Noten

Noten Inleiding prille liberale partijvorming na 1885 wordt vrijwel geen letter besteed; zie H. 1 Zie hiervoor uitgebreid Gerrit Voer- van Riel, Geschiedenis van het Nederlandse man, ‘De stand van de geschiedschrijving liberalisme in de 19e eeuw. Bezorgd door van de Nederlandse politieke partijen’, J.G. Bruggeman, Assen, 1982. 3 in: Bijdragen en Mededelingen betreffende P. de Rooy, Darwin en de strijd langs de Geschiedenis der Nederlanden, 120 vaste lijnen,Nijmegen,1987,p.13. (2005), no. 2,pp.226-269, met name pp. 4 Vonhoff publiceerde veel over het libe- 228-230;zieookA.A.deJonge,‘Ge- ralismeindetwintigsteeeuw;zienaast schiedschrijving over de Nederlandse poli- het reeds aangehaalde De zindelijke bur- tieke partijen’, in: idem, 91 (1976), no. 3, gerheren verder: idem, Bewegend verleden. pp. 94-105,p.104. Een biografische visie op prof.mr. P.J. Oud, 2 Het is opvallend dat voor zover libera- Alphen aan den Rijn, 1969;enidem,Li- len zich met hun eigen verleden bezighiel- beralen onder één dak. VVD: 50 jaar libera- den, zij de beoefening van het biografi- le vereniging,DenHaag,1998. sche genre prefereerden boven het schrij- 5 De Rooy, Darwin en de strijd langs vas- ven van partijgeschiedenissen. Zelfs in te lijnen,p.13. publicaties waarin de persoon niet het 6 Desalniettemin is de geschiedenis van vertrekpunt is, blijkt deze voorkeur. In de Liberale Unie vanaf 1901,deBondvan de beschrijving van Henk Vonhoff van Vrije Liberalen en de LSP geschreven; zie het liberalisme in het interbellum gaat Patrick van Schie, Vrijheidsstreven in ver- het meer over de ‘zindelijke burgerheren’ drukking. Liberale partijpolitiek in Neder- danoverdeLiberaleStaatspartijDeVrij- land 1901-1940,Amsterdam,2005.Ook heidbond (LSP) en de Vrijzinnig-Demo- de historie van de VDB is vastgelegd; zie cratische Bond (VDB); zie H.J.L. Von- Meine Henk Klijnsma, De democratie hoff, De zindelijke burgerheren. Een halve voorop. De geschiedenis van de Vrijzinnig- eeuw liberalisme,Baarn,1965;tweede Democratische Bond, 1901-1946,Amster- druk: 1966. Hetzelfde geldt voor de ge- dam, 2007. schiedenis van het negentiende-eeuwse li- 7 ZieHenkteVelde,Gemeenschapszin beralisme van Harm van Riel, waarin de en plichtsbesef. Liberalisme en nationalisme door de auteur zeer bewonderde Johan in Nederland, 1870-1918,DenHaag,1992; Rudolf Thorbecke centraal staat; aan de Siep Stuurman, Wacht op onze daden.

177 noten bijdrage paul lucardie

Het liberalisme en de vernieuwing van de 16 Martijn van der Kooij, Annelien Kap- Nederlandse staat,Amsterdam,1992;Jan peyne van de Coppello. Strijdvaardig en ei- van Miert, Wars van clubgeest en partij- genzinnig,Wageningen,z.j.[2006]. zucht. Liberalen, natie en verzuiling, Tiel en Winschoten 1850-1920,Amsterdam, Noten bijdrage Paul Lucardie 1994;R.Aerts,De letterheren. Liberale cul- tuur in de negentiende eeuw: het tijdschrift 1 Deze bijdrage bouwt voor een belang- De Gids,Amsterdam,1997;enS.Du- rijk deel voort op: P. Lucardie en G. dink, Deugdzaam liberalisme. Sociaal-libe- Voerman, ‘Eccentric yet powerful: the ralisme in Nederland 1870-1901,Amster- position of the liberals in the Dutch par- dam, 1997. tysystem’,in:P.vanSchieenG.Voer- 8 G. Voerman, De geschiedschrijving van man red., The dividing line between suc- het politieke liberalisme. Bibliografie van cess and failure. A comparison of liberalism de VVD en haar voorlopers,Den in the and Germany in the Haag/Groningen, 1992. Zie voor een aan- 19th and 20th centuries, Berlijn, 2006, pp. vulling: idem, ‘Cleio en de liberalen. 121-142. Over de geschiedschrijving van het Ne- 2 J.J.M.vanHolsteynenJ.M.denRid- derlandse liberalisme’, in: Liberaal Reveil, der, Alles blijft anders. Nederlandse kiezers 38 (1997), no. 6,pp.266-272.Verderpu- en verkiezingen in het begin van de 21e bliceerde de Teldersstichting ook: G.A. eeuw,Amsterdam,2005,p.98. van der List en P.G.C.van Schie red., 3 M.Rosema,K.AartsenH.vander Van Thorbecke tot Telders. Hoofdpersonen Kolk, ‘De uitgesproken opvattingen van uit de geschiedenis van het Nederlandse libe- de Nederlandse kiezer’, in: idem red., ralisme vóór 1940,Assen/Maastricht,1993. Een verdeeld electoraat. De Tweede Kamer- 9 Ruud Koole, Paul Lucardie en Gerrit verkiezingen van 2006,Utrecht,2007,pp. Voerman, Veertig jaar vrij en verenigd. Ge- 165-188. schiedenis van de VVD-partijorganisatie, 4 Zie P. van Wijnen, ‘Stemgedrag en de Houten, 1988. partijpolitieke context’, in: Jacques Tho- 10 M.F. Westers, Mr.D.U.Stikkerende massen, Kees Aarts en Henk van der na-oorlogse reconstructie van het liberalisme Kolk red., Politieke veranderingen in Ne- in Nederland. Een zakenman in de politie- derland 1971-1998. Kiezers en de smalle ke arena,Amsterdam,1988. marges van de politiek,DenHaag,2000, 11 G.A. van der List, De macht van het pp. 167-186. idee. De VVD en het Nederlandse buiten- 5 Zie P. Pennings en J.E. Keman, lands beleid 1948-1994,Leiden,1995. ‘“Links” en “rechts” in de Nederlandse 12 P.G.C. van Schie red., Tussen polarisa- politiek’, in: Jaarboek 1993 Documentatie- tie en paars. De 100-jarige verhouding tus- centrum Nederlandse Politieke Partijen, sen liberalen en socialisten in Nederland, Groningen, 1994, pp. 118-144. Kampen/Den Haag, 1995. 6 Rosema, Aarts en Van der Kolk, ‘De 13 Kopstukken van de VVD,Houten,1988. uitgesproken opvattingen van de Neder- 14 Vonhoff, Liberalen onder één dak. landse kiezer’, pp. 177-180. Met enige 15 , Haya. Haya van Some- moeite zou men ook deze nieuwe inhoud ren-Downer. Vrouw voor Vrijheid en De- van de begrippen als een variant op het- mocratie,Amsterdam,1994. zelfde thema kunnen beschouwen, name-

