych wód zbiorników zespołu Żabiniec pozwalają na zaklasyfikowanie ich do typu jezior dysharmonicznych polihumusowych-dystroficznych (kwaśny odczyn, wysoka absorpcja w nadfiolecie, duża niestabilność zawartości tlenu rozpuszczonego, niska mineralizacja). Skład chemiczny wody, jak i bogactwo rzadkich i prawem chronionych organizmów zasiedlających ekosystem wskazują, że obiekt ten nie jest, bądź jest jedynie w niewielkim stopniu przekształcony antropogenicznie, mimo położenia w odległości kilkuset metrów od osiedli ludzkich.

LITERATURA JAŚKOWSKI B., SOŁTYSIK R., 2000: Geneza i wiek Pojezierza Świętokrzyskiego oraz walory przyrodniczo-krajobrazowe jego ekosystem wodno – torfowiskowo – wydmowy. [w:] S. Radwan (red.): Problemy ochrony i użytkowania obszarów wiej- skich o dużych walorach przyrodniczych. Wydawnictwo UMCS, Lublin. s. 137–142. JAŚKOWSKI B., SOŁTYSIK R., 2003: Geneza i wiek jezior Pojezierza Świętokrzyskiego. [w:] VII Konferencja limnologiczna nt. „Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior”, Kielce.

Michał Kuc, Iwona Wójcik

GENESIS AND NATURAL ENVIRONMENT OF THE COMPLEX OF ŻABINIEC Summary Water-peat-dune complex is one of some objects of such type numbered among the Saint Cross Lakeland. Complex of Żabiniec lies in the distance of about 4 km to the west of locality Łopuszno – 25 km away from Kielce. The above-mentioned complex was originated in the end of Vistulian, when in the area investigated were the condi- tions, which favoured intensive aeolian processes. B. Jaśkowski and R. Sołtysik (2000) proved the connection of these processes with the formation of reservoirs of lake character. These research workers divided two genetic subtypes of depressions, i.e. lakes occupying deflation basins of dunes and originated owing to rushing and damming by dunes the older parts of valleys. The complex of Żabiniec is numbered among this second type of subtype. Field investigations were carried out in July of 2003 year within the range of scientific camp of SKNG. The photographic documentation of the terrain was made. Levelling survey of two from 10 depressions filled with water with visible water table was also carried out. In area investigated the occurrence of cotton-grass, common white water lilies, edible boletus, some species of sedge and rush, mosses and lichens was stated. Trees are represented by pine, fir, spruce, and birch. Whereas from the fauna numerous fowl, cranes, mullards, wild gooses, and from predatory – goshawks were ob- served, apart from above-mentioned animals there are also among others – foxes, roe-deer and hares. Results of analyses from samples proved small differentiation of water parameters in particular reservoirs. It con- firms the fact that the above-mentioned reservoirs are located within larger reservoir, which is to a significant degree fossilised. On the base of investigations performed the area of reservoir was calculated and it amounted about to 100 ha. Presently the Żabiniec reservoir is at the stage of disappearance, which reason is the filling of lake with biogenic material, vegetation succession and drying by local population. Waters in reservoir are lowly mineralised, acid and indicate the large variability in the content of dissolved oxygen. Yellow-brown colour of water and large absorption in ultra-violet rays indicate the high content of organic substances of humus type. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 65-70

Наталья И. ПОЛЕЩУК Белорусский Государственный Университет Минск, Республика Беларусь

ЭКОНОМИКО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ РАЗВИТИЯ ВЪЕЗДНОГО ТУРИЗМА В БЕЛАРУСИ

Богатое культурно–историческое наследие, уникальные природно–территориал- ьные комплексы, выгодное транспортно–географическое положение Беларуси, развива- ющиеся элементы инфраструктуры туристской отрасли являются предпосылками успешного формирования и продвижения национального туристского продукта. Согласно Национальной программе развития туризма на 2001 – 2005 годы, одним из приоритетных направлений развития туризма в Беларуси является привлечение въез- дных потоков посетителей. Республика Беларусь обладает многими предпосылками для развития въездного туризма: выгодное рекреационно–географическое положение страны, наличие разнообразных природных и рекреационных ресурсов, которые я- вляются неотъемлемой частью национального туристского продукта и играют непосред- ственную роль в его формировании и создании конкурентных преимуществ республики по сравне-нию с другими странами. Кроме того, Беларусь обладает оригинальными и имеющими международное значение культурно–историческими ресурсами, которые способны фор-мировать высококачественный национальный туристский продукт при инновационном подходе к их использованию. Несмотря на выше перечисленные положительные стороны, с приобретением независимости Беларусь не только не улучшила свое положение в области междунар- д-ного туризма, а наоборот, туристская привлекательность ее существенно снизилась. Среди негативных факторов следует все же отметить некоторую ограниченность природных (отсутствие моря, непродолжительный комфортный период) рекреационн- ых ресурсов. Важной проблемой является крайне низкая известность национальных достопримечатель-ностей за рубежом. Использование туристского потенциала с- ущественно осложняется в связи с радиационным загрязнением 20% территории республики. Однако основной причиной отставания Беларуси в области междунар- дного туризма является не низкое качество ресурсов, а неэффективное их использован- ие. К примеру, польская часть Бело-вежской пущи, значительно уступая по площади белорусской, имеет в несколько раз больше туристов на своей территории. Существует также огромное количество проблем, связанных с наиболее слабым элементом туристского потенциала Беларуси – инфраструктурой. Гостиничный сектор, предприятия общественного питания, индустрия развлечений не соответствуют з- апросам иностранных туристов и требуют значительных капиталовложений. Следует также отме-тить отсутствие благоприятного туристского имиджа республики и м- ногочисленные пограничные формальности. Комплексный характер туристского спроса предъявляет особые требования к соз- данию конкурентоспособного сектора международных туристских услуг. Принятие на государственном уровне решения о необходимости развития индустрии международ- ного туризма должно повлечь за собой проведение комплекса взаимосвязанных м- еропри-ятий, объединенных целью расширения въездного потока посетителей и п- овышения эко-номической эффективности международной туристской деятельности. В целях повышения экономической эффективности туристской отрасли в 1999 году в республике был принят закон „О туризме”, который определил принципы г- осудар-ственной политики, направленной на установление правовых основ туристского рынка, и регулирование отношений, возникающих при реализации прав гражданина на отдых, свободу передвижения. Постановлением Совета Министров № 2026 от 29.12.2000 г. принята Национал- ная программа развития туризма Республики Беларусь на 2001 – 2005 годы. В практич- еской деятельности также достигнуты позитивные сдвиги – создан Национальный туристский концерн „Белинтурист”; учреждена Белорусская федерация туризма, Б- елорусская ассоциа-ция экскурсоводов и гидов-переводчиков; создано Национальное агентство по туризму. 1 августа 2000 года был создан Межведомственный экспертно– координационный совет по туризму при Совете Министров Беларуси. Важным аспектом исследования туристского рынка Беларуси является анализ динамики и структуры международных туристских потоков.

91,296 100

75,795 80 60,224 61,491 60 41,396 40 23,414 25,179 26,461 16,869 20 18,716

0 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 количество человек, тыс.

Рис. 1. Динамика въездных туристских потоков в Беларусь 1992–2001 годы. Fig. 1. The dynamics of inbound tourism in Belarus in 1992–2001.

Статистические материалы, отраженные на рис. 1, свидетельствуют о том, что туристский поток в Беларусь на протяжении последнего десятилетия стабильным не был. С 1992 года по 1995 год произошло снижение прибытий с 41,4 тыс. до 16,9 тыс. Соотве-тственно, что составило за 3 года около 60% и было связано со сложными п- олитическими и экономическими процессами в первой половине 1990. годов. С 1995 года по 1997 год наблюдается плавное увеличение количества иностранных туристов, после чего в 1998 году произошел значительный прирост, обусловленный в большей степени изменениями в методике статистического учета (введение ваучера на прием иностранных туристов). Уже в 1999 году уменьшение прибытий по сравнению с 1998 годом составило почти 17%, а в 2000 году по сравнению с 1999 годом – 20,5%. Одной из причин стало повы-шение транзитных сборов на территории Беларуси, что привело к переориентации транзи-тных потоков, проходивших ранее по Беларуси, на магистра- ли стран Балтии. Структура въездных туристских потоков в Беларусь в разрезе стран СНГ и госу- дарств дальнего зарубежья представлена в таблице 1 и рис. 2.

Таблица 1. Структура въездного туристского потока в Беларусь в 1992–2001 гг. Table 1. The structure of inbound tourism in Belarus in 1992–2001. Количество организованных иностранных туристов, посетивших РБ Годы в том числе из: Всего страны дальнего зарубежья % страны СНГ % 1992 29877 72 11519 28 41396 1993 20920 89 2494 11 23414 1994 16823 67 8356 33 25179 1995 12518 74 4351 26 16869 1996 13965 75 4751 25 18716 1997 21145 80 5316 20 26461 1998 62430 68 28866 32 91296 1999 56064 74 19731 26 75795 2000 48050 80 12174 20 60224 2001 50757 83 10734 17 61491 Составлено по данным Министерства статистики и анализа Республики Беларусь.

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

страны дальнег о зарубежья страны СНГ

Рис. 2. Структура въездного туристского потока в Беларусь в 1992–2001 гг. Fig. 2. The structure of inbound tourism in Belarus in 1992 – 2001. Необходимо учитывать, что основной туристский поток в Беларусь из СНГ фор- ми-руют Россия и Украина, удельный вес которых несравним с единичными посещени- ями Беларуси гражданами других стран СНГ на протяжении последних 10 лет. Как показывает рисунок 2, соотношение стран СНГ и стран дальнего зарубежья в формировании въездных потоков в Беларусь на протяжении 1990. годов практически не испытывало резких изменений и составляло в среднем 1:3. Анализ структуры въездных потоков в Беларусь в разрезе выделяемых ВТО тури- с-тских макрорегионов представлен в таблице 2.

Таблица 2. Региональная структура въездных потоков в РБ, 1993 – 1999 годы. Table 2. Inbound arrivals by region in 1993 – 1999. Восточная Азия Ближний Южная Европа Америка Африка и Тихий океан Восток Азия Годы Колич. Колич. Колич. Колич. Колич. Колич. % % % % % % человек человек человек человек человек человек 1993 17654 75,4 4058 17,3 26 0,10 473 2,0 1196 5,10 7 0,03 1994 22917 91,0 2048 8,1 1 0,04 143 0,6 67 0,30 3 0,01 1995 14434 85,6 2280 13,5 7 0,04 77 0,6 47 0,30 24 0,10 1996 15408 82,3 3012 16,1 43 0,20 217 1,2 15 0,08 21 0,10 1997 21863 82,7 4199 15,9 51 0,20 158 0,6 80 0,30 80 0,30 1998 87787 96,2 2987 3,3 145 0,20 274 0,3 64 0,07 39 0,04 1999 72309 95,4 2452 3,2 135 0,20 461 0,6 355 0,50 82 0,10 Составлено по данным Министерства статистики и анализа Республики Беларусь.

В формировании въездных потоков в РБ за рассматриваемый период доминиру- ет соседский Европейский макрорегион (1999 год – 95,4%). На долю стран Америки приходится – 3,2%, тогда как удельный вес остальных макрорегионов крайне незначи- телен. Африка, Ближний Восток, Восточная Азия и Тихоокеанский регион, Южная Азия в сумме в 1999 году сформировали лишь 1,4% иностранных прибытий туристов в Беларусь. Это естественно в силу их географической отдаленности, а также того, что они преимущественно являются принимающими туристов регионами. Предпосылки для успешного функционирования и перспективы у въездного тур- из-ма в Беларуси есть, но говорить о резком скачке в его развитии на данный момент сложно, так как количество туристов, посещающих Беларусь, имеет общую тенденцию к сниже-нию. Связано это с рядом проблем, касающихся в большей степени экономики и политики страны в целом. Для увеличения объемов въездного туризма целесообразна активизация междуна- родного сотрудничества в данной сфере. • Создание новых совместных маршрутов с соседними странами (Россия, Польша, Укра-ина, Литва). Например, маршрут „По трем Софийским соборам” (Новгород – Полоцк – Киев). • Организация совместных международных акций (фестивали, ярмарки, дни культур, национальные праздники и т. д.), основываясь на тесном сотрудничестве с туристск- и-ми фирмами. • Августовский канал соединяет Вислу и Неман и тем самым дает возможность совер-шать водные путешествия из Западной Европы в Россию или вокруг сев ерных стран Европы (из Германии через Польшу, Беларусь и Литву, Балтийское м- оре). По оценкам ВТО, в Европе увлекаются водным туризмом более 5 млн. человек, что говорит о боль-шом количестве потенциальных туристов. Однако часть этого к- анала, которая прохо-дит через Гродненскую область, не работоспособна и тре- бует реконструкции. В то же время в 1999 году услугами Августовского канала в Белостокском воеводстве Польши воспользовались более 40 тыс. туристов, а вое- водство получило доход более 1 млн. долл. США. По оценкам экспертов, при усл- овии реконструкции канала и орга-низации его туристского использования Гроднен- ская область ежегодно могла бы полу-чать, как минимум, 250-300 тыс. долл. США. Беларусь может привлекать иностранных туристов своей природой, этнограф- че-скими особенностями, развивать этнический туризм и другие его виды, особенно в форме транзитного и трансграничного. Повышение конкурентоспособности туристского комплекса Республики Беларусь можно обеспечить путем: • привлечения инвестиций в развитие туристской инфраструктуры, • развития корпоративных связей белорусских турфирм с ведущими туроператорами зарубежных стран и участия в реализации международных туристских проектов, • совершенствования налоговой политики и системы ценообразования в туризме, • обеспечения государственной поддержки турфирм в рекламной деятельности, • улучшения качества и оперативности управления, в том числе путем создания новых более эффективных организационных структур и поиска эффективного соб- ственника для приватизации объектов туризма государственной собственности, • расширения участия туристских фирм в выставках, встречах, конференциях с цел- ью продвижения белорусского туристского продукта на зарубежные рынки, • увеличения доли специалистов в области туризма в международных представите- ль-ствах, дипломатических и торгово-экономических службах Беларуси в зарубеж- ных странах.

ЛИТЕРАТУРА Национальная программа развития туризма Республики Беларусь на 2001 – 2005 годы. 2000. Министерство спорта и туризма РБ. Минск, Статистический ежегодник РБ. 2000. Минск. Турысцкі веснік № 6. Турызм: інфармацыя, статыстыка, аналіз. 2001. Мінск. Natalya I. Poleshchuk

ECONOMIC-GEOGRAPHICAL ASPECTS OF INBOUND TOURISM IN BELARUS Summary Rich cultural heritage, unique natural landscapes, beneficial geographical position are the prerequisities of successful national tourist product’s promotion. Unfortunately they are not enough for tourism development full to value. Difficulties in economic and politic spheres of Belarussian live, low level of infrastructure, numerous entry formalities and exaggerated prices for low quality frighten away overseas visitors and income to Belarussian economy from international tourism... This article describes the structure of Belarussian inbound tourism and analyses the problems of hospitality industry. The author advises the solution of the most burning issues of na- tional tourism and ways out from present difficult situation of inbound tourism. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 71-77

Артем А. РЫБЧЕНКО Алена В. КАДЕТОВА Оксана А. МАЗАЕВА Елена А. КОЗЫРЕВА Институт земной коры СО РАН Иркутск, Россия

ПРИРОДНО-ТЕХНОГЕННЫЕ ФАКТОРЫ РАЗВИТИЯ ЛОКАЛЬНЫХ ГЕОСИСТЕМ ГОРОДСКИХ ТЕРРИТОРИЙ

В пределах территории города Иркутска существует ряд карьеров, в которых велась добыча строительного материала. При интенсивной промышленной разработке, в том числе и добыче строительного материала открытым способом происходит изменение рельефа, приводящее к снижению устойчивости массивов и возникновению природно- техногенных ЭГП. В настоящее время склоны отработанных карьеров являются средой развития различных экзогенных процессов: выветривания, осыпей, обвалов, оползней, оврагообразования (Рыбченко и др., 2003; Козырева и др., 2004). С середины XIX века, в результате многолетней добычи песчаника в массиве дре- внего оползня, на правом берегу р. Ушаковки, образовался карьер. В пределах открытых трещин древних оползней здесь велась добыча строительного материала. Рассматрива- емый участок расположен на не террасированном склоне, крутизной более 15°, с- ложенном слаболитифицированными песчаниками, в массиве которых наблюдаются рвы, шириной до 1–1,5 м. Мощность рыхлых четвертичных отложений до 3 м. В настоящее время борта карьера вертикальны, имеют высоту более 10 м, и у их п- одножья формируются осыпи – результат выветривания песчаников. В результате интенсивного воздействия на оползневой массив, на одном из участков карьера, д- ревние оползневые блоки пришли в движение. В борту карьера на расстоянии 10 м от бровки склона вскрылись оползневые трещины, разрывающие поверхностный слой рыхлых отложений, наблюдается пьяный лес, то есть на лицо все признаки того, что на этом участке массива возобновились опол-зневые смещения. Другой пример проявления инженерно-геологических процессов на склонах о- тработанных карьеров – территория кирпичного завода в Ново-Ленино. Характеризуемый участок расположен на поверхности совместной террасы рр. Ангары и Иркута, где ранее велась добыча глины. На крутом северо-западным откосе карьера проявляются такие экзогенные геологические процессы, как оползни, сплывы, эрозия, обвалы. На участке протяженностью 400 м пораженность участка эрозионными процессами с- остав-ляет 40%. В процессе полевых наблюдений, на склонах карьера выявлено и описано 10 эрозионных форм. Наиболее крупные эрозионные формы достигают длины более 20 м и глубины около 3 м. Большинство оврагов и промоин находятся в активной стадии, механизм их приращения – просадочный. Формируются конуса выноса, шириной до 50 м, при этом материал сносится к зданиям кирпичного завода, подстанции и даже перекрыл часть железного ограждения предприятия. Средой развития эрозионных форм на данном участке являются лессовидные супеси и суглинки, которые при увлажнении легко размываются. По результатам а- нализа физических и деформационно-прочностных свойств образцов, взятых в борту 3 одного их оврагов, грунт недоуплотнен, плотность скелета (ρd) составляет 1,2 г/см , что говорит о пониженных прочностных свойствах грунтов (коэффициент относительной просадочности при природном давлении – 0,026, сцепление – 0,43 кгс/см2, угол внутрен- него трения 22°). Кроме того, на склоне рассматриваемого карьера имеют место оползневые дефор- мации. В середине 80. гг. в лессовидных суглинках и супесях с прослоями глин и п- есков по обводненному глинистому горизонту произошел оползень. Причиной а- ктивизации данного оползня послужило формирование верховодки, концентрации поверхностных вод над глинистым слоем. В результате скопления мусора замедлился процесс инфиль-трации атмосферных осадков и произошло обводнение грунтовой толщи. Сошедшие оползневые массы вплотную подошли к отдельным хозяйственн- ым объектам завода и захватили опору высоковольтной сети (Кадетова, 2005). П- редполагаемая зона сколь-жения формирующихся в настоящее время оползней з- акладывается на контакте глин и суглинков пойменной фации и имеет дугообразную (круглорцилиндрическую) повер-хность. С целью оценки определения устойчивости откоса был произведен расчет коэффи-циента устойчивости (Куст). Расчет выполнен для естественного состояния откоса с исполь-зованием формулы Н. Н. Маслова (1977) для круглоцилиндрической поверхности скольжения:

Куст = (P*tgϕ + CL)*R (P*d) где: P – вес существующего склона, ϕ – угол внутреннего трения, С – сцепление пород, L – длина дуги плоскости скольжения, d – плечо рычага относительно центра тяжести, R – радиус дуги скольжения.

В результате проведенных расчетов установлено, что Куст борта карьера, в зави- симости от веса изменяется от 0,97 до 1,02, то есть склон находится в состоянии п- редель-ного равновесия. Вместе с тем, необходимо подчеркнуть, что в соответствии с сущес-твующими нормативными документами, устойчивым считается склон с к- оэффициентом выше 1,25. Таким образом, любое техногенное вмешательство (подрезка уступа, его при-грузка) и даже слабый сейсмический толчок, может спровоцировать техногенные дефор-мации. Повышенное увлажнение также может стать причиной оползневых смещений на рассматриваемом склоне. Наличие оползневых деформаций откоса карьера, активное развитие эрозионных форм создают определенную степень риска нормальной эксплу-атации предприятия. Еще один заброшенный карьер находится в микрорайоне Солнечный, в одном из наиболее благоустроенных и привлекательных районов города для отдыха г- орожан. Жилой микрорайон „Солнечный” расположен на полуострове Иркутского водохрани-лища, ограниченного с одной стороны Чертугеевским заливом, с другой небольшим зали-вом и непосредственно телом плотины ГЭС. Благодаря такому р- асположению, террито-рия микрорайона является весьма привлекательной для с- троительства новых жилых массивов. Поэтому процессы, вызывающие высокую п- ораженность данной территории являются недопустимыми. Берега микрорайона укреплены лишь частично: – в районе ледокола Ангара и пристани „Ракета”, но большая часть – это незащищенные берега. Наибольшую опас- ность с точки зрения потерь земли в результате размывов представляет мысовая часть полуострова. В геологическом плане территория микрорайона сложена а- ллювиально-делювиальными отложениями р. Ангары, которые представляют собой типичные терра-совые отложения, сверху залегают суглинки и супеси мощностью 5 – 15 м, подстилаемые галькой и гравием. На участке рядом с берегом находится старый карьер, в котором добывали суглинистый материал. Рекультивационные работы на этой территории не проводились, поэтому в настоящее время дно карьера затоплено и заболочено, откосы задернованы, встречается древесно-кустарниковая растительность. На организованном здесь стационарном участке «Солнечный» была проведена т- еодолитная съемка, создана сеть для наблюдения за отступанием берегового уступа. В борту карьера пройдена расчистка глубиной 5,4 м и проведен отбор образцов в р- азрезе. Разрез рыхлых грунтов на участке „Солнечный” представлен переслаивающимися лессовидными суглинками и супесями (рис. 1а). Визуально выделяется 4 слоя: почвенно- растительный мощностью 0,3 м; супесь лессовидная темно-коричневая (0,65 м); с- углинок лессовидный от желто-коричневого до охристого цвета со столбчатой о- тдельностью (на глубине 0,65 м) и супесь лессовидная охристого цвета (до глубины 3,2 м). Видимая мощ-ность толщи 5,4 м. Глубина оттаивания на период проведения полевых работ (май 2004 г.) составила: в верхней части разреза – 0,8 м, в нижней – 0,6 м. П- ромороженные грунты имеют криогенную порфировидную и линзовидную текстуры. В нижней части разреза отложения сильно обводнены. Комплекс лабораторных исследований показателей состава, структуры и свойств рыхлых грунтов включал определение гранулометрического состава с расчетами к- оэффи-циентов микроагрегатности, показателей физического состояния (плотности, пористости, степени водонасыщения, пластичности, седиментационного объема и набухаемости), а также деформационно-прочностных характеристик (сжимаемость, сцепление и угол внутреннего трения). Кроме этого, исследовались структурообр - ующие компоненты: водорастворимые соли, карбонаты, гумус, полуторные оксиды, аморфный кремнезем и свободные формы оксида алюминия (Методические рекоменд- ации…, 1977; Ломтадзе, 1990). В результате комплексного анализа были выделены следующие литологические разности грунтов: супеси лессовидные, темно-коричневого и охристого цвета, нормаль- но пластичные (число пластичности от 2,2 – 5,1 %), разной степени увлажнения (с- тепень водонасыщения 0,1 – 0,9) и минимальной плотности сложения (плотность скелета 1,40 – 1,56 г/см3); суглинки лессовидные от желто-коричневого до охристого цвета, с максимальной степенью увлажнения (степень водонасыщения 1,0) и м- аксимальной степенью уплотнения (плотность скелета до 1,69 г/см3). Основными структу рообразующими компонентами грунтов являются глинистые минералы, карбонаты (до 12 %), аморфные полуторные оксиды (до 11 %), водорастворимые соли (до 0,330 % – сульфатно-карбо-натный тип засоления) и гумус (0,2 %).

Рис. 1а) Литологический разрез борта карьера: 1 – почвенно-растительный слой; 2 – супесь; 3 – суглинок. 1b) График изменения показателей физических свойств грунтов с глубиной (участок „Солнечный”): 1 – степень водонасыщения; 2 – коэффициент пористости; 3 – плотность скелета грунта (г/см3). Fig. 1a) Lithological section of quarry slope: 1– vegetable soil layer; 2 – sandy loam; 3 – loam. 1b) Physical properties of soils plotted against depth (district “Solnechny”): 1 – Sr-water saturation degree, 2 – e-porosity coefficient, 3 – Pd-soil skeleton density, g/cm3.

Характер распределения показателей состава, состояния и свойств рыхлых грун- тов в вертикальном разрезе представлен на рис. 1б. Установлено, что если природная влаж-ность и степень водонасыщения грунтов закономерно увеличиваются с глубиной (3,5% – 22-23%; 0,1 – 1,0), то плотность сложения разнородна и выделяются три наиболее недоуплотненных интервала: 1) 0,3 – 0,9 м; 2) 1,6 – 2,0 м и 3) 4,5 – 5,0 м. Состояние грунтов верхней части склона (недоуплотненность) при значительном у- влажнении способ-ствует развитию солифлюкционных деформаций. Лессовидные с упеси и суглинки средней и нижней части характеризуются также недоуплотненностью, повышенной увлажненностью и малой прочностью (сцепление – 0,055 МПа, угол в- нутреннего трения 18о), что в свою очередь может вызывать пластические деформац- ии. Из климатических условий, определяющих развитие неблагоприятных ЭГП, выд- е-лим ветровой режим, атмосферные осадки и температурный режим. Ветровой р- ежим выражен преобладанием юго-восточных и северо-западных ветров 32 и 28% (Климат Иркутска, 1981) в год соответственно. Максимальный ход скорости ветра приходится на теплый период года. Для наблюдаемого участка наибольшую опасность представляют юго-западные ветра, их повторяемость в период высокого уровня в- одохранилища состав-ляет 28% и в период низкого уровня этот показатель равен 26%. Ветра скоростью до 20 м/с составляют 0,1%, однако в весенний и осенний периоды отмечаются порывы ветра со скоростью 25 – 28 м/с, что является фактором, увеличив- ающим энергию волны. По данным Г. И. Овчинникова высота волны на этом участке составляет 0,3 м, а энергия волнения 8,4 тыс.тоннометров (Овчинников и др., 2002). Несмотря на то, что это один из самых низких показателей на водохранилище, этого вполне достаточно для размыва осыпей и блоков у подножия берегового склона. Р- азвитие криогенных процессов на рассматриваемой территории связано с большим колебанием суточных, сезонных и годо-вых температур поверхностных слоев грунта, 0 0 амплитуда которых составляет 40 – 50 , с частым переходом температуры через 0 до 70 – 100 раз в год (Лещиков, Шульгин, 1988). Промерзание грунтов начинается в к- онце октября – начале ноября, а оттаивание в первой половине апреля, в некоторых случаях при ранней весне оттаивание начинается во второй половине марта. В результа- те морозного выветривания грунт растрескивается на отдельные плитки различных размеров толщиной до 5 см (рис. 2б), а на отдельных участках берегового склона на блоки. Продукты выветривания (блоки, пластинки) путем отсыпания, отслоения, с- ползания образуют насыпи у подножия склона. При оттаивании на отдельных участках водонасыщенные грунты вытекают в виде грязевых потоков, формируя грязевые конусы выноса (рис. 2б). Вытекание грунта отмечается (вероятно, в структурно о- слабленных интервалах) в средней части берегового уступа. В результате этих п- роцессов нарушается динамическое равновесие склона, параллельно или субпара- ллельно бровке берегового уступа образуются трещины бортового отпора шириной от 2 – 3 до 20 см и протяженностью до 3 м (рис. 2а). В летне-осенний период, когда выпадает наибольшее количество среднемесячных осадков составляет от 44 до 92 мм в (Лещиков, Шульгин, 1988). Обильные атмосферные осадки приводят к увеличению веса блока в результате его водонасыщения, снижению прочностных свойств грунтов и обрушению блоков, формирующихся по трещинам бор-тового отпора. В это время отступание бровки водохранилища по нашим наблюден- иям является максимальным. Так, после дождя прошедшего 1 июня 2004 года, отступание бровки по реперу №2 составило 32 см., а по реперу №1 за период наблюдений с мая по октябрь 2004 года зафиксировано максимальное смещение 1,58 м, в этом месте п- роизошло обрушение блока. При абразии в период высокого уровня обвалившийся и осыпавшийся материал, который скапливается у основания берега, выносится. Таким образом, абразия препятствует выполаживанию берегового уступа, сохраняя его вертика- льный профиль, а также создает условия для дальнейшего развития выветривания и обвально-осыпных явлений. b

a c

Рис. 2. Инженерно-геологические процессы, развивающиеся в уступе берегового склона: а) трещины бортового отпора, b) растрескивание и отслаивание грунта в результате морозного выветривания, c) вытекание оттаявшего водонасыщенного грунта. Fig. 2. Engineering-geological processes developing in shore slope bench: a) joints of “bortovogo otpora” (Russian term meaning the joints due to which the blocks of rock massif deflect from the slope), b) fracturing and spalling of soil due to frost weathering, c) flowing of defrosted water-saturated soil.

На склонах заброшенного карьера северо-восточной экспозиции развивается сол- и-флюкция. Грунт в весеннее время оттаивает и оплывает по еще не оттаявшему слою. Дно карьера заболочено, там постоянно стоит вода, это приводит к увеличению в- лажности, что отрицательно сказывается на прочностных свойствах грунта. Таким о- бразом, эти усло-вия приводят к тому, что сохранившаяся перемычка между водохрани- ищем и карьером разрушается с двух сторон, в самом тонком месте ее ширина на сегодняшний день составляет 1,7 м. Дальнейшее разрушение приведет к её полному уничтожению. И тогда воды водохранилища будут подходить непосредственно к автомобильной городской дороге, что приведет к деформациям дорожного полотна. По нашему мнению защита городской территории от разрушения, на этом учас- тке должна заключатся в инженерно-техническом укреплении береговой линии с учетом колебания уровня Иркутского водохранилища. Для рационального использован- ия терри-тории микрорайона и увеличения его привлекательности можно создать р- екреационную зону с парком и водоемом, используя существующие ландшафтные и инженерно-геологи-ческие условия. Рассмотренные участки городских территорий с интенсивным развитием природно- техногенных ЭГП в настоящее время являются специфическими территориями, т ребую-щими проведения инженерно-технических работ и рекультивации земель. Для рациональной защиты городских территорий от негативного развития ЭГП, к которым на территории города Иркутска относятся выветривание, гравитационные процессы на бортах карьеров, эрозия, суффозия, абразия береговых склонов и др., необходимо производить оценку и учет условий и факторов развития процессов и техногенные нагрузки.

ЛИТЕРАТУРА

Климат Иркутска., 1981: Гидрометеоиздат, Ленинград. 245 с. ОВЧИННИКОВ Г. И., ТРЖЦИНСКИЙ Ю. Б., ЖЕНТАЛА М., ЖЕНТАЛА М. А., 2002: Абразионно-аккумулятивные процессы в береговой зоне водохранилищ. Сосновец–Иркутск. 102 с. ЛЕЩИКОВ Ф. Н., ШУЛЬГИН М. В., 1988: Разрушение берегов Ангарских водохранилищ. Формирование берегов Ангаро- Енисейских водохранилищ. Наука, Сибирское отделение, Новосибирск.. c. 59 – 64. ЛОМТАДЗЕ В. Д., 1990: Физико-механические свойства горных пород. Методы лабораторных исследований. Недра. 327 с. Методические рекомендации по определению физико-химических свойств почв и грунтов при инженерно-геологических и мелиоративных изысканиях. 1977. Под ред. Л. И. Кульчицкого. 68 с. РЫБЧЕНКО А. А., КАДЕТОВА А. В., 2003: Современное экзогеодинамическое состояние геологической среды города И- ркутска. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko. T. 4. WNoZ UŚ, SKNG UŚ, Sosnowiec. с. 87–92. КОЗЫРЕВА Е. А., РЫБЧЕНКО А. А., МАЗАЕВА О. А., 2004: Техногенез – фактор активизации экзогенных геологических процессов в береговых системах. Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko. T. 5. WNoZ UŚ, SKNG UŚ, Sosnowiec. с. 53–62. КАДЕТОВА А. В., 2005: Развитие и активизация экзогенных геологических процессов в отработанных карьерах. Строение литосферы и геодинамика. Институт земной коры СО РАН, Иркутск. с. 221–222. МАСЛОВ Н. Н., 1977: Механизм грунтов в практике строительства (оползни и борьба с ними). Стройиздат. 238 с.