178 noten bijdrage paul lucardie lijk gelijkwaardigheid versus ongelijkwaar- Kampen, 1995,pp.174-180;M.S.vander digheid; zie N. Bobbio, Destra e sinistra. Land, Tussen ideaal en illusie. De politieke Ragioni e significati di una distinzione poli- geschiedenis van D66, 1966-2003,Den tica,Rome,1995 (tweede druk), pp. 99- Haag, 2003,pp.289-291. 114. 14 H. Pellikaan en J. de Keijser, ‘Kamerle- 7 H. Pellikaan, T. van der Meer en S. de den in de politieke ruimte’, in: M. Bovens, Lange, ‘The Road from a Depoliticized H. Pellikaan en M. Trappenburg red., to a Centrifugal Democracy’, in: Acta Po- Nieuwe tegenstellingen in de Nederlandse litica, 38 (2003), no. 1,pp.23-50;P.Pen- politiek,Amsterdam,1998, pp. 165-186. nings en H. Keman, ‘The Dutch Parlia- 15 J.vanHolsteynenR.Koole,‘Georga- mentary Elections in 2002 and 2003:The niseerd liberalisme. Enkele bevindingen Rise and Decline of the Fortuyn Move- van een onderzoek onder VVD-leden’, ment’, in: idem,pp.51-68. in: Liberaal Reveil, 41 (2000), no. 1,pp.8- 8 I. Budge en H.-D. Klingemann, ‘Final- 18; zie ook R.A. Koole en J.J.M. van Hol- ly! Comparative over-time mapping op steyn, ‘Partijleden in perspectief: kiezers partypolicymovement’,in:IanBudge en leden vergeleken’, in: Jaarboek 1999 e.a. red., Mapping Policy Preferences: Esti- Documentatiecentrum Nederlandse Politie- mates for Parties, Electors, and Govern- ke Partijen, Groningen, 2000,pp.93-124, ments 1945-1998,Oxford,2001,pp.19-50. p. 111. 9 P.J. Oud, In onze zelfstandigheid ligt 16 Van de VVD-kiezers in het Nationaal onze kracht. Openingsrede van Prof. Mr. Kiezersonderzoek van 2006 plaatste drie- P.J. Oud op de Algemene Vergadering van kwart zich duidelijk rechts van het mid- de V.V.D. op 19 en 20 maart 1954,Den den (posities 7-10 op de schaal van 0 tot Haag, 1954,p.4. en met 10), bijna een kwart positioneerde 10 Ibidem,p.5. zich in het midden (4-6) en slechts een 11 J.T. Minderaa, ‘Pacificatie en democra- enkeling links van het midden; volgens tisering in Nederland rond 1918’, in: R.A. herberekening van de gegevens in: Aarts, Koole red., Van Bastille tot Binnenhof. De Van der Kolk en Rosema red., Een ver- Franse revolutie en haar invloed op Neder- deeld electoraat,p.282. landse politieke partijen,Houten,1989, 17 Zie het diepgravende werk van de Ca- pp. 49-65. nadese politicoloog J. Laponce, Left and 12 Oud, In onze zelfstandigheid ligt onze right: the topography of political percep- kracht, pp. 3-4; zie ook H.J.L. Vonhoff, tions, Toronto, 1981; voor een meer skep- ‘Oud: geen derde weg en geen derde tische visie zie I. Lipschits, Links en rechts macht’,in:J.W.BrouwerenP.vander in de politiek,Meppel,1969. Heijden red., Drees, minister-president 18 Zieondermeer:J.Defrasne,La gauche 1948-1958,DenHaag,2005,pp.63-69. en France de 1789 ànosjours, Parijs, 1989, 13 Zie onder meer : P. de Rooy en H. te pp. 6-33;R.Rémond,Les droites en Fran- Velde, Met Kok over veranderend Neder- ce,Parijs,1982, pp. 46-83;hetbegrip land,Amsterdam,2005,pp.62-70;F. ‘rechts’ kreeg in Frankrijk later en meer Bolkestein, ‘Hoe liep de weg naar paars?’, in reactie tegen ‘links’ een politieke bete- in: P.G.C. van Schie red., Tussen polarisa- kenis. tie en paars. De 100-jarige verhouding tus- 19 Bijvoorbeeld in: A.J.M. Cornelissen, sen liberalen en socialisten in Nederland, Beginselen der Nederlandsche politieke par-