Artiom A. Rybchenko, Alena V. Kadetova, Oksana A. Mazayeva, Elena A. Kozyreva

THE NATURAL–TECHNOGENIC FACTORS OF DEVELOPMENT OF LOCAL GEOSYSTEMS IN URBAN TERRITORIES Summary In the paper the results of investigation of geological and climate conditions of exogenic processes developing in the slopes of abandoned quarries are described. The geological profile of the quarry slopes in the district “Solnechny” is given, with detailed characteristics of composition, structure and properties of soils and their changes within the profile. The processes that influence the damage of shore slopes have been revealed, and the damage-protection measures for the area proposed. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 78-84

Michał RZESZEWSKI Studenckie Koło Naukowe Geografów UAM Poznań

POZIOM ŚWIADOMOŚCI EKOLOGICZNEJ MIESZKAŃCÓW I TURYSTÓW ODWIEDZAJĄCYCH MIĘDZYZDROJE W ŚWIETLE ZAGADNIEŃ ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU

WSTĘP

Współczesne społeczeństwo stoi przed wyzwaniem zmiany stylu życia. Dotychczaso- wy, konsumpcyjny przestaje sprawdzać się w nowych warunkach. Prowadzi on do niekon- trolowanego wykorzystywania zasobów środowiska przyrodniczego, do postępującej degra- dacji i stwarza zagrożenie znacznego pogorszenia jakości życia przyszłych pokoleń. Dlate- go też należy dążyć do wypracowania nowego, bardziej adekwatnego stylu życia, stworzenia społeczeństwa współodczuwającego, w którym możliwe jest realizowanie zasad zrównowa- żonego rozwoju. Takie społeczeństwo powinno zdawać sobie sprawę z odpowiedzialności za swoje działania i ich negatywne skutki w dalszych horyzontach czasowych. Powinno także odznaczać się wysokim poziomem świadomości ekologicznej, rozumianej jako wiedza i postawa wobec środowiska przyrodniczego, jego problemów i zagrożeń.

CEL I METODY BADAŃ

Celem badań była próba oceny poziomu świadomości ekologicznej wśród mieszkań- ców oraz turystów odwiedzających Międzyzdroje oraz odpowiedzi na pytanie czy ludność mieszkająca w bezpośrednim sąsiedztwie obszaru chronionego akceptuje i widzi potrzebę prowadzenia modelu gospodarowania opartego na budowaniu funkcjonalnej harmonii przyro- dy i działalności gospodarczej lepiej niż turyści (Sychut, Chmielewski, 1990). Podczas trwania letniego obozu naukowo-badawczego „Grodno 2004”, w dniach 17 – 31 lipca 2004, studenci działający w ramach sekcji kształtowania i ochrony środowiska przy- rodniczego wykonali badania ankietowe na terenie miasta Międzyzdroje. Posługiwano się ankietą samokodującą, umożliwiającą porównanie uzyskanych wyników z wcześniejszymi badaniami prowadzonymi przez SKNG. Respondentów pytano o wiedzę na tematy związa- ne ze środowiskiem przyrodniczym oraz ekorozwojem. Zebrane wyniki poddano analizie. OBSZAR BADAŃ

Badania ankietowe przeprowadzono w Międzyzdrojach. Jest to jedna z bardziej znanych miejscowości wypoczynkowych polskiego wybrzeża oraz kurort z ponad 150 letnią tradycja. Miasto rozwija się w oparciu o funkcje turystyczną a w okresie letnim gości lud- ność z całej Polski (Kaczmarek, Nowak, 1996). Charakterystyczną cechą Międzyzdrojów jest bliskie sąsiedztwo Wolińskiego Parku Narodowego.

STRUKTURA RESPONDENTÓW

Z ponad stu pięćdziesięciu zebranych ankiet do dalszego badania zakwalifikowano 139. Pozostałe odrzucono z uwagi na źle lub w niewystarczający sposób wypełnione. W grupie odrzuconych przeważały ankiety ludności miejscowej. Powodem był fakt, że znacz- na część tych formularzy wypełniana była bez udziału ankietera, podczas gdy prawie wszyst- kie ankiety turystów były nadzorowane. Wśród respondentów przeważały kobiety (68%) oraz osoby w wieku 18 – 25 lat (43%). Osoby w wieku 26 – 40 i 40 – 60 stanowiły odpowied- nio 23% i 21 %. Większość ankietowanych deklarowała posiadanie wykształcenia średniego (63%). Wykształcenie wyższe wśród respondentów deklarowało 25% osób. Zastosowany nielosowy, hazardowy wybór próby nie pozwala na uznanie repre- zentatywności statystycznej badań a jedynie na sformułowanie pewnych prawidłowości i uogólnień dotyczących postaw respondentów. Z uwagi na fakt, że społeczności lokalne w przypadku niektórych postaw wykazują wysoką jednolitość dobór próby nie jest tak istotny (Stachowiak, 2003).

WYNIKI

Pierwsze dwa pytania jakie zadawano ankietowanym dotyczyły stanu środowiska przyrodniczego wyspy Wolin oraz jego dynamiki (tutaj brano pod uwagę jedynie miesz- kańców). Porównując otrzymane wyniki z wcześniejszymi badaniami wykonanymi w 2000 roku w sezonie letnim (Stachowiak 2003) można wysunąć następujące wnioski. Podobna ilość respondentów (rys. 1) uważa, że stan środowiska przyrodniczego jest bardzo dobry (2004 – 4%, 2000 – 3%) lub średni (42% i 44%). Natomiast znacznie mniej osób wyraziło opinię, że stan środowiska jest zły (3% w porównaniu do 14% w roku 2000). Ten znaczny skok w postrzeganiu stanu środowiska potwierdzają odpowiedzi na drugie pytanie (rys. 2), gdyż aż 49% ankietowanych uznało, że stan środowiska uległ poprawie, a w tym 33,3% stwierdziło, że była to zmiana znacząca. Przyczyn takiego postrzegania należy upatrywać w coraz większym i skuteczniejszym działaniu władz gminy, jak również organizacji pozarzą- dowych np. Związek Gmin Wyspy Wolin, dzięki którym znacząco uległa poprawie miedzy innymi gospodarka wodno-ściekowa na terenie wyspy. Druga cześć ankiety dotyczyła bezpośrednio świadomości ekologicznej. Pytano an- kietowanych o znajomość pojęć – ekorozwój, rozwój zrównoważony, rozwój trwały oraz sprawdzano ich wiedzę na ten temat. Zarówno wśród turystów jak i ludności miejscowej wysoki odsetek (odpowiednio 71% i 73%) respondentów deklarował znajomość pojęcia ekorozwój. W celu sprawdzenia rzeczywistej wiedzy pytano o to jakie cele i politykę nale- ży traktować nadrzędnie. Zdecydowana większość ankietowanych (75%) odpowiedziała, że cele społeczne, gospodarcze i ekologiczne należy traktować równorzędnie a 13% było za nadrzędnością ekologicznych. Niestety otrzymane wyniki musiano odrzucić z uwagi na ich niewiarygodność wynikającą z niewłaściwego ułożenia pytania. Niemniej aż 81% ankietowa- nych deklarowało gotowość do zmniejszenia tempa rozwoju gminy, gdyby miało to zagwa- rantować zapewnienie godziwego życia przyszłym pokoleniom. Gdy jednak zapytano o ewentualne dodatkowe opłaty na rzecz usprawnienia gospodarki odpadami (według ankie- towanych to największy i najpilniejszy problem do rozwiązania) tylko połowa turystów (rys. 3) i zaledwie 25% ludności miejscowej (rys. 4) jest gotowa je ponieść.

bardzbardzoo dobrydobry zły zły 4% 3%

śśredniredni 42% Rys. 1. Ocena stanu środowiska przyrodniczego dobrydobry wyspy Wolin w opinii społeczności lokalnej. 51% Fig. 1. Condition of natural environment of Wolin Island in the view of local community.

nie wiem tak 15% zdecydowa - nie pogorszył 13% się 9%

tak Rys. 2. Czy stan środowiska polep- nieznacznie nie szył się? 36% 27% Fig. 2. Is the codition of natural en- vironment better?

Jak wspomniano wcześniej, zarówno turyści jak i mieszkańcy Międzyzdrojów jako priorytetowe cele działań władz gminy wskazali usprawnienie gospodarki odpadami oraz poprawę bezpieczeństwa (rys. 5). W tej drugiej kategorii uwzględniono również postulaty wprowadzenia bardziej rygorystycznych kar za naruszenia przepisów ochrony środowiska oraz skuteczniejszego ich egzekwowania (liczniejsza straż parku o większych uprawnieniach). Opinię tą potwierdzają wyniki odpowiedzi na pytanie o czynnik najbardziej degradujący środowisko przyrodnicze. Respondenci najczęściej wskazywali dzikie wysypiska śmieci oraz złą gospodarkę odpadami a także złe egzekwowanie przepisów. Wydaje się że można zauważyć znaczącą poprawę świadomości społeczeństwa, gdyż w badaniach przeprowa- dzonych w latach 1995 – 1996 (Kajetańczyk 2003) jedynie 10% ankietowanych uznawało odpady za czynnik degradujący środowisko. Tylko 40% mieszkańców wie gdzie wywożone są odpady z gminy (rys. 6). Jednak jest to prawie dwa razy wyższy odsetek odpowiedzi pozytywnych niż wśród turystów (rys. 6). Przyczyną takiej różnicy może być fakt, iż pro- blem racjonalnej gospodarki odpadami dla mieszkańców jest bardziej aktualny i są nim bezpośrednio zainteresowani.

nie p.lokalne 19%

tak 48%

nie lokalne 37%

Rys. 3. Gotowość do ponoszenia dodatkowych kosztów gospodarki odpadami wśród turystów. Fig.. 3. Willingness to bear the additional costs of waste managment among tourists.

nie wiem 3% tak nie 25% p.lokalne 19%

nie lokalne 53%

Rys. 4. Gotowość do ponoszenia dodatkowych kosztów gospodarki odpadami wśród mieszkańców. Fig. 4. Willingness to bear the additional costs of waste managment among local citizens. Zarówno mieszkańcom, jak i turystom, z metod unieszkodliwiania odpadów najbar- dziej znanymi są spalanie (odpowiednio 44% i 39%) i recykling (28% i 31%). Jednak aż 28% respondentów (z czego 2/3 to mieszkańcy) nie potrafiło wymienić ani jednej metody unieszkodliwiania odpadów. Wśród osób, które wymieniły co najmniej jedną dominował pogląd, że najbardziej skutecznymi metodami są recykling i spalanie, ale prawie 40% z nich nie potrafiło wskazać najlepszej. W Międzyzdrojach znacznie mniej mieszkańców niż turystów deklaruje (odnośnie swojego miejsca zamieszkania), że segreguje odpady (odpo- wiednio 29% i 46%). Przyczyny należy upatrywać nie tyle w niechęci do takich zachowań ale raczej w braku możliwości, gdyż aż 43% mieszkańców chciałoby segregować odpady gdyby tylko władze lokalne zapewniłyby im odpowiednie ku temu możliwości (np. dar- mowy odbiór posegregowanych odpadów, odpowiednie pojemniki).

26% 33% odpady bezpieczeństwo brak edukacji samochody inne nie wiem 17% Rys. 5. Największe problemy 14% Miedzyzdrojów. 4% 6% Fig. 5. Międzyzdroje greatest problems.

80

70 60 50

40 30 20

10 Rys. 6. Znajomość miejsca wywozu odpadów wśród mieszkańców (czarny) i turystów (biały). 0 tak nie Fig. 6. Knowledge of waste dumping site among local citizens (black) and tourists (white). Obecnie w Międzyzdrojach dużym problemem jest narastający ruch samochodów, szczególnie w sezonie letnim. Odbija się to na ocenie zagrożenia i uciążliwości tego zjawi- ska przez ankietowanych (3 miejsce wśród czynników najbardziej degradujących środowi- sko). Zdecydowana większość mieszkańców i turystów (75% i 81%) wyraziłoby zgodę na ograniczenie ruchu samochodowego na terenie samego miasta, jak również w obrębie Wolińskiego Parku Narodowego przy zapewnieniu odpowiedniej komunikacji zbiorowej. Na koniec ankiety zapytano jak dana osoba ocenia swój poziom świadomości eko- logicznej. Choć tylko zaledwie 6% oceniło go na wysoki to aż 50% respondentów uznało go za wystarczający (rys. 7). Jednak z analizy odpowiedzi wynika, że jest to ocena mylna. Poziom świadomości ekologicznej w porównaniu z wcześniejszymi badaniami jest zdecydo- wanie wyższy (Kajetańczyk 2003) ale mimo to nadal zbyt niski aby uznać go za wystarczają- cy. Ten pogląd podziela 44% ankietowanych a połowa z nich wyraziła chęć poszerzenia swojej wiedzy, gdyby tylko im to umożliwiono (akcje edukacyjne, itp.). Można powiedzieć, że w stosunku do lat ubiegłych sytuacja jest optymistyczna. Coraz więcej osób dostrzega potrzebę działania na rzecz ochrony środowiska i wprowadzania zasad zrównoważonego rozwoju a wiedza na te tematy wciąż wzrasta. Dobrym przykładem może być gotowość do zrezygnowania z transportu indywidualnego na rzecz odpowiednio zorganizowanej komu- nikacji zbiorowej. Nie oznacza to jednak, że należy zaprzestać działań na rzecz edukacji ekologicznej. Przykładem może być grupa ankietowanych obcokrajowców, których wiedza w znaczący sposób odbiegała od reszty odpowiedzi. Potwierdza to również fakt braku różnic w poziomie świadomości ludności żyjącej w sąsiedztwie Wolińskiego Parku Narodowego, a czego należałoby się spodziewać (Sychut, Chmielewski, 1990). Osoby te wykazują mniejszą gotowość do ponoszenia dodatkowych kosztów ochrony środowiska (rys. 3). Tym bardziej działania na rzecz podnoszenia poziomu świadomości ekologicznej powinny być kontynu- owane.

6%

wysoki wystarczający niewystarczający 44%

50%

Rys. 7. Samoocena poziomu świadomości ekologicznej. Fig. 7. Self-evaluation of ecological awareness. LITERATURA KACZMAREK Z., NOWAK W., 1996 : Natężenie i struktura ruchu turystycznego na terenie Wolińskiego Parku Narodowego. [w:] A. Kostrzewski (red.): Monografia Geograficzna SKNG. Poznań. KAJETAŃCZYK R., 2003: Gospodarka odpadami komunalnymi na terenie miejscowości sąsiadujących z Wolińskim Parkiem Narodowym. [w:} A. Kostrzewski (red.): Woliński Park Narodowy – środowisko przyrodnicze – kształtowanie i ochrona. Poznań. STACHOWIAK K., 2003: Woliński Park Narodowy i działalność jego władz w opinii społeczności lokalnej [w:} A. Kostrzewski (red.): Woliński Park Narodowy – środowisko przyrodnicze – kształtowanie i ochrona. Poznań. SYCHUT W., CHMIELEWSKI T. J., 1990: Świadomość ekologiczna mieszkańców obszarów chronionych.

Michał Rzeszewski

THE LEVEL OF ECOLOGICAL AWARENESS AMONG INHABITANTS AND TOURISTS VISITING MIEDZYZDROJE IN THE LIGHT OF PROBLEMS OF SUSTAINED DEVELOPMENT Summary To succesfuly counter current and future environmental problems of our planet we need to introduce princples of sustained development to modern society and change our style of life to more responsible one. One way to achieve this goals is to increase the level of ecological awareness among local communities. This analysis proves that change is already taking place. More people in comparison to 1996 are aware of possible environmental problems associated with for example bad communal waste managment and they are more willing to bear additional costs of improving current situation. Also the evaluation of natural environment condition is slightly more positive. Presented results does not support hipothesis that communities neigbourhoring national parks are more ecological aware. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 85-90

Agnieszka SALASA1) Joanna KOCOT2) 1) Wydział Nauk o Ziemi UŚ 2) Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH ELEMENTÓW MIKROSIEDLISKOWYCH GACKA BRUNATNEGO PLECOTUS AURITUS (L.) W SZCZELINIE SKALNEJ W PODZIEMIACH TARNOGÓRSKO-BYTOMSKICH

WSTĘP

Jaskinie charakteryzują się specyficznymi warunkami mikroklimatycznymi. Dlatego klimat podziemi stanowi przedmiot zainteresowań wielu naukowców. W Polsce zagadnieniem tym zajmowali się między innymi: M. Pulina (1959, 1960, 1967, 1970), Z. Goliarzewski i in., (1960) i W. Siarzewski (1996). W badaniach tych analizowano takie elementy jak: tempe- raturę powietrza atmosferycznego, wilgotność względną, zmiany ciśnienia czy przepływ powietrza. Pomimo wielu badań cech mikroklimatu jaskiń, do dziś nie w pełni poznano wpływ poszczególnych jego elementów na organizmy żywe zamieszkujące to specyficzne siedlisko. Szczególnie istotne wydaje się to zagadnienie w odniesieniu do zwierząt stałocieplnych, które niekorzystną porę roku spędzają wewnątrz, hibernując. Wpływem czynników mikroklima- tycznych na te organizmy – zwłaszcza nietoperze zajmowali się m. in.: J. Beer i A. Ri- chards (1956), J. Bazem i in., (1964), S. Daan i H. Wichers (1968), W. Harmata (1969, 1973), J. Gaisler (1970), E. Bagrowska-Urbańczyk i Z. Urbańczyk (1983), W. Bogdanowicz i Z. Urbańczyk (1983), E. Fuszera i in., (1996) i G. Kłys (2003).

CELE I METODY BADAŃ

Podstawowym celem pracy jest statystyczne opracowanie zebranych danych dotyczą- cych warunków temperaturowych i wilgotnościowych panujących wewnątrz podziemi tarno- górsko-bytomskich. Niniejszy artykuł traktuje zatem o wpływie temperatury powietrza atmos- ferycznego, podłoża skalnego, wilgotności względnej i bezwzględnej na wybór miejsc hiber- nacji jednego z gatunków nietoperzy zamieszkującego ten kompleks podziemny – gacka brunatnego Plecotus auritus (L.). W komorze wstępnej prowadzącej do podziemi tarnogórsko-bytomskich, której wejście znajduje się od strony kamieniołomu „Blachówka” umieszczono rejestrator wraz z czujnikiem zewnętrznym do pomiaru temperatury i wilgotności powietrza atmosferycznego (logger H8). Został on zlokalizowany w bezpośrednim otoczeniu hibernujących nietoperzy. Czujnik reje- strował zmiany temperatury i wilgotności powietrza przez osiem dni co 15 minut (od godziny 00:00:01 dnia 25 stycznia do godziny 10:10:01 dnia 1 lutego 2005 roku). CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ

Badania prowadzone były na obszarze podziemi tarnogórsko-bytomskich. Jest to utwór antropogeniczny, stanowi pozostałość po kopalni rud cynku, ołowiu i srebra. Przestrzenie te stanowią największy system podziemny w Polsce, długość korytarzy szacuje się na około 300 km, a w ich skład wchodzą liczne chodniki, sztolnie i komory (Kłys, 1994a,b) Obszar ten rozciąga się w przybliżeniu pomiędzy 50º24’ i 50º30’ szerokości geogra- ficznej północnej oraz 18º58’ i 18º76’ długości geograficznej wschodniej. Pod względem administracyjnym teren ten zlokalizowany jest w południowej części gminy Tarnowskie Góry (powiat tarnogórski) oraz północnej części gminy Bytom (powiat bytomski) (Mapa topogra- ficzna..., 1994).

BUDOWA GEOLOGICZNA

Badany obszar leży w obrębie monokliny śląsko-krakowskiej. Podłoże pokryte jest utworami czwartorzędowymi. Pod nimi znajdują się utwory karbońskie, permskie i triasowe. Osady karbońskie występują w postaci łupków i piaskowców warstwy brzeżnej, zalegają na głębokości 82,5–192 m p.p.t. Osady permskie składają się z iłów, piasków i piaskowców, ich miąższość wynosi 20–70 m, a zalegają na głębokości 50–300 m p.p.t. Utwory triasowe to piaski, piaskowce, iły oraz zlepieńce. Należą tu także utwory stratygraficznie przynależące do wapienia muszlowego. Są to wapienie zbite, faliste, dolomityczne i dolomity stanowiące kolektor głównego zbiornika wód podziemnych. Osady czwartorzędowe występują w posta- ci piasków i żwirów. Charakteryzują się one miąższością 5–30 m (Szczegółowa mapa ..., 1963).

CHARAKTERYSTYKA MIKROKLIMATU PODZIEMI TARNOGÓRSKO-BYTOMSKICH

Mimo, iż podziemia tarnogórsko-bytomskie nie stanowią utworu naturalnego, mikro- klimat jaki się w nich wytworzył posiada wszystkie typowe cechy mikroklimatu jaskiń. Tem- peratura powietrza we wnętrzu stanowi w przybliżeniu średnią roczną temperaturę powietrza na powierzchni, także wilgotność i cyrkulacja powietrza są typowe dla jaskiń wielootworo- wych (Siarzewski, 1996). Ze względu na cyrkulację powietrza i zmiany temperatury zostały wyróżnione strefy półstatyczne oraz dynamiczne. W strefach dynamicznych występuje poziomy gradient temperatury – od wartości zmiennych, ściśle uzależnionych od warunków zewnętrznych w odcinku przyotworowym, do 7–9 °C we wnętrzu podziemi. Sterfy półstatyczne charaktery- zują się zmiennością temperatury w zakresie 0,5 °C. Wielootworowość omawianego systemu podziemnego sprawia, iż występuje znacz- ny przepływ powietrza, o cyrkulacji zmiennej uzależnionej od pory roku i pogody, można wyróżnić dwa dominujące ruchy – do wewnątrz w okresie zimowym i ruch na zewnątrz w okresie letnim, jednakże często odnotowywano odchylenia od tego układu. Wilgotność względna powietrza zbliżona jest do stanu nasycenia, jedynie w odcinku przy- otworowym odnotowuje się niewielkie wahnięcia w granicach 10% od stanu nasycenia (Kłys, 2003). STATYSTYCZNE OPRACOWANIE WYNIKÓW BADAŃ

Analiza statystyczna została wykonana zgodnie z metodyka podawaną przez G. Koń- czaka i G. Trzpiota (2002) na podstawie programu Microsoft Excel (tab. 1.), natomiast inter- pretację wyników przeprowadzono w oparciu o publikację M. Sobczyk (2000) oraz M. Balce- rowicz-Szkutnik i W. Szkutnik (2003).

Tabela 1. Wartości statystycznych miar charakteryzowanych elementów mikroklimatu szczeliny skalnej będącej miejscem hibernacji w podziemiach tarnogórsko-bytomskich (opracowane na podstawie badań własnych). Table 1. Values of statistical measures of typical elements of microclimate of rocky fissure being the place of hiber- nation in the underpass of Tarnowskie Góry – Bytom (made by author).

Odchylenia Mierzone elementy Minimum Maksimum Średnia Mediana Dominanta Rozstęp standardowe Temperatura [ºC] 1,6 3,31 2,5029 2,46 2,03 0,4324 1,71 (logger) Temperatura 1,6 3,31 2,5029 2,46 2,03 0,4324 1,71 punktu rosy [ºC] Wilgotność 5,4 6,1 5,7543 5,7 5,6 0,1663 0,7 bezwzględna [g/m3] Temperatura [ºC] 2,46 3,74 2,9627 2,89 2,89 0,3770 1,28 (czujnik zewnętrzny)

Wykonane pomiary wybranych elementów mikroklimatu szczeliny skalnej w podzie- miach tarnogórsko-bytomskich dotyczyły temperatury powietrza atmosferycznego oraz tem- peratury punktu rosy mierzonej przez logger H8, temperatury powietrza atmosferycznego mierzonej przez czujnik zewnętrzny oraz wilgotności względnej i bezwzględnej mierzonej przez rejestrator.

Charakterystyka temperatury powietrza atmosferycznego oraz temperatury punktu rosy mierzonej przez logger H8

Temperatura powietrza atmosferycznego oraz temperatura punktu rosy w analizo- wanym okresie osiągały identyczne wartości (tab. 1). Zarówno średnia dobowych tempe- ratur powietrza atmosferycznego oraz średnia dobowych temperatur punktu rosy w pod- ziemiach tarnogórsko-bytomskich w okresie od 25 stycznia do 1 lutego 2005 roku wynosiła 2,5 ºC, jednak najczęściej wynosiła ona 2,03 ºC. Zarejestrowana temperatura minimalna w analizowanym okresie wynosiła 1,6 ºC, natomiast maksymalna 3,31 ºC. Rozstęp pomiędzy najwyższą i najniższą pomierzoną wartością temperatury w podziemiach tarnogórsko- bytomskich wyniósł 1,71 ºC. Połowa średnich dobowych temperatur powietrza, jak i tempe- ratur punktu rosy w podziemiach w okresie badawczym osiągała wartość co najwyżej 2,46 ºC, a połowa więcej niż 2,46 ºC. Odchylenie standardowe równe 0,4324 oznacza, iż prze- ciętnie średnia dobowa temperatura podziemi tarnogórsko-bytomskich różni się od średniej arytmetycznej temperatur dobowych równej 2,5 ºC w analizowanym okresie o 0,4324 ºC. Charakterystyka temperatury powietrza atmosferycznego mierzonej przez czujnik zewnętrzny

Średnia dobowych temperatur powietrza wskazywanych przez czujnik zewnętrz- ny w okresie pomiarowym wynosiła 2,96 ºC. Jednakże najczęściej wynosiła ona 2,89 ºC. Temperatura minimalna, jaką zarejestrował czujnik zewnętrzny wynosiła 2,46 ºC, natomiast temperatura maksymalna osiągnęła wartość 3,74 ºC. Zakres pomiędzy maksymalną a minimal- ną temperaturą wskazywaną przez czujnik zewnętrzny w dniach 25 styczeń – 1 luty 2005 roku wyniósł 1,28 ºC. Połowa średnich dziennych temperatur powietrza wskazywanych przez czujnik zewnętrzny w podziemiach tarnogórsko-bytomskich w okresie pomiarowym osią- gała wartość co najwyżej 2,89 ºC, a połowa powyżej 2,89 ºC. Przeciętnie średnia dobowa temperatura powietrza wskazywana przez czujnik zewnętrzny w podziemiach tarnogórsko- bytomskich w okresie badawczym różni się od średniej arytmetycznej dobowych tempera- tur wskazywanych przez czujnik zewnętrzny równej 2,9627 ºC o 0,377 ºC.

Charakterystyka wilgotności względnej

Wilgotność względna w dniach 25 styczeń – 1 luty 2005 roku w podziemiach tarno- górsko-bytomskich wynosiła 100% (powietrze nasycone).

Charakterystyka wilgotności bezwzględnej

Średnia dobowa wilgotność bezwzględna powietrza w podziemiach tarnogórsko- bytom-skich w analizowanym okresie wynosiła 5,7543 g/m3. Najczęściej wynosiła ona 5,6 g/m3. Minimalna wilgotność bezwzględna podczas okresu pomiarowego wynosiła 5,4 g/m3, natomiast maksymalna 6,1 g/m3. Różnica pomiędzy maksymalną i minimalną wartością mie- rzonej wilgotności bezwzględnej wyniosła 0,7 g/m3, co jest konsekwencją zmian temperatury powietrza. Połowa średnich dobowych wartości wilgotności bezwzględnej powietrza w okresie badawczym osiągała wartość co najwyżej 5,7 g/m3 , a połowa co najmniej 5,7 g/m3. Przeciętnie średnia dobowa wilgotność bezwzględna powietrza w podziemiach tarnogórsko-bytomskich w okresie pomiarowym różniła się od średniej arytmetycznej równej 5,7543 g/m3 o 0,1663 g/m3.

PODSUMOWANIE

Jak wynika z wcześniejszych badań (Kłys, 2003) w podziemiach tarnogórsko-bytom- skich wytworzył się specyficzny mikroklimat, charakteryzujący się między innymi prawie 100% wilgotnością względną oraz temperaturą powietrza równą średniej rocznej temperaturze powietrza na powierzchni. Uzyskane wyniki wskazują, że gacek brunatny wybiera miejsca do hibernacji w części przyotworowej, gdzie mikroklimat jest modyfikowany przez warunki ze- wnętrzne. Uwagę zwraca odnotowanie różnic temperatury powietrza zarejestrowanych przez logger i czujnik zewnętrzny. Wśród hibernujących nietoperzy (dane z czujnika zewnętrznego, umieszczonego w szczelinie skalnej) temperatura powietrza atmosferycznego była średnio wyższa o 0,46 ºC od temperatury powietrza w rejonie umieszczonego w niewielkiej odległości rejestratora. Uzyskane wyniki wskazują na zróżnicowanie mikroklimatu w obrębie miejsc hibernacji.

LITERATURA BAGROWSKA-URBAŃCZYK E., URBAŃCZYK Z., 1983: Structure and dynamics of a winter colony of bats. Acta theriol., 28, 11: 183–196. BALCEROWICZ-SZKUTNIK M., SZKUTNIK W., 2003: Podstawy statystyki w przykładach i zadaniach. Wydawnictwo Śląskiej Wyższej Szkoły Zarządzania im. Gen. Jerzego Ziętka, Katowice. BAZEM J. J., SLUITER J. W., VAN HEERDT P. F., 1964: Some Characteristics of the hibernating locations of various species of bats in South Limburg. II. Proc. K. Ned. Akad. Wet. Ser. C., 67/5: 337–350. BEER J. R., RICHARDS A. G., 1956: Hibernation of big brown bat. J. Mammal., 37: 31–41. BOGDANOWICZ W., URBAŃCZYK Z., 1983: Some ecological aspects of bats hibernating in city of Poznań. Acta theriol., 28, 24: 371–385. DAAN S., WICHERS H. J., 1968: Habitat selection of bats hibernating in a limestone cave. Z. Saugetierk. 33: 262–287. FUSZERA E., KOWALSKI M., LESIŃSKI G., CYGAN J. P. 1996: Hibernation of bats in underground shelters of central and northestastern Poland. Bonn. Zool. Beitr. 46 (1–4): 346–358. GAISLER J., 1970: Remarks on the thermopreferendum of Palearctic bats in their natural habitats. Bijdr. Dierkd. 40: 33–35. GOLIARZEWSKI Z., JABŁOŃSKI B., ZDZITOWIECKI K., 1960: Wstępne badania termiki i wilgotności jaskiń na terenie Sokolich Gór. [w:] Speleologia II: 2–4. HARMATA W., 1969: The thermopreferendum of some species of bats (Chiroptera). Acta theriol., 14: 49–62. HARMATA W., 1973: The thermopreferendum of some species of bats (Chiroptera) W: natural conditions. Zesz. Nauk. UJ, Pr. Zool., 19: 127–141. KŁYS G., 1994a: Podziemia tarnogórskie – największe zimowisko nietoperzy (Chiroptera) na Górnym Śląsku. Rocznik Muzeum Górnośląskiego, Przyroda 14: 27–31. KŁYS G., 1994b: Nietoperze podziemi tarnogórskich – stan poznania. [w:] W. Wołoszyn (red.) Zimowe spisy nietoperzy w Polsce 1988–1999. Wyniki i ocena skuteczności. CICh, IsiEZ PAN, Kraków: 91–97. KŁYS G., 2003: Czynniki mikroklimatyczne decydujące o strategii wyboru miejsca hibernacji przez nietoperze: gacki brunatne (Plecotus auritus) i nocki duże (Myotis myotis) na przykładzie podziemi tarnogórskich. ISEZ PAN (maszynopis pracy doktorskiej). KOŃCZAK G., TRZPIOT G., 2002: Analizy statystyczne z arkuszem kalkulacyjnym Microsoft Excel. Wydawnictwo Uczelniane Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice. Mapa topograficzna Polski w skali 1:10000, ark. Bytom – Stolarzowice. 1994 r. Główny Geodeta Kraju, Warszawa. PULINA M., 1959: Nowe obserwacje w jaskini Szczelina Chochołowska. [w:] Speleologia, I, 1–2, Warszawa. PULINA M., 1960: Uwagi o mikroklimacie jaskini Zimnej (Tatry Zachodnie) na podstawie obserwacji przeprowadzonych w latach 1958 – 1961. [w:] Speleologia, II, 2–4: 79–102. PULINA M., 1967: Uwagi o mikroklimacie jaskini Śnieżnej. [w:] Speleologia, III, 1. PULINA M., 1970: Wstępne wyniki badań nad środowiskiem geograficznym Jaskini Niedźwiedziej. Acta universitatis Wratislaviensis, Studia Geograficzne, 127, XIV Wrocław. SIARZEWSKI W., 1996: Warunki klimatyczne jaskiń tatrzańskich. [w:] J. Grodzicki (red.): Jaskinie Tatrzańskiego Parku Narodowe- go. T. 6: Jaskinie zachodniego zbocza Doliny Miętusiej. SOBCZYK M., 2000: Statystyka. PWN, Warszawa. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1: 50000, ark. Bytom. 1963 r. Główny Geodeta Kraju, Warszawa. Agnieszka Salasa, Joanna Kocot

CHARACTERISTICS OF THE CHOSEN MICROHABITATIVE ELEMENTS OF THE BAT PLECOTUS AURITUS (L.) IN ROCK CREVICES, SITUATED IN THE TARNOGÓRSKO- BYTOMSKIE UNDERGROUND. Summary In the Tarnogórsko-Bytomskie Underground, that makes up anthropogenical deposit, there formed specific micro- habitative conditions, mainly microclimatic, that are of essential meaning to bats hibernating there. In spite of numerous researches Beer, Richards (1956), M. Pulina (1959, 1960, 1967, 1970), Goliarzewski et al., (1960), Bazem et al. (1964), Daan, Wichers (1968), Harmata (1969, 1973), Gaisler (1970), Bagrowska-Urbańczyk, Urbańczyk (1983), Bogdanowicz, Urbańczyk (1983), Siarzewski (1996), Fuszera et al., (1996), Kłys (2003) leading to extention of knowledge about the microclimate of caves, up till now there has not been any thorough and valid expla- nation of its influence on alive organisma living there. The basic microclimate elements having influence on hibernating bats are the temperature together with hu- midity of atmospheric air present in caves. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 91-97

Wojciech SMOLAREK Wydział Nauk o Ziemi UŚ Sosnowiec

OCENA KSZTAŁTOWANIA SIĘ ODPŁYWU W ZLEWNI TRZEBYCZKI (WYŻYNA ŚLĄSKA)

WSTĘP

Rzeka Trzebyczka o długości ok. 14 km jest lewobrzeżnym dopływem Czarnej Przem- szy (rys. 1), do której uchodzi przełożonym, sztucznym korytem w miejscowości Wojkowice Kościelne (49 km biegu Czarnej Przemszy). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym opracowanym przez J. Kondrackiego (1998) obszar zlewni Trzebyczki położony jest w obrębie mezoregionu Garbu Tarnogór- skiego wchodzącego w skład makroregionu Wyżyna Śląska. Biorąc pod uwagę obecny podział administracyjny kraju zlewnia leży we wschod- niej części województwa śląskiego w przeważającej części na terenie miasta Dąbrowa Górnicza (ok. 80% powierzchni) oraz częściowo w gminach Siewierz i Łazy.