179 noten bijdrage paul lucardie tijen,Nijmegen,1935,pp.64-74;de Kamerlid A. Geurtsen samen met schrijver erkent dat de tegenstelling tus- PvdA’er H. Roethof had ingediend; zie sen zij die ‘het positieve Christendom als M.J. Hartgerink, ‘Abortuswetgeving’, in: grondslag ook voor het staatkundig le- Liberaal Reveil, 21 (1979), no. 1,pp.17- ven’ aanvaarden en zij die dat niet doen 20;voorts:E.Sijses,‘DeVVDende met de pacificatie van 1917 aan betekenis “emancipatie van de vrouw”’, in: Medede- verloren heeft, maar gebruikt haar toch lingen van de subfaculteit der Algemene Po- als belangrijkste indeling, vóór de tegen- litieke en Sociale Wetenschappen, 48 stellingen over economische ordening en (1984), pp. 48-54. over nationalisme versus internationalis- 26 P. van Roozendaal en D. Otten, ‘Party- me (ibidem, 76-97). centrality and government membership: 20 Pennings en Keman, ‘The Dutch Parli- a comparative analysis of the degree of amentary Elections in 2002 and 2003’, centrality of political parties and govern- pp. 54-56. ment membership in twelve western mul- 21 P. van Wijnen, ‘Ideologische or- ti-party democracies’, in: Acta Politica, 31 iëntaties en stemgedrag’, in: Thomassen, (1996), no. 2,pp.115-137;zieook:N. Aarts en Van der Kolk red., Politieke ver- Schofield, ‘Coalition politics: a formal anderingen in Nederland 1971-1998,pp. modelandempiricalanalysis’,in:Journal 139-151. of Theoretical Politics, 7 (1995), no. 3,pp. 22 Pellikaan, Van der Meer en De Lange, 245-281. ‘The Road from a Depoliticized to a Cen- 27 Pennings en Keman, ‘“Links” en trifugal Democracy’, pp. 30-40;overigens “rechts” in de Nederlandse politiek’, pp. was alleen Pellikaan duurzaam met de 137-138. Leidse universiteit verbonden, zijn twee 28 R. Thomson, ‘Het partijmandaat. Ver- coauteurs waren promovendi. Zie voorts: kiezingsbeloftes en regeringsdaden op so- C.J. Klop, ‘Waarden en normen: nieuwe ciaal-economisch terrein in Nederland, scheidslijn?’, in: Bovens, Pellikaan en 1986-1998’, in: Jaarboek 1997 Documenta- Trappenburg red., Nieuwe tegenstellingen tiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, in de Nederlandse politiek,pp.122-145;M. Groningen, 1998, pp. 153-179;zieookR. Bovens, ‘Het communitarisme als catch- Thomson, The party mandate: election all stroming’, in: idem,pp.146-164. pledges and government actions in the 23 Trouw, 6 januari 2003. Netherlands, 1986-1998,Groningen,1999. 29 24 Ph. van Praag, ‘De verkiezingscampag- Thomson, ‘Het partijmandaat’, p. 159. ne: professioneler en feller’, in: Aarts, 30 Van Holsteyn en Den Ridder, Alles Van der Kolk en Rosema red., Een ver- blijft anders, 98; Rosema, Aarts en Van deeld electoraat,pp.97-119;VVD,‘Voor der Kolk, ‘De uitgesproken opvattingen een samenleving met ambitie’, in: H. Pel- van de Nederlandse kiezer’, p. 185. likaan e.a. red., Verkiezing van de Tweede 31 A.P.M. Lucardie, ‘Van ondernemer- Kamer der Staten Generaal 22 november spartij tot volkspartij? De VVD en haar 2006. Verkiezingsprogramma’s,Amster- verhouding tot de werkgeversorganisaties dam, 2006,pp.581-593. CSWV en VNO’, in: Jaarboek 1986 Docu- 25 In 1976 stemde de meerderheid van de mentatiecentrum Nederlandse Politieke Par- liberale Eerste Kamerfractie tegen een ini- tijen,Groningen,1987,pp.151-169. tiatief-wetsvoorstel dat het VVD-Tweede 32 J. van Hezewijk, De top-elite van Neder-

180 noten bijdrage henk te velde land. Leefwijze en familierelaties, onderne- sources.org/dk/2007.php (27 november mingen en dubbelfuncties van de meest in- 2007). vloedrijke mensen van ons land,Amster- 39 www.verkiezingen2007.belgium.be/nl/ dam, 1986,p.55; de auteur baseert zijn cha/results/results_graph_etop.html (10 beschrijving voornamelijk op 150 inter- oktober 2007); over het Waalse Natio- views die hij hield met ondernemers, ban- naal Front zie P. Delwit, ‘The Belgian kiers, politici, hoge ambtenaren en hoog- National Front and the question of power’, leraren. in:P.DelwitenPh.Poirierred.,Extrême 33 Zie www.liberal-international.org/edi- droite et pouvoir en Europe,Brussel,2007, torialIndex.asp?ia_id=523 (8 juni 2007) pp. 141-166. respectievelijk 40 T.Poguntke,‘Germany’,in:European www.eldr.org/images/upload2/en_all.pdf Journal of Political Research, 45 (2006), (23 augustus 2007). no. 7/8, pp. 1110-1119. 34 Stephen D. Fisher, ‘United Kingdom’, 41 D. Fink-Hafner, ‘Slovenia’, in: Europe- in: European Journal of Political Research, an Journal of Political Research, 44 (2005), 45 (2006), no. 7/8, pp. 1282-1291. no. 7/8, pp. 1179-1187. 35 Zie Budge en Klingemann, ‘Finally! 42 Zie over de liberalen in Canada: G. Comparative over-time mapping op par- Horowitz, ‘Conservatism, Liberalism and ty policy movement’; zie ook: S.M.H. Socialism in Canada. An Interpretation’, Janssen, ‘Das Parteiensystem Luxem- in:H.G.ThorburnenA.Whitehorn burgs’, in: O. Niedermayer, R. Stöss en red., Party Politics in Canada,Toronto, M. Haas red., Die Parteiensysteme Westeu- 2001 (achtste druk), pp. 90-106;H.G. ropas,Wiesbaden,2006, pp. 321-329;A. Thorburn, ‘Perspectives on the Structure Ladner, ‘Das Parteiensystem der and Dynamics of the Canadian Party Sys- Schweiz’, in: Idem,pp.397-419;H.P. tem’, in: idem,pp.148-162;Stephen Kriesi, Le système politique suisse,Parijs, Clarkson, ‘The Liberal Party of Canada: 1995, pp. 129-163;C.Steffen,‘DiePartei- Keeping its Grip on Power by Pragma- ensysteme Dänemarks, Norwegens und tism over Principle’, in: idem,pp.231-247. Schwedens’, in: Idem,pp.67-108. 43 Zie Budge en Klingemann, ‘Finally! 36 G. Ivaldi, ‘Les partis libéraux scandina- Comparative over-time mapping op par- ves. Unité et diversité du courant libéral ty policy movement’, p. 42;zieookJ.Bil- au Danemark, en Finlande, en Norvège liet, ‘Les transformations du libéralisme et en Suède’, in: P. Delwit red., Libéralis- en Flandre: les Vlaamse Liberalen en De- mesetpartislibérauxenEurope,Brussel, mocraten (VLD)’, in: P. Delwit red., 2002, pp. 141-178. Libéralismes et partis libéraux en Europe, 37 www.parlament.ch/homepage/wahlen- pp. 199-225; voorts D. Doering, ‘Which 2007/wahlen-2007-nr/ (23 oktober way to go? About the Freie Demokrati- 2007); tot 1999 trok de FDP meer kiezers schePartei’,in:P.vanSchieenG.Voer- dan de SVP; zie A. Ladner, ‘Das Parteien- man red., The dividing line between suc- system der Schweiz’, in: Die Parteiensyste- cess and failure, pp. 99-120. me Westeuropas,pp.397-419. 44 Ph. Poirier, ‘Quelle(s) identité(s) politi- 38 L. Bille, ‘Denmark’, in: European Jour- que(s) pour le parti démocratique luxem- nal of Political Research, 45 (2006), no. bourgeois?’, in: P. Delwit red., Libéralismes 7/8 (dec.), pp. 1084-1093; www.electionre- et partis libéraux en Europe, pp. 247-262.

181 noten bijdrage henk te velde

45 S. Colarizi, Storia dei partiti nell’Italia J.A. de Ridder, ‘De nieuwskaravaan’, repubblicana,Rome,1997, pp. 781-782. eveneens in: Aarts, Van der Kolk en Rose- 46 Forza Italia, ‘Carta dei valori’, ma red., Een verdeeld electoraat,pp.120- www.forza-italia.it/images/cdv/cartadeiva- 138, in het bijzonder p. 130. 54 lori.pdf (15 juli 2005). Volgens het bureau van Maurice de 47 Colarizi, op.cit. 782-783; Partito Repub- Hond zou de VVD met Verdonk als lijst- blicano Italiano, ‘La Storia’, trekker 28 in plaats van 22 zetels gewon- www.pri.it/html/Home%20pri.html (20 nenhebben(de Volkskrant, 23 november augustus 2007). 2006). 48 Zie A. Massart, ‘Y a-t-il un parti libé- 55 B. Meguid, ‘Competition Between ralenFrance?’,in:P.Delwitred.,Libéra- Unequals: The Role of Mainstream Party lismes et partis libéraux en Europe,pp.75- Strategy in Niche Party Success’, in: Ame- 92. rican Political Science Review, 99 (2005), 49 UnionpourunMouvementPopulai- no. 3,pp.347-359. re, ‘Charte des valeurs’, www.u-m-p.org/ site/index.php/ump/l_ump/nos_valeurs/ NotenbijdrageHenkteVelde charte_des_valeurs (20 augustus 2007). 50 Zie G. Voerman, ‘De kruistocht tegen 1 , ‘VVD heeft echte leider JörgHaider.DeVVD,deLiberaleInter- nodig’, Dagblad De Pers, 13 april 2007. nationaleendeFPÖ’,in:Liberaal Reveil, Het ging om Addie Schulte en Bas Soe- 41 (2000), no. 3,pp.107-114;K.R.Lu- tenhorst, Daadkracht en duidelijkheid. 5 ther, ‘The Freiheitliche Partei Öster- jaar crisis in de VVD,Amsterdam,2007. reichs: protest party or governing party?’ 2 Toen Stikker de leider van de CHU, in:E.J.Kirchnerred.,Liberal parties in Hendrik Willem Tilanus, vroeg of hij Western Europe,Cambridge,1988,pp.213- aan een liberale partij moest beginnen, 251;enK.R.Luther,‘TheFPÖ:FromPo- antwoordde deze: ‘Dat moet u zeker pulist Protest to Incumbency’ in: P.H. doen, want de liberale richting is er altijd Merkl and L. Weinberg red. Right-Wing geweest. Het is een eigen denkrichting, Extremism in the Twenty-First Century, die er in 1600 was, in 1700,in1800,in Londen, 2003, pp. 191-219.Nahettumul- 1900, en die zich ook nu zou moeten ma- tueuze vertrek van Haider in 2005 is de nifesteren.’ G. Puchinger, Tilanus vertelde FPÖ wel iets kleiner maar bepaald niet li- mij zijn leven,Kampen,1966,p.253. beraler geworden. 3 Vgl. Ruud Koole, Paul Lucardie en 51 Zie ook Lucardie en Voerman, ‘Eccen- Gerrit Voerman, Veertig jaar vrij en vere- tric yet powerful: the position of the libe- nigd. Geschiedenis van de VVD-partijorga- rals in the Dutch party system’, pp. 129- nisatie, Houten, 1988,pp.134-135 en 161. 132. 4 Mr. H. van Riel in gesprek met Joop van 52 S. van der Lubben, ‘Politieke ruimte’, Tijn, Amsterdam, 1970,p.53. in:H.PellikaanenS.vanderLubben 5 DaanDijksmanenJohnJansenvan red., Ruimte op rechts? Conservatieve onder- Galen, ‘Mr. E.M. Toxopeus. Het libera- stroom in de lage landen,Utrecht,2006, lisme als het fatsoen van de tennisbaan’, pp. 44-66. in: Haagse Post, 13 november 1982,p.29. 53 Aldus Ph. van Praag, ‘De verkiezings- 6 Vonhoff betoogt iets vergelijkbaars in: campagne’, p. 111; en J. Kleinnijenhuis en H.J.L. Vonhoff, Liberalen onder één dak.