Rys. 1. Lokalizacja zlewni Trzebyczki i Mitręgi: 1 – sieć rzeczna i zbiorniki wodne, 2 – dział wodny zlewni Trzebyczki i Mitręgi, 3 – posterunek wodowskazowy, 4 – posterunek opadowy. Fig. 1. Location of the Trzebyczka and Mitręga catchments: 1 – river net and water reservoirs, 2 – watershed of the Trzebyczka and Mitręga catchments, 3 – water-gauging station, 4 – precipitation station. Pod koniec lat 60. XX wieku przełożono koryto potoku w jego dolnym biegu, co związane było z rozpoczęciem eksploatacji w kopalni piasku „Kuźnica Warężyńska”. Spowodowało to zmianę przebiegu działu wodnego, a w konsekwencji przyrost powierzchni zlewni z 31 do ok. 50 km2. Zlewnię Trzebyczki ogranicza dział wodny III rzędu o długości 37 km, którego przebieg z małymi wyjątkami jest pewny. Źródła cieku pierwotnie znajdowały się w okolicach wsi Trzebyczka na wysokości około 350 m n.p.m. W wyniku zlokalizowania w strefie źródłowej ujęcia wód podziem- nych, nastąpiło osuszenie górnej części zlewni. Woda płynie tam jedynie okresowo, a właściwie epizodycznie jedynie w czasie szybkich roztopów i opadów o charakterze nawal- nym. Dopiero w okolicach osiedla Ząbkowice, gdzie w korycie Trzebyczki znajdują się bardzo wydajne źródła, odpływ ma charakter stały (fot. 1, 2).

Fot. 1. Wywierzysko w Parku Tysiąclecia w Ząbkowicach. Photo. 1. Karst spring in Tysiąclecia Park in Ząbkowice.

Powierzchnia zlewni jest urozmaicona, pagórkowata, o wyraźnie wykształconej dolinie, będącej starą przedczwartorzędową formą wyciętą w utworach triasowych (głównie wapieniach oraz dolomitach kruszconośnych i diploporowych środkowego triasu). Jej dno, o szerokości do 0,5 km jest sterasowane i wyścielone piaskami plejstoceńskimi (Karaś- Brzozowska, Klimaszewski, 1960). Obszar zlewni Trzbyczki jest stosunkowo słabo przeobrażony przez człowieka. Antro- pogeniczne formy rzeźby są tam reprezentowane głównie przez nasypy kolejowe i drogowe oraz kamieniołomy i miejsca dawnej eksploatacji kruszców tzw. warpie. Pomimo położenia obszaru badań na obrzeżu konurbacji górnośląskiej na omawianym terenie przeważa kulturowy krajobraz wiejski. Charakteryzuje się on występowaniem łąk, pastwisk oraz gruntów ornych. Duży udział w strukturze użytkowania terenu mają również obszary leśne, stanowiące w przybliżeniu 22% powierzchni zlewni. Fot. 2. Źródło przy ul. Zdrojowej w Ząbkowicach. Photo 2. Spring at Zdrojowa street in Ząbkowice. Głównym celem opracowania jest ocena kształtowania się odpływu w zlewni Trze- byczki dokonana w oparciu o własne dane z posterunku wodowskazowego Antoniów zna- jdującego się w 5,6 km biegu rzeki zamykającego zlewnię o powierzchnia 26,8 km2 (fot. 3). Został on założony na zlecenie władz Dąbrowy Górniczej i nie należy do sieci pomiarowej IMGW, dlatego też nie wykonywane są na nim stałe pomiary stanów wody i przepływów. Charakterystyka odpływu ograniczyć musi się więc do jednej serii pomiarowej przeprowadzonej w roku hydrologicznym 2002. Uzyskane wyniki porównane zostały z danymi IMGW zebranymi w tym samym okresie, w sąsiedniej, podobnej pod względem warunków środowiska przyrodniczego, zlewni rzeki Mitręgi po profil wodowskazowy Kuźnica Sulikowska znajdujący się w 2,8 km biegu rzeki zamykającego zlewnię o powier- zchni 57,2 km2 (rys. 1). Dokonano oceny podstawowych cech reżimu odpływu w postaci określenia dominującego sposobu zasilania i zmienności przepływów oraz sezonowego przebiegu odpływu w analizowanym okresie. Stosunki termiczne w zlewni charakteryzują temperatury powietrza z wielolecia 1961 – 1990, z posterunku meteorologicznego IMGW w Ząbkowicach. Najcieplejszym miesią- cem jest lipiec, w którym średnia temperatura wynosi 17,3 oC, natomiast najchłodniejszym styczeń, ze średnią temperaturą -3,0 oC. Średnia roczna temperatura wynosi 7,8 oC. Średnia roczna suma opadów obliczona dla posterunku w Ząbkowicach wynosi 721 mm (wielolecie 1961 – 1990). W roku wilgotnym suma ta może wzrosnąć powyżej 800 mm (np. 865 mm – 1981 rok), a w roku suchym spaść poniżej 600 mm (np. 595 mm – 1964 rok). W ciągu roku dominują opady w półroczu letnim, natomiast większa częstotli- wość opadów charakteryzuje miesiące zimowe. Największe średnie sumy opadów notuje się w lipcu (101 mm), a najniższe w lutym (36 mm). Przeciętny czas zalegania pokrywy śnieżnej wynosi na omawianym terenie 60 – 70 dni (Charakterystyka klimatologiczna ..., 1992). Na tle wspomnianego wyżej wielolecia rok hydrologiczny 2002 należał do lat wil- gotnych. Zanotowana wówczas roczna suma opadów wynosząca 837 mm stanowiła 116% średniego opadu rocznego. W ciągu roku zaznaczyła się znaczna dominacja opadów w półroczu letnim (70% opadu rocznego). Najwyższą miesięczną sumę opadów zanotowano w czerwcu (171 mm), a najniższą w marcu (23 mm). Podobną sumę opadów oraz zbliżony ich roczny rozkład odnotowano także na posterunku w Łazach znajdującym się na obszarze porównywanej sąsiedniej zlewni rzeki Mitręgi (tab. 1).

Fot. 3. Posterunek wodowskazowy na przełożo- nym odcinku Trzebyczki (Antoniów). Photo 3. Water-gauging station at transfered sec- tion of Trzebyczka (Antoniów).

Tabela 1. Miesięczne sumy opadów atmosferycznych [mm] w Ząbkowicach i Łazach w roku hydrologicznym 2002. Table 1. Monthly sums of atmospheric precipitations [mm] in Ząbkowice and Łazy in hydrological year 2002.

Rok hydrologiczny 2002 Półrocza Posterunek Rok XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI-IV V-X Ząbkowice 54 35 47 67 23 24 114 171 97 46 76 83 250 587 837 Łazy 57 44 41 63 25 31 121 171 67 78 71 60 261 568 829 PODSTAWOWE CECHY REŻIMU ODPŁYWU

Do określenia dominującego sposobu zasilania Trzebyczki wykorzystano jednocze- śnie przeprowadzone pomiary przepływu na posterunku wodowskazowym Antoniów oraz pomiary wydajności źródeł w dolinie Trzebyczki. Stwierdzono, że ok. 65% przepływu w profilu Antoniów pochodzi z kilku bardzo wydajnych źródeł z rejonu Ząbkowic, których wody po połączeniu z ciekiem dają przepływ w granicach 100 – 150 l/s. Przewaga odpływu gruntowego w odpływie całkowitym z badanego obszaru znaj- duje swoje uzasadnienie w budowie geologicznej zlewni. Występują tu bowiem spękane, wodonośne utwory mezozoiczne mogące gromadzić duże zasoby wód podziemnych. Dzięki temu Trzebyczka jest równomiernie zasilana w wodę. Średni przepływ w roku hydrologicznym 2002 na Trzebyczce w profilu wodowska- zowym Antoniów wynosił 0,23 m3/s. Najniższe wartości przepływów zanotowano na przełomie jesieni i zimy (grudzień) oraz w maju, późną wiosną (rys. 2). W pierwszym przy- padku przyczyną może być deficyt opadów lub występowanie ich w postaci stałej, a w dru- gim także brak opadów i wyczerpanie się zapasów wód pochodzących z roztopów. Wyższe przepływy odnotowano w lutym, co wiąże się z wyjątkowo ciepłą zimą i wcześniejszymi roztopami oraz w okresie od czerwca aż do października, co należy tłumaczyć wysokimi opadami w półroczu letnim, a szczególnie od maja do lipca (rys. 2).

2,0 1,8 1,6 1,4 /s]

3 1,2 1,0 0,8 0,6 SQ [m 0,4 0,2 0,0 XI XII I II III IV V V I V II V III IX X miesiące

Trzebyczka - Antoniów Mitr ęga - Kuźnica Sulikow ska

Rys. 2. Średnie miesięczne przepływy Trzebyczki i Mitręgi w roku hydrologicznym 2002. Fig. 2. Mean monthly streamflows of Trzebyczka and Mitręga in hydrological year 2002.

W przypadku sąsiedniej zlewni rzeki Mitręgi znacznie wyraźniej zaznaczyły się okresy o wysokich i niskich przepływach. Zdecydowanie najwyższe przepływy wystąpiły w stycz- niu oraz czerwcu. W przeciwieństwie do zlewni Trzebyczki letnie wezbranie na Mitrędze zakończyło się już w lipcu. Okres najniższych przepływów przypadł na sierpień i wrzesień (rys. 2). Ma to najprawdopodobniej związek z mniejszym udziałem odpływu gruntowego ze zlewni Mitręgi. Trzebyczka zasilana w dużej mierze przez wydajne źródła w pewnym stopniu przejmuje ich reżim i dlatego nie wykazuje większej analogii z sąsiednią Mitręgą. W roku hydrologicznym 2002 w zlewni Trzebyczki przeważał odpływ z półrocza let- niego, który stanowił 58,4% odpływu rocznego. W przebiegu odpływu w ciągu roku zazna- czyło się wyraźne wezbranie w okresie lata, trwające aż do wczesnej jesieni (rys. 3). Ma to związek z tym, iż woda z opadów letnich z pewnym opóźnieniem dostaje się do poziomu wód podziemnych, a następnie poprzez źródła do cieku drenującego dolinę. Najniższe warto- ści odpływu obserwowane były w grudniu i maju (rys. 3).

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X 0,5

0,0 Trzebyczka - Antoniów Mitręga - Kuźnica Sulikowska

Rys. 3. Sezonowy przebieg odpływu ze zlewni Trzebyczki i Mitręgi – wykres miesięcznych współczynników prze- pływu w roku hydrologicznym 2002. Fig. 3. Seasonal course of runoff from the Trzebyczka and Mitręga catchments – diagram of monthly indices of streamflows in hydrological year 2002.

Również i w przypadku odpływu ze zlewni Mitręgi wyraźniej zaznaczyły się okresy o wysokich i niskich jego wartościach. Wystąpiły dwa duże wezbrania – zimowe i letnie (rys. 3). Na uwagę zasługuje fakt, iż w przeciwieństwie do zlewni Trzebyczki dominował odpływ półrocza zimowego, stanowiący 54,1% całkowitego odpływu rocznego.

WNIOSKI I UWAGI KOŃCOWE

Z analizy zebranych materiałów jednoznacznie wynika, iż w roku hydrologicznym 2002 reżim odpływu Trzebyczki zdecydowanie różnił się od reżimu odpływu Mitręgi. Pomi- mo sąsiedztwa obydwu zlewni oraz podobnych warunków środowiska przyrodniczego, mo- nitorowana przez IMGW zlewnia Mitręgi nie może stanowić zlewni porównawczej dla Trzebyczki. Trzebyczka w badanym okresie cechowała się dość charakterystycznym reżimem, ob- jawiającym się stosunkowo małymi amplitudami średnich przepływów miesięcznych oraz długim wezbraniem letnim. Ma to bezpośredni związek z dominującym sposobem jej zasi- lania przez kilka wydajnych źródeł oraz z antropogenicznymi zaburzeniami odpływu z górnej części zlewni (ujęcie wód podziemnych). Dla dokładniejszego poznania charakteru odpływu ze zlewni Trzebyczki należałoby, oprócz wykonywania stałych pomiarów w profilu wodo- wskazowym w Antoniowie, poznać reżim zasilających ją źródeł. Należy również zwrócić uwagę na fakt, iż w badanym okresie z obszaru zlewni za- mkniętej profilem w Antoniowie (26,8 km2 – 54% całkowitej powierzchni zlewni) odpływ roczny stanowił powyżej 80% całkowitego odpływu rocznego w profilu ujściowym Trzebycz- ki do Czarnej Przemszy. Ma to niewątpliwie związek z obudową koryta na przełożonym odcinku Trzebyczki (poniżej profilu Antoniów – wodowskaz), dzięki czemu woda z rzeki straciła naturalny kontakt ze zwierciadłem wód podziemnych. Jak wykazały także badania przeprowadzone na zlecenie Kopalni Piasku Podsadzkowego „Kuźnica Warężyńska” (Goszcz, 1999), woda z potoku na przełożonym odcinku nie infiltruje również do wyrobiska kopalni. Nie bez znaczenia na zaistniałą sytuację jest oddziaływanie leja depresji wytworzo- nego wokół kopalni piasku oraz obecność na terenie zlewni kilku ujęć studziennych Przed- siębiorstwa Wodociągów i Kanalizacji.

LITERATURA Charakterystyka klimatologiczna województwa katowickiego, 1992: IMGW, Katowice. GOSZCZ A., 1999: Ekspertyza hydrotechniczna dla terenu górniczego Kopalni Piasku „Kuźnica Warężyńska”. Przedsiębior- stwo Gemes Sp. z o.o., Katowice. GUMIŃSKI R., 1948: Próba wydzielenia dzielnic rolniczo– klimatycznych w Polsce. Przegląd Meteorologiczny i Hydrograficzny. KARAŚ-BRZOZOWSKA C., KLIMASZEWSKI M., 1960: Charakterystyka geomorfologiczna Górnośląskiego Okręgu Przemy- słowego. Biuletyn nr 37. Komitet d/s GOP, PAN, Warszawa. KONDRACKI J., 1998: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.

Wojciech Smolarek

EVALUATION OF RUNOFF FORMATION IN THE TRZEBYCZKA CATCHMENT (SILESIAN UPLAND) Summary The Trzebyczka river is left-sided tributary of Czarna Przemsza (fig. 1), to which it flows by transfered, artificial channel in the locality Wojkowice Kościelne. Basing on measuring data obtained by author in hydrological year 2002 in water-gauging station (photo 3) the evaluation of runoff formation in not monitored by IMGW Trzebyczka catch- ment) was made. It was stated that about 65% of streamflow in profile Antoniów origins from some very effective springs from the region of Ząbkowice (photos 1, 2), water of which – after the connecting within the stream- gives the flow within the limits of 100 – 150 l/s. Mean streamflow in the period analysed on the Trzebyczka in profile Antoniów amounted to 0,23 m3/s, and the runoff of summer half-year predominated and made 58,4% of annual runoff. The lowest values of flows were noted at the turn of autumn and winter (December) and late spring (May) (fig. 2). In the course of runoff per year the clear high water stage in the period of summer was marked, which lasted up to the early autumn (fig .3). Results obtained were compared with data taken from IMGW and collected in the same period in the neighbouring, similar in respect of natural environment conditions catchment of the Mitręga (water-gauging profile Kuźnica Sulikow- ska) (fig. 1). From the analysis of materials collected univocally results that in hydrological year 2002 the regime of the Trzebyczka runoff decidedly differed from the regime of the Mitręga runoff (fig. 2, 3). Even though the neighbourhood of both catchments and similar conditions of natural environment, monitored by IMGW catchment of the Mitręga cannot be the comparable catchment for the Trzebyczka. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 98-104

Wojciech SMOLAREK 1) Michał KOPEĆ 2) Małgorzata PAŁĘGA-KOPEĆ 2) 1) Wydział Nauk o Ziemi UŚ 2) Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

CHARAKTERYSTYKA HYDROGRAFICZNA I HYDROCHEMICZNA ŹRÓDŁA W PSARACH (WYŻYNA ŚLĄSKA)

WSTĘP

Na obszarze Wyżyny Śląskiej, zbudowanej ze skał o różnych cechach litologicznych, różnym wieku, różnym ułożeniu oraz zróżnicowanej odporności, źródła występują lokalnie w pewnych strefach o określonych warunkach hydrogeologicznych i morfologii terenu. Na występowanie obiektów punktowych, takich jak źródła decydujący wpływ prócz budowy geologicznej i rzeźby terenu wywiera również klimat (Bajkiewicz-Grabowska, Mikulski, 1993). Celem opracowania jest przedstawienie charakterystyki hydrologicznej i hydroche- micznej źródła w Psarach, znajdującego się w północnej części Wyżyny Śląskiej na pograni- czu dwóch mezoregionów: Wyżyny Katowickiej i Garbu Tarnogórskiego (Kondracki, 1998). Biorąc pod uwagę obecny podział administracyjny kraju źródło położone jest w środ- kowej części województwa śląskiego na terenie powiatu będzińskiego w gminie i wsi Psary około 15 km na północ od Katowic (rys. 1). W świetle regionalizacji hydrogeologicznej źródło w Psarach znajduje się w obrębie regionu górnośląskiego w podregionie katowickim. Drenuje ono porowo – szczelinowy po- ziom wodonośny, występujący w utworach karbonu górnego (iłowce, mułowce, piaskowce i węgiel kamienny) i miejscami w utworach triasowych (wapienie, dolomity). Źródło znaj- duje się już poza bezpośrednim zasięgiem leja depresji powstałego na skutek odwadniania pobliskich kopalń węgla kamiennego (Mapa hydrogeologiczna ..., 1985). Obszar zasilania źródła to w przeważającej części teren rolniczy, wykorzystywany je- dynie w niewielkim stopniu. Źródło można uznać za początek potoku Psarskiego, prawo- brzeżnego dopływu Czarnej Przemszy. Na niektórych mapach (np. Mapa topograficzna, 1986) posiada ono również swoją nazwę: źródło „Prodło”. Naturalny wypływ źródła znajduje się kilkanaście metrów powyżej ujścia zabudowanego, przeznaczonego do poboru wody przez ludność (fot. 1). Ujście zabudowane, otoczone barierkami, położone jest bezpośrednio przy głównej ulicy przebiegającej przez wieś. Po drugiej stronie drogi do płynącej wody źródlanej przedostają się zanieczyszczenia z nieszczelnych szamb, co obniża estetykę najbliższego otoczenia źródła. Charakterystyka źródła została dokonana w oparciu o pomiary i analizy wykonywa- ne w ciągu dwóch lat hydrologicznych: 2002 i 2004. Rys. 1. Lokalizacja obszaru badań. Fig. 1. Location of area investigated.

Fot. 1. Zabudowany wypływ źródła w Psarach (fot. W. Smolarek). Photo 1. Built-up outlet of the source in Psary (photo W. Smaolarek). WYDAJNOŚĆ I TERMIKA ŹRÓDŁA

Reżim hydrologiczny źródła w Psarach w badanym okresie miał charakter roztopowo – deszczowy. Jego maksymalne wydajności notowane były w okresie roztopów, najczęściej od lutego do kwietnia – maksimum roztopowe. Natomiast drugie maksimum przypadło na miesiące letnie w czerwcu i lipcu – maksimum deszczowe (rys. 2). Występujące często w czasie lata krótkotrwałe opady o charakterze nawalnym nie przyczyniają się w wyraźny sposób do wzrostu wydajności źródła. Dzieje się tak dlatego, że woda z gwałtownych opadów szybko spływa po powierzchni, wysoka temperatura sprzyja parowaniu, a wysuszona gleba oraz szata roślinna intensywnie chłoną wodę. Znacznie większą rolę w zasilaniu źródła mają długotrwałe opady wiosenne i jesienne. Największy efekt w postaci szybkiego wzro- stu wydajności wywołują opady wiosenne, występujące po roztopach. Należy także zało- żyć, iż czasem kulminacja wydajności związana z opadami deszczu może też wystąpić w miesiącach jesiennych lub nawet zimowych zależnie od rocznego rozkładu opadów i warun- ków meteorologicznych. Wartość maksimum opadowego była zdecydowanie niższa niż mak- symalne wydajności w czasie roztopów. Wydajności minimalne źródła przypadły na okres zimowy, od października do lutego (rys. 2). Spowodowane było to małą ilością opadów atmosferycznych, przemarzaniem gruntu utrudniającym infiltrację opadów oraz występowa- niem pokrywy śnieżnej. Średnia wydajność źródła w badanym okresie wynosiła ok. 5 dm3/s.

14

/s] 12 3 10

[dm 8 ść 6 4 2 wydajno 0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

Rys. 2. Zmienność wydajności źródła w Psarach (wartości średnie z lat hydrologicznych 2002 i 2004). Fig. 2. The variability in the Psary spring efficiency (average values in the hydrological years of 2002 and 2004).

Omawiane źródło według podziału opracowanego przez O. Meinzera (1932) opartej o średnie wydajności zalicza się do klasy V (Q = 1 – 10 dm3/s). Natomiast zgodnie z klasyfi- kacją podawaną przez R. Mailleta (1905) określić je należy jako mało zmienne (R = 2 – 10). Drugą, obok wydajności, cechą reżimu źródeł jest termika wód źródlanych. Tempera- tura wód źródła w Psarach charakteryzowała się małymi wahaniami rocznymi. Średnia temperatura wody w badanym okresie wynosiła 9,4oC, a jej wahania wykazywały związek z przebiegiem zmian wydajności w ciągu roku, a co się z tym wiąże z typem zasilania. Mini- malne temperatury wystąpiły w miesiącach roztopów. Natomiast po odpłynięciu chłodnych wód z zasilania roztopowego, w czasie, gdy zbiornik wód podziemnych zasilały tylko ciepłe wody deszczowe wystąpiły maksymalne temperatury wody przypadające na koniec lata (rys. 3).

10,0

C ] 9,8 o 9,6 9,4 9,2 9,0 8,8

temperatura [ 8,6 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

Rys. 3. Zmienność temperatury wody źródła w Psarach (wartości średnie z lat hydrologicznych 2002 i 2004).

Fig. 3. The temperature variability of the Psary water spring (average values in the hydrological years of 2002 and 2004).

WŁAŚCIWOŚCI FIZYKO – CHEMICZNE I JAKOŚĆ WÓD ŹRÓDŁA

W oparciu o klasyfikację Altowskiego – Szwieca (Macioszczyk, 1987) wodę ze źródła w Psarach można zaliczyć do wody czterojonowej: SO4–HCO3–Ca–Mg. Taki typ hydroche- miczny w badanym okresie występował najczęściej. W kilku przypadkach stwierdzono rów- nież obecność wody trzyjonowej (SO4–HCO3–Ca) oraz pięciojonowej (SO4–HCO3–NO3– Ca–Mg, SO4–HCO3–Cl–Ca–Mg). Wybrane właściwości fizyko – chemiczne wody ze źródła w Psarach zestawione zo- stały w tab. 1 i 2 oraz przedstawione na diagramie kołowym (rys. 4). Na skład chemiczny wód z badanego źródła wpływają zarówno litologia utworów skalnych warstwy wodonośnej, jak również oddziaływanie antropogeniczne.

Tabela 1. Wybrane właściwości fizyko – chemiczne wody źródła w Psarach. Table 1. The chosen physico-chemical properties of the water in the Psary spring. Klasa T C pH TH Ca2+ Mg2+ Na+ K+ HCO - SO 2- Cl- NO - PO 3- 25 3 4 3 4 Czystości Mg/l oC µS/cm mg/l CaCO3 9,4 490 6,88 259 76,2 16,7 3,3 2,6 104,4 98,4 27,2 35,2 0,08 Ib Wartości średnie z lat hydrologicznych 2002 i 2004 (average values in the hydrological years of 2002 and 2004) Tabela 2. Stężenia wybranych metali ciężkich [mg/l] w wodzie źródła w Psarach.7 Table 2. The concentration of the chosen heavy metals [mg/l] in the Psary water spring. Pb Zn Cu Ni Cd Mn Fe 0,013 0,020 0,012 0,002 0,002 0,011 0,026 Wartości średnie z roku hydrologicznego 2004 (average values in the hydrological year of 2004).

Zgodnie z klasyfikacją przyjętą przez PIOŚ (Witczak, Adamczyk, 1995) wodę ze źró- dła w Psarach, ze względu na podwyższone zawartości azotanów i fosforanów należy zali- czyć do klasy I b.

SO4

Ca

HCO3

Cl NO3 Mg K Na

Rys. 4. Diagram kołowy składu chemicznego wody ze źródła w Psarach (wartości średnie z lat hydrologicznych 2002 i 2004). Fig. 4. The chemical composition of the water in the Psary spring (average values in the hydrological years of 2002 and 2004).

W przypadku wód klasy I b warto podkreślić, że mimo podwyższonej zawartości azo- tanów są one zdatne do picia. Istnieje jednak niebezpieczeństwo okresowego zwiększenia się stężeń tego związku i przekroczenia normy przewidzianej dla wody do picia wynoszącej 50 3 mg/dm NO3 (Rozporządzenie..., 2002). Z doświadczeń autorów wynika, że jest to możli- we szczególnie w okresie wiosennych roztopów. W zimie zanieczyszczenia są zatrzymywane w war-stwie śniegu i docierają do wód podziemnych wraz z wiosennymi roztopami w sposób skondensowany i niemal jednorazowy. W sezonie letnim natomiast, a więc w okresie inten- sywnej wegetacji, obserwuje się obniżenie stężenia wielu jonów, w tym również azotanów (rys. 5). Podobne zjawisko zostało potwierdzone i opisane w odniesieniu do wielu źródeł na terenie pobliskiej Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej (Krawczyk i in., 1990; Pulina i in., 1991).

70 60

3 50

NO 40 3 30

mg/dm 20 10 0 XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X miesiące

Rys. 5. Przebieg zawartości azotanów w wodzie źródła w Psarach (wartości średnie z lat hydrologicznych 2002 i 2004). Fig. 5. The course of the contents of nitrates in the Psary water spring (average values in the hydrological years of 2002 and 2004).

Dwa razy w ciągu badanego okresu woda ze źródła została poddana analizie mikro- biologicznej. Oznaczona była liczba bakterii grupy coli. W pierwszym przypadku (XII 2003) wykryto pojedyncze bakterie (4 bakterie w 100 ml próbki), a w drugim (VI 2004) woda po- zbawiona była ich całkowicie. Według obowiązujących przepisów (Rozporządzenie..., 2002) woda przeznaczona do picia może zawierać jedynie pojedyncze bakterie wykrywane spora- dycznie. Badania bakteriologiczne wody ze źródła w Psarach wykonywane były także wcze- śniej, m.in. przez pracowników Stacji Sanitarno – Epidemiologicznej w Będzinie. Uzyska- ne wyniki potwierdzają występowanie pojedynczych bakterii typu coli. W jednym z przypad- ków zanotowano także obecność paciorkowców kałowych, których nie powinno w ogóle być w wodzie spożywanej przez ludzi (Rozporządzenie..., 2002).

GŁÓWNE ZAGROŻENIA WÓD ŹRÓDŁA

Źródło w Psarach stanowi jeden z elementów środowiska naturalnego, a woda z nie- go jest wykorzystywana do celów spożywczych przez ludność okolicznych miejscowości. Głównym zagrożeniem dla jakości wód badanego źródła są ogniska zanieczyszczeń w postaci odcieków z dołów kloacznych, a także zanieczyszczenia pochodzące z terenów silnie uprzemysłowionych (Wyżyna Katowicka) dostarczane wraz z opadami atmosferycz- nymi, które w świetle ostatnich badań dostarczają znacznych ilości azotanów i siarczanów (Leśniok, 1996). Ze względu na powolny proces poprawy jakości środowiska, związany z ogranicze- niem emisji zanieczyszczeń przemysłowych, należy zwrócić szczególną uwagę na możliwość ograniczenia lokalnych, często znacznie groźniejszych czynników powodujących degradację źródła. Najlepszym działaniem byłaby kanalizacja terenów w strefie jego zasilania. Ważnym zadaniem na przyszłość jest także zadbanie o estetykę źródła i jego otoczenia. LITERATURA BAJKIEWICZ-GRABOWSKA E., MIKULSKI Z., 1993: Hydrologia ogólna. PWN, Warszawa. KONDRACKI J., 1998: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KRAWCZYK E., PULINA M., TYC A., 1990: Zmiany położenia zwierciadła i degradacja jakości wód podziemnych w utworach jurajskich regionu olkuskiego. [w:] Oddziaływanie górnictwa i przeróbki rud cynku i ołowiu na środowisko na przykładzie Olkuskiego Okręgu Rudnego. Sozologia i Sozotechnika. Nr 32. Zeszyty Naukowe AGH, Geologia, Kraków. LEŚNIOK M., 1996: Zanieczyszczenie wód opadowych w obrębie Wyżyny Śląsko – Krakowskiej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice. MACIOSZCZYK A., 1987: Hydrochemia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. MAILLET E., 1905: Esais d′hydraulique souterraine et fluviale, Paris. Mapa hydrogeologiczna Polski. 1985. 1 : 200 000. Red. A. Kawecka, arkusz: 65 Kraków, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. Mapa topograficzna. 1986. 1 : 25 000, Red. W. Grygiel-Wrzodak, arkusz: Psary, PPGK, Rzeszów. MEINZER E. O., 1932: Outline of Methods for Estimating Ground Water Supplies. U. S. Geol. Surv. Wat. Supp. Pap., 638. PULINA M., KRAWCZYK W., GĄDEK J., TYC A., 1991: Sprawozdanie z realizacji projektu pt.: „Zbadanie współczesnych procesów krasowych z uwzględnieniem zagadnień ochrony środowiska” . Praca nr NB- 36G/WNoZ/90. UŚ, Sosnowiec. WITCZAK S., ADAMCZYK A., 1995: Katalog wybranych fizycznych i chemicznych wskaźników zanieczyszczeń wód podziem- nych i metod ich oznaczania. Bibl. Monit. Środ. PIOŚ, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 19 listopada 2002 r. w sprawie wymagań jakości wody przezna- czonej do spożycia przez ludzi. Dziennik Ustaw nr 203, poz. 1718.