182 noten bijdrage henk te velde

VVD: 50 jaar liberale vereniging,Den 18 Westers, Stikker,p.98.Zieook:H.J.L. Haag, 1998,p.24. Vonhoff, Bewegend verleden. Een biografi- 7 Dirk U. Stikker, Memoires. Herinnerin- sche visie op prof.mr. P.J. Oud, Alphen gen uit de lange jaren waarin ik betrokken aan den Rijn, 1969,pp.100-101. was bij de voortdurende wereldcrisis, Rot- 19 Van Riel, ‘Voorzitter van de V.V.D.’, terdam/Den Haag, 1966,p.47 (lezing in p. 246. oorlogstijd). In de Stichting speelde overi- 20 Geciteerd in: Vonhoff, Bewegend verle- gens ook Anthonie Nicolaas Molenaar den,p.117. een belangrijke rol, voor de oorlog be- 21 Nog in zijn voorwoord bij H.J.L. Von- stuurslid van de Liberale Staatspartij en hoff, De zindelijke burgerheren. Een halve erna fractievoorzitter van de PvdV en de eeuw liberalisme, Baarn, 1965,pp.2-5. VVD in de Eerste Kamer. 22 Bijvoorbeeld: H.J.L. Vonhoff, ‘Oud: 8 Maarten van Bottenburg, Aan den ar- geen derde weg en geen derde macht’, in: beid!IndewandelgangenvandeStichting Jan Willem Brouwer en Peter van der van de Arbeid 1946-1995,Amsterdam, Heiden red., Drees, minister-president 1995,p.84;zieverderpp.27-49. 1948-1958, Den Haag, 2005,pp.63-69. 9 Ibidem, p. 63. 23 Westers, Stikker,p.206. 10 M.F. Westers, Mr.D.U.Stikkerende 24 Van Riel, ‘Voorzitter van de V.V.D.’, na-oorlogse reconstructie van het liberalisme p. 250. in Nederland. Een zakenman in de politie- 25 Abspoel, ‘Portret van een groot ke arena, Amsterdam 1988,p.13. parlementariër’, p. 29. 11 Stikker, Memoires, pp. 70-71 en 97. 26 Mr. H. van Riel,p.65. 12 Volkspartij voor Vrijheid en Democra- 27 Vonhoff, Bewegend Verleden,p.142. tie, Redevoeringenvanmr.D.U.Stikker, Van Riel deed dit in een vergadering van voorzitter, en mr. P.J. Oud, ondervoorzit- het dagelijks bestuur op 26 september 1959. ter van de V.V.D. in de eerste openbare ver- 28 J.L. Heldring, ‘Korthals, Hendrik Al- gadering, gehouden op 24 januari 1948 te bertus (1911-1976)’, in: Biografisch Woor- Amsterdam, Den Haag, z.j., p. 6;Tilanus: denboek van Nederland. http://www.ing- Stikker, Memoires, p. 83;vgl.Puchinger, hist.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lem- Tilanus, p. 253. mata/bwn4/korthal (19 juli 2007). Een 13 H. van Riel, ‘Voorzitter van de enigszins andere lezing, eveneens zonder V.V.D.’, in: Mr. P.J. Oud gezien door bronvermelding, in: Vonhoff, Liberalen zijn tijdgenoten, Rotterdam, 1951,p.252. onder één dak,p.53. 14 A.W. Abspoel, ‘Portret van een groot 29 Zie: H.J.L. Vonhoff, ‘E.H. Toxopeus. parlementariër’, in: Liberale gedachten. Een Heer uit Breda’, in: Kopstukken van Een bundel opstellen aangeboden aan de VVD. 16 biografische schetsen, Houten, prof.mr. P.J. Oud ter gelegenheid van zijn 1988,pp.51-61. 75ste verjaardag, Rotterdam/Den Haag, 30 Geciteerd in: F. Korthals Altes, ‘Haya z.j., p. 27. van Someren-Downer. De geïnspireerde 15 Puchinger, Tilanus,p.156. liberale aanvoerster’, in: Kopstukken van 16 Stikker, Memoires, p. 94. de VVD,p.100. 17 P.H.Ritter,‘MrP.J.Oud,demens’, 31 Vgl. Marcel ten Hooven, ‘Een “poli- in: Mr. P.J. Oud gezien door zijn tijdgeno- tiek leider” wordt nooit benoemd’, in: ten,p.292. Trouw, 26 november 2004.