Wojciech Smolarek, Michał Kopeć, Małgorzata Pałęga-Kopeć

HYDROGRAPHIC AND HYDROCHEMICAL CHARACTERISTICS OF SPRING IN PSARY (SILESIAN UPLAND) Summary The spring in Psary is located in northern part of Silesian Upland at the borderland between two mesoregions: Katowice Upland and the Hummock of Tarnowskie Góry, about 15 km to the north of Katowice (fig. 1). It drains porous-fissured water-bearing horizon, occurring in the Upper Carboniferous and in some places Triassic deposits. Hydrological regime of spring in the period investigated (hydrological years 2002 and 2004) had the thawing- rainfall character. Its mean yield amounted to about 5 dm3/s (fig. 2). The thermal conditions of spring were character- ised by small yearly fluctuations. Mean water temperature amounted to 9,4oC, and its fluctuations presented the con- nection with the course of changes in yield during a year (fig. 3). After classification by Altowski – Szwiec the water from the spring in Psary should be numbered among four-ionic water: SO4–HCO3–Ca–Mg (fig. 4). Such hydrochemical type was the most frequent. According to the classification accepted by PIOŚ the water from the spring, in respect of increased contents of nitrates and phosphates- should be numbered among the class Ib (tab. 1). The spring in Psary makes the important element of the natural environment and water from it is used for con- sumption purposes by population from neighbouring localities. The main hazard for its quality is pollutant focus in a form of seepage from septic tanks, and also polluted atmospheric precipitation. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 105-116

Andrzej SOCZÓWKA Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

PREZENTACJA KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ NA PLANACH MIAST W POLSCE

WSTĘP

Celem ogólnym niniejszego artykułu jest przybliżenie problematyki związanej z za- gadnieniem prezentacji komunikacji miejskiej na planach miast. W artykule omówiona zo- stała najbardziej popularna grupa planów, jaką stanowią plany miast ogólnoinformacyjne, tworzone dla szerokiego grona odbiorców. Celami dodatkowymi artykułu są: • określenie, co obecnie powinno być prezentowane jako komunikacja miejska; • dokonanie selekcji dotychczas występujących rozwiązań w zakresie prezentacji komuni- kacji miejskiej na planach miast; • wskazanie wad i zalet poszczególnych rozwiązań oraz określenie możliwości ich stosowa- nia. Materiał źródłowy stanowi szeroka oferta planów miast z różnych wydawnictw, będą- cych obecnie w sprzedaży, z uzupełnieniem o niektóre wcześniejsze wydania map, warte uwagi ze względu na zastosowane rozwiązania. W toku historycznego rozwoju planów miast wykształciło się następujące podejście dla zaznaczania zjawisk transportowych: • prezentacji rzeczywistej (podejście topograficzne) dla infrastruktury drogowej i kolejowej – zaznaczanie kompleksowo sieci linii kolejowych i dróg, z rozróżnieniem kategorii dróg i wyodrębnieniem (zazwyczaj) tej grupy linii kolejowych, gdzie prowadzone są przewozy pasażerskie; • prezentacji schematycznej (podejście funkcjonalno-użytkowe) – zaznaczanie przebiegów tras linii użytkujących istniejącą już infrastrukturę komunikacyjną: metra, tramwajowych, trolejbusowych, autobusowych. Grupę trakcji prezentowaną na planach miast w sposób schematyczny przyjęło się traktować jako komunikacja miejska. Nie jest to podejście do końca prawidłowe, bowiem kolej w określonych sytuacjach również zaliczyć trzeba do komunikacji miejskiej. Wobec takiego rozgraniczenia należy postawić na wstępie pytanie: czy zaznaczać na planach miast wyłącznie infrastrukturę drogową i kolejową, czy również przebiegi tras linii komunikacji miejskiej? M-J. Kraak i F. Ormeling (1998) jako najważniejszą funkcję mapy wymieniają „funkcję orientacji lub mówiąc bardziej ogólnie nawigacji”. Zwracają również uwagę, że ludzie używają map w celu dotarcia z jednego miejsca do drugiego wzdłuż wybra- nej trasy i sprawdzenia, czy nie zboczyli z drogi. Innymi słowy mapa staje się narzędziem pomocniczym dla osiągnięcia celu przemieszczania się. Jeżeli plan miasta pozbawiony jest komunikacji miejskiej, wówczas przemieszczanie się może być utrudnione poprzez ograni- czenie wyboru środka lokomocji. Użytkownicy mapy, chcący korzystać z komunikacji miej- skiej, muszą pozyskać informacje o przebiegach linii komunikacyjnych z innego źródła. POJĘCIE KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ NA POTRZEBY PLANÓW MIAST

Pojęcie komunikacji miejskiej jest pojęciem powszechnie rozumianym, ale nie posiada uniwersalnej definicji. Obok niego funkcjonuje kilka innych pojęć o bardzo podobnym zna- czeniu, np.: transport miejski, lokalny (gminny, powiatowy) transport zbiorowy, transport publiczny, komunikacja komunalna, komunikacja publiczna. Ten fragment artykułu jest próbą odpowiedzi na pytanie, co współcześnie powinno być zaznaczane na planach miast jako komunikacja miejska. O. Wyszomirski (2002) wyjaśnia, że transport miejski nie stanowi osobnej gałęzi transportu opartej na kryterium drogi, ale do wyodrębnienia transportu miejskiego docho- dzimy na drodze tzw. poziomej klasyfikacji transportu, przyjmując za kryterium podziału rozgraniczenie jednostek terytorialnych, w obrębie których dokonywane są przewozy. „Pod- stawą wyodrębnienia transportu miejskiego spośród innych zagadnień jest nie tyle sam prze- strzenny zasięg działania, ile specyfika problematyki eksploatacyjno-ekonomicznej, wynika- jąca z charakteru potrzeb przewozowych i sposobu ich zaspakajania. W rezultacie pojęcie transport miejski jest najczęściej utożsamiane z transportem pasażerskim i używane jest zamiennie z pojęciem komunikacja miejska”. O. Wyszomirski (2002) pisze również, że okre- ślenie „miejski” zwraca uwagę na podstawowy obszar działania tego rodzaju transportu, ale nie precyzuje go jednoznacznie, bowiem zasięgiem swojego działania wykracza on poza granice miast, z uwagi na to, że wiele obszarów podmiejskich spełnia podobne funkcje, jak dzielnice miast. Definicja ta jest ogólna i trudna do zastosowania w strefie podmiejskiej. W ustawie o samorządzie terytorialnym z dnia 8 marca 1990 roku (art. 7 ust. 1 pkt. 4) oraz w ustawie o transporcie drogowym z dnia 6 września 2001 roku (art. 4 pkt. 7a) poja- wia się pojęcie lokalnego transportu zbiorowego. Według interpretacji przygotowanej przez Departament Transportu Drogowego Ministerstwa Infrastruktury są to regularne przewozy, ograniczone obszarowo do danej gminy wraz z gminami sąsiadującymi, mające na celu głównie zaspokajanie potrzeb mieszkańców tego terenu. Obejmują linie organizowane przez samorząd gminny oraz linie przedsiębiorców prywatnych, wykonujących przewozy na zasa- dach ogólnych na własne ryzyko. Do pojęcia lokalnego transportu zbiorowego odwołuje się definicja komunikacji miej- skiej, użyta w ustawie o transporcie drogowym z dnia 6 września 2001 roku. W art. 4, pkt. 7, 7a i 8 wspomnianej ustawy wprowadzono pojęcia „przewozu regularnego” i „komunikacji miejskiej”. Przewóz regularny to „publiczny przewóz osób i ich bagażu: wykonywany według rozkładu jazdy (...), w którym należność za przejazd jest pobierana zgodnie z cennikiem opłat (...)”. Komunikacja miejska to „przewóz regularny wykonywany w ramach lokalnego trans- portu zbiorowego w granicach administracyjnych miasta albo miasta i gminy, miast albo miast i gmin sąsiadujących, jeżeli zawarły porozumienie lub utworzyły związek międzygminny w sprawie wspólnej realizacji komunikacji na swoim obszarze”. Ta restrykcyjna definicja pojęcia komunikacja miejska sprawia, że praktycznie każda sieć posiada linie komunikacji miejskiej, które w myśl, ustawy nie spełniają kryteriów, ale powszechnie są uważane za ko- munikację miejską i tak też są i powinny być traktowane. W artykule poświęconym zagadnieniom terminologicznym prawa transportowego w komunikacji miejskiej B. Mazur (2004) stwierdza, że „z punktu widzenia branży komunika- cji miejskiej jednym z największych braków polskiego prawa transportowego jest brak defi- nicji komunikacji miejskiej odpowiadającej realiom rzeczywistości funkcjonujących sieci komunikacyjnych miast”. To sprawia, że trudno jest przenieść z innej dziedziny lub stworzyć definicję komunikacji miejskiej na potrzeby kartografii. Z uwagi na to, że w myśl obecnie obowiązujących przepisów obowiązki organizacji komunikacji miejskiej spoczywają na samorządach lokalnych wyłącznie na szczeblu miast i gmin – autor proponuje zaznaczać jako komunikację miejską wyłącznie te linie, które są organizowane przez samorządy gminne. Linie takie najczęściej opatrzone są numeracją, choć od takiej reguły można spotkać kilka wyjątków (linie bez numerów). Dyskusyjne jest nato- miast zaznaczanie na planach miast linii autobusowych przewoźników prywatnych. Za ich pomijaniem przemawia argument różnorakiego podejścia tych przewoźników do przestrze- gania obowiązujących przepisów, warunkujących funkcjonowanie takich linii (kwestia posia- dania stosownych zezwoleń, przestrzegania rozkładu jazdy, stosowania kas fiskalnych i wy- dawania biletu podróżnemu, itp.). Dokładna analiza zapisów ustawy o transporcie drogowym dyskwalifikuje większość linii prywatnych jako przewóz regularny i komunikację miejską. Elementem lokalnego transportu zbiorowego jest również kolej miejska. Ta w porów- naniu do tradycyjnej kolei cechuje się częstszym występowaniem stacji i przystanków, w konsekwencji lepszą dostępnością na terenie miast, a co za tym idzie – innym charakterem prowadzonych przewozów. Wyższa jest też częstotliwość prowadzenia ruchu pociągów. Dzięki tym cechom może w większym stopniu uczestniczyć w systemie lokalnego trans- portu zbiorowego na terenie miast. Z tego względu kolej miejska, jako wyodrębniony (często również infrastrukturalnie) podsystem, spełnia podobne funkcje co „tradycyjnie” postrzegana komunikacja miejska i tak powinna być traktowana na planach miast. A. Ko- larski i T. Bronowski (1985) ze względu na zasięg terytorialny połączeń i spełniane funkcje dzielą ogół przewozów kolejowych na: komunikację miejską, podmiejską i dalekobieżna, nie precyzując jednakże, które przewozy kolejowe stanowią komunikacją miejską. W Polsce wyróżnić można tylko dwa systemy kolei miejskiej: Warszawska Kolej Dojazdowa (WKD) z Warszawy do Grodziska Mazowieckiego i Podkowy Leśnej oraz Szybka Kolej Miejska (SKM) w Trójmieście. Podsumowując rozważania – komunikację miejską na planach miast tworzyć będą na- stępujące trakcje: kolej miejska, metro, tramwaj, trolejbus, autobus (z uwzględnieniem opisa- nych powyżej ograniczeń).

PREZENTACJA LINII KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ NA PLANACH MIAST

Prezentacja infrastruktury kolejowej odbywa się na zasadzie zaznaczenia całej sieci kolejowej – zarówno głównych linii dla ruchu pasażerskiego, jak i towarowego wraz z bocznicami. Warunkiem jest występowanie infrastruktury w terenie. Liniom kolejowym przyporządkowana jest barwa czarna (czasami jest to barwa ciemnoszara lub ciemnobrązo- wa), sygnatura liniowa ciągła lub na przemian występujące prostokąty barwy czarnej i białej. Drugi sposób, rzadziej spotykany na planach miast, jest charakterystyczny głównie dla map o przeznaczeniu turystycznym. Stacje i przystanki przedstawiane są za pomocą sygna- tur punktowych geometrycznych – białego prostokąta z czarnym konturem, zaś ich nazwy oraz inne informacje opisowe – za pomocą sygnatur tekstowych. Wśród prezentowanych linii najczęściej wyróżniane są te linie, po których prowadzony jest ruch pociągów pasażerskich. Czyni się to poprzez pogrubienie użytej sygnatury liniowej. Nie jest praktykowane wyodręb- nianie podsystemu kolei miejskich. Wyjątkiem jest wydana w 2004 roku mapa sieci komu- nikacyjnej Zarządu Komunikacji Miejskiej w Gdyni, gdzie za pomocą barwy wyodrębniono osobne tory odcinku Rumia – Gdynia – Gdańsk Główny oraz stacje i przystanki obsługiwa- ne wyłącznie przez SKM. Metro oraz trakcja tramwajowa, trolejbusowa i autobusowa traktowane są jako stricte komunikacja miejska. Prezentowana jest na planach miast za pomocą sygnatur liniowych – dla oznaczenia przebiegów linii komunikacyjnych, sygnatur punktowych – dla oznaczenia przystanków oraz sygnatur tekstowych – dla wszelkich informacji opisowych. Spośród zmiennych wizualnych (graficznych) znaków, według charakterystyk jakościowych L. Ratajskiego (1989) oraz A. Robinson`a, R. Sale`a i J. Morrisona (1988), przy prezentacji podstawową rolę odgrywają: położenie, barwa, walor (jasność), wielkość i kształt; drugo- rzędną rolę odgrywa kierunek, nie używaną zmienną jest ziarnistość (deseń). Pierwotnie na planach miast zaznaczano wyłącznie same przebiegi linii komunikacyjnych z umieszczaniem między węzłami sieci komunikacyjnej numerów linii poruszających się po poszczególnych odcinkach oraz lokalizację przystanków krańcowych, a dopiero od kilkunastu lat zaznaczane są wszystkie przystanki na sieci. Jeżeli na danym odcinku sieci linia komunikacyjna kursuje wyłącznie w jednym kierunku, zaznaczane jest to graficznie na planie za pomocą sygnatury liniowej, tj. właściwie skierowanej strzałki, umieszczanej przy numerze linii. Wszystkie linie kursujące w ramach jednej trakcji zaznaczane są w sposób jednolity, a wyjątek czyniony jest dla komunikacji nocnej. Istniejąca w Warszawie tylko jedna linia metra nie stanowi zbyt obszernego mate- riału badawczego. Przy prezentacji metra należy przyjąć zasadę, że te odcinki, które przebie- gają pod ziemią, zaznaczamy za pomocą linii przerywanej, tudzież za pomocą sygnatury kropkowej, ponieważ nie jest to element widoczny na powierzchni ziemi, natomiast za pomo- cą linii ciągłej zaznaczamy odcinki naziemne. Stacje metra zaznaczane są za pomocą sygnatu- ry punkowej mieszanej – czerwonej litery „M” na żółtym tle, wpisanej w czerwony okrąg o średnicy ok. 3 mm, stanowiącej symbol stacji metra. Istotne jest, aby umieszczać również nazwy stacji, stanowiące ważne punkty orientacyjne. Dokonując podziału rozwiązań stosowanych przy prezentacji komunikacji miejskiej na planach miast, w oparciu o kryterium sposobów prezentacji linii komunikacyjnych, autor wyróżnił dwa zasadnicze, przeciwstawne względem siebie podejścia, polegające na różnicowaniu barw przypisanych poszczególnym trakcjom, przy wykorzystaniu tego samego rodzaju sygnatur. W sposób niezależny są im przypisane trzy sposoby zaznaczania przy- stanków, opisane w osobnej części artykułu. Pierwsze podejście wypracowane zostało historycznie przez wydawnictwo ogólnopol- skie PPWK (Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych) i polega na przy- porządkowaniu trakcji autobusowej barwy niebieskiej, a trakcji tramwajowej – barwy czerwonej. Sposób ten stosowany obecnie jest przez kilka wydawnictw, zestawionych w poniższej tabeli. Jako wyjątek należy potraktować stosowaną przez wydawnictwo Plan z Wrocławia barwę zieloną. W tym podejściu nie ma wypracowanej jednolitej metody dla trakcji trolejbusowej. Prezentowana jest na dwa sposoby: barwą czerwoną, z zastosowaniem sygnatury liniowej ciągłej lub przerywanej, bądź barwą niebieską w sposób łączny z trakcją autobusową, bez rozróżniania w części graficznej, które linie należą do której trakcji. Przy- kładem takiej łącznej prezentacji jest wydany przez wydawnictwo PPWK plan Trójmiasta (2004 rok oraz wcześniejsze wydania). Należy jednak przyjąć założenie, że część użytkow- ników posiada zdolność rozróżniania trakcji, a górna sieć stanowi element pomocniczy w orientacji mapy. Stąd wniosek o celowości wyodrębniania trakcji trolejbusowej. Podejście drugie zostało alternatywnie wprowadzone na początku lat dziewięćdzie- siątych przez OPGK (Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, a obecnie Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne) w Katowicach. W stosunku do poprzedniego prezentowanego podejścia zamienione zostały między sobą barwy przyporządkowane trak cji autobusowej i tramwajowej. Trakcji autobusowej przyporządkowano barwę czerwoną (różową lub fioletową), trakcji tramwajowej – niebieską. Cechą wspólną z pierwszym podej- ściem jest brak jednolitej metody dla trakcji trolejbusowej. Pierwotnie zaznaczano ją łącznie z trakcją autobusową, nie stosując w części graficznej planów miast żadnych wyróżników. Obecnie funkcjonują dwa rozwiązania: zaznaczanie barwą przypisaną już do trakcji tram- wajowej ze zmianą sygnatury z liniowej ciągłej na przerywaną oraz wprowadzenie nowej barwy – zielonej. Barwa zielona w trakcji trolejbusowej pojawia się po raz pierwszy na planie miasta Tychy z 2003 roku wydanym przez wydawnictwo PGK Katowice. Przypisywa- nie osobnej barwy każdej trakcji należy uznać za korzystniejsze rozwiązanie, gdyż pozwala rozpoznać rodzaj trakcji bez konieczności korzystania z legendy oraz na stosowanie metody w ośrodkach, gdzie jednocześnie występuje tramwaj, trolejbus i autobus przy wykorzystaniu sygnatury liniowej dla wszystkich trakcji.

Tabela 1. Porównanie barw przyporządkowanych poszczególnym trakcjom na planach miast dla wybranych wydaw- nictw kartograficznych. Table 1. Comparison of colours assigned to particular tractions on city plans for selected cartographic publishers.

Barwa przyporządkowana trakcji Sygnatura Wydawnictwo1) tramwajowej trolejbusowej autobusowej przystanku PPWK czerwona Czerwona, niebieska niebieska kropka Demart czerwona czerwona niebieska kropka Daunpol czerwona czerwona niebieska półkole4) ExpressMap czerwona – niebieska półkole Ekograf Wrocław czerwona – niebieska półkole Azymut Łódź czerwona – niebieska kropka Witański Katowice2) – czerwona3) niebieska kropka Plan Wrocław niebieska3) – zielona, czerwona3) (A) kropka PGK Katowice niebieska czerwona, zielona3) czerwona, różowa półkole Tessa Gdynia niebieska3) niebieska3) czerwona półkole Top Mapa Poznań niebieska – fioletowa półkole PPWK – Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, PGK – Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficz- ne, (A) – pisane wersalikiem „A” wpisane w okrąg o średnicy około 3 milimetrów, 1)Zestawienie nie uwzględnia planów miast z wydawnictwa „Mapy ścienne Beata Piętka” z Katowic, z uwagi na brak samodzielnego wkładu przy prezentacji komunikacji miejskiej, wydane mapy stanowią kopię tytułów innych wydawnictw, 2)Zestawienie nie uwzględnia „samochodowych planów miast” o charakterze map przeglądowych, gdzie zaznaczana jest wyłącznie trakcja tramwajowa, 3)Z uwagi na zasięg lokalny wydawnictwa, rozwiązanie dotyczące trakcji występuje tylko w jednym ośrodku.

Istnieje jeszcze inne podejście, nie spotykane w Polsce, ale powszechne u południo- wych i zachodnich sąsiadów. Polega ono na prezentacji wszystkich wymienionych powyżej trzech trakcji komunikacji miejskiej barwą czerwoną, różnicując poszczególne trakcje jedynie rodzajem sygnatury (linia ciągła oraz dwa rodzaje linii przerywanej, różniące się między sobą długością kresek i odstępów). Wadą metody jest mała przejrzystość graficzna. Nie jest możli- wa do zastosowania, gdy w poszczególnych trakcjach pokrywają się numery linii komunika- cyjnych. Wśród niekonwencjonalnych rozwiązań zastosowanych dla obszaru konurbacji gór- nośląskiej warte uwagi są cztery plany miast. W atlasie aglomeracji Górnośląskiego Okrę- gu Przemysłowego (1998), wydanym przez wydawnictwo PPWK, trakcję trolejbusową zaznaczono przy użyciu sygnatury linii przerywanej z dorysowaną krótką linią poprzeczną (wizualnie spłaszczone „T”); znak taki można zinterpretować jako „zelektryfikowany auto bus”. Pomimo zastosowania tej samej barwy, co dla trakcji autobusowej, numery linii opi- sano w taki sposób, by użytkownik był w stanie przypisać dany numer do trakcji. Inaczej postąpili redaktorzy atlasu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, wydawanego przez PGK Katowice. Do wydania z 2001 roku trakcję trolejbusową zaznaczano łącznie z trakcją autobu- sową, nie stosując żadnego wyróżnienia dla trolejbusu. W atlasie pominięto również spis linii komunikacyjnych, w związku z czym użytkownik nie jest w stanie rozróżnić w jakikol- wiek sposób, które linie są liniami trolejbusowymi, a które autobusowymi. Na wydanych przez OPGK Katowice planach Dąbrowy Górniczej (1990, wspólnie z PPWK) i Jaworzna (1992) trakcję tramwajową przypisano do kolei barwą czarną. Na planie Dąbrowy Górniczej dodatkowo zostały rozrysowane za pomocą strzałek kierunki, w których kursują przez węzły sieci komunikacyjnej poszczególne linie autobusowe. Na planie Jaworzna linia tramwajowa przebiegająca poza granicami administracyjnymi miasta, ale w granicach arkusza mapy, zo- stała zaznaczona za pomocą sygnatury linii kolejowej wąskotorowej zelektryfikowanej, chociaż na górnośląskiej sieci od pół wieku występują wyłącznie linie normalnotorowe. Zasada prezentacji trakcji poszczególnych trakcji na planach miast powinna być powiązana z rangą trakcji w systemie transportu miejskiego i z elastycznością tych trakcji. Za najważniejsze trakcje przyjmuje się najmniej elastyczne trakcje: kolej miejską (podmiejską, względnie regionalną) oraz metro. Trakcjami o mniejszej elastyczności są trolejbus i tram- waj. Jakakolwiek zmiana przebiegu trasy przejazdu, czy też wprowadzenie dodatkowych przystanków wymaga sporych nakładów inwestycyjnych. Największą elastycznością ce- chuje się trakcja autobusowa – występuje duża dowolność kombinacji i możliwości zmian tras w układzie komunikacyjnym. Ograniczenia wynikające z małej elastyczności trakcji oraz konieczność zastosowania przy prowadzeniu przewozów właściwego rodzaju infrastruktury ułatwiają poruszanie się osobom o słabej znajomości topografii miasta. Trakcje o małej elastyczności, powinny zatem zostać wyeksponowane w koncepcji graficznej mapy. Stąd wniosek, że jeżeli większość wydawanych obecnie w Polsce planów miast utrzymana jest w tonacji barwnej różowo-brązowej dla zabudowy mieszkaniowej, a komunikacja miejska ob- sługuje głównie te obszary, to korzystniejsze będzie zastosowanie dla trakcji tramwajowej barwy niebieskiej, dla trolejbusowej – zieleni, dla autobusowej – odpowiedniego odcienia z tonacji czerwieni lub różu. Za wyeksponowaniem mniej elastycznych trakcji przemawia jeszcze argument: nie zawsze użytkownik planu miasta korzysta z najnowszego wydania. Niekiedy jest to wcześniejsze wydanie, sprzed kilku lat. Im mniejsza elastyczność trakcji, tym mniejsze możliwości wprowadzania zmian w układzie komunikacyjnym i tym samym większa gwarancja, że użytkownik w trakcie korzystania ze starszego wydania planu „wy- chwyci” ewentualne zmiany, szczególnie jeśli mniej elastyczne trakcje zostaną wyekspo- nowane graficznie. Występowanie tego samego numeru linii w różnych trakcjach nie stwarza problemów przy prezentacji, jeśli każdej trakcji przyporządkowana jest inna barwa. Zdarza się jednak, że na terenie jednego miasta (gminy) występują dwie linie jednej trakcji o tym samym nume- rze, należące do dwóch różnych organizatorów. W województwie śląskim występują trzy takie przypadki: dwa dotyczą miasta Bielsko-Biała (dwie linie nr 5, linia nr 7 oraz VII), a trzeci gminy Czernichów w powiecie żywieckim (dwie linie nr 17, w tym jedna sezonowa). W Bielsku-Białej linie o pokrywających się numerach kursują na trasach występujących w niewielkiej odległości (około 1 km), ale nie pokrywających się, zaś w gminie Czernichów – trasy pokrywają się i występują wspólne przystanki dla obydwu linii. Tego typu sytuacje należy zaprezentować na planie w taki sposób, aby z analizy części graficznej jasno wynika- ło, że są to dwie odrębne linie komunikacyjne. Najlepsze rozwiązanie, jakie można w tym momencie zastosować, to opisanie tych linii jako 17 i 17* (gdzie gwiazdką oznaczona zo- stanie linia sezonowa) lub jako 5* i 5**, zaznaczając w spisie linii komunikacyjnych, że oznaczenia „*” i „**” zostały wprowadzone wyłącznie na potrzeby planu.

SPOSOBY PREZENTACJI PRZYSTANKÓW Sposoby prezentacji przystanków dla kolei oraz metra zostały wcześniej opisane (dla kolei jest to biały prostokąt, dla metra – litera „M” wpisana w okrąg). Dla komunikacji miejskiej zależnie od wydawnictwa stosowane są trzy sygnatury punktowe dla oznaczania przystanków – kropki o niewielkiej średnicy lub wypełnionego półkola (sygnatury punk- towa geometryczna), względnie pisanej wersalikiem litery „A” wpisanego w półkole o średni- cy 2–3 mm (występuje tylko w wersji dla trakcji autobusowej; sygnatura punktowa mie- szana, tabela 1). Barwa tych sygnatur jest taka sama, jak barwa trakcji, której są przypisane. Jeśli funkcjonuje wspólny przystanek autobusowo-tramwajowy lub autobusowo- trolejbusowy, wówczas zaznaczane są obok siebie dwie sygnatury przystanków. Wielkość sygnatury przystanku należy dopasować do skali mapy uwzględniając faktyczną wielkość przystanku (teoretycznie powinien odpowiadać długości zatoki przystankowej), oraz warunek konieczny – dostrzegalność sygnatury przez odbiorcę. Za granicę dobrej widoczności przy- stanku na planie miasta należy przyjąć kropkę o średnicy 2 milimetrów. Mniejsze sygnatu- ry, bywają niedostrzegalne w sytuacji, gdy występuje kolizja z jakimś napisem. Rozwiązaniem rzadko stosowanym jest zaznaczanie przystanku za pomocą czerwonej litery „A” wpisanej w czerwony okrąg o średnicy ok. 3 mm, na żółtym tle lub bez tła, stano- wiącej powszechnie funkcjonujący w świadomości, symbol przystanku autobusowego. Ana- logiczne rozwiązanie nie występuje nigdzie na planach miast w trakcji tramwajowej i trolej- busowej. Metoda ta zapożyczona została z map turystycznych, gdzie nie jest istotna precy- zyjna lokalizacja przystanku, lecz informacja, że w pobliżu jakiegoś miejsca znajduje się w ogóle (albo również) przystanek komunikacji miejskiej, a nie tylko PKS-u. Aby symbol (A) był czytelny, sygnatura musi mieć około 3 mm średnicy, co w małej skali planu może stwa- rzać problem w określeniu faktycznej lokalizacji z uwagi na przerysowanie w stosunku do faktycznej wielkości przystanku. Metodę tą można bowiem stosować alternatywnie przy dużej skala mapy (skala powyżej 1: 15 000 pozwala na dosyć precyzyjne zaznaczanie przy- stanku za pomocą tej sygnatury) lub mapa ma charakter turystyczny i można sobie pozwolić na większe uproszczenia, niż w przypadku tradycyjnego planu miasta (czynnikiem decydu- jącym jest przeznaczenie mapy). Na taki sposób zaznaczania przystanków zdecydowały się w ostatnim czasie trzy wydawnictwa kartograficzne: Plan z Wrocławia, Compass z Krakowa i Witański z Katowic. Wydawnictwo Plan stosuję tę metodę powszechnie – wyjątkiem jest plan Wrocła- wia w skali 1:20 000, gdzie przystanki zostały oznaczone za pomocą kropki. Wydawnictwo Compass zaprezentowało w ten sposób komunikację autobusową na turystycznej mapie Ziemi Chrzanowskiej, opracowana w konwencji planu miasta w skali 1:25 000. Jest to pierw- sza mapa z tego wydawnictwa, gdzie prezentowano komunikację miejską. Została ona przedstawiona w konwencji komunikacji typu PKS – zaznaczone na mapie zostały tylko przebiegi linii wraz z przystankami (i ich nazwami), ale nie opisywali numerów linii kur- sujących tymi trasami. Dla danego przystanku symbol (A) występuje tylko po jednej stro- nie drogi; można się jedynie domyślić, że przystanek taki obowiązuje dla obydwu kierun- ków. Część tekstowa planu nie zawiera spisu linii komunikacji miejskiej. Przy takim rozwią zaniu użytkownik mapy może się dowiedzieć jedynie, gdzie zlokalizowany jest przystanek o danej nazwie, ale plan nie dostarcza już bardziej szczegółowych informacji o przebiegach linii. Wydawnictwo Witański z Katowic na mapie turystycznej gminy Czernichów z 2004 roku (na wcześniejszych wydaniach również), jako alternatywne rozwiązanie do powszech- nie stosowanych, umieściło sygnaturę (A) równolegle obok przystanków PKS-u. Przy przy- stankach wypisane zostały numery zatrzymujących się linii komunikacyjnych, nie rysowano natomiast ich przebiegów za pomocą sygnatur liniowych. Z uwagi na niewielką ilość linii kursujących na terenie gminy (4 linie autobusowe) zabieg taki był technicznie wykonalny. Ciekawym przykładem jest plan miasta Wrocławia z wydawnictwa Eko-Graf (2004), gdzie trakcji autobusowej przypisano barwę niebieską, ale przystanki obsługiwane tylko przez linie nocne zaznaczono barwą ciemnoniebieską; ta sama ciemnoniebieska barwa została przypi- sana do opisania numeracji linii nocnych.

WARIANTOWOŚĆ TRAS W KOMUNIKACJI MIEJSKIEJ

Jednym z poważniejszych problemów przy opracowaniu komunikacji miejskiej na planach miast jest problem wariantowości tras w znaczeniu funkcjonalnym dla odbiorcy. Duża ilość wariantów trasy – niekorzystna również przy prezentacji informacji na przy- stankach – jest cechą charakterystyczną mniejszych ośrodków i wynika z konieczności dosto- sowania trasy przejazdu do zmieniających się w poszczególnych porach dnia potrzeb mieszkańców, jest cechą wynikającą z fizjonomii danego obszaru. Wariantowość tras jest wprost proporcjonalna do elastyczności danej trakcji – im mniej elastyczna trakcja, tym mniejsze prawdopodobieństwo wariantowości trasy. W trakcjach tramwajowej i trolejbuso- wej funkcjonują jedna lub dwie trasy zasadnicze, dochodzą do tego jeszcze kursy wyjazdo- we i zjazdowe, które z przyczyn oczywistych są pomijane na planach miast. Wyjątek czyni się wówczas, kiedy kursy wyjazdowe i zjazdowe stanowią np. 30% całej oferty rozkłado- wej na danej linii i są wyszczególnione w rozkładach jazdy jako kursy handlowe (tzn. zabierające pasażerów). Znacznie większy problem stanowi wariantowość w trakcji autobusowej. Trudno jest tu bowiem wyznaczyć ścisłe zasady, jakimi powinni kierować się redaktorzy, decydu- jąc się na zaznaczenie lub pominięcie niektórych wariantów. Dla analizy wariantów trasy najlepszym źródłem jest tabelaryczny rozkład jazdy dla obydwu kierunków. Korzystanie z rozkładów przystankowych jest trudniejsze, gdyż stwarza ryzyko pominięcia niektórych informacji. Nie stanowi problemu, jeśli dany wariant to kilka kursów i stanowią one znaczny udział (np. powyżej 10%) w ogólnej liczbie, ale często do czynienia z pojedynczymi kursa- mi i półkursami, które w różnych kombinacjach stanowić mogą przeważającą część rozkła- du. Tutaj podstawą jest intuicja i wiedza o danym obszarze redaktora opracowującego plan miasta oraz pewne wskazówki dotyczące postępowania: • kursów zjazdowych i wyjazdowych nie zaznaczamy, chyba że stanowią istotny w ogólnej ilości kursów (np. powyżej 1/3 kursów), zdarza się tak w przypadku linii o małej liczbie kursów wykonywanych przez poszczególne brygady; • wariant trasy zaznaczany na mapie stanowić powinno co najmniej kilka par kursów kursująca na tej samej trasie (dokonująca tego samego, charakterystycznego wjazdu, zmiany lub skrócenia trasy), chociaż od tej zasady istnieją wyjątki – inaczej należy traktować linie o małej ilości kursów; • jeżeli istnieją dwa kursy w przeciwnych kierunkach jadące podobnymi trasami, to można połączyć je w jeden wariant – warunkiem jest wyjazd i przyjazd do tych samych krańców; • należy starać się zawsze zaznaczać wariant trasy, jeżeli jest to jedyna linia i jedyny wariant trasy, który kursuje przez dany przystanek; • pojedyncze półkursy należy w miarę możliwości przypisać do istniejących wariantów, zaś te kursy, które nie dają się przyporządkować zupełnie do żadnego wariantów trasy można pominąć; • należy unikać prezentacji jednokierunkowych wariantów trasy, chyba że jest to ko- niecznie niezbędne dla prawidłowego ukazania specyfiki funkcjonowania danej linii. Wariantowość tras ukazywana jest przede wszystkim w spisie linii komunikacyj- nym, ale uwzględniana jest również w części graficznej mapy poprzez umieszczanie nume- ru linii w nawiasie dla odcinków o niewielkiej liczbie kursów. Dokonując generalizacji informacji o wariantach trasy należy z jednej strony dokonać selekcji informacji i pominąć te warianty trasy, które utrudniają przekaz zasadniczej informa- cji (funkcja redundacyjna mapy), a z drugiej strony – być na tyle dokładnym, by przekazać jak najwięcej informacji o wariantach trasy danej linii (funkcja informacyjna mapy). Jest to trudne zadanie, bowiem dokonując redukcji informacji stwarzamy szansę na jej lepszy prze- kaz, jednocześnie pogarszamy jakość przekazywanej informacji.

KONSTRUKCJA SPISU LINII KOMUNIKACYJNYCH

Rozwiązaniem powszechnie stosowanym w Polsce, chociaż nie umieszczanym na wszystkich planach miast, jest umieszczanie w części tekstowej spisu tras linii komunikacji miejskiej. Spis sporządzamy zawsze z podziałem linii na trakcje, wskazany jest również po- dział ze względu na organizatorów. Może on być skonstruowany na trzy sposoby: • zawiera numer linii, przystanki krańcowe dla wariantów trasy oraz przebieg trasy przez części miasta (dzielnic), w wersji najkrótszej mogą być to tylko przystanki krańcowe; • zawiera numer linii, przystanki krańcowe dla wariantów trasy oraz przebieg trasy szczegółowo rozpisany kolejnymi ulicami; • zawierać numer linii, przystanki krańcowe dla wariantów trasy oraz przebieg trasy szcze- gółowo rozpisany kolejnymi przystankami. Dla małych miast, gdzie układ sieci komunikacyjnej jest przejrzysty i czytelny dla od- biorcy planu miasta, spis linii komunikacji miejskiej może zostać pominięty. Jeżeli układ jest przejrzysty, a utrudnienia stwarzać mogą tylko warianty trasy, wówczas można zastosować uproszczony spis według dzielnic. Jeżeli przebieg trasy lub poszczególnych jej wariantów jest bardziej skomplikowany – wówczas konieczne staje się rozpisanie przebiegów trasy we- dług ulic lub przystanków. Na planach miast najczęściej stosuje się opis trasy według ulic – te bowiem stanowią najlepszy poziom odniesienia. Spis linii według przystanków możliwy jest do zastosowania, jeżeli na planie miasta obok oznaczonych sygnatur przystanków umiesz- czone są ich nazwy. Poszczególne ulice (lub przystanki) powinny być oddzielone półpauzami, gdyż znak ten będzie interpretowany jako nie tylko wymienienie ulic (lub przystanków), ale wymienienie we właściwym porządku. W przypadku, kiedy trasa przebiega, danymi ulica- mi (przystankami) tylko w jednym kierunku, należy to uwzględnić i odpowiednio zazna- czyć. Wykaz powinien również zawierać informacje, że dana linia jest linią przyspieszoną, pospieszną, ekspresową (nie zatrzymuje się na wszystkich przystankach), które linie kursują okrężnie (lub okrężnie przeciwbieżnie), jak również które linie stanowią ofertę komunikacji nocnej lub też kursują wyłącznie w określonych porach roku (np. wyłącznie wiosną i la- tem). W trakcji autobusowej powszechna jest sytuacja, że linie autobusowe komunikacji miejskiej w granicach prezentowanego obszaru planu miasta mogą mieć różnych organi- zatorów. Najlepsze przykłady to: aglomeracje poznańska, warszawska, gdańska, rybnicka, konurbacja górnośląska. Odmienna sytuacja panuje natomiast w trakcji trolejbusowej i tram- wajowej, które podlegają pod jednego organizatora. Wyjątkiem jest Łódź, gdzie podziały na różnych organizatorów odzwierciedlają specyfikę tamtejszej sieci. Linie tramwajowe na terenie miasta Łodzi oraz trzy linie podmiejskie organizuje tamtejsze Miejskie Przedsiębior- stwo Komunikacyjne (MPK), dwie linie tramwajowe organizują Tramwaje Podmiejskie (TP) w Łodzi, a jedną – Miejskie Usługi Komunikacyjne w Zgierzu (MUK). Na wymienionych wyżej liniach podmiejskich TP i MUK na terenie miasta Łodzi obowiązują bilety MPK Łódź, natomiast poza granicami miasta – wyłącznie bilety danego organizatora; nie istnieje możliwość przejazdu całej trasy na podstawie jednego biletu organizatora. Przedstawiając komunikację miejską w takich sytuacjach, gdzie na terenie danego obszaru funkcjonuje więcej, niż jeden organizator komunikacji miejskiej, wskazane jest dokonanie podziału na organizatorów z ewentualnymi adnotacjami.

KOMUNIKACJA NOCNA ORAZ LINIE BEZPŁATNE

Komunikacja nocna funkcjonuje głównie w większych miastach (liczących powyżej 50 tysięcy mieszkańców) i może mieć różną postać: czasami są to nocne kursy linii dzien- nych, czasem jest to jedna linia nocna, a czasem jest ich więcej. Przy zaznaczaniu komunika- cji nocnej na planach miast istotne jest, aby linii nocnych nie przedstawiać w ten sam sposób, co komunikacji dziennej – wówczas użytkownik mapy może mieć problem z rozróżnieniem, co stanowi ofertę dzienną, a co nocną, zwłaszcza przy wspólnym zakresie numeracji dla linii dziennych i nocnych. Rozwiązaniem jest zaznaczanie komunikacji nocnej przy zastosowaniu negatywów barwy przyporządkowanej danej trakcji, uzasadniając to sposobem podawania informacji na rozkładach jazdy i tablicach kierunkowych w pojazdach. Wadami takiej metody są: zasłanianie treści planu umieszczonej pod numerem linii oraz kolizja oznaczeń, gdy negatyw przyporządkowany jest dla opisów linii na przystankach krańcowych. Wydawnictwo Demart wypracowało własną metodę na zaznaczanie komunikacji noc- nej – numery linii nocnych niezależnie od trakcji opisywane są barwą czarną (bez negaty- wów). Rozwiązanie to z merytorycznego punktu widzenia należy ocenić pozytywnie, choć jest opatrzone wadą – kolizja ze sposobem oznaczania numeru budynków oraz ewentualne trudności przy dopasowaniu numeru do trakcji. Równie ciekawą metodę i wartą polecenia wypracowało wydawnictwo Eko-Graf z Wrocławia, które komunikację nocną zaznacza ciem- niejszym odcieniem barwy stosowanej dla danej trakcji. Jeżeli jakaś linia kursuje zarówno w ciągu dnia, jak i w nocy, to powinna na planie zostać umieszczona dwukrotnie. Numeracja linii nocnych w Polsce najczęściej konstruowana jest według dwojakiego klucza – albo umieszcza się literę „N” bezpośrednio przed lub za numerem linii, np. N1, N15, 2N, 33N, albo też liniom nocnym przyporządkowuje się osobnym zakres numeracji, nie używany przez linie dzienne. Dyskusyjne jest zaznaczanie na planach miast linii bezpłatnych obsługujących cen- tra handlowe (i inne tego typu kompleksy). Z jednej strony linie stanowią element ogólnodo stępnej oferty, z drugiej – funkcjonują na bardzo specyficznych warunkach. Ich celem jest obsługa konkretnego obszaru, gdzie mieszkają klienci lub potencjalni klienci danego centrum handlowego. Linie te są finansowane przez centra handlowe i należy je traktować jako formę promocji. Z uwagi występujące ograniczenia (np. godzin kursowania, obsługiwanych przy- stanków) autor jest zdania, że linie bezpłatne nie powinny być zaznaczane na planach miast. Powinny natomiast być prezentowane – nie występujące obecnie w Polsce – linie bezpłatne mające na celu zmniejszenie ruchu samochodów oraz linie funkcjonujące w ramach komunikacji zastępczej lub tymczasowej na danym obszarze.

PODSUMOWANIE

Nawet dosyć proste do zaznaczenia na planie miasta zjawisko, jakim wydaje się ko- munikacja miejska, cechuje się całym szeregiem zasad postępowania przy prezentacji. Każde z wydawnictw wypracowało własne sposoby na zaznaczanie komunikacji miejskiej. Są one kombinacją trzech rodzajów sygnatur: liniowych (dla przebiegów linii komunikacyjnych), punktowych (dla przystanków) i tekstowych (dla opisów), zróżnicowanych jakościowo. Po- równywalne są zasady, jakimi kierują się redaktorzy przy prezentacji komunikacji miejskiej na planach miast. Powstałe w ten sposób mapy w aspekcie komunikacji miejskiej są porów- nywalne względem siebie – pomimo występujących różnic, każdy użytkownik może bez problemu analizować to zjawisko na różnych mapach, w razie wątpliwości korzystając z umieszczonej na mapie legendy. Najwięcej problemów przy zaznaczaniu na planach miast stwarza najbardziej elastyczna trakcja autobusowa. Nie wypracowano dotychczas jednolitych zasad postępowania dla trakcji trolejbusowej. Wraz z rozwojem map na zasadzie ewolucji istniejących rozwiązań wprowadzane są zmiany, ale nie wszystkie rozwiązania sprawdziły się w praktyce i były kontynuowane w następnych wydaniach.

LITERATURA Atlas Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. 2001. 1:20 000. Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne Sp. z o.o., Katowice. Gmina Czernichów. Mapa turystyczna. 2004. Wydawnictwo Kartograficzne Witański, Katowice. Dąbrowa Górnicza. Plan miasta. 1990. 1:20 000. Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Warszawa, Wrocław, Katowice. Górnośląski Okręg Przemysłowy. Atlas aglomeracji. 1998. 1:20 000. Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa. Jaworzno. Plan miasta. 1992. 1:20 000. Okręgowe Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne, Katowice. KOLARSKI A., BRONOWSKI T., 1985: Eksploatacja handlowa kolei. Część I. Przewozy osób oraz przesyłek bagażowych i ekspre- sowych. WKiŁ, Warszawa. KRAAK M-J, ORMELIG F., 1989: Kartografia, wizualizacja danych przestrzennych. PWN, Warszawa. Mapa sieci komunikacyjnej Zarządu Komunikacji Miejskiej w Gdyni. 2004. 1:22 500. Wydawnictwo Tessa, Gdańsk. MAZUR B., 2004: Podstawowe zagadnienia terminologiczne prawa transportowego w odniesieniu do komunikacji miejskiej. [w:] Biuletyn Komunikacji Miejskiej nr 80, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej, Warszawa. RATAJSKI L., 1989: Metodyka kartografii społeczno-gospodarczej. PPWK, Warszawa – Wrocław. Robinson A., Randall S., Morrison J., 1988: Podstawy kartografii. PWN, Warszawa. Trójmiasto: Gdynia, Sopot, Gdańsk. Plany miast. 2004. 1:20 000. PPWK, Warszawa. Tychy. Plan miasta.2003. 1:20 000, Przedsiębiorstwo Geodezyjno-Kartograficzne Sp. z o. o., Katowice. Ustawa o transporcie drogowym z dnia 6 września 2001 r. Dz. U. 2001, nr 125, poz. 1371, z późniejszymi zmianami. Ustawa o samorządzie terytorialnym z dnia 8 marca 1990 roku. Dz. U. 1997, nr 142, poz. 1591, z późniejszymi zmianami. Wrocław. Plan miasta. 2004. 1:20 000. Wydawnictwo Kartograficzne Eko-Graf, Wrocław. Wrocław. Plan miasta. 2004. 1:20 000 Wydawnictwo Demart, Warszawa. Wrocław. Plan miasta.2004. 1:22 000. Wydawnictwo Plan, Wrocław. WYSZOMIRSKI O., 2002: Transport miejski. [w:] W. Rydzkowski, K. Wojewódzka-Król (red.): Transport. PWN, Warszawa. Ziemia Chrzanowska. Mapa turystyczna. 2004. 1:25 000. Wydawnictwo Kartograficzne Compass, Kraków.

Andrzej Soczówka

PRESENTATION OF URBAN COMMUNICATION ON CITY PLANS IN POLAND Summary The paper is dedicated to issues of presentation the phenomenon of urban communication on general information city plans, occurring in the current trade offers of publishers. Considering the lack of universal definition of urban communication, the paper contains the attempt to determine, which tractions and to which degree for needs of city plans redaction should be treated as urban communication. On the base of criterion of presentation ways of communi- cation lines, the selection of used solutions was made, basing on visual variables of signatures. The characteristic of solutions was made together with the designating of virtues and limitations in their use, in division into the presentation ways of communication lines and stops, with completing of redaction rules of communication lines list. The further part of the paper brought up the question of selection of content at multi-variant character of routes, as well as the issue of night lines and free lines. In conclusions the author pointed at differentiation in used solutions at remaining of possibilities of their comparison by map receivers. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 117-123

Anna WÓJCIK Wydział Nauk o Ziemi UŚ Sosnowiec

CHARAKTERYSTYKA OSADÓW WYPEŁNIAJĄCYCH PALEOKORYTO WISŁY KOŁO MIEJSCOWOŚCI GRZAWA W KOTLINIE OŚWIĘCIMSKIEJ

WSTĘP

Koryta rzek – ich szerokość i głębokość oraz promień krzywizny meandrów, są odbi- ciem przepływu i ilości transportowanego materiału. Koryta roztokowe charakterystyczne dla rzek o dużych wahaniach przepływu i wzmożonej dostawie transportowanego w formie wle- czonej rumowiska, były typowe dla okresów glacjalnych i peryglacjalnych. Koryta meandro- we transportują przeważnie materiał w postaci zawiesiny i mają wyrównane przepływy. Im bardziej wyrównane i mniejsze przepływy wody a także mniejsze rozmiary transportu materiału, tym węższe i bardziej kręte zakola rzeki meandrującej (Starkel, 1997). Parametry geometryczne meandrów ściśle zależą od parametrów hydraulicznych cie- ków a w konsekwencji od warunków środowiskowych zlewni. Znajomość wielkości tych parametrów może stanowić pewną przesłankę pozwalającą na odtworzenie dynamiki śro- dowiska fluwialnego (Florek, 1978). Rozwój Wisły w okresie kształtowania się dna dzisiejszej doliny w holocenie można podzielić na trzy podstawowe okresy: fazę wielkich meandrów, fazę małych meandrów oraz fazę współczesnego rozwinięcia koryta charakteryzującego się zwiększonymi rozmiarami meandrów rzeki. Dokonane w XX. pogłębienie koryta rzeki nie doprowadziło do zmian w zachowaniu wszystkich meandrów. Zmiany w rozwoju rzeki wiązały się bezpośrednio ze zmianami klimatycznymi, które wpływały na procesy korytotwórcze a w późniejszym czasie również z działalnością człowieka.

POŁOŻENIE PALEOKORYTA

Obszar badań obejmuję niewielki fragment doliny górnej Wisły koło miejscowości Grzawa w Kotlinie Oświęcimskiej. Cały odcinek doliny górnej Wisły to, według fizycznoge- ograficznej regionalizacji Polski w układzie dziesiętnym, mezoregion Kotliny Oświęcimskiej, która wchodzi w skład Północnego Podkarpacia (Kondracki, 1978). Dolina górnej Wisły w Kotlinie Oświęcimskiej, między Skoczowem a Spytkowica- mi ma około 70 km długości i około 8 km szerokości. Powierzchnia regionu wynosi około 530 km². Dolina Wisły w Kotlinie Oświęcimskiej rozpoczyna się przy wypływie rzeki z Pogórza Śląskiego, gdzie wpływa do bruzdy Podkarpacia Północnego (Kondracki, 1978). Południową granicę Doliny górnej Wisły wyznacza brzeg Pogórza Śląskiego, zachodnią granicę stanowi dział wodny Wisły i Odry, od wschodu sąsiaduje z Bramą Krakowską a od północy z krawędzią lessowej Wysoczyzny Pszczyńskiej.

METODY BADŃ

Badaniami zostało objęte jedno z dużych zakoli górnej Wisły, całkowicie wypełnio- ne osadami, położone po lewej stronie rzeki w okolicach miejscowości Grzawa. O zasięgu tego dawnego zakola rzeki informuje krawędź podcięcia Wysoczyzny Pszczyńskiej o łukowym przebiegu. O wyborze tego obszaru zadecydowało kilka przesłanek, m.in. stosunkowo łatwy do- stęp do terenu badań. Analizowane zakole jest wypełnione osadami, jest całkowicie suche, a inne położone w niedalekiej odległości są zabagnione lub znajdują się na terenie zabudo- wanym. Analizowane zakole stanowi ślad po wielkim meandrze, które dotąd nie stanowiło obiektu badań. Inne podobne zakole w tym odcinku Wisły zostało zbadane w pobliżu Bieru- nia Nowego (Klimek, 1995). W czasie badań zwrócono szczególną uwagę na następujące problemy: • zmiany środowiska przyrodniczego doliny górnej Wisły w ciągu ostatnich 12 tys. lat (na podstawie literatury), • zróżnicowanie cech strukturalnych osadów wypełniających paleokoryto, • zmiany warunków sedymentacji osadów wypełniających badany paleomeander w różnych okresach holocenu (na podstawie analizy laboratoryjnej osadów), • rekonstrukcję ukształtowania paleomeandru wskazujące na charakter koryta górnej Wisły na przełomie Vistulianu i holocenu.

WYPEŁNIENIE PALEOKORYTA

W pięciu liniach profilowych, biegnących promieniści przez wybrany paleomeander wykonano łącznie 28 wierceń. Odcinek A–B reprezentowany jest przez 5 profili wiertniczych, gdzie maksymalna głę- bokość wierceń wynosiła 2,7 m. Odcinek B–C to również 5 profili wiertniczych, gdzie mak- symalna głębokość wynosiła już 3,7 m. W obrębie tego profilu na głębokości od 2,2 m do 3,6 m zalega warstwa torfu. Odcinek B–D reprezentowany jest przez największą liczbę punktów z wierceniami (7), maksymalna głębokość wierceń na tym odcinku wynosiła 2,8 m, a torf zalega na głębokości od 1,3 do 2,4 m. Odcinek B–E to kolejne 6 punktów wier- ceń, gdzie maksymalna głębokość wynosiła 3,4 m. Na tym odcinku natrafiono na torf w 2 punktach: IV – na głębokości 1,3–2,2 m oraz w V – na głębokości 1,4–2,6 m. Odcinek B–F to 5 punktów wierceń (maksymalna głębokość – 2,2 m). W tym odcinku natrafiono na silnie zailony torf, którego najgrubszą warstwę (głębokość 0,4–1,4 m) stwierdzono w punkcie II. W profilu A–B sondowanie zostało wykonane w 5 punktach (rys. 1). Każdy z punk- tów został przewiercony do różnej głębokości, średnio do 2,0 m. Od wierzchniej warstwy do około 0,6 m zalega materiał piaszczysto – ilasty. Od 0,8 m występuje warstwa silnie zailone- go torfu (w punkcie III jest ona najbardziej cienka, zaledwie 0,2 m). W pozostałych punk- tach osiąga miąższość 0,4 m. Na głębokości około 1,2 pojawia się muł organiczny, który zalega do głębokości 2,0 m (w punkcie III do 2,5 m). Na głębokości około 2,0 m znajduje się warstwa drobnoziarnistego piasku. Najgłębsze miejsce w analizowanym profilu znajduje się w punkcie III, gdzie piasek „pojawia” się na głębokości 2,7 m.

Rys. 1. Punkty sondowania. Fig. 1. Points of sounding. Profil B–C jest kontynuacją profilu A–B, gdzie znajduje się kolejnych 5 punktów sondowania osadów (rys. 1). Charakteryzują się one większym zróżnicowaniem uziarnie- nia. W punkcie III zalega warstwa torfu (gł. od 2,2 m do 3,5 m), silnie zailony torf „pojawia” się na głębokości 1,4 i osiąga miąższość ok. 0,2 m. W pozostałych punktach sondowań brak jest omawianego osadu. Na głębokości około 1,0 m zalega warstwa mułu organicznego, który w punktach II–IV osiąga 1,2 m miąższości. W punkcie I piasek „pojawia” się już na głęboko- ści 1,4 m. W miejscu zalegania 1,5 m warstwy torfu (punkt III), piasek występuje na głębo- kości 3,5 m. Jest to najgłębsze miejsce dawnego koryta rzeki. Profil B–D przylega prostopadle do profilu poprzecznego, znajduje się w nim 7 punk- tów sondowania (rys. 1). Materiał piaszczysto – ilasty zalega do głębokości około 0,9 m, gdzie osad wraz z głębokością staje się coraz drobniejszy. Warstwa silnie zailonego torfu wystę puje we wszystkich punktach i osiąga zbliżoną grubość (około 0,4 m). W punkcie V zalega warstwa torfu o dużej miąższości (około 1,1 m). W punktach I–IV warstwa mułu organicznego jest stosunkowo cienka (około 0,3 m), w pozostałych punktach miąższość tego osadu wyno- si 1,2 m. W punktach I–IV piasek pojawia się na głębokości 1,2–1,3 m, a punktach V–VII głębiej (2,0–2,5 m). Profil B–E przylega skośnie do profilu B–D, gdzie wykonano 6 odwiertów (rys. 1). Materiał piaszczysto – ilasty w trzech punktach (IV–VI) zalega do głębokości 0,4–0,5 m, a w punktach I i II jego miąższość osiąga 1,0 m. Silnie zailony torf występuje w punktach sondowania IV–VI, gdzie osiąga miąższość 0,6 m. W punktach IV i V występuje torf, który zalega na głębokości 1,3–2,6 m. Muł organiczny występuje w całym profilu, pojawia się on na głębokości 0,7–1,0 m i zalega do głębokości 3,3 m. Z kolei piasek pojawia się na głęboko- ści 1,3–3,3 m. Punkt sondowania V stanowi najgłębsze miejsce w tym profilu. W profilu B–F wykonano sondowania w pięciu punktach, średnio do około 2,0 m głę- bokości (rys. 1). Materiał piaszczysto – ilasty zalega do głębokości 0,4 m. Silnie zailony torf w poszczególnych punktach występuje do różnej głębokości, maksymalnie do 1,4 m. Muł organiczny największą miąższość osiąga w punkcie V (od 0,6 do 2,1 m), w pozostałych punktach średnio do około 1,2 m. W analizowanym profilu nie stwierdzono torfu. Piasek „pojawia” się na głębokości od 0,1–2,3 m.

PRÓBA ODTWORZENIA PRZEBIEGU ZMIAN W WYPEŁNIENIU PALEOMEANDRA OSADAMI

Wyniki badań współczesnych procesów fluwialnych dostarczają nowych informacji do analizy paleogeograficznej osadów wypełniających dawne koryta rzek. W szczegółowych badaniach ważne jest „wykrywanie” i interpretacja praw, które „rządzą” procesami fluwial- nymi i rozwojem koryta rzeki. Ważne jest zrozumienie współzależności pomiędzy czynnika- mi, które mają decydujący wpływ na charakter tych procesów. Analiza cech granulometrycznych aluwiów wypełniających paleokoryta wykorzysty- wana jest przede wszystkim w celu zinterpretowania faz wzrostu aktywności procesów flu- wialnych oraz ich klimatycznych i antropogenicznych uwarunkowań. Narastanie materii organicznej na mineralnych aluwiach zachodzi w okresach „spokoju” w działalności proce- sów fluwialnych, kiedy częstotliwość dużych wezbrań jest niewielka. Z kolei szybka akumu- lacja materiału piaszczysto – mułowego na równinie zalewowej i w odciętych korytach rzek wskazuje na zwiększoną częstotliwość powodzi. Ogólną cechą osadów pozakorytowych, w tym osadów wypełniających odcięte frag- menty koryt rzek, jest mniejsza średnica ziaren oraz ciemniejsza barwa (większa zawartość materii organicznej) w porównaniu z osadami korytowymi (Gradziński, 1973). Analizowane paleokoryto wykazuje stosunkowo duże zróżnicowanie wypełniają- cych je osadów i ich miąższości. W spągu osadów wypełniających paleokoryto zalega warstwa piasków średnio- i gruboziarnistych. Dominuje w nich frakcja 0,1–0,25 mm, która stanowi 40% całości osadów tworzących opisywaną warstwę. Osady te należy interpretować jako formacje facji korytowej. Na niej w niektórych fragmentach paleokoryta zalega warstwa torfu o grubości do 1,3 m. Najczęściej na osadach facji korytowej zalega gruba do 1,7 m warstwa mułków bogatych w substancję organiczną, w których przeważa materiał o średnicy poniżej 0,02 mm (do 35%). W tej warstwie występują przewarstwienia czystego torfu o grubości do 1,2 m. Torf najczęściej zalega na przemian z mułkami, nie tworzy on jednolitej warstwy lecz soczewy tkwiące w seriach mułu. Wyżej, na mułach lub czystym torfie leży cienka warstwa zailonego torfu. Przypowierzchniową warstwę tworzy warstwa mineralna, na ogół dwudzielna. Można na tej podstawie wnioskować o zmianach środowiska sedymentacji w obrębie odciętego zakola rzeki, które uległo wypłycaniu a później całkowitemu zamuleniu. Stwierdzona grubość osadów wypełniających zakole osiąga 3,5 m, z czego na naj- młodsze mady mineralne przypada maksymalnie 1,0 m. Spośród warstw osadów o dużej zawartości substancji organicznej największą grubość osiągają mułki organiczne (do 1.7 m). Łączna grubość torfu czystego, torfu zailonego i mułków organicznych osiąga 2,9 m. Tak duże różnice w grubości osadów o dużej zawartości substancji organicznej i osadów mineral- nych wskazują, że akumulacja tych pierwszych musiała trwać znacznie dłużej lub tempo akumulacji warstwy mineralnej było bardzo powolne. Badane osady nie zostały wydatowane a o czasie akumulacji poszczególnych warstw można wnioskować pośrednio, biorąc pod uwa- gę informacje z literatury. Odcięcie zakola nastąpiło podczas fazy wielkiego meandrowania rzeki. Najstarsze osady zakumulowane w odciętym zakolu to 1,3 m warstwa czystego torfu występująca tylko nad najgłębszym miejscem. Nad tym osadami zalegają mułki organiczne o charakterze gytii o dużej grubości, lokalnie przewarstwione soczewkami czystego torfu. Taka sekwencja osadów organicznych wskazuje, że w odciętym zakolu z wodą stojącą następowała powolna i spo- kojna sedymentacja cząstek organicznych. Znaczna zawartość cząstek mineralnych w tych osadach wskazuje na okresowe wlewanie się wód rocznych do zakola z pobliskiego koryta Wisły. Poziom koryta musiał ulegać na ogół pogłębianiu podczas fazy przechodzenia rzeki z dużych do małych meandrów. Te pierwsze wahania poziomu koryta pociągnęły za sobą wahania poziomu wód gruntowych w dnie doliny. W efekcie stale napełniane wodą zakole rzeki prawdopodobnie było w krótkich okresach częściowo pozbawione wody. Wtedy na warstwie gytii rozwijały się torfowiska. Minimalna zawartość substancji mineralnych w tych torfach potwierdza tezę o pogłębionym w tym okresie korycie Wisły. Koryto nie było jed- nak zbyt głębokie, gdyż wylewanie się wód rzecznych na równinę zalewową zachodziło dość często. Prawie na całym obszarze zakola zalega raczej cienka, maksymalnie do 1,0 m grubości warstwa zailonego torfu. Podczas akumulacji torfu zakole musiało już być wypełnione osa- dami, głównie gytią. Torf narastał, gdy powierzchnia fosylnego już zakola Wisły była pozbawiona wody, ale była nadal bardzo wilgotna. Duże zailenie torfu sugeruje o częstym zatapianiu wodami powodziowymi zakola. Na tym etapie wypełniania zakola osadami obszar ten mógł być już porośnięty drzewami. Wcześniej, w końcowym okresie akumulacji gytii drzewa porastały strefą brzegową. O tym, że tak było dowodzą fragmenty pni drzew znalezione podczas wierceń w kilku profilach w stropowej części mułków organicznych. Granica między zailonym torfem a nadległą warstwą mineralnych mad jest ostra. Mo- ment końcowy narastania torfu nie został ustalony. Sytuacja ta mogła mieć miejsce podczas nasilania się częstotliwości powodzi podczas ostatnich 2–3 tys. lat. Częste przykrywanie torfów nawet cienkimi warstwami osadów ilasto – pylastych zahamowało rozwój osadów mineral- nych. Grubość tej warstwy osadów mineralnych nie jest duża. Należy mieć jednak na uwadze fakt, że obszar badanego zakola rzeki już wtedy miał położenie depresyjne w stosunku do brzegów Wisły i był od nich znacznie oddalony. Pełnił więc on rolę basenu sedymentacyj- nego (dekantacyjnego), w którym osadzały się cienkie warstewki najdrobniejszego materiału. Osady mineralne mają na ogół budowę dwudzielną, górna warstwa jest bardziej gruboziarnista. Zwiększanie się grubości ziaren ku powierzchni terenu musiało być efektem wzrostu częstotliwości bardzo dużych powodzi, podczas których mogły osadzać się grubsze ziarna, pokrywające cały obszar równiny zalewowej. Ta górna warstwa osadów mineralnych najprawdopodobniej została zakumulowana już w czasach historycznych. Nasilenie tego procesu nastąpić musiało w ostatnich 500 latach, kiedy doszło do dużego wylesienia Beski- dów i rolniczej kolonizacji tego obszaru. W osadach, które budują dno badanego zakola dominuje frakcja piasków gruboziarni- stych i średnioziarnistych. Przeciętna wielkość ziaren waha się w granicach 4,25–8,58 phi, a odchylenie standardowe wynosi 1,71–3,14 phi. Na nich spoczywają osady wypełniające martwe odcięte koryto. Są to muły organiczne z fragmentami pni drzew. Wypełnienie starorzecza rozpoczynają mułki piaszczyste przewarstwione mułkami zawierającymi już substancję organiczną (32%) a wyżej spoczywają mułki pylaste z 35% zawartością materii organicznej. Serie organiczną rozpoczynają mułki torfiaste zawierające 8,6% substancji organicznej, przewarstwione zailonymi torfami (10,3% zawartości materii organicznej). Miąższość tej warstwy dochodzi do 1,0 m. W warstwie torfów o miąższości dochodzącej do 1,2 m zawartość materii organicznej przekracza 80%. Torfy niezailone należy wiązać z fazą mniejszej aktywności rzeki a stropowe zailone torfy z kolejnym wzrostem częstotliwości powodzi. Czasami torfy podścielane są mułkami pylastymi i ilastymi, a w obrębie odsypów mułkami piaszczystymi. Wypełnienie zakola tworzą mułki drobnoziarniste i bardzo drobnoziarniste (Mz = 6,0– 8,0), źle wysortowane (δ = 3,0). W obrębie ich można wydzielić dwa poziomy: dolny poziom to mułki drobnoziarniste, które ku górze przechodzą w mułki średnioziarniste, wyraźnie bar- dziej zapiaszczone (powyżej 40 %) o miąższości około 0,4 m. Osady te mogły być skła- dowane w okresie, gdy starorzecze znajdowało się blisko funkcjonującego koryta i występo- wały okresowe przypływy wody. Wyżej zalegają mułki bardzo drobnoziarniste, ilaste (45–50 %) o miąższości 0,4 m. Osady te mogły być składane w okresie o mniejszej ilości powodzi lub w okresie znacznego oddalenia od czynnego koryta. Górną część stanowią ponownie mułki drobnoziarniste, bardziej zapiaszczone świadczące o wzmożeniu powodzi w okresie ich osadzania. Występowanie w powierzchniowej warstwie pylasto – piaszczystych mad należy wią- zać z okresem działalności człowieka. Na mułkach w niektórych obszarach paleokoryta leży warstwa torfu zailonego o bar- dzo zróżnicowanej grubości (0,2–1,2 m). W tym etapie rozwoju paleokoryto było znacznie wypełnione osadami i pozbawione wody, wtedy podlegało ono zatorfianiu. Jednak zwięk- szona częstotliwość powodzi powodowała osadzanie materiału ilastego i pylastego, stąd znaczne zailenie torfu. Duże wypełnienie osadami paleomeandra i dodatkowo pogłębienie głównego koryta rzeki (niższy poziom wody gruntowej), było przyczyną braku wody w paleokorycie. Dlatego na tym etapie jego rozwoju mułki już się nie osadzały. Czas stagno- wania wód powierzchniowych w paleokorycie był krótkotrwały i wiązał się tylko z wiel- kimi powodziami. Najstarszą część osadów wypełniających paleokoryto stanowi warstwa mineralnych drob- noziarnistych osadów powodziowych, która przykrywa cały obszar paleokoryta i osiąga gru- bość do 1,0 m. Jest ona dwudzielna. Dolna warstwa o maksymalnej grubości 0,8 m jest bardziej drobnoziarnista, górna warstwa o grubości 0,1–0,2 m ma grubsze ziarna. Została ona zakumu- lowana podczas zwiększania się częstotliwości powodzi, najpierw podczas powolnego wyle- siania dorzecza Wisły, a później podczas szybkiego wylesiania i zmian klimatu w czasie Małej Epoki Lodowej LITERATURA FALKOWSKI E., 1975: Variability of channel processes of lowland rivers in Poland and changes of the valley floors during the holocene. Biuletyn Geologiczny. Vol. 19, Warszawa. FLOREK W., 1978: Próba analizy zmian cech geometrycznych meandrów współczesnych i kopalnych na przykładzie dolnego Bobru. Przegląd Geograficzny. Vol. 50, z. 4. KLIMEK K. (red), 1993: Antropogeniczne aluwia Przemszy i Wisły Śląskiej. Georama 1. Sosnowiec. KONDRACKI J., 1978: Regiony fizycznogeograficzne Polski. PWN, Warszawa. ŁAJCZAK A., 1998: Badania geomorfologiczne i hydrologiczne w dolinie Nidy. Inst. Ochrony Przyrody, PAN, Kraków. STARKEL L., 1991: Przemiany środowiska geograficznego Polski w 18 tys. lat. Czasopismo Geograficzne. Vol. 62, z. 3, Wrocław.

Anna Wójcik

CHARAKTERISTIC OF DEPOSITS FILLING PALAEOCHANNEL OF THE VISTULA RIVER IN THE LOCALITY GRZAWA IN OŚWIĘCIM BASIN Summary The analysis of deposits filling the Vistula river palaeochannel was based on information obtained from 28 drill points. The analysis of granulometric properties of alluvia allowed determining the way and the direction of course of fluvial processes, which influenced the formation of the palaeochannel. The course of depth borders of distinguished deposit facies gives a certain view on character and direction of fluvial processes in the palaeochannel investigated. It is located under the edge of loess high plain, a long way from the active channel.