183 noten bijdrage henk te velde

32 T. Thalhammer, ‘W.J. Geertsema. Een 42 In de discussie over het beginselpro- liberaal denker’, in: Kopstukken van de gram werd dit laatste gevaar gesignaleerd VVD,p.89. in 1964:VandenBerg,‘K.vanderPols’, 33 M. van Amerongen, ‘Mr. W.J. Geertse- p. 72. ma als gerijpt liberaal leider. Het failliet 43 John Jansen van Galen, ‘Wat mot een van het naoorlogs politiek liberalisme’, arbeider in de VVD?’, in: Haagse Post, 28 in: Vrij Nederland, 29 november 1969. juni 1969,p.5. 34 Vonhoff, De zindelijke burgerheren, pp. 44 J. Bosmans, ‘Geertsema, Willem Jacob 13 en 268. (1918-1991)’, in: Biografisch Woordenboek 35 Bijvoorbeeld:W.J.A.vandenBerg,‘K. van Nederland. http://www.inghist.nl/ vanderPols.Voorzittertussenouden Onderzoek/Projecten/BWN/lemma- nieuw’, in: Kopstukken van de VVD,p.66. ta/bwn6/geertsema (28 november 2006). 45 36 Bijv.JohnJansenvanGalen,‘Haya VandenBerg,‘K.vanderPols’,p.77. van Someren-Downer: “ik ben er diep 46 H. van der Hoeven, ‘Riel, Harm van van overtuigd dat het Nederlandse volk li- (1907-1980)’, in: Biografisch Woorden- beraal is”’, in: Haagse Post, 24 mei 1969, boek van Nederland. http://www.ing- p. 21. ‘Uw partij klaagt altijd over haar hist.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lem- verkeerde image bij de kiezers. (…) Het mata/bwn4/riel (15 februari 2007). komt te weinig over.’ 47 Cees Labeur, ‘Een senator gaat heen’, 37 Henry Faas, God, Nederland en de fran- in: Elseviers Magazine, 22 mei 1976,p.29. je. Necrologie van het Nederlandse partijwe- 48 Mr. H. van Riel, p. 68. zen, Utrecht/Antwerpen, 1967,pp.179- 49 Gijs de Vries, ‘De VVD in de komen- 181; Dijksman, ‘Mr. E.H. Toxopeus. Het de dertig jaren’, in: Vrijheid en Democra- liberalisme als het fatsoen van de tennis- tie, 3 februari 1978,p.19. baan’, p. 29.Identiekeopmerkingenin 50 Mr. H. van Riel,p.69.Zieook:inter- het interview dat Bolkestein hem afnam: view met Henry Faas in W. Jungman, F. Bolkestein ed., Modern liberalism. Con- HarmvanRiel.Eenheervanstandinde versations with liberal politicians, Amster- Nederlandse politiek, Haarlem, 1981, pp. dam, 1982,p.254. 75-81,p.76. 38 VanAmerongen,‘Mr.W.J.Geertse- 51 Labeur, ‘Een senator gaat heen’, p. 29. ma’; Vonhoff, ‘E.H. Toxopeus. Een 52 Faas, God, Nederland en de franje, p. Heer uit Breda’, p. 52; ‘Hier in Holland. 179. Verkiezingspolitiek’, Haagse Post, 4 febru- 53 Jan van Zanen, - ari 1967. Downer. Vrouw voor vrijheid en democra- 39 Zie voor dit laatste bijvoorbeeld: Toxo- tie, Amsterdam, 1994,p.201.VanZanen peus in ‘Hier in Holland. Partijpolitiek’, citeert behalve Trouw-journalist Willem in: Haagse Post, 26 maart 1966. Breedveld ook Ferry Hoogendijk. 40 Volkspartij voor Vrijheid en Democra- 54 Vrijheid en Democratie, 18 april 1975. tie, Redevoeringenvanmr.D.U.Stikker, 55 Bijvoorbeeld Vonhoff in: Jan Hoede- voorzitter, en mr. P.J. Oud, ondervoorzit- man, Hans Wiegel en het spel om de ter van de V.V.D. in de eerste openbare ver- macht, Utrecht, 1993,p.37;Koole,Lucar- gadering, gehouden op 24 januari 1948 te die en Voerman, Veertig jaar vrij en vere- Amsterdam, Den Haag, z.j. nigd,p.95. 41 Mr.H.vanRiel,p.171. 56 Jaap Jansen, ‘“Ik ben geen voorstander

184 noten bijdrage henk te velde van charismatische leiders.” Edzo Toxo- ke vergetelheid’, in: Haagse Post, 25 augus- peus over Den Haag vroeger en nu’, in: tus 1984. Elsevier, 8 oktober 1988,p.39. 73 Bijvoorbeeld:JoopvanTijnenMax 57 Mark Kranenburg, ‘“Ik ben niet be- van Weezel, ‘“Je moet bij ons in de kop- keerd”. De terugkeer van Toxopeus in de groep zitten, maar niet te veel winnen”. politiek’, in: NRC Handelsblad, 18 maart Wiegels vertrek was allang een goed be- 1989. waard geheim’, in: Vrij Nederland, 24 58 Hans van der Werf, Hans Wiegel. Pro- april 1982 (generatie is verdwenen); Frans fiel van een politicus, Baarn, 1973,p.48; van Deyl, ‘Een ruk naar rechts. Zou het Labeur, ‘Een senator gaat heen’, p. 33. nog wat worden met de VVD?’, in: De 59 Mr.H.vanRiel,pp.160-161. Tijd, 25 mei 1990 (leiders). 74 60 Zievoordeparallelleninpolitiekop- Joekes, Man en paard,p.160. 75 treden tussen Troelstra, Kuyper en For- F.L.M. Lafort, ‘E.H.T.M. Nijpels. De tuyn: Henk te Velde, ‘Drees und Fortuyn. wet van de remmende voorsprong’ in: Der Stil politischer Führerschaft in den Kopstukken van de VVD,p.190;Joekes, Niederlanden seit 1945’, in: Jahrbuch Zen- Man en paard,pp.163, 165 en 173.Joekes trum für Niederlande-Studien 14 (2003) wordt bijgevallen door Frits Korthals Al- pp. 11-25. Gedeeltelijk in het Nederlands tes in: Van Weezel en Ornstein, Frits Bol- verschenen in: idem, ‘Passie, theater en kestein,p.81 en door Vonhoff in: Von- narcisme’, in: Pluche: essays en verhalen over hoff, Liberalen onder één dak,pp.117-120 openbaar bestuur, winter 2003,pp.63-69. en 216. 61 Jungman, Van Riel,p.60. 76 Van Weezel en Ornstein, Frits Bolke- 62 Haagse Post, 16-22 december 1970,pp. stein,p.82. 16-18. 77 Hoedeman, Hans Wiegel,p.189.Vgl. 63 Van der Werf, Hans Wiegel,p.47. ook de opmerking in het interview met 64 Zie het eerder geciteerde stuk van Am- , 4 juli 2007 dat de VVD-mi- merlaan in: Haagse Post, 16-22 december nisters in het kabinet afspraken met het 1970,pp.16-18. CDAmaaktendiedefractienietwaar- 65 Hoedeman, Hans Wiegel,p.153. deerde. 78 66 Theo Joekes, Man en paard. Herinne- Interview met Gerrit Zalm, 29 juni ringen, Meppel, 1996,p.142. 2007 te Den Haag. 79 67 E. Nordlohne, ‘Hans Wiegel: bedaard Van Weezel en Ornstein, Frits Bolke- jongeling’, in: Liberaal Reveil 10 (1967), stein,pp.86-87. 80 pp. 51-52. Vrij Nederland 19 juli 1986. 81 68 Van der Werf, Hans Wiegel,p.32. Bijvoorbeeld in De Tijd, 7 oktober 69 Max van Weezel en Leonard Ornstein, 1988,pp.12-13. 82 Frits Bolkestein. Portret van een liberale Jansen, ‘Ik ben geen voorstander van vrijbuiter, Amsterdam, 1999,p.123. charismatische leiders’. 83 70 Interview met , 28 juni Bemboom, Wiegel en de media, pp. 89- 2007 te Den Haag. 90;vgl.o.a.Hoedeman,Hans Wiegel,p.228. 84 71 Marc Chavannes. ‘Het hoogste ge- Van Weezel en Ornstein, Frits Bolke- haald dat een liberaal kan bereiken’, in: stein,p.302. 85 NRC Handelsblad, 24 april 1982. H. te Velde, ‘Gerrit Zalm als politi- 72 JanTromp,‘Hetgaatsnel,diepolitie- cus’, in: Per saldo. Overheidsfinanciën en