PRELEKCJE

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 127-130

Marzena KOSZEK Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

PRZYRODA WYSP ARCHIPELAGU ERTHOLMENE

WSTĘP

Około 10 km na północny wschód od Bornholmu leży grupa skalistych wysepek znaj- dujących się pod duńską jurysdykcją. W skład archipelagu Ertholmene, zwanego potocznie od największej wyspy Christianso wchodzi sześć małych wysp, które otoczone są przez groź- ne rafy ukryte tuż pod powierzchnią wody, bądź ledwo wystające z wody. Ludność zamiesz- kuje tylko dwie wyspy – Christianso i Frederikso, połączone ze sobą zwodzonym mostem. Wyspy te dzieli cieśnina o przebiegu południkowym, która w najwęższym miejscu ma zaled- wie 38 m szerokości. Pozostałe wyspy archipelagu to położona na północny zachód Gæsholm, która w całości jest rezerwatem ptaków oraz maleńka wyspa Tat, a także Vester Skaar usytu- owana na zachód od Frederikso i Öster Skaar znajdująca się na wschód od Christianso. Archipelag mieści się na podłużnym podmorskim wzniesieniu, który stanowi część prastarego grzbietu górskiego zbudowanego z granitu i gnejsów. Wyspy modelowane były przez masy lodowca, o czym świadczą zaokrąglenia skał i spiralne bruzdy wskazujące kieru- nek przesuwania się lodowca. Późniejsza erozja to efekt zmiennych warunków klimatycznych oraz bezpośredniego oddziaływania morza. Specyficzne położenie archipelagu Ertholmene w znaczący sposób wpływa na kli- mat wysp. Energia słoneczna magazynowana w miesiącach letnich przez ogromne masy wody morskiej powoduje łagodne i ciepłe jesienie, natomiast w czasie ostrych zim utrzymują się niskie temperatury aż do późnej wiosny. W okresie letnim wyspy mają największą w Danii liczbę godzin ze słoneczną pogodą. Warstwa glebowa na Ertholmene w większości miejsc jest bardzo cienka, gdyż została tutaj nawieziona. Obecnie gleba tworzy się w wyniku erozji skał i próchnienia obumarłych części roślin. Najgłębsza warstwa ziemi jest w środkowej części wyspy i tam też rozwinęły się małe gaje wierzb, topili, buków, olch, jesionów i klonów. Pomiędzy skałami, w zagłębieniach rosną krzewy cierniste, wśród których najliczniejsze są krzaki bluszczu, ale także dzikiej róży, tarniny, czeremchy, bzu, jeżyny i śnieguliczki. W cieniu murów fortyfikacyjnych wystę- puje roślinność południowoeuropejska reprezentowana przez drzewa figowe i morwowe. Na gołych skałach i w miejscach o bardzo cienkiej pokrywie glebowej występują połacie roślin dobrze znoszące suszę. Darnie roślin skalnych umiejętnie wykorzystują każdą kroplę wody i gdy tylko spadnie deszcz pęcznieją i rosną w oczach. Ekosystem na Ertholmene jest narażo- ny na trudne warunki klimatyczne. Długotrwałe susze czy sztormy stanowią poważne zagro- żenie dla roślinności porastającej archipelag. Brak opadów w miesiącach letnich powoduje obniżanie się lustra wody w zbiornikach wodnych, dlatego też w wyjątkowo suche lata zdarza się, że woda w ogóle zanika. W tej sytuacji woda do picia dowożona jest na wyspę łodzią pocztową, jednakże nie starcza jej już dla roślin. W krańcowych sytuacjach, mieszkań cy do podlewania roślin, przez krótki okres czasu, używają wody morskiej, gdyż procent zaso- lenia wody wokół wysp jest niewielki (0,8‰). Po długim okresie suszy drzewa są osłabione i tracą liście już w sierpniu. Mimo, że Christianso i Frederikso są tak małe, spotyka się tu za- skakująco dużą ilość biotopów. Występują tu zarówno nadbrzeżne łąki, bagna i stawy jak również wysuszone słońcem obszary skaliste, cieniste wąwozy i poszycie leśne. Fauna Ertholmene zdominowana jest przez ptactwo. Szczególnie bogato reprezento- wane są białe mewy, których jest tutaj kilka rodzajów. Najwięcej jest mew srebrzystych z charakterystyczną czerwoną plamką na czubku żółtego nosa. Licznie występuje także kaczka edredonowa, która lubiana jest z powodu spokojnej i pełnej ufności natury i została narodowym ptakiem wysp. Na Christianso i Frederikso gniazda ma około 2500 samic tych kaczek. Z uwagi na brak drapieżników na wyspie, wspomniane ptactwo zakłada gniazda tuż przy murach domów czy blisko ruchliwych ścieżek. Szarobrunatny kolor upierzenia samic powoduje, że wtapiają się one w krajobraz. Znaczna ilość oczek wodnych i małych stawów stwarza dogodne warunki do bogatego występowania płazów – żyją tutaj ropuchy, żaby bru- natne, żabki zielone i rzekotki oraz małe salamandry wodne. Na wyspach brak jest takich szkodników jak myszy i szczury. Wytępiono je ze względu na otwarte zbiorniki wodne, które z łatwością mogłyby zostać zanieczyszczone. Jedynym dziko żyjącym ssakiem jest przy- wieziony na wyspy jeż. Stali mieszkańcy mogą hodować kury, gęsi, kaczki i króliki, lecz tylko pod warunkiem, że klatki tych zwierząt są zamknięte, a wybiegi szczelnie ogrodzone. Przez wiele lat wyspy nie nadawały się do zasiedlenia przez ludzi z powodu braku słodkiej wody. Jedynie w porze letniej bornholmscy rybacy zatrzymywali się tu podczas połowów śledzi. Sytuacja zmieniała się wraz z wybuchem wojny pomiędzy Danią i Szwe- cją 300 lat temu, gdy Ertholmene stała się ważnym punktem strategicznym. Naturalny port pomiędzy Christianso i Frederikso dał początek bazie marynarki wojennej – Twierdzy Christianso. Prace rozpoczęto od obsypania nagich skał wysp urodzajną ziemią dowożoną kutrami rybackimi. Rozwijająca się na niej roślinność zmieniła krajobraz i umożliwiła zasiedlenie. Fortyfikację rozpoczął król duński Chrystian V. W 1684 roku na wyspy przy- było 450 mężczyzn, którzy przystąpili do wznoszenia twierdzy. Do budowy baszt i murów, wykorzystano granit wydobywany z miejscowych kamieniołomów. Pozostałe materiały budowlane dowożono. Jako pierwsza powstała Duża Wieża na Christianso, a następnie Mała Wieża na Frederikso. Na obydwu wyspach od strony otwartego morza wzniesiono mury obronne z basztami. W pobliżu portu usytuowano koszary, które w późniejszym okresie prze- budowano na mieszkania. Obie wyspy połączono mostem pontonowym. Począwszy od 1725 roku twierdzę wykorzystywano jako miejsce zesłania więźniów, gdyż ucieczkę z tego miejsca uznano za niemożliwą. Archipelag nazywano wówczas „Diabelskimi Wyspami”. Zesłańców wykorzystywano do prac przy pozyskiwania granitu na rozbudowującą się twierdzę i kończo- ne mury fortyfikacji. Epidemie cholery i dżumy, które wybuchały na wyspach w 1855 i 1886 roku spowodowały, że stacjonujący tu garnizon wojskowy opuścił twierdzę, a więźniowie i dozorcy zmarli. Z czasem w Dużej Wieży wybudowano pierwszą w Danii zwierciadłową latarnię morską, a wojskowa twierdza przekształciła się w małą społeczność skupioną wokół portu, w którym panował ożywiony ruch. Zawijały tutaj zarówno statki handlowe, jak i statki wojskowe szukające schronienia przez sztormem. Dziś niewielka społeczność Christianso liczy sobie 111 mieszkańców (2002 rok), a w głównej mierze stanowią ją byli żołnierze z rodzinami. Christianso, choć jest placówką cywilną nie podlega pod żadną gminę czy powiat, lecz bezpośrednio pod Ministerstwo Obro- ny. Z tego względu mieszkańcy płacą tylko podatki na rzecz państwa, mieszkania wynajmują od Ministerstwa Obrony i głosują tylko w wyborach do parlamentu. Najwyższą władzę na Christianso sprawuje wybierany przez Ministerstwo Obrony administrator wyspy, który kieruje jej bieżącymi sprawami i pilnuje porządku. Łącznikiem pomiędzy administratorem a społecznością jest wybierana przez tych ostatnich Rada Wyspy. Rada jest organem doradczym w sprawach ogółu, wysuwa propozycje i przyjmuje informacje. Cała wyspa jest uznana za rezerwat przyrody chroniony w ramach konwencji ramsar- skiej. Wszystkie zabytki objęto ochroną, zabraniając jednocześnie budowy nowych budyn- ków. Codzienne życie na Christianso nie należy, zatem do łatwych. Pierwsze problemy poja- wiają się z wodą pitną, która na wyspie jest dobrem deficytowym. Zbierana jest w otwar- tych studniach będących pozostałością po starych kamieniołomach granitu. Ze wzglądu na otwarte zbiorniki wodne na wyspie obowiązuje całkowity zakaz obecności psów i kotów. W wyjątkowo suche lata, kiedy poziom wody w zbiornikach drastycznie się obniża woda pitna dowożona jest łodzią na wyspę. W celach oszczędnościowych w toaletach wykorzystuje się wodę morską, a pod prysznicem wodę chłodzącą agregaty. Christianso posiada sieć wodociągową i własną elektrownie, w której produkuje się energię przy pomocy agregatu prądotwórczego, dzięki której mieszkańcy mają prąd i działają światła nawigacyjne w porcie. Christianso i Frederikso są na tyle małe, że mieszkańcy poruszają się pieszo lub na ro- werach. Ze wzglądu na charakter zabudowy nie ma mowy o żadnych samochodach. Najważ- niejszym połączeniem ze stałym lądem jest uzależniony od pogody i wiatrów transport mor- ski. W półroczu zimowym jedyne połączenie z Bornholmem zapewnia łódź pocztowa, która oprócz poczty przywozi także najpotrzebniejsze towary, a zabiera ze sobą połowy rybaków. Załatwianie przez mieszkańców jakichkolwiek spraw na Bornholmie wymaga przynajmniej dwudniowej wyprawy. Na Christianso znajduje się ośmioklasowa szkoła. Dalszą edukacje pobierają w innych szkołach Danii. W miejscowym kościele nabożeństwa odprawiane są raz na dwa tygodnie, ponieważ pastor zmuszony jest dzielić swoje obowiązki pomiędzy kilkoma miejscowościami. Mieszkańcy Christianso mają własnego lekarza, a z ich inicjatywy powstał także gabinet dentystyczny przyjmujący pacjentów trzy razy do roku. W sklepie spożywczym oprócz arty- kułów żywnościowych można kupić przedmioty codziennego użytku. Biblioteka sprowadza na wyspę książki i czasopisma. Trzecia, co do wielkości wyspa archipelagu – Græsholmen, w odróżnieniu do Chri- stianso i Frederikso nigdy nie była zamieszkana. Przez krótki okres czasu, kiedy archipelag nawiedziła epidemia dżumy wyspa służyła jako miejscowy cmentarz. Później również na bardzo krótko wybudowano tu punkt obronny zwany Szańcem Gwieździstym, po którym do dziś widoczne są resztki budowli. Dawniej Græsholmen (Ostrów Traw), jak sama nazwa wskazuje była porośnięta trawą. Aktualnie, przez długi okres czasu wyspa jest prawie nieporośnięta żadną roślinnością. Spowodowane jest to ogromnymi ilościami ptasich odcho- dów, które wypalają wszelką roślinność. Skalista wyspa w całości pokryta jest ptasim gu- anem. Jedynie w deszczowe lata rozwijają się połacie trawy. Pobyt na Græsholmen jest za- broniony ze względu na ścisłą ochronę i uznanie wyspy za rezerwat ornitologiczny. Sprzy- jające warunki na wyspie spowodowały bardzo szybki przyrost liczby mew srebrzystych. Obecnie gniazduje ich tu około 10 tys. Na Græsholmen żyje także wypierana prze mewę srebrzystą mewa żółtonoga z czarnym upierzeniem skrzydeł. Obecnie na wyspie znajduje się już tylko 7 gniazd tego ptaka. Bardzo podobna do mewy żółtookiej, lecz trochę większa i o różowym zabarwieniu nóg jest mewa siodłata, która w rezerwacie ma 10 gniazd. Græs- holmen jest jedynym obszarem w Danii, na którym gniazdują alki (700 par) i nurzyki (2000 par). Te morskie ptaki cały rok spędzają na otwartym morzu, a na ląd wychodzą tylko wiosną w celu złożenia jaj (składają tylko po jednym jaju) i wychowania młodych. Wszyst- kie ptaki, zarówno osiadłe jak i przelotne, żyjące na Græsholmen są objęte obszernym pro- gramem badawczym. Ornitolodzy z Państwowego Zarządu Lasów i Zasobów Przyrody w Danii w ramach badań migracji ptaków zaobrączkowali znaczną część ptactwa przelatujące- go nad Bałtykiem, a zatrzymującego się na wyspach archipelagu w poszukiwaniu pożywie- nia, odpoczynku i regeneracji sił. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 131-135

Marta KUKIEŁKA Łukasz PIEŃKOWSKI Studenckie Koło Naukowe Geografów AŚ Kielce

CHARAKTERYSTYKA POJEZIERZA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

WSTĘP

Pojezierze Świętokrzyskie to pojęcie funkcjonujące w literaturze od niedawna, wpro- wadzone zostało przez pracowników Instytutu Geografii Akademii Świętokrzyskiej – B. Jaśkowskiego i R. Sołtysika w 2000 roku. Badania prowadzone w Regionie Świętokrzyskim wykazały, że nie jest on, jak dotychczas sądzono pozbawiony naturalnych zbiorników jezior- nych. Jeziora te nie zostały także wyróżnione przez A. Choińskiego w Katalogu jezior pol- skich (1995). Większe skupiska jezior Pojezierza Świętokrzyskiego zlokalizowane są w okolicach Wło-szczowy, Gnieździsk, Rykoszyna, Mniowa oraz na obszarze pomiędzy Iłżą, Stara- chowicami a Ostrowcem Świętokrzyskim. Tak znaczna ilość naturalnych zbiorników wodnych na tym terenie upoważniła B. Jaśkowskiego i R. Sołtysika (2000) do nazwania obszaru Pojezie- rzem Świętokrzyskim. Pojęcie to nie może jednak funkcjonować w sensie regionalnym, lecz jako nazwa obszaru występowania jezior jednolitej genezy. Warunki do powstania jezior w Regionie Świętokrzyskim zaistniały u schyłku plejsto- cenu. Wtedy to w warunkach mroźnej pustyni peryglacjalnej, procesy deflacyjne doprowa- dziły do powstania bezodpływowych obniżeń. Podczas późnovistuliańskiego cyklu wydmo- twórczego utworzone zostały wydmy i zespoły wydm oraz często towarzyszące im niecki deflacyjne. W holocenie na skutek podniesienia się poziomu wód gruntowych i zasilania powierzchniowego w nieckach powstały zbiorniki jeziorne (Jaśkowski, Sołtysik, 2000). Jeziora pod względem genetycznym zostały zaliczone to typu jezior eolicznych, wyróż- niono ponadto dwa podtypy: jeziora skoncentrowane w misach deflacyjnych oraz jeziora zapo- rowe (śródwydmowe) powstałe wskutek przegrodzenia przez wydmy starszych plejstoceń- skich dolin. Jeziora przeważnie są otoczone torfowiskami, a znajdujące się w niewielkiej odległo- ści od nich wydmy porastają lasy sosnowe. Tworzą wraz z przyległymi obszarami ekosystemy wodno-torfowiskowo-wydmowe. Pospolicie na obszarze tym występują następujące rośliny: rosiczka okrągłolistna, wełnianka pochwowata, mech torfowiec, grzybień biały, czermień błotna, arnika górska, liczydło górskie, omieg górski a ponadto sosna, brzoza, jodła, buk, modrzew pol-ski, świerk natomiast w mniejszym stopniu cis, jesion, wiąz, jawor i grab. Na obszarze tym stwierdzono ślady bytowania żurawi, kaczek, gęsi, łabędzi, bocianów i pta- ków drapieżnych (Jaśkowski, Sołtysik, 2003). Do charakterystyki wybrano 5 przykładowych zbiorników jeziornych: • Jezioro Elżbiety koło Michalej Góry, • Jezioro Ruda w okolicy Rudy Zajączkowskiej, • Jezioro Zorawski Ług koło Gnieździsk, • Jezioro Ług w Zaborowicach koło Mniowa, • Jeziora kompleksu Żabiniec koło Łopuszna.

JEZIORO ELŻBIETY

Jezioro Elżbiety (fot. 1) położone jest koło Michalej Góry, jest to zbiornik niewielkiej powierzchni (1,35 ha) i głębokości (1,75 m). Pod względem genetycznym zaliczony jest do jezior eolicznych zajmujących niecki deflacyjne. Jezioro jest obecnie w starczej fazie rozwo- ju, prawie 57% powierzchni całej misy jeziornej uległo zarośnięciu. Proces sukcesji roślinno- ści postępuje tu strefowo ku środkowi jeziora. Po II wojnie światowej jezioro zostało zamie- nione w staw hodowlany, jednak nie zatraciło swojego naturalnego charakteru. Głównym rodzajem zasilania jeziora są wody opadowe i roztopowe. Powoduje to duże wahania po- ziomu wody, największe po wiosennych roztopach i ulewnych deszczach (Biernat, Sobiesz- czański, 2003).

JEZIORO RUDA

Jezioro Ruda (fot. 2) położone jest w okolicy miejscowości Ruda Zajączkowska. Jest to jezioro zajmujące także niewielką powierzchnię, bo 2,06 ha, głębokość maksymalna wynosi 1,08 m. Pod względem genetycznym Jezioro Ruda zaliczono do typu jezior eolicz- nych zajmujących niecki deflacyjne. Jezioro jest w zaawansowanym stadium zaniku obecnie aż 65,5% powierzchni misy jeziornej pokryte jest roślinnością. W przyszłości proces postę- pującego zarastania jeziora doprowadzić może do jego zaniku i powstania równiny akumula- cji biogenicznej (Biernat, Gwiazda, 2003).

JEZIORO ZORAWSKI ŁUG

Jezioro Zorawski Ług (fot. 3) jest zlokalizowane we wsi Gnieździska. Pod wzglę- dem genetycznym zostało zaliczone do typu jezior eolicznych w niecce deflacyjnej. Niecka ta ma dużą powierzchnię (około 25 ha) i niewyrównane dno, jej największe obniżenie zajmuje jezioro Zorawski Ług – płytki zbiornik wodny o niewielkiej, zmiennej powierzchni. Pojem- ność jeziora zwiększa się po wiosennych roztopach i intensywnych opadach, natomiast latem w okresach długotrwałej suszy zbiornik częściowo wysycha (Jaśkowski, Sołtysik, 2003).

JEZIORO W ZABOROWICACH KOŁO MNIOWA

Jest to jezioro zlokalizowane w niecce deflacyjnej. Ma niewielką powierzchnię i głębokość, a stany wody zależą przede wszystkim od ilości opadów, podczas długotrwałej suszy jezioro częściowo wysycha. Obecnie dużym zagrożeniem dla istnienia jeziora jest, oprócz pro-cesów zarastania, także istnienie w niewielkiej odległości od zbiornika pia- skowni. wyk. dr R. Sołłtysiktysik

Fot. 1. Jezioro Elżbiety (fot. R. Sołtysik).

wyk. dr R. Sołłtysiktysik

Fot. 2. Jezioro Ruda (fot. R. Sołtysik). wyk. dr R. Sołłtysitysik

Fot. 3. Jezioro Zorawski Ług (fot. R. Sołtysik).

Fot. 4. Zbiornik kompleksu Żabiniec (fot. R. Sołtysik). ZBIORNIKI KOMPLEKSU ŻABINIEC

Opisywany kompleks zlokalizowany jest koło wsi Łopuszno. Złożony jest z 10 róż- nej powierzchni jezior będących pozostałością po jednym znacznie większym zbiorniku. Do krótkiej charakterystyki wybrano dwa przykładowe zbiorniki kompleksu. Ich po- wierzchnia wynosi 0,64 ha w przypadku pierwszego i 0,67 ha w przypadku drugiego jeziora. Głębokość wynosi odpowiednio 1,16 m i 1,14 m. Pod względem genetycznym jeziora zostały zaliczone do typu jezior eolicznych i podtypu jezior zaporowych (śródwydmowych). Wraz z innymi zbiornikami, otaczającym je torfowiskiem i wydmami tworzą kompleks wod- no-torfowiskowo-wyd-mowy (fot. 4).

PODSUMOWANIE

Jeziora Pojezierza Świętokrzyskiego są zbiornikami niewielkiej powierzchni i głęboko- ści. Zasilane są głównie przez wody roztopowe i opadowe, dlatego też charakteryzują się dużymi wahaniami poziomu lustra wody w zależności od pory roku i warunków atmosfe- rycznych. Ze względu na ich usytuowanie w pobliżu siedzib ludzkich, są bardzo podatne na an- tropopresję, są także w wielu przypadkach zdrenowane w celu obniżenia poziomu wód grun- towych. Niektóre zbiorniki osuszono (Jezioro Skałka koło Rykoszyna), a inne natomiast wykorzystywane są jako stawy hodowlane lub lokalne kąpieliska. Występujące na obszarze Pojezierza Świętokrzyskiego rzadkie, prawem chronione gatunki zarówno flory, jak i fauny skłaniają do podjęcia działań zmierzających do objęcia przynajmniej w części ochroną prawną tego obszaru.

LITERATURA BIERNAT T., SOBIESZCZAŃSKI K., 2003: Warunki przyrodniczo – krajobrazowe i parametry morfometryczne Jeziora Elżbiety koło Michalej Góry. [w:] VII Ogólnopolska konferencja limnologiczna nt. Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior, Kiel- ce. BIERNAT T., GWIAZDA P., 2003: Parametry morfometryczne Jeziora Ruda w okolicy Rudy Zajączkowskiej. [w:] VII Ogólnopolska konferencja limnologiczna nt. Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior, Kielce. CHOIŃSKI A., 1995: Katalog jezior Polski. cz. 3: Jeziora Wielkopolsko – Kujawskie i jeziora na południe od linii zasięgu zlodowace- nia bałtyckiego. Wyd. Nauk. UAM, Poznań. JAŚKOWSKI B., SOŁTYSIK R., 2000: Geneza i wiek Pojezierza Świętokrzyskiego oraz walory przyrodniczo – krajobrazowe jego ekosystemów wodno-torfowiskowo-wydmowych [w:] S. Radwan, Z. Lorkiewicz (red.): Problemy ochrony i użytko- wania obszarów wiejskich o dużych walorach przyrodniczych, Wyd. UMCS, Lublin. JAŚKOWSKI B., SOŁTYSIK R., 2003: Geneza i wiek Pojezierza Świętokrzyskiego. [w:] VII Ogólnopolska konferencja limnolo- giczna nt. Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior, Kielce. JAŚKOWSKI B., SOŁTYSIK R., 2003: Jezioro Zorawski Ług i torfowisko na gytiowisku Wielki Ług – problem genezy jezior i ich rozwój w holocenie. [w:] VII Ogólnopolska konferencja limnologiczna nt. Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior, Kielce. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 136-138

Ewelina PODLEWSKA Studenckie Koło Naukowe Geografów AŚ Kielce

JASKINIA RAJ – PERŁA REGIONU ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

Najpiękniejszym i najbardziej znanym miejscem w Górach świętokrzyskich jest Ja- skinia „Raj”. Położona jest w grzbiecie Bolechowickim, na północnym stoku wzgórza Malik (268 m n.p.m.). Leży w odległości ok. 4 km na północny – wschód od Chęcin i ok. 12 km na południowy – zachód od Kielc. Jest ona klasycznym przykładem jaskiń poziomych, cha- rakterystycznych dla obszarów wyżynnych i nizinnych (Leśniak i in., 1995). Odkrycia jaskini dokonali w 1963 roku uczniowie Technikum Geologicznego z Krakowa. Nadali jej nazwę „Raj” dla kontrastu z położoną w pobliskich Gałęzicach jaskinią „Piekło” (Massalski, Garus, 1995). Niektóre fragmenty jaskini odkrył T. Wróblewski (Salka Studentów oraz Korytarz Niedostępny). Jaskinia Raj jest jedną z najciekawszych jaskiń na- ciekowych w Polsce. Powstała ona w wapieniach środkowodewońskich. Rozwój jaskini i jej komór postępował stopniowo, warunkowany systemem spękań i szczelin, obfitością wód opadowych przenikających do skał. Długość jaskini „Raj” wynosi około 240 m, skła- da się ona z trzech ciągów korytarzy połączonych w części północnej komorą. Obecnie udostępnionych do zwiedzania jest 180 m. Jaskinia „ Raj” wyróżnia się wśród innych polskich jaskiń bogactwem form naciekowych, takich jak stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie, z rzadko występującymi w polskich jaskiniach pizolitami, zwanymi perłami jaski- niowymi (Rubinowski, Wróblewski 1986). Spąg korytarzy wypełnia namulisko. W jaskini spotkać można nietoperze, kręgowce (kuna) i bezkręgowce (pająki, ślimaki i muchówki). Temperatura powietrza w wnętrzu jaskini wynosi 5,5 – 5,8ºC (Wiśniewski, 2004). Na dnie jaskini pod skorupą naciekową leży materiał gruzowo – gliniasty i piaszczy- sto – mułowy naniesiony z zewnątrz jaskini. Materiał gruzowo – gliniasty wskazuje na warunki chłodnego i wilgotnego klimatu, zaś osady piaszczysto – mułowe są materiałami klimatu suchego (Mityk, 1995). Jaskinia „Raj” składa się z 5 części: Komory Wstępnej, Komory Złomisk, Sali Kolumnowej, Sali Stalaktytowej oraz Sali Wysokiej (rys. 1). Do wnę- trza jaskini prowadzi sztuczna sztolnia o długości 21 m. Pełni ona rolę śluzy zabezpieczającej mikroklimat jaskini. Tuż za nią znajduje się Komora Wstępna, która łączy trzy ciągi korytarzy jaskini. W górnej części komory znajduje się otwór, którym odkrywcy dostali się do środka. Kolejną jest Komora Złomisk. Jest to największa sala w jaskini. Znajdują się tam ogromne głazy, które oderwały się od stropu, a następnie zostały pokryte naciekami. Na szczególną uwagę zasługuje kolumna naciekowa o nazwie „Harfa”, która w górnej części ukształtowana jest w postaci cienkiej zasłony. Do Sali Kolumnowej prowadzi 40 metrowy, sztuczny tunel, w której zobaczyć można pełne uroku kolumny naciekowe i stalaktyty, w ścianach liczne skamieniałości koralowców, dno pokrywają jeziorka, misy martwicowe oraz pola ryżowe. Na dnie jeziorek występują „perły jaskiniowe”. Nazwa sali pochodzi od kolumny pokrytej całko- wicie ornamentem nacieku wełnistego (Wiśniewski, 2004). Rys. 1. Plan jaskini Raj (wg: Rubinowski, Wróblewski, 1986).

Fot. 1. Sala stalaktytowa (fot. E. Podlewska). W Sali Stalaktytowej występują setki stalaktytów w różnych stadiach rozwoju oraz wszystkie rodzaje nacieków np.: formy stalaktytów soplowych, laskowych, cebulowatych, wyrastające z dna stalagmity, a także wysmukłe kolumny naciekowe. Ich liczba sięga ponad 200 sztuk/m². Na spągu występują stalagmity oraz nacieki zespolone, tworzące np. kolumnę naciekową zwaną „Pagodą”. Powstała ona ze zrośnięcia kilku stalaktytów i stalagmitów (fot. 1). Kolejnym fragmentem jaskini jest Sala Wysoka ze stropem ponad 8 metrów ponad poziom chodnika. Jaskinia stanowi ważne stanowisko archeologiczne. Była dwukrotnie zamieszkiwa- na przez człowieka paleolitycznego. W czasie badań wykopaliskowych znaleziono liczne zabytki archeologiczne, w tym: narzędzia wykonane z kamienia (zgrzebła oraz drapacze, rylce, przekłuwacze, tłuczki. Ponadto odkryto poroża reniferów, szczątki kostne dużych ssaków m.in. niedźwiedzia jaskiniowego i brunatnego, żubra pierwotnego, piżmowołu, renifera i konia, pieśca, pardwy (Wiśniewski, 2004). Znaleziska znajdują się w pawilonie tuż przy wejściu do jaskini. W muzeum odtworzone zostało obozowisko rodziny neander- talskiej przed 50 tysięcy lat z trzema naturalnej wielkości postaciami. Od 1968 roku „Ja- skinia Raj” wraz z wzgórzem Malik stanowi rezerwat przyrody (Massalski, Garus, 1995).

LITERATURA LEŚNIAK A., STACHURSKI M., WÓJTOWICZ B., 1995 : Przyroda województwa kieleckiego. Kielce. MASSALSKI A., GARUS R., 1995: Kraina świętokrzyska i Ponidzie. Wycieczki szkolne. Kielce MITYK J., 1995 : W Góry Świętokrzyskie. WSiP, Warszawa. WIŚNIEWSKI W., 2004: Podziemny świat. Poznaj świat, nr 2. RUBINOWSKI Z., WRÓBLEWSKI T., 1986: Jaskinia Raj. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. SESJE TERENOWE

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 141-145

Marek RUMAN1) Mariusz RZĘTAŁA1) Karina SCHRÖDER2) 1)Wydział Nauk o Ziemi UŚ 2)Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

SPOŁECZNO-GOSPODARCZE ZNACZENIE ZBIORNIKA TURAWSKIEGO

Zbiornik Turawski położony jest w obrębie makroregionu Niziny Śląskiej w mezore- gionie Równiny Opolskiej (Kondracki, 1980). Mezoregion ten zajmuje fragment prawoston- nej części dorzecza Odry na południe od doliny Stobrawy. Pomiędzy Stobrawą a Małą Panwią występują rozległe tereny piaszczyste z wydmami, porośnięte lasami iglastymi, które tworzą tzw. Bory Stobrawskie. Rzeźba tego terenu ściśle związana jest z utworami pochodzenia lodowcowego. Klimat tego obszaru jest umiarkowany, przejściowy (średnia roczna temperatura 8ºC) z przeważającym wpływem wiatrów zachodnich. Administracyjnie zbiornik zlokalizowany jest w województwie opolskim na terenie gmin Turawa i Ozimek. Zbiornik Turawski należy do największych jezior zaporowych Polski, znajduje się na rzece Mała Panew, która jest prawostronnym dopływem Odry. Pierwsze prace ziemne, polegające na kształtowaniu czaszy Zbiornika Turawskiego rozpoczęto pod koniec 1903 roku. W 1938 roku zbiornik został oddany do użytku. Jednak jego napełnienie nastąpiło 10 lat później (Świerc, 1992). Obecnie przy maksymalnym napeł- nieniu wodą powierzchnia zbiornika wynosi około 22 km2, a pojemność ponad 100 mln m3. Zbiornik Turawski ma 7,5 km długości i 2,5 km szerokości, a jego maksymalna głębokość wynosi 12 metrów. Zbiornik zasilany jest wodą rzeki Mała Panew i Libawa (rys. 1). Podczas budowy zbiornika w wyniku eksploatacji miejscowych pokładów żwiru powstały wyrobiska, które utworzyły trzy zbiorniki położone w bezpośrednim sąsiedztwie Jeziora Turawskiego (rys. 1): Jezioro Małe (o powierzchni 2,6 ha), Jezioro Średnie (16,5 ha) oraz Srebrne, zwane również Szmaragdowym (13,0 ha). Aktualnie wszystkie te zbiorniki wykorzystywane są do celów rekreacyjnych. Zbiornik Turawski został przystosowany do pełnienia wielu zadań. Źródłem wielu trudności w zarządzaniu akwenem jest jego wielofunkcyjność, która utrudnia programowa- nie gospodarowania obiektem. Szczególnie utrudnione jest planowanie oraz finansowanie inwestycji i remontów, organizowanie i finansowanie ochrony jakości wód limnicznych oraz przeciwdziałanie zanieczyszczeniom pochodzącym z różnych źródeł i od różnych podmiotów (Malarski, 2002). Zgodnie z oceną stanu technicznego urządzeń piętrzących (Mielniczenko, 1992) wykonanym dla zbiornika Turawa spełnia on następujące, wymienione w kolejności pokrycia i potrzeb, funkcje: • zapewnienie przepływu nienaruszalnego, • zasilanie ujęcia wody dla Elektrowni „Opole” w km 2,95 rzeki Mała Panew w Czarnową- sach, • alimentacja rzeki Odry dla potrzeb żeglugi, • ochrony przeciwpowodziowej, • energetyki (Elektrownia Wodna Turawa), • rybactwa i rekreacji.

Rys. 1. Otoczenie Zbiornika Turawskiego: 1 – zbiorniki wodne, 2 – lasy, 3 – rzeki, 4 – drogi, 5 – zapora.

Głównym zadaniem zbiornika, po uprzednim pokryciu potrzeb przepływu nienaru- szalnego i ujęcia wody dla Elektrowni „Opole”, jest retencjonowanie wód rzeki Mała Pa- new dla potrzeb żeglugowych Odry środkowej. Temu zadaniu podporządkowana jest cała gospodarka wodna na zbiorniku. Jak podaje S. Malarski (2002), sytuacja byłaby dużo łatwiejsza, gdyby wykorzystanie zbiornika ograniczało się do realizacji wybranych funkcji np. magazynowania wody, ali- mentowania drogi wodnej Odry dla potrzeb żeglugi, ochrony przeciwpowodziowej, zaopa- trzenia w wodę. Aktualnie Zbiornik Turawski: • retencjonuje zasoby wód i reguluje ich poziom w okresach opadów, topnienia śniegów, susz, oddziałuje na poziom wód gruntowych; • wspomaga opolski odcinek górnej Odry zrzutami wód dla potrzeb żeglugi odrzańskiej; • zapewnia rekreację, wypoczynek, uprawianie sportów wodnych dla tysięcy wczasowi- czów i turystów, a także żeglugę pasażerską; • zasila w wodę rolnictwo i gospodarkę komunalną na obszarze zlewni Małej Panwi; • umożliwia pobór dużych ilości wody przez Elektrownię „Opole”; • reguluje poziom wód w zlewni Małej Panwi w ramach ochrony przeciwpowodziowej; • umożliwia gospodarkę rybacką oraz uprawianie kwalifikowanego i amatorskiego węd- karstwa; • zapewnia funkcjonowanie zabudowanej w koronie wału elektrowni wodnej; • oddziałuje na nawadnianie terenów nadbrzeżnych – rolniczych i leśnych oraz ich mikrokli- mat. Zbiornik Turawski jest odbiornikiem ścieków i zanieczyszczeń wprowadzanych do Małej Panwi powyżej jej ujścia do jeziora zaporowego (przemysł, gospodarka komunalna, rolnictwo), odprowadzanych do zbiornika przez użytkowników ośrodków wypoczynko- wych, rekreacyjnych i sportowych oraz indywidualnych turystów. Zbiornik naturalnie oczyszcza ścieki w procesie ich przepływu przez akwen, czego konsekwencją jest przyrost miąższości osadów dennych i eutrofizacja wód limnicznych. Turawskie zbiorniki wodne stanowią walor przyrodniczy i krajobrazowy, dzięki temu ich obrzeża są bardzo popularne pod względem turystycznym i rekreacyjnym. Duża po- wierzchnia zbiornika (22 km²), a także ciekawe położenie pozostałych trzech akwenów stwa- rzają znakomite warunki do uprawiania sportów wodnych i wędkarstwa. Od roku 1949 na Zbiorniku Turawskim prowadzona jest gospodarka rybacka (rys. 2).

tony 30

25

20

15

10

5

0 1949 1952 1955 1958 1961 1964 1967 1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997

Rys. 2. Średnie roczne odłowy ryb w latach 1949-1999 na zbiorniku Turawskim (wg: Bartosiewicz, 2002).

Jak podaje W. Świerc (2002), według stanu na koniec 2001 roku, nad Zbiornikiem Tu- rawskim było ponad 40 ośrodków turystycznych, co stanowiło prawie 1/3 liczby obiektów tego typu w województwie opolskim. Ośrodki te dysponowały 2600 miejscami noclego- wymi, średnio na jeden obiekt przypadało 60 miejsc i była to relatywnie wysoka liczba. Nad zbiornikami oprócz licznych ośrodków wypoczynkowych funkcjonuje także kemping „Turawnik”, pole namiotowe nad Zbiornikiem Średnim oraz pole biwakowe nad Zbiorni- kiem Srebrnym. Łącznie można na nich ustawić 1000 namiotów, w których może nocować około 2500 osób. Wykorzystanie tych miejsc określa się obecnie na poziomie około 30%, co daje 750 osób na jedną dobę. W 2001 roku ze zorganizowanego wypoczynku nad tu- rawskim jeziorem zaporowym i sąsiednimi akwenami skorzystało 2300 osób na dobę, z czego 1% stanowili turyści zagraniczni. Dane te nie dotyczą osób przyjeżdżających nad zbiorniki codziennie, w ramach sobotnio – niedzielnego wypoczynku, a także osób prze- bywających nad zbiornikiem w prywatnych domkach letniskowych (około 700 domków). Zretencjonowane wody stojące stwarzają duże możliwości dla amatorów wędkarstwa. Łowienie ryb połączone z wyjazdami i wypoczynkiem na łonie natury jest specjalną formą ruchu turystycznego, określaną jako turystyka wędkarska. Duża powierzchnia Zbiornika Turawskiego zapewnia doskonałe warunki do uprawia- nia żeglarstwa i wielu innych sportów wodnych. Funkcjonuje tam Wojewódzki Ośrodek Szkolenia i Sportów Wodnych oraz „Jachtklub” LOK w Turawie. W klubie tym działają dwie sekcje – żeglarska i motorowodna. Czynione są również starania o utworzenie sekcji skute- rów wodnych, narciarstwa wodnego oraz surfingowej. Wśród walorów krajoznawczych występują liczne zespoły krajobrazowe i oso- bliwości przyrody. Zbiornik znajduje się na obszarze chronionego krajobrazu Lasów Stobrawsko – Turawskich (13 700 ha), które wchodzą w skład Borów Stobrawskich, a także jest zaliczany w skład proponowanych ostoi przyrody Natura 2000. Brzegi zbiornika od południa i zachodu zabezpieczone wałami, porastają głównie bo- ry sosnowe i lasy mieszane, w których spotkać można wiele osobliwości florystycznych. Do najciekawszych, objętych ochroną roślin zaliczyć należy m.in.: pomocnika baldaszko- watego (Chimaphila umbellata), naparstnicę zwyczajną (Digitalis grandiflora), lilię złoto- głów (Lilium martagon), kwitnące okazy bluszczu pospolitego (Hedera helix), storczyki podkolana białego (Platanthera bifolia), listerę jajowatą (Listera ovata) oraz goździka sinego (Dianthus gratianopolitanus). Jest to jedyne miejsce występowania tego bardzo rzad- ko spotykanego w naszym kraju, silnie pachnącego goździka (Nowak, 1997). W miejscach pozbawionych obwałowań lub tam, gdzie wał oddala się od jeziora, brzeg stanowią podmokłe łąki oraz interesujące pod względem florystycznym szuwary, zalewane w okresie całkowitego napełnienia zbiornika. Jak podają R. Kaźmierczakowa i K. Zarzycki (2001) bardzo ciekawym i rzadkim w Polsce okazem jest pionierski zespół ponikła jajowatego, w którym występuje wiele interesujących gatunków roślin, m.in.: ponikło igłowate, namulnik brzegowy oraz nadwodnik przeciwlistny. Jest to gatunek bardzo rzadki w Polsce znany z około 20 stanowisk i umieszczony w Polskiej czerwonej księdze roślin. Jak podaje A. Nowak (1997) szczególną ochroną w gminie Turawa objęto: 1) drzewa uznane za pomniki przyrody: • lipę drobnolistną, dąb szypułkowy i jesion wyniosły rosnące w parku koło pałacu w Turawie (wiek – 200 lat), • dąb bezszypułkowy rosnący po lewej stronie drogi z Turawy do Rzędowa (najstar- szy i najokazalszy okaz w kraju, wiek – 380 lat), • dąb szypułkowy rosnący w Turawie (wiek – 400 lat); 2) głaz narzutowy między Dużym a Średnim zbiornikiem, z różowego granitu skandynaw- skiego; 3) park uznany za zabytek kultury w Turawie (12,28 ha); 4) stanowiska bociana czarnego z gniazdami w lasach nadleśnictwa Turawa. Turawskie jeziora antropogeniczne są również miejscem gniazdowania wielu cie- kawych gatunków ptaków. Są to m.in.: rybitwa białowąsa (chlidonias hybridus), pliszka cytrynowa (Motacilla citreola), krwawodziób (Tringa totanus), kszyk (Gallinago gallinago). Z otaczających zbiorniki Borów Stobrawskich przylatuje często na łowy orzeł bielik (Haliae- etus albicilla). Zbiornik stanowi ważne miejsce odpoczynku i żerowania dla ptaków migru- jących. Z tego względu został zaliczony do ostoi ptactwa wodnego w randze europejskiej (Gromadzki i in., 1994). Rozpatrując społeczno-gospodarcze znaczenie Zbiornika Turawskiego warto nadmie- nić, że jedną z koncepcji zmian użytkowania tego obiektu jest utworzenie dynamicznego systemu wodno – gospodarczego obejmującego jego akweny oraz Małą Panew, np. śląskiego Aquaparku „Turawa” (Malarski, 2002). Taka organizacja utworzona w centrum województwa opolskiego, pomiędzy województwem dolnośląskim a śląskim, byłaby rozwojowym centrum wypoczynku i rekreacji dla wielu mieszkańców województwa, a także jego okolic. Koncepcja aquaparku obejmuje obiekty: sportów wodnych, kąpielisk, turystyki wodnej i pieszej, pól bi- wakowych i kempingów, ośrodków wędkarstwa, tras rowerowych i in. Organizacja ta miała- by duże szanse na dofinansowanie ze środków strukturalnych oraz funduszów wsparcia Unii Europejskiej.

LITERATURA BARTOSZEWICZ K., 2002: Gospodarka rybacka na akwenach Turawy. [w:] Czystość wody zbiornika Turawa gwarancją dobrego wypoczynku. Instytut Śląski, Turawa – Opole. s. 41–43. GROMADZKI M., DYRCZ A., GŁOWACIŃSKI Z., WIELOCH M., 1994: Ostoje ptaków w Polsce. Biblioteka Monitoringu, Gdańsk. KAŹMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K., 2001: Polska czerwona księga roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. PAN, Kraków. MALARSKI S., 2002: Wybrane kompetencje, zadania i obowiązki organów administracji publicznej w zakresie gospodarki wodnej i ochrony środowiska wodnego.[w:] Czystość wody zbiornika Turawa gwarancją dobrego wypoczynku. Instytut Śląski, Turawa – Opole. s. 55–59. MIELNICZENKO J., 1992: Ocena stanu technicznego budowli piętrzących, obiekt – zbiornik wodny Turawa. Okręgowa Dyrekcja Gospodarki wodnej we Wrocławiu, Wrocław. NOWAK A., 1997: Przyroda województwa opolskiego. Urząd wojewódzki w Opolu, wydział Ochrony środowiska, Opole. KONDRACKI J., 1980: Geografia fizyczna Polski. PWN, Warszawa. 463 s. ŚWIERC W., 1992: Monografia Turawy. Czasopismo „Fala”, Turawa. s. 3–5. ŚWIERC W., 2002: Turawa gminą turystyczno – wypoczynkową. [w:] Czystość wody zbiornika Turawa gwarancją dobrego wypoczynku. Instytut Śląski, Turawa – Opole. s. 7–11. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 146-156

Marcin SOCZEK Łukasz TAWKIN Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

FUNKCJE SPOŁECZNO – GOSPODARCZE ZBIORNIKA PORĄBKA

WSTĘP

Od pradziejów rozwój cywilizacji ludzkiej jest nieodłącznie związany z elementami środowiska przyrodniczego. Człowiek gospodarował zasobami naturalnymi zajmowanego przez siebie obszaru, czerpiąc z nich energię dla codziennej egzystencji oraz dalszej ekspansji terytorialnej. Rozwój urbanizacji oraz industrializacji wymusił na człowieku konieczność mądrego gospodarowania wodą. Nowopowstające zbiorniki retencyjne zapewniały stały dostęp do wody dla coraz większej liczby mieszkańców oraz na potrzeby produkcyjne zakła- dów przemysłowych. Natomiast odpowiednie sterowanie zretencjonowaną wodą pozwala zmniejszyć skutki powodzi wyrządzających duże straty materialne. Ważnym momentem dla człowieka było także wykorzystanie energii wód płynących do wytwarzania prądu elektrycznego. Planując budowę kolejnych zbiorników, człowiek zaczął również brać pod uwagę ich walory estetyczne, wybierając miejsca atrakcyjne krajobrazowo, w których moż- liwy jest rozwój turystyki. Zbiorniki retencyjne to obecnie obiekty wielofunkcyjne spełniające jednocześnie wiele zadań. Niewątpliwie takim obiektem jest położony na obszarze Beskidu Małego zbiornik Porąbka, funkcjonujący od 1936 roku. W czasie wielu lat jego eksploatacji, w oparciu o uwarunkowania przyrodnicze oraz społeczno–gospodarcze, poszczególne funkcje i zadania przez niego pełnione ulegały zmianom.

CHARAKTERYSTYKA FIZYCZNOGEOGRAFICZNA OBSZARU

Zbiornik zaporowy Porąbka (rys. 1) położony jest w południowej części Polski. Natomiast w ujęciu regionalizacji fizycznogeograficznej Polski opracowanej przez J. Kon- drackiego (2001) zbiornik Porąbka znajduje się w mezoregionie Beskidu Małego (513.47), wchodzącego w skład makroregionu Beskidy Zachodnie (513.4–5), będącego częścią podprowincji Zewnętrzne Karpaty Zachodnie (513). Administracyjnie zbiornik położony jest w południowej części województwa śląskiego, w powiecie Żywiec w gminie Czerni- chów. Mezoregion fizycznogeograficzny Beskid Mały znajduje się w Karpatach, a w uję- ciu geologicznym położony jest w Karpatach zewnętrznych zwanych fliszowymi (Starkel, 1999). Beskid Mały zbudowany jest z utworów pochodzących z okresu górnej kredy bu- dujących płaszczowinę godulską. Są to w większości skały piaskowcowe charakteryzujące się dość dużą odpornością na wietrzenie. Płaszczowina godulska jest przedzielona uskokami, które wydzielają blok Beskidu Śląskiego oraz Beskidu Małego. Ten drugi cechuje się bu- dową monoklinalną, łagodnymi fałdami o równoleżnikowych osiach. W jednym z takich uskoków o przebiegu N – S powstał przełom Soły (Stupnicka, 1997).

Rys. 1. Kaskada Soły – plan sytuacyjny (wg: Osuch–Chacińska, 1987): 1 – izohipsy, 2 – miejscowości, 3 – zapory wodne, 4 – cieki.

W podziale geomorfologicznym zaproponowanym przez M. Klimaszewskiego (1972) zbiornik Porąbka znajduje się w regionie o nazwie Beskidy Morawsko – Śląskie. Generalnie na całym obszarze Beskidów dominuje rzeźba fluwialno – denudacyjna uformowana dzia- łalnością erozyjną i akumulacyjną rzek oraz procesów stokowych (Klimaszewski, 1972). Według L. Starkla (1999) różnice w dojrzałości rzeźby oraz natężeniu ruchów neotektonicz- nych pozwalają wydzielić w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich Beskidy oraz pogórza. Beskid Mały zaliczany jest tu do gór niskich. A. Matuszczyk (1981) podaje, iż najwyższym szczytem Beskidu Małego jest Czupel, położony po zachodniej stronie doliny Soły, który ma wysokość 933 m n.p.m. Beskid Mały rozciąga się na długości 30 km i szerokości od 10 do 15 km, położony jest równoleżnikowo (Kondracki, 2001). Stoki północne są dość strome i mają nachylenie od 15º do 30º (Matuszczyk, 1981). J. Mikołajski i J. Sołtysik (1994) piszą, że Beskid Mały sprawia wrażenie lesistego, pofałdowanego płaskowyżu, a A. Matuszczyk (1981) postrzega te góry jako „zgrupowanie pasm i pasemek górskich, podłużnych, poprzecz- nych i przełomowych dolin oraz siodeł i przełęczy”. Są one jedną z najbardziej zwartych grup górskich w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich. Mają grzbiety wąskie o falistej linii granio- wej i podobnych wysokościach. Rozdzielają je wąskie doliny sięgające głębokości od 400 do 600 metrów. Zbocza dolin są często skaliste i strome, o nachyleniach w granicach 25º – 45º (Klimaszewski, 1972). W. Krygowski (1974) pisze, iż przełom Soły przez Beskid Mały jest efektem erozji wstecznej, nie istniejącego już prawobrzeżnego dopływu Wisły. Miał on wypływać w okolicach wsi Porąbka z Beskidu Małego i uchodzić do Wisły dzisiejszym ko- rytem Soły koło Kęt (Krygowski, 1974). Przełom Soły dzieli Beskid Mały na położone po zachodniej stronie doliny pasmo Magurki Wilkowickiej i Grupę Łamanej Skały (Góry Zasol- skie lub Beskid Kocierski) po stronie wschodniej (Mikołajski, Sołtysik, 1994). Przełom Soły jest przełomem regresyjnym, zwanym również przełomem erozji wstecznej (Klima- szewski, 1978). W Beskidzie Małym M. Hess (1965) wydzielił dwa piętra klimatyczne: umiarkowa- nie ciepłe i umiarkowanie chłodne. Klimat umiarkowanie chłodny panuje głównie na wyso- kościach wyższych od 700 m n.p.m. Średnia roczna temperatura waha się tam od +4 do +6°C. Roczna suma opadów osiąga ok. 1400 mm. Mgły w tym piętrze klimatycznym zalegają średnio 100 dni w roku. Liczba dni pogodnych sięga 40 i przypada głównie na koniec wiosny i lato. Powyżej 700 m n.p.m. śnieg zalega ok. 140 dni w roku. Największe amplitu- dy temperatury zaznaczają się wiosną i jesienią. Północne części Beskidu Małego oraz obsza- ry poniżej 680 m n.p.m. to tereny, gdzie panuje klimat umiarkowanie ciepły. Średnia roczna temperatura w tym piętrze waha się między +4 a +8°C. Roczne sumy opadów osiągają tu maksymalnie 1000 mm. Ilość dni mglistych to 50, zaś pogodnych 55. Śnieg zalega tu ok. 100 dni w roku. A. Matuszczyk (1981) dodaje, iż w piętrze klimatu umiarkowanie ciepłego 29% dni w roku to dni z pokrywą śnieżną. Średnia prędkość wiatru w tym piętrze wynosi 2,5 m/s. Dla klimatu umiarkowanie chłodnego wskaźniki te osiągają wartości odpowiednio: 38% i 3 m/s. Hydrologicznie zbiornik Porąbka położony jest w dorzeczu górnej Wisły. Pod termi- nem „dorzecze górnej Wisły” należy rozumieć zlewnię rzeki Wisły, od jej źródeł po prze- krój wodowskazowy w Zawichoście. Długość rzeki Soły wynosi 88,9 km, a powierzchnia jej zlewni 1390,6 km2 (Dynowska, Maciejewski, 1991). Środkowy odcinek Soły odznacza się spadkiem rzędu 1,0 – 5,0‰. Na rzece występują dosyć duże wahania stanów wody oraz przepływów. Soła, według Z. Ziemońskiej (1973), posiada ustrój deszczowo – śnieżny. Obszar Karpat Polskich jest pokryty głównie glebami brunatnymi. Natomiast w grani- cach Beskidu Małego na większej części obszaru występują rankery brunatne, gleby brunatne kwaśne oraz gleby inicjalne. W obrębie doliny Soły, oraz w najbliższym otoczeniu zbiorni- ków kaskady Soły występują gleby aluwialne – mady (Warszyńska, 1995). W podziale geobotanicznym obszar Beskidu Małego znajduje się w podokręgu Śląsko – Babiogórskim (Matuszczyk, 1981). Na tych terenach występują siedliska lasu dolnoreglo- wego składające się głownie z zespołów bukowo – jodłowo – świerkowych (Krygowswki, 1974).

ZNACZENIE PRZECIWPOWODZIOWE

Zbiornik Porąbka, zwany zamiennie Jeziorem Międzybrodzkim jest zbiornikiem sztucznym powstałym w skutek wybudowania w korycie Soły zapory piętrzącej wody rzeki (Głodek, 1985). Zbiorniki takie określa się terminem „jeziora antropogeniczne”, a w literatu- rze technicznej mianem zbiorników retencyjnych (Głodek, 1985). Zbiornik Porąbka według typologii P. Prochala (1973) jest zbiornikiem dolinowym, sterowanym, użytkowym. Bu- dowa zapory Porąbka na rzece Sole została zakończona w 1936 roku, a pomysł jego utwo- rzenia zrodził się prawdopodobnie w 1906 r., podczas opracowywania przez inżyniera Karola Pomianowskiego trzeciego tomu „Sił wodnych w Galicji” (Fiedler, 1987). Pomianowski przewidywał utworzenie trzech zbiorników w zlewni Soły: w Porąbce, w Ujsołach i na Łę kawce. Rozpoczęcie prac związanych z budową zbiornika i zapory nastąpiło w 1919 r. Uro- czyste otwarcie zapory w Porąbce odbyło się 13 grudnia 1936 roku. Budowla ta mierzy 38 m wysokości i 260 m długości, jest to zapora betonowa, ciężka (grawitacyjna). Spiętrzyła ona wody rzeki Soły i utworzyła Międzybrodzkie jezioro zaporowe. Dwie najważniejsze osoby kierujące budową to inż. Tadeusz Baecker oraz jego następca inż. Jerzy Skrzyński. Dobrze prowadzona gospodarka wodna na jeziorze zaporowym, pozwala na pełnienie przez dany zbiornik kilku funkcji. Także zbiornik Porąbka jest takim obiektem, a jedną z jego podstawowych funkcji jest ochrona przeciwpowodziowa. W celu lepszego zapoznania się z przeciwpowodziową rolą zbiornika Porąbka, w pierwszej kolejności należy przedstawić zagrożenia powodziowe występujące na Sole. Soła na odcinku górskim odznacza się dużym spadkiem wynoszącym 16‰, zaś w odcinku nizinnym jedynie 2‰. Wynika to z 570 metrowej różnicy wysokości pomiędzy jej źródłem a ujściem, przy długości koryta wynoszącym 89 km. Soła posiada również wiele dopływów. Wszystkie te wskaźniki przyczyniają się do powstawania nagłych wezbrań wód o potężnej energii potęgo- wanej wysokim spadkiem rzeki. Sytuację tą potwierdza amplituda przepływów sięgająca blisko 1800 m3/s, bowiem najniższe przepływy osiągają na Sole jedynie 1 m3/s, zaś maksymalne dochodzą do 1800 m3/s. Duże zagrożenie powodziowe na Sole wynika również z innych czyn- ników. Jednym z nich są liczne dopływy uchodzące do Soły w jej górnym biegu. Niosą one duże masy wody w czasie i po opadach deszczu. Są to m. in.: Rycerka, Ujsoła oraz Żabnica. Jedne z groźniejszych powodzi na Sole odnotowano przed oddaniem zbiornika do użytku w 1934 r. oraz już w czasie jego funkcjonowania w czerwcu 1958 r. Właśnie ta powódź ujawniła najsłabsze strony zapory i samego zbiornika. Obsługa zapory miała problemy z przepuszcze- niem fali wezbraniowej przez przelewy, nastąpiło zalanie części pomieszczeń elektrowni co spowodowało odcięcie energii elektrycznej i konieczność ręcznego uruchamiania zasuw oraz oderwanie dwóch półbloków szykan w niecce wypadowej. Również powódź z 1997 roku pokazała niszczycielską moc tej górskiej rzeki. Wody Soły zniszczyły kilka mostów, dróg oraz zabudowań. Na wielu odcinkach rzeka zmieniła swoje koryto, a w jego obrębie powstały nowe kamieniste łachy, natomiast wezbrane wody rzeki zniszczyły roślinność pasa przykorytowego (Kostuch, Panek, 2000). Wieloletnia obserwacja powodzi w dolinie Soły wykazała, iż dobrze wykształcona naturalna obudowa biologiczna brzegów wpływa na ograniczenie skutków występujących na rzece wezbrań powodziowych. Podstawowe gatunki porastające brzegi koryta to: olsza szara, czeremcha, wierzba krzewiasta i drzewiasta oraz jesion. Runo takich zbiorowisk powinno być bujnie rozwinięte z dużym udziałem lepiężników. Taki pas roślinności, rosnący wzdłuż koryta skutecznie opiera się wodom płynącym chroniąc brzegi przed zniszczeniem, zatrzy- muje duże ilości materiału unoszonego oraz zmniejsza energię rzeki. Położone wzdłuż doliny rzecznej tereny bez takiej ochrony są narażone na zniszczenia spowodowane przepły- wem wielkich wód. Niszczone są brzegi w wyniku czego dochodzi do groźnych osuwisk, zniszczeń profilu glebowego, zalania terenów rolniczych a w najgorszym wypadku katastro- falnych zniszczeń mienia ludzkiego. W obrębie dolin wielu dopływów Soły występują tere- ny użytkowane rolniczo. Nie ma tam więc naturalnej roślinności, która mogłaby skutecznie zapobiegać gwałtownym wezbraniom opadowym poprzez wzrost retencji. Dlatego też w celu ograniczenia skutków powodzi występujących na Sole sugeruje się wykonanie nasadzeń wzdłuż brzegów rzeki gatunków stanowiących jej naturalną ochronę oraz zmianę struktury użytkowania gruntów w obrębie dorzecza Soły. ZAOPATRZENIE W WODĘ

Ze względu na bliskość położenia oraz odpowiednią jakość zasobów wodnych Soły stały się one atrakcyjne dla zaspokojenia potrzeb wodnych Górnośląskiego Okręgu Prze- mysłowego. Istniejący i funkcjonujący od 1936 r. zbiornik Porąbka nie był w stanie podołać rosnącemu zapotrzebowaniu na wodę (Osuch–Chacińska, 1987). Dlatego też na początku lat 50. XX wieku opracowano projekt wykorzystania zasobów wodnych Soły. Według założeń z 1953 r. powyżej zbiornika Porąbka miał powstać zbiornik retencyjny Tresna, zaś poniżej Po- rąbki zbiornik wyrównawczy Czaniec. Zbiornik Tresna powstał w 40 kilometrze biegu rzeki Soły poprzez podpiętrzenie jej wód zaporą ziemno – narzutową (Mikołajski, Sołtysik, 1994). Podstawowe parametry tej zapory to: długość korony 300 m, szerokość korony 10 m, a wysokość zapory 39 m. Spiętrze- nie wód Soły na obszarze Kotliny Żywieckiej pozwoliło utworzyć zbiornik Tresna nazywany również Jeziorem Żywieckim. Jego budowę rozpoczęto w 1959 r. a zakończono w 1967 r. Parametry tego zbiornika są następujące: powierzchnia zalewu 1000 ha, powierzchnia zlewni 1030 km2, długość 6,5 km, szerokość 2,2 km, maksymalna głębokość 20 m i całkowita pojem- ność 100 mln m3. Przy wysokości zwierciadła wody na poziomie 345 m n.p.m. pojemność powodziowa zbiornika Tresna wynosi 29,2 mln m3. Współistnienie dwóch zbiorników reten- cyjnych – Tresnej i Porąbki pozwoliło na podniesienie przepływów niżówkowych na Sole do 6,8 m3/s (Osuch–Chacińska, 1987). W czasie budowy zbiornika Tresna podjęto równocześnie budowę najmniejszego ze zbiorników kaskady. Poniżej Porąbki, w Czańcu powstał zbiornik Czaniec nazywany Jezio- rem Czanieckim. Obiekt ten zamyka zapora ziemna o długości korony wynoszącej 670 m i wysokości 6 m. Ukształtowanie terenu zmusiło konstruktorów zbiornika do usypania wokół niego wałów o długości 2388 m. Zbiornik Czaniec ma 45 ha powierzchni, a jego pojemność wynosi 1,3 mln m3. Zbiornik Czaniec pełni rolę wyrównawczą dla zbiornika Porąbka oraz stanowi źródło zaopatrzenie w wodę pitną (Mikołajski, Sołtysik, 1994). Zapora zbiornika Porąbka znajduje się na 32,2 km Soły. Jej maksymalna wysokość wynosi 37,3 m, długość korony 260 m, a jej szerokość 8,9 m. Długość tego zbiornika wynosi 7,5 km, a jego szerokość 0,5 km, powierzchnia zalewu zbiornika wynosi 367 ha, pojemność 28,4 mln m3, a średnia głębokość 10 m (Mikołajski, Sołtysik, 1994). Kaskada Soły zaczęła funkcjonować w latach 1966 – 1967. Najważniejsze dane dotyczące kaskady przedstawia tabela 1. Tablica informacyjna przy zaporze w Porąbce podaje również pięć głównych zadań kaskady. Są to: 1) zaopatrzenie w wodę komunalną i przemysłową aglomeracji śląskiej w ilości 19,80 m3/h, Bielska Białej w ilości 7,38 m3/h oraz Oświęcimia w ilości 3,24 m3/h; 2) ochrona przed powodzią doliny Soły, a przy współdziałaniu z innymi zbiornikami także Krakowa; 3) produkcja energii elektrycznej w elektrowni Tresna – 28 GWh/rok, Porąbka – 25 GWh/rok, zapewnienie poboru wody dla elektrowni PORĄBKA – ŻAR o mocy 500 MW i produk- cji energii elektrycznej w ilości 640 GWh/rok; 4) stworzenie warunków dla rekreacji; 5) stworzenie warunków dla rozwoju ryb. Tabela 1. Parametry techniczne kaskady Soły (wg: tablica informacyjna).

Parametr Jednostka Czaniec Porąbka Tresna Łącznie Powodziowa pojemność zbiornika [hm3] – 5,0 23,1 28,1 Wyrównawcza pojemność zbiornika [hm3] 1,1 19,8 67,7 88,6 Martwa pojemność zbiornika [hm3] 0,2 3,5 3,2 6,9 Całkowita pojemność zbiornika [hm3] 1,3 28,3 94,0 123,6 Powierzchnia zalewu zbiornika [ha] 45 380 992 1417 Wysokość zapory [m] 6,5 38 39 – Długość korpusu zapory [m] 670 260 310 – Kubatura korpusu zapory [m3] 482000 99000 194000 –

Kaskada Soły jest ważnym elementem górnośląskiego systemu wodno – gospodarcze- go, a rozprowadzaniem z niego wody zajmuje się Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodo- ciągów (Bok i in., 2004).

FUNKCJE ENERGETYCZNE

Pierwszy projekt zapory wg koncepcji profesora Karola Pomianowskiego sporzą- dzili inż. Tadeusz Baecker wraz z inż. Kazimierzem Maćkowskim. Zapora miała mieć ciężką, betonową konstrukcję, prostoliniową koronę, ze sztolniami obiegowymi w lewym stoku doliny. Koronę zapory planowano przedzielić ośmioma przęsłami przelewowymi, o świetle 6 metrów. Zapora miała być związana monolitycznie z elektrownią wodną, wyposażoną w trzy turbozespoły o mocy 10,8 MW, produkujące rocznie 27 GWh energii elektrycznej. Brak dostatecznej ilości środków finansowych spowalniał budowę tego obiektu. W 1927 roku zmarł T. Baecker i do 1932 r. kierownictwo budowy przejął inż. Marian Nawrocki. Za spra- wą starań inż. Juliana Piaseckiego budowa uzyskała należyte finansowanie, a nowym kie- rownikiem budowy został doświadczony inż. Jerzy Skrzyński. Zmienił on pierwotny projekt zapory. Elektrownia miała być bezhalowa, o mocy zwiększonej do 20 MW. Liczbę przęseł przelewowych zmniejszono do pięciu, przy powiększeniu ich światła do 11 metrów. Słusz- ność wprowadzonych zmian potwierdziły badania laboratoryjne. Budową samej zapory zajęło się w 1934 roku Polsko–Fran-cuskie Towarzystwo Robót Publicznych. W celu ustabilizowania ciężkiej konstrukcji na podłożu fliszowym wykonano 4800 m otworów iniekcyjnych, wypełniając przesłonę przeciwfiltracyjną i iniekcje wiążącą masą 770 ton cementu. Elektrownia wodna została wybudowana dopiero po drugiej wojnie świato- wej. Projekt elektrowni wodnej Porąbka wykonało Biuro Projektów Siłowni Wodnych, współpracując z Warszawskim Biurem Projektów Budownictwa Przemysłowego. Magister inżynier Leonard Zaremba był projektantem generalnym tejże elektrowni. Budowę jej prze- prowadzono w latach 1951 – 1954. Wybudowano elektrownię halową, wyposażoną w dwa turbozespoły Kaplana o mocy 6,1 MW każdy, oraz turbozespół Francisa o mocy 0,4 MW. Średnia produkcja roczna miała sięgać 25 GWh (Fiedler, 1987). Turbiny wodne zamieniają energię potencjalną wody na energię kinetyczną, która w kolejnym etapie zostaje zamieniona na energię elektryczną w hydrogeneratorach – prądni- cach elektrycznych. Turbiny wodne, zastosowane w elektrownii Porąbka, należą do turbin wodnych reakcyjnych – naporowych. W nich część energii wody jest zamieniona na energię kinetyczną przed wlotem do wirnika w stałych kierownicach, a pozostała część energii wody ulega zamianie w wirniku turbiny. Elektrownia Porąbka jest elektrownią zbiornikową. Zbior nikiem magazynującym wodę dla jej pracy jest zbiornik Porąbka. Część pojemności misy tego zbiornika wiąże się z zadaniami przeciwpowodziowymi, a jest napełniana wodą tylko w okresie wezbrań (wody retencjonowane w okresie wezbrań mają również znaczenie enrge- tyczne). Wody zbiornika wykorzystuje się również do produkcji energii elektrycznej, a tzw. pojemność martwa jest utożsamiana z minimalną retencją, która zapewnia potrzeby żeglugo- we i wypoczynkowe (Laudyn i in., 2000). Ważnym i przydatnym elementem towarzyszącym elektrowniom zbiornikowym są zbiorniki wyrównawcze (Mikulski, 1998). Zbiornik Czaniec jest zbiornikiem wyrównania dobowego i reguluje nierównomierny przepływ Soły poniżej elektrownii Porąbka (Osuch–Chacińska, 1987). Zapewnia tym samym szczytową pracę elektrownii Porąbka oraz Tresna. Przez szczytową pracę rozumiana jest produkcja energii elektrycznej przy pomocy turbin wodnych w czasie największego – szczytowego zapo- trzebowania na prąd. Elektrownia wodna w Tresnej może również pracować w trybie inter- wencyjnym – magazynując zrzucaną w tym celu wodę w zbiorniku Porąbka. Średnioroczna produkcja energii w elektrownii Porąbka w latach 1955 – 1966, kiedy nie funkcjonowała kaskada, wyniosła 20,2 GWh – z zakładanych 25 GWh. Wybudowanie zbiornika w Czańcu pozwoliło na uzyskanie rocznej produkcji energii w wysokości 23 GWh.