185 noten bijdrage uri rosenthal fiscaliteit na twaalf jaar minister Zalm, vereniging,DenHaag,1998;enP.J.Oud, Den Haag, 2007,pp.13-22. Honderd jaren. Een eeuw van staatkundige 86 VanWeezelenOrnstein,Frits Bolke- vormgeving in Nederland 1840-1940,As- stein,p.301. sen, 1946. 2 87 Interview met Frits Bolkestein, 3 juli OnderanderedoorhetNIPOenVeld- 2007 te Amsterdam. kamp/Marktonderzoek. 88 Interview met Mark Rutte, 28 juni 3 Sociaal-wetenschappelijk instituut van 2007 te Den Haag. de Vrije Universiteit afdeling Politicolo- 89 Teun Lagas, ‘Bolkestein bleef geërgerd gie, De Nederlandse kiezers in 1967.Enkele over de jaren zeventig’, in: Trouw, 31 juli eerste resultaten van een landelijke enquête, 1998. Amsterdam/Brussel, 1967;L.P.J.de 90 J.A.A. van Doorn, ‘Zeer gearticuleerde Bruyn,R.J.MokkenenF.M.Roschar meningen’, in: HP/De Tijd, 9 november red., De Nederlandse kiezer ’71. Een eerste 1990,pp.26-27 (bespreking van Frits Bol- verslag door de werkgroep nationaal verkie- kestein, De engel en het beest). Het ‘Wie- zingsonderzoek 1971,Meppel,1972;L.P.J. geliaanse moment’ ontleende hij aan Jos de Bruyn, J.W. Foppen en A. Hooger- de Beus in idem e.a., De ideologische drie- werf red., De Nederlandse kiezer ’72,Al- hoek. Nederlandse politiek in historisch per- phen aan den Rijn, 1973; L.P.J. de spectief, 1989; herziene druk Amsterdam Bruyn, J.W. Foppen en A. Hoogerwerf 1996,p.93. red., De Nederlandse kiezer ’73,Alphen 91 In Schulte en Soetenhorst, Daadkracht aan den Rijn, 1973;G.A.Irwin,J.Ver- en duidelijkheid, wordt de indruk gewekt hoef en C.J. Wiebrens red., De Neder- dat de VVD de reputatie kreeg van regen- landse kiezer ’77,Voorschoten,1977;C. ten bij uitstek. Dat is een vertekening van der Eijk en B. Niemöller red., In het achteraf, in 2002 werd dit verwijt gericht spoor van de kiezer. Aspecten van 10 jaar aan de PvdA. Zie ook: Paul Lucardie en kiezersgedrag,themanummerActa Politi- Gerrit Voerman, ‘Eccentric yet powerful: ca, 18, 1983;J.J.M.vanHolsteyn,G.A.Ir- the position of the liberals in the Dutch winenC.vanderEijkred.,De Neder- party system’, in: Patrick van Schie en landse kiezer ’86,Amsterdam,1987;J.J.M. Gerrit Voerman ed., The dividing line be- vanHolsteynenG.A.Irwinred.,De Ne- tween success and failure. A comparison of derlandse kiezer 1989,Amsterdam,1992; liberalism in the Netherlands and Ger- R. Horstman en J. van Deth, Dutch Parli- many in the 19th and 20th centuries, Ber- amentary Election Studies Data Source lijn, 2006. Book 1971-1989,Amsterdam,1993;J.J.M. 92 Jozias van Aartsen, ‘Waarom ik straks vanHolsteynenB.Niemöllerred.,De de Kamer verlaat’, in: NRC Handelsblad, Nederlandse kiezer 1994,Leiden,1995;K. 21 augustus 2006,p.7. Aarts en H. Semetko red., The 1998 93 Interview met Ed Nijpels, 4 juli 2007 Dutch Election in Pespective,themanum- te Leeuwarden. mer Acta Politica, 34, 1999; J.J.A. Tho- massen,K.AartsenH.vanderKolk Noten bijdrage Uri Rosenthal red., Politieke veranderingen in Nederland in 1971-1998. Kiezers en de smalle marges 1 Zie bijvoorbeeld H.J.L. Vonhoff, Libe- van de politiek, Enschede, 2000;K.Aarts, ralen onder één dak. VVD: 50 jaar liberale H. van der Kolk en M. Rosema red., Een