ELEKTROWNIA SZCZYTOWO–POMPOWA PORĄBKA – ŻAR

Zbiornik Porąbka jest przykładem kompleksowego wykorzystania zretencjonowanych zasobów wodnych. Wymienione wcześniej funkcje zbiornika należy uzupełnić jeszcze o jedną. Jednym z typów hydroelektrowni są elektrownie pompowe, zwane też szczytowo– pompowymi (Mikulski, 1998). Źródłem energii dla ich funkcjonowania nie są naturalne zasoby energetyczne pochodzące z ruchu wody, lecz energia elektryczna pochodząca z sieci ogólnej. Przy dużej stałości produkcja oraz moc energii elektrycznej są w przypadku elektrownii pompowej niezależne od warunków hydrologicznych i od gospodarowania wodą. Istotą działania tego typu elektrowni jest istnienie dwóch zbiorników wodnych, położonych na różnych wysokościach. Jeden z nich musi mieć stały dopływ wody, by uzupełniać straty z parowania lub przecieków. Elektrownie pompowe często pracują w trybie tzw. pracy pro- gramowej, wyrównując szczytowe i minimalne obciążenia systemu elektroenergetycznego. Uruchamiane są wtedy 1 – 2 razy w ciągu doby. W okresie małego zapotrzebowania na ener- gię elektryczną, kiedy jest ona tania, woda z dolnego zbiornika jest pompowana do zbiornika położonego wyżej – najczęściej na szczycie góry. Jest to tak zwana praca pompowa – silniko- wa elektrowni. W okresie szczytu energetycznego woda jest z powrotem spuszczana rurami do zbiornika dolnego, napędzając turbiny wytwarzające prąd elektryczny. Jest to praca turbino- wa – generatorowa (Laudyn i in., 2000). Rozpoczęta w 1971 roku budowa hydroelektrowni Porąbka – Żar trwała 8 lat. Elek- trownię uruchomiono w 1979 r. Była to wówczas pierwsza w Polsce podziemna elektrownia szczytowo – pompowa. Spośród 253 propozycji jej lokalizacji wybrano wnętrze Góry Żar (761 m n.p.m.), położonej w Beskidzie Małym, nad prawym brzegiem zbiornika Porąbka (Mikołajski, Sołtysik, 1994). Komora elektrowni znajduje się na głębokości 178 m poniżej powierzchni terenu, a jak podają J. Mikołajski i J. Sołtysik (1994) 50 metrów pod po- wierzchnią zbiornika Porąbka. Wydrążono ją w warstwach godulskich fliszu karpackiego. Do dziś imponuje swoimi rozmiarami. Jej długość wynosi 123,9 m, pojemność 120 000 m3, a powierzchnia w przekroju poprzecznym sięga 1000 m2. Znajdują się w niej pomieszczenia dla turbozespołów, hali maszyn oraz urządzeń elektrycznych. Obudowa podziemnej komory ma kształt eliptyczny i jest wykonana z żelbetonu (Ptaszyński, Świst, 2001). Kolejnym elemen- tem elektrowni jest położony na szczycie góry Żar sztuczny zbiornik wodny. Czasza zbiorni- ka została wytworzona przez usypanie wałów oraz wykonanie wyłomów w utworach fliszo- wych. Wysokość nasypu osiąga 50 metrów (Pisarczyk, 1987). Zbiornik górny ma kształt przypominający owal o rozmiarach: długość 650 m i szerokość 250 m. Wysokość spadu wody ze zbiornika górnego do pompoturbin wynosi w elektrowni Porąbka – Żar 440 m. Elektrownia pompowa Porąbka – Żar wykorzystuje 4 pompoturbiny odwracalne o mocy 125 MW każdy. Łącznie dysponuje ona mocą 500 MW. Produkcja roczna tej elek- trowni wynosi 640 GWh, co jak podaje Z. Mikulski (1998) stawia ją w Polsce na drugiej pozycji pod względem mocy (po Żarnowcu) i na trzeciej pod względem produkcji rocznej (po Żarnowcu i Włocławku). Szczegółowe dane na temat zbiornika górnego oraz elek- trowni przedstawia tabela 2.

Tabela 2. Dane techniczne zbiornika górnego elektrowni szczytowo–pompowej Porąbka – Żar (wg: tablica informa- cyjna; uproszczone). Maksymalna długość osi zbiornika 650 m Szerokość maksymalna 250 m Długość obwałowań 1650 m Szerokość korony obwałowań 5 m Średnia wysokość obwałowań ok. 30 m Uszczelnienie czaszy zbiornika Asfaltobeton Głębokość maksymalna 27,87 m Głębokość minimalna 24 m Pojemność całkowita 2 310 000 m3 Pojemność energetyczna 2 000 000 m3 Wahania zwierciadła wody 20 m Dopływ średni przy pompowaniu 4 turbopompami 140 m3/s Czas pompowania 4 turbopompami 5,5 godziny Odpływ średni przy pracy 4 turbopomp 145 m3/s Czas pracy generatorowej przy pracy 4 turbin 4 godziny Moc elektrowni przy pracy generatorowej 4 x 125 MW Pobrana moc przy pracy pompowej 4 X135 MW

ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE

Powstały w 1936 roku zbiornik Porąbka służył dwóm głównym celom – ochronie przed powodzią terenów położonych poniżej zapory oraz zaopatrzeniu w wodę ludności i przemysłu. Z biegiem lat zbiornik nabrał nowego znaczenia ze względu na rozwijające się w Polsce powojennej inwestycje energetyczne. Nie można jednak zapomnieć o znaczeniu turystyczno – rekreacyjnym zbiornika Porąbka. Za główną atrakcję turystyczną Beskidu Małego uważa się przełomowy odcinek Soły. Kaskada Soły jest uznawana za szlak krajoznawczy, służący recepcji turystyki pobytowej i wypoczynku świątecznego. Obiekty hydroenergetyczne istniejące na Sole są uważane za współczesne walory krajoznawcze. Ponadto zbiornik Tresna odznacza się dobrymi warunka- mi do uprawiania żeglarstwa. Na intensywność ruchu turystycznego w tym obszarze ma duży wpływ sąsiedztwo dwóch dużych aglomeracji: górnośląskiej i krakowskiej. Turyści napływają do tego rejonu również z przyległych ośrodków miejskich, takich jak Bielsko-Biała, Oświęcim, Kęty czy Andrychów. Walorami są również ośrodki wypoczynku urlopowego takie jak Międzybrodzie Bialskie, Międzybrodzie Żywieckie. Ważnym elementem w rozwoju turystyki i rekreacji jest baza noclegowo – gastro- nomiczna. Omawiany obszar posiada szereg istniejących i funkcjonujących obiektów słu- żących rekreacji i turystyce. Większość przystani, campingów i domów wczasowych zlo- kalizowano na zachodnim brzegu zbiornika. Brzeg ten jest zagospodarowany ze względu na dobry dostęp drogowy z Międzybrodzia Bialskiego – samochodem można dojechać nawet na plaże, oraz łagodny charakter linii brzegowej. Brzeg prawy jest zalesiony i stromo opada do wód zbiornika. Z mapy Beskidu Małego (2004) wyraźnie można odczytać, iż wokół Jeziora Międzybrodzkiego, od zapory w Porąbce do zapory Tresna zlokalizowano 5 przystani, 8 campingów i baz namiotowych, 2 pola biwakowe, 26 domów wczasowych i pensjonatów, 2 baseny kąpielowe oraz 1 kąpielisko. Dla miłośników sportów zimowych działają dwa wyciągi narciarskie przy pensjonacie Andaluzja na połnocno–wschodnich stokach lewego brzegu zbiornika Porąbka (Polska..., 2001). Na południowym stoku góry Żar, w Międzybrodziu Żywieckim znajduje się kolej linowo–terenowa wożąca turystów na szczyt góry oraz stok narciarski o długości 1600 m. Poniżej dolnej stacji tego wyciągu zlokalizowano Górską Szkołę Szybowcową oraz lotnisko sportowe. Jak podają J. Mikołajski i J. Sołtysik (1994) lotnisko szybowcowe zostało pierwotnie usytuowane na płaskim szczycie góry Żar w latach trzydziestych XX w. U podnóża góry znajdowało się lądowisko, połą- czone z górnym lotniskiem wyciągiem transportowym, linowo–szynowym. Na szczycie Żaru powstał ówczesny budynek szkoły szybowcowej, który dziś został zaadaptowany na stację meteorologiczną, bufet i kawiarnie. Budowa elektrowni Porąbka – Żar spowodowała zmiany w użytkowaniu szczytu góry Żar. W miejscu dawnego lotniska wybudowano górny zbiornik elektrowni, pozostawiając fragment płaskiego terenu dla lotniarzy. W zamian wybudowano przy dolnym lądowisku nowe obiekty Górskiej Szkoły Szybowcowej „Żar”, funkcjonujące do dziś. Przyjeżdżając w okolice zbiornika Porąbka warto zobaczyć położone na lewym brzegu Soły, w Kobiernicach Górnych ruiny zamku „Wołek”. Położony na wzgórzu Wali- sko 411 m n.p.m. zamek z 1392 roku był pierwotnie warownią graniczną, zbudowaną przez Jana Scholastyka. Szybko został zburzony, bo już w 1453 roku przestał istnieć (Mikołajski, Sołtysik, 1994). To godny odwiedzenia zakątek szczególnie dla miłośników archeologii i historii. Zbiornik Porąbka przyciąga turystów ze względu swoje korzystne położenie w sto- sunku do pieszych szlaków turystycznych. Na mapie Beskidu Małego (2004) można nali- czyć 7 szlaków turystycznych, biorących swój początek nad zbiornikiem, lub przebiegają- cych w jego sąsiedztwie. Szlak pomarańczowy, biorący swój początek w Międzybrodziu Bialskim prowadzi na Magurkę Wilkowicką 912 m n.p.m., gdzie znajduje się schronisko PTTK, dysponujące 43 miejscami noclegowymi. Dodatkową atrakcją jest możliwość zwie- dzania podziemnej części hydroelektrowni Porąbka–Żar, oraz możliwość przelotu szybow- cem nad Beskidem Małym.

PODSUMOWANIE

Zbiornik Porąbka cechuje różnorodność pełnionych funkcji. Projektowany jako zbior- nik przeciwpowodziowy, wyrównujący przepływy rzeki Soły, stał się po wybudowaniu zbiorników Czaniec i Tresna ważnym elementem w sieci wodociągowej województwa śląskiego. Ważną funkcją jest również produkcja energii elektrycznej. Zbiornik Porąbka wraz z pozostałymi zbiornikami kaskady Soły i elektrownią szczytowo–pompową Porąbka – Żar jest jednym z ważniejszych obiektów hydroenergetycznych w Polsce. Oprócz funkcji o znaczeniu gospodarczym należy również podkreślić jego znaczenie turystyczne i rekreacyjne. Zbiornik jest bardzo atrakcyjny turystycznie. Popularne stało się tu wędkarstwo czy żeglu- ga oraz inne sporty wodne. W otoczeniu zbiornika wytyczono wiele kilometrów szlaków turystycznych, sprzyjających rozwojowi turystyki pieszej i rowerowej. Baza noclegowa, ga- stronomiczna i towarzysząca, a także infrastruktura transportowa są bardzo dobrze rozwinięte.

LITERATURA BOK M., JANKOWSKI A. T., MICHALSKI G., RZĘTAŁA M., 2004: Zbiornik Dziećkowice. Charakterystyka fizycznogeograficzna i rola w Górnośląskim Systemie Wodno-Gospodarczym. Polskie Towarzystwo Geograficzne – Komisja Hydrologiczna, Warszawa. 72 s. Beskid Mały. Mapa turystyczna. 2004. 1:50 000. Wydawnictwo Kartograficzne SYGNATURA, Warszawa – Zielona Góra – Bielsko-Biała. DYNOWSKA I., MACIEJEWSKI M. (red.) 1991: Dorzecze górnej Wisły. Część I. PWN, Warszawa – Kraków. 314 s. FIEDLER K., 1987: Zbiornik w Porąbce – rys historyczny. Gospodarka Wodna, nr 8. Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych Sigma – Not, Warszawa. s. 172–175. GŁODEK J., 1985: Jeziora zaporowe świata. PWN, Warszawa. 174 s. HESS M., 1965: Piętra Klimatyczne w Polskich Karpatach Zachodnich. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego CXV, Prace geograficzne, zeszyt 11. Kraków. 267 s. KLIMASZEWSKI M. (red.), 1972: Geomorfologia Polski. Tom I. Polska Południowa, Góry i wyżyny. PWN, Warszawa. KLIMASZEWSKI M., 1978: Geomorfologia. PWN, Warszawa. 1074 s. KONDRACKI J., 2001: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOSTUCH R., PANEK E., 2000: Zagrożenie powodziowe na Sole. AURA. Nr 8. s. 6–8. KRYGOWSKI W., 1974: Beskidy: Śląski – Żywiecki – Mały i Makowski (część zachodnia). Wydawnictwo „Sport i turystyka”, Warszawa. 500 s. LAUDYN D., PAWLIK M., STRZELCZYK F., 2000: Elektrownie. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa. 633 s. MATUSZCZYK A., 1981: Beskid Mały – przewodnik. Zakład Wydawniczo – Propagandowy PTTK, Warszawa – Kraków. 152 s. MIKOŁAJSKI J., SOŁTYSIK J., 1994: Beskid Mały latem i zimą. Redakcja Wydawnictw Turystycznych Colograf – Press, Poznań. 54 s. MIKULSKI Z., 1998: Gospodarka wodna. PWN, Warszawa. OSUCH-CHACINSKA L., 1987: 20 lat eksploatacji kaskady Soły. Gospodarka Wodna. Nr 8. Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych Sigma – Not, Warszawa. s. 176–178. PISARCZYK S., 1987: Geotechniczne problemy Porąbki-Żar i Tresnej. Gospodarka Wodna. Nr 8. Wydawnictwo Czasopism i Książek Technicznych Sigma – Not, Warszawa. s. 183–187. Polska gdzie na narty. Przewodnik po terenach narciarskich. 2001. Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała. 286 s. PROCHAL P., 1973: Budownictwo wodne. T. 1. Państwowe Wydawnictwa Rolnicze i Leśne, Warszawa. 352 s. PTASZYŃSKI Z., ŚWIST E., 2001: 20 lat badań kontrolno-pomiarowych podziemnej komory elektrowni wodnej Porąbka-Żar. Gospodarka Wodna. Nr 2. Wydawnictwo Sigma – Not, Warszawa. s. 67–69. STARKEL L. (red.), 1999: Geografia Polski. Środowisko przyrodnicze. PWN, Warszawa. 592 s. STUPNICKA E., 1997: Geologia regionalna Polski. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. 346 s. WARSZYŃSKA J. (red.), 1995: Karpaty Polskie. Przyroda, człowiek i jego działalność. Uniwersytet Jagielloński, Kraków. 367 s. ZIEMOŃSKA Z., 1973: Stosunki wodne w Polskich Karpatach Zachodnich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk. 126 s.

SPRAWOZDANIA

Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 159-160

Robert MACHOWSKI 1) Marek RUMAN 2) 1) Wydział Nauk o Ziemi UŚ 2) Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

SPRAWOZDANIE Z 54 ZJAZDU POLSKIEGO TOWARZYSTWA GEOGRAFICZNEGO

W 2005 roku odbył się w Szczecinie 54 Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficzne- go pod przewodnim hasłem „Geograficzne aspekty badań morza i wybrzeża”. Organizację konferencji powierzono Szczecińskiemu Oddziałowi Polskiego Towarzystwa Geograficznego oraz Instytutowi Nauk o Morzu Uniwersytetu Szczecińskiego. W 54 Zjeździe, który odbył się w dniach 9–11 czerwca 2005 roku w Świnoujściu, wzięło udział blisko 200 uczestników z całej Polski. Spotkania tego typu skupiają w jednym miejscu i czasie środowisko polskich geografów, dzięki czemu możliwa jest wymiana zdobytych doświadczeń oraz zapoznanie się z aktualnymi problemami dotykającymi nie tylko geografii, ale także wielu pokrewnych dzie- dzin. W pierwszym dniu konferencji w godzinach porannych odbyło się Walne Zebranie Delegatów PTG. W ramach tego spotkania przedstawione zostały sprawozdania rzeczowe oraz finansowe Zarządu Głównego PTG za ubiegły rok, a także sprawozdanie Głównej Ko- misji Rewizyjnej PTG oraz Sądu Koleżeńskiego PTG. Część czasu poświęcono dyskusji nad uzyskaniem przez Polskie Towarzystwo Geograficzne statusu organizacji użytku pu- blicznego. Jednak najwięcej kontrowersji wzbudziła dyskusja związana z sytuacją finansową PTG, w efekcie której, w wyniku głosowania (przewagą niewielkiej ilości głosów) posta- nowiono zwiększyć składkę członkowską do 40 zł. Na tym zakończyła się pierwsza część konferencji. Natomiast uroczyste otwarcie oraz Sesja Plenarna 54 Zjazdu PTG rozpoczęła się w godzinach popołudniowych w sali koncertowej Miejskiego Domu Kultury w Świnoujściu. Na wstępie odbyło się kilka wystąpień gości honorowych, po których wręczono zasłużonym osobom odznaczenia i wyróżnienia Polskiego Towarzystwa Geograficznego. W dalszej ko- lejności ogłoszono wyniki konkursu na najlepszą pracę magisterską, a laureatom wręczono nagrody pieniężne oraz rzeczowe. Na zakończenie, w ramach obrad plenarnych, wygłoszono referaty przedstawiające aktualne kierunki badań i tendencje rozwoju nauk geograficznych w Polsce oraz ukazujące sylwetkę Szczecińskiego Ośrodka Geograficznego. Uwieńczeniem pierwszego dnia Zjazdu był koncert szantowy Jurka Porębskiego „Morskie opowieści”. Drugi dzień konferencji to obrady w sekcjach, bowiem zgodnie już z tradycją zjazdów PTG obrady zostały podzielone na 5 tematycznych zespołów problemowych: • Sekcja 1 – Plejstoceńskie i holoceńskie przemiany środowiska przyrodniczego Polski; • Sekcja 2 – Wymiary i współczesne wyzwania edukacji geograficznej; • Sekcja 3 – Hydrograficzne i meteorologiczne aspekty badania wybranych obszarów Polski; • Sekcja 4 – Zagospodarowanie przestrzenne i rozwój obszarów nadmorskich w Polsce; • Sekcja 5 – Struktura i procesy społeczno-gospodarcze w różnych skalach przestrzennych. W trakcie konferencji w ramach wymienionych wyżej sesji referatowych wygłoszono kilka- dziesiąt referatów, które zostały opublikowane w postaci osobnych monograficznych opra- cowań. Drugi dzień konferencji zakończyło spotkanie towarzyskie na statku Odra Queen połączone z wpłynięciem na Zalew Szczeciński przez Kanał Piastowski. W trzecim dniu konferencji odbyły się sesje terenowe. Na ich potrzeby opublikowano przewodnik, w którym zamieszczone zostały opisy poszczególnych tras i stanowisk. Najwięk- szym powodzeniem cieszył się wyjazd na wyspy Uznam i Rugia trasą z Świnoujścia przez Ahlbeck, Wolgast, Sassnitz na Przylądek Arkona, a następnie z powrotem do Szczecina. Największą atrakcją tej sesji terenowej były klifowe formacje skalne na kredowym półwyspie Jasmund na północ od Sassnitz. Mniejszą obsadę miała trasa po Wybrzeżu Trzebiatowskim. W trakcie tego studium terenowego można było zapoznać się m. in. z: genezą, budową geolo- giczną oraz rzeźbą Mierzei Bramy Świny oraz Delty Wstecznej Świny, a także z procesami sedymentacyjnymi w obrębie Zalewu Szczecińskiego. Kolejnym punktem na trasie objazdu były Międzyzdroje, gdzie charakterystyce poddane zostały zjawiska hydrodynamiczne w obrębie Zatoki Pomorskiej oraz współczesna akumulacja brzegu Mierzei Bramy Świny. Na- tomiast z zagadnień pozaprzyrodniczych opisana została turystyka nadmorska. Dużo uwagi poświęcone zostało zjawiskom morfodynamicznym zachodzącym w obrębie różnych typów brzegów morskich. Szczególny nacisk położono na problemy i metody związane z ochroną brzegu przed abrazją ze sztandarowym przykładem ruin kościółka w Trzęsaczu, który obecnie znajduje się nad samym urwiskiem, a jeszcze w XV wieku był oddalony od morza aż o 1800 metrów. Niezapomnianych wrażeń dostarczyło wejście na latarnię morską w Niechorzu, z której szczytu rozpościera się widok na krajobraz nadmorski. Przyszłoroczne spotkanie środowiska geografów w ramach 55 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego przewidziano w Toruniu w dniach 14–17 września. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A, (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 161-162

Łukasz TAWKIN Monika TROCHIM Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ Sosnowiec

SPRAWOZDANIE Z DZIAŁALNOŚCI STUDENCKIEGO KOŁA NAUKOWEGO GEOGRAFÓW UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO ZA OKRES OD STYCZNIA DO CZERWCA 2005 ROKU

W okresie od stycznia do czerwca 2005 roku, Studenckie Koło Naukowe Geogra- fów Uniwersytetu Śląskiego liczyło 42 członków. Od listopada 2005 w skład zarządu wchodzili: Łukasz Tawkin – Prezes, Paweł Bereszka – Wiceprezes do Spraw Turystycznych, Jacek Krawczyk – Wiceprezes do Spraw Naukowych, Agnieszka Kozak – Skarbnik oraz Agata Koptyńska – Sekretarz. W skład komisji rewizyjnej wchodzili: Agnieszka Kaźmier- czak, Bernadeta Myśliwiec oraz Monika Trochim. Funkcję opiekuna naukowego SKNG UŚ od 1999 roku sprawuje dr Mariusz Rzętała. Do najważniejszych zadań zrealizowanych w minionym okresie zaliczyć należy udział w Ogólnopolskich i Międzynarodowych Konferencjach i Zjazdach Studenckich Kół Nauko- wych Geografów oraz organizację obozów naukowych. Pierwszym wyjazdem SKNG UŚ w 2005 roku, było uczestnictwo w pokazach slajdów podróżniczych, zorganizowanych przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, które odbyły się w dniach 14–15 stycznia. Nasze Koło reprezentowali: Jarosław Czekański i Hanna Michałek, którzy przedstawili prezentację z wyprawy do Indochin. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego zorganizowało 2 obo- zy naukowo – badawcze w Tatrach. Pierwszy odbył się od 8 do 13 lutego, natomiast drugi rozpoczął się 30 marca i trwał do 2 kwietnia. Uczestnikami obozów byli: Jarosław Czekański, Łukasz Kałuża, Jacek Krawczyk, Hanna Michałek, Bernadeta Myśliwiec, Przemysław Paśnik, Marek Pawlik, Łukasz Tawkin oraz Monika Trochim. Opiekunem naukowym wyjazdu była mgr Katarzyna Juraszek-Wiewióra. Prace zostały sfinansowane ze środków Katedry Geomorfologii Uniwersytetu Śląskiego. Badaniami objęte zostały doliny: Chocho- łowska, Gąsienicowa, Kondratowa, Kościeliska, Małej Łąki i Rybiego Potoku. W każdej z wybranych dolin wybrano kilka punktów, gdzie wykonano pomiar grubości pokrywy śnieżnej, wyznaczono warstwy nagromadzonego śniegu, określono twardość i gęstość śniegu, wyko- nano pomiar jego temperatury oraz oporu, określono także wielkość i kształt kryształów śniegu. W dniach 10–13 marca odbyła się Międzynarodowa Konferencja Studenckich Kół Naukowych Geografów pt. „Mój region w Unii Europejskiej” zorganizowana przez Studenc- kie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W konferencji oprócz przedstawicieli z Polski uczestniczyli również goście zagraniczni z Lwowa i Ołomuńca. Członkowie naszego koła w czasie konferencji wygłosili 3 referaty (Bereszka P., Kaźmierczak A. – „Wpływ turystyki na kształtowanie krajobrazu Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej”; Koptyńska A., Zajączkowska A. – „Powiat tarnogórski widziany naszymi oczami”; Krawczyk J., Tawkin Ł., Trochim M. – „Pustynia Błędowska jako ewenement pol- skiego krajobrazu”). W czasie sesji terenowej mieliśmy okazję zwiedzić: Bochotnicę, Nałę- czów, Kazimierz Dolny oraz inne atrakcje Lubelszczyzny. Członkowie SKNG UŚ brali czynny udział w organizowanym na Wydziale Nauk o Ziemi II Forum Geografów Polskich, które odbyło się w dniach 14–15 marca w Sosnowcu. Konferencja przebiegała pod hasłem „Wpływ rozwoju nauk geograficznych na proces kształcenia społeczeństwa oraz promocję wiedzy geograficznej w Polsce”. Przedstawiciele SKNG UŚ byli również obecni na XIX Ogólnopolskim Zjeździe Stu- denckich Kół Naukowych Geografów zorganizowanym w Załęczu Wielkim, w dniach 14– 17 kwietnia, przez Koło Młodych Geografów „Geoholicy” Uniwersytetu Łódzkiego. W cza- sie sesji referatowej zaprezentowano 2 wystąpienia (Koptyńska A., Koźlik K. – „Mikroklimat jaskiń” oraz Tawkin Ł., Trochim M. – „Badania pokrywy śnieżnej w wybranych punktach pomiarowych Tatrzańskiego Parku Narodowego”). Wystąpienia te zostały wyróżnione podczas konkursu referatów (III miejsce). W czasie sesji terenowej uczestnicy zjazdu mieli okazję zwiedzić Załęczański Park Krajobrazowy, w granicach którego chroni się krajobraz jurajski Wyżyny Wieluńskiej wraz z fragmentem doliny Warty. Na terenie Załęczańskiego Parku Krajobrazowego oraz w jego otulinie utworzono 5 rezerwatów przyrody, 8 użytków ekologicznych oraz 22 pomniki przyrody. W czasie sesji terenowej odwiedziliśmy rezerwaty geologiczne „Węże" (wapienny ostaniec i system jaskiń) oraz „Szachownica" (profil geolo- giczny na Krzemiennej Górze). W dniach 5–8 maja SKNG UŚ zorganizowało obóz naukowy w Niecce Nidziańskiej „Ponidzie II”. Uczestnikami obozu byli: Paweł Bereszka, Anna Biela, Agnieszka Kaźmierczak, Agata Koptyńska, Jacek Krawczyk, Bernadeta Myśliwiec, Przemysław Sochacki oraz Marta Surgiel, a funkcję opiekuna naukowego wyjazdu sprawowała mgr Anna Chwalik. W czasie obozu uczestnicy kontynuowali rozpoczęte rok wcześniej kartowanie geomorfologiczne lejów krasowych położonych w Lesie Grabowiec. Podczas tego wyjazdu na terenie Zespołu Parków Krajobrazowych Ponidzia, mieliśmy okazję zobaczyć: kopuły gipsowe w Wiślicy, polja w Aleksandrowie, Rezerwat Skorocice (krasowa dolina w skałach gipsowych z roślinnością stepową), Rezerwat Skotniki Górne (questa gipsowa) oraz Rezerwat Przęślin (kopulaste wzgó- rze gipsowe). Ostatnim zrealizowanym w minionym okresie przedsięwzięciem był wyjazd naukowo – badawczy do Rumunii, który odbył się w dniach 18.05–2.06. Uczestnikami wyjazdu byli: Anna Czekaj, Łukasz Kałuża, Dorota Kula, Aneta Łuszcz, Magdalena Opała, Marek Pawlik, Mariusz Prusaczyk, Adam Waryan, Piotr Wiśniewski, a opiekunem naukowym – dr Ryszard Kaczka. Pierwszym punktem wyprawy była stolica rumuńskiej bukowiny – Suceava, gdzie zapoznano się z dziedzictwem kulturowym i przeszłością historyczną tych terenów, nawiązano również kontakty z tamtejszą Polonią oraz ze studentami nauk geograficznych uniwersytetu w Suceavie. Następnym etapem wyjazdu był pobyt w Transylwanii, gdzie badano charakter osadnictwa oraz poznawano dziedzictwo kulturowe regionu. W czasie pobytu w Górach Fogaraskich zajęto się badaniem rzeźby terenu, analizując m. in. intensywność erozji oraz główne procesy geomorfologiczne zachodzące współcześnie. W badaniach uwzględniono również wpływ człowieka na środowisko. Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO Tom 6 Machowski R., Rzętała M. A., (red.). Studenckie Koło Naukowe Geografów UŚ, Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Sosnowiec. 2005. 163-164

UWAGI DLA AUTORÓW PRZYGOTOWUJĄCYCH PRACĘ DO PUBLIKACJI W OPRACOWANIU pt. „Z BADAŃ NAD WPŁYWEM ANTROPOPRESJI NA ŚRODOWISKO” Opracowanie pt. „Z badań nad wpływem antropopresji na środowisko” jest publika- cją redagowaną przez Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego. Są w nim zamieszczane oryginalne opracowania naukowe członków tej organizacji oraz osób z nią współpracujących w ramach krajowych i międzynarodowych programów badawczych. Zakres tematyczny opracowania umożliwia publikację tekstów klasyfikowanych na cztery odrębne grupy tematyczne: referaty i komunikaty, prelekcje, sesje terenowe, sprawozdania. Prace przygotowane zgodnie z niniejszą instrukcją należy przekazywać na adres SKNG UŚ. Prace powinny być przedstawione w sposób wynikający ze znajomości warsztatu geo- graficznego – np. w przypadku referatów powinny zawierać: wstęp, cele, metody badań itd. Referaty i komunikaty powinny być przygotowane w języku ojczystym lub języku angielskim z przemiennym streszczeniem (podpisy rysunków i tytuły tabel w wersji polskiej i angielskiej). Autorzy z zagranicy publikację przygotowują w języku angielskim (lub wyjątkowo w języku ojczystym) ze streszczeniem w języku angielskim; podpisy rysunków, fotografii i tytuły tabel również w języku angielskim – mogą one zostać przetłumaczone na język polski. Sesje tereno- we, sprawozdania, prelekcje (tezy wykładów lub prezentacji popularno-naukowych), powinny być przygotowane w języku polskim, a ich streszczenia nie są wymagane. Wszystkie prace powinny zawierać spis cytowanej literatury, sporządzony alfabe- tycznie czcionką Arial Narrow, 8 pkt. (przykład nr 1). Prace powstające na bazie danych zaczerpniętych z internetu nie będą przyjmowane, a cytowania z mało wiarygodnych źródeł internetowych traktowane jako niepożądane. Wszystkie załączniki powinny być odwołane w tekście zasadniczym pracy (np. rys. 1; tab. 1; fot. 2) oraz – w przypadku referatów i komunikatów – w streszczeniu, a wykonane wyłącznie w konwencji czarno-białej z uwzględnieniem wymiarów strony w druku (długość – 19,5 cm, szerokość – 13 cm) i czcionki (Times New Roman – 10 pkt. dla tekstu zasadniczego; 8 pkt. dla podpisów rysun- ków i fotografii oraz treści tabel – przykład 3). Rysunki (przykład nr 4) i fotografie (gwa- rantujące dobrą jakość na wydruku w konwencji czarno-białej) powinny być zapisane w formacie tif lub jpg. Opis rysunku i objaśnienie znaków nie wchodzą w obszar skanowania i należy je przekazać jako odrębny tekst (przykład 2).

Przykład nr 1 CZYLOK A., PULINOWA M. Z., 2000: Spojrzenie na krajobraz kulturowy Zagłębia. [w:] Środowisko przyrodnicze regionu górnośląskiego – stan poznania, zagrożenia i ochrona. Wydział Nauk o Ziemi UŚ, Oddział Katowicki PTG, Sosnowiec. JAGUŚ A., RZĘTAŁA M., 2002: Szczawnica i okolice – przyroda i człowiek. F.H.U. „Karpatus”, Szczawnica.

Przykład nr 2 Rys. 10. Rozmieszczenie wybranych obiektów gospodarczych i hydrotechnicznych dawnego zagospodarowania zlewni potoku Brysztan dla potrzeb owczarstwa (wg: Jaguś, Rzętała, 2002): 1 – granica państwa, 2 – cieki, 3 – poziomice, 4 – bacówka wzorcowa nr 4, 5 – fundamenty bacówki wzorcowej nr 3, 6 – zapory zbiorników wodnych, 7 – rowy irygacyjne, 8 – studzienki rozprowadzające, 9 – skałki wapienne. Przykład nr 3

Tabela 1. Studenckie Koło Naukowe Geografów Uniwersytetu Śląskiego w latach 1974-2005 Rok akademicki Kurator Opiekun naukowy Prezes 1974/1975 prof. dr hab. dr Alicja Z. Szajnowska Adam Hałat 1975/1976 Jan Trembaczowski Adam Hałat 1976/1977 Bogdan Matuszczak 1977/1978 mgr Maria Pukowska-Mitka Jerzy Runge 1978/1979 Wiesława Włoch 1979/1980 Bogumił Selerski 1980/1981 Adam Degórski 1981/1982 Adam Degórski 1982/1983 dr Piotr Modrzejewski Włodzimierz Pawełczyk 1983/1984 mgr Jerzy Runge Jadwiga Gawińska 1984/1985 Tomasz Szaran 1985/1986 Adam Hibszer 1986/1987 Adam Hibszer 1987/1988 Jolanta Pełka 1988/1989 Ilona Witala 1989/1990 Wiesław Konieczny 1990/1991 dr hab. Mariusz Rzętała 1991/1992 Piotr Modrzejewski Mariusz Rzętała 1992/1993 dr Jerzy Runge Jacek Jargon / Barbara Załęska 1993/1994 Andrzej Jaguś 1994/1995 Andrzej Jaguś 1995/1996 Szymon Kończyk 1996/1997 Szymon Kończyk 1997/1998 od 1992 roku Szymon Kończyk 1998/1999 nie powoływano dr hab. Jerzy Runge Łukasz Obroślak 1999/2000 Kuratora SKNG UŚ Grzegorz Patacz 2000/2001 Sylwia Jeżmanowska 2001/2002 Daniel Wicher 2002/2003 dr Mariusz Rzętała Daniel Wicher / Michał Gnyp 2003/2004 Łukasz Tawkin 2004/2005 Łukasz Tawkin

Przykład nr 4