186 noten bijdrage uri rosenthal verdeeld electoraat: de Tweede Kamerverkie- meenteraadsverkiezingen, lijsttrekkersverkie- zingen van 2006,Utrecht2007. zing en Tweede Kamerverkiezingen 2006, 4 Zie Vonhoff, Liberalen onder één dak, z.pl., 2007,p.23. p. 79. 16 Zie Vonhoff, Liberalen onder één dak, 5 M. van Weezel en L. Ornstein, Frits pp. 65-80;M.F.Westers,Mr.D.U.Stik- Bolkestein. Portret van een liberale vrijbui- ker en de na-oorlogse reconstructie van het ter,Amsterdam,1999,pp.83-84. liberalisme in Nederland. Een zakenman 6 Zie Vonhoff, Liberalen onder één dak, in de politieke arena,Amsterdam,1988, p. 195. pp. 162-231. 7 A. Schulte en B. Soetenhorst, Daad- 17 Mededeling van Hans Wiegel. kracht en duidelijkheid. Vijf jaar crisis in 18 J. de Vries, Grondpolitiek en kabinetscri- de VVD,Amsterdam,2007,pp.13-41. ses,DenHaag,1989. 19 8 P. Fortuyn, De puinhopen van acht H. Daudt, Echte politicologie. Opstellen jaar Paars, Uithoorn/Rotterdam, 2002. over politicologie, democratie en Nederland- 9 J. Hippe, P. Lucardie en G. Voerman, se politiek,Amsterdam,1995,pp.395-414. ‘Kroniek 2002. Overzicht van de partijpo- 20 De oorspronkelijk protestantse gericht- litieke gebeurtenissen van het jaar 2002’, heid voert terug tot Telders en Stikker; in: Jaarboek 2002 Documentatiecentrum zie Westers, Mr.D.U.Stikkerendena- Nederlandse Politieke Partijen, Gronin- oorlogse reconstructie van het liberalisme in gen, 2004,p.42. Nederland,p.116. 21 10 U. Rosenthal, ‘Macht en controle op Van Weezel en Ornstein, Frits Bolke- de macht; de dringende behoefte aan pu- stein. blieke controle’, in: Nederlands Juristen 22 M. van Weezel en M. Zonneveld, De Blad, 2000 (34), pp. 1703-1706. onttovering van Paars. Een geschiedenis 11 Wij hebben het over het kabinet-Balke- van de kabinetten-Kok,Amsterdam,2002, nende. Het waren formeel twee kabinet- pp. 70-75. ten-Balkenende. Na de crisis van juni 23 Van Weezel en Ornstein, Frits Bolke- 2006,toenhetkabinetvieloverhetpas- stein,p.205. poort van Ayaan Hirsi Ali, ging het derde 24 Wij baseren ons op de gegevens van de kabinet-Balkenende aan de slag. verkiezingsonderzoeken die in noot 3 ver- 12 Schulte en Soetenhorst, Daadkracht en meld staan. Teneinde de tekst leesbaar te duidelijkheid,pp.79-88 en pp. 134-141. houden, is ervan afgezien de verschillen- 13 ‘Voor de lijsttrekker bij de Tweede Ka- de constateringen met precieze vindplaat- merverkiezing (moet) gelden dat deze na sen uit de verschillende kiezersonderzoe- verkiezingen voorzitter van de Tweede ken en rapportages van peilingen te anno- Kamer-fractie wordt en geen zitting teren. neemt in een kabinet, tenzij als minister- 25 S. Mulder, Wat leeft er in Nederland? president’ (Om de vrijheid. Liberaal mani- Maatschappelijke trends in 2002 verklaard fest,DenHaag2005,p.72). vanuit NIPO’s Waarden in Nederland mo- 14 Politieke Barometer, NOVA, 15 sep- del,Amsterdam,2002. tember 2006. 26 M. Visser, ‘De VVD tussen verzuiling 15 Commissie Dekker, Kiezen voor een en ontzuiling’, in: Liberaal Reveil, 34 nieuw liberaal elan. VVD evaluatierapport (1993), no. 3,pp.107-111. Commissie Dekker. Een evaluatie van de ge- 27 H. van der Kolk, ‘Het afnemende be-

187 noten bijdrage gerrit voerman en erwin dijk lang van godsdienst en sociale klasse’, in: – was dit nu echt het probleem van de Thomassen, Aarts en Van der Kolk red., VVD?’, in: Jaarboek 2006 Documentatie- Politieke veranderingen in Nederland in centrum Nederlandse Politieke Partijen,te 1971-1998,pp.121-138,pp.128-129. verschijnen. 28 J.J.M. van Holsteyn, ‘De kiezer ver- 39 Onderzoek MarketResponse, VVD- klaart. Over redenen van de partijkeuze campagne Tweede Kamer 2006.Uitge- inhedenenverleden’,in:Thomassen, voerd eind juli, begin augustus 2006. Aarts en Van der Kolk red., Politieke ver- 40 Zie Vonhoff, Liberalen onder één dak, anderingen in Nederland in 1971-1998,pp. pp. 203-208. 107-120,p.118. 41 Een deel van de achterban van Groen- 29 Ibidem, pp. 109-110. Links heeft zijn wortels in de katholieke 30 U. Rosenthal, ‘Ambtenaren, particulie- Politieke Partij Radikalen. re werknemers, werklozen en arbeidsonge- 42 Tijdens de algemene ledenvergadering schikten – thuisblijvers en kiezers in slech- van de VVD, Veldhoven, 15 september te tijden’, in: Van der Eijk en Niemöller 2007. red., In het spoor van de kiezer,pp.229- 43 R.A. Koole en J.J.M. van Holsteyn, 241. ‘Partijleden in perspectief. Kiezers en le- 31 H.J. Schoo, ‘Het is de campagne, suf- den vergeleken’, in: Jaarboek 1999 Docu- ferd!’, in: de Volkskrant, 31 maart 2007. mentatiecentrum Nederlandse Politieke Par- 32 J.J.M. van Holsteyn en J.M. den Rid- tijen,Groningen,2000,pp.93-124. der, Alles blijft anders. Nederlandse kiezers 44 Volgens Henk Vonhoff niet zozeer ná en verkiezingen in het begin van de 21e de lijsttrekkersstrijd in het voorjaar van eeuw,Amsterdam,2005,p.227. 2006 alswel dóór die lijsttrekkersstrijd. Ik 33 Ibidem, p. 228. houd het in de tekst toch op: na de lijst- 34 M.Rosema,K.AartsenH.vander trekkersstrijd. Kolk, ‘De uitgesproken opvattingen van de Nederlandse kiezer’, in: idem red., Noten bijdrage Gerrit Voerman en Een verdeeld electoraat. De Tweede Kamer- Erwin Dijk verkiezingen van 2006,Utrecht,2007,pp. 165-188,p.185. 1 Ledenwerfbrief bestuur VVD-afdeling 35 S.P. van der Lubben, ‘Politieke ruim- Culemborg, 19 januari 1954, in: Natio- te’, in: H. Pellikaan en S.P. van der Lub- naal Archief (NA), VVD-archief, no. 82. ben red., Ruimte op rechts? Conservatieve 2 H.J.L. Vonhoff, De zindelijke burgerhe- onderstroom in de Lage Landen,Utrecht, ren. Een halve eeuw liberalisme,Baarn, 2006,pp.44-66 en pp. 51-52. tweede druk, 1966,p.205. 36 Rosema, Aarts en Van der Kolk, ‘De 3 Dit artikel is in belangrijke mate geba- uitgesproken opvattingen van de Neder- seerd op archiefmateriaal en publicaties landse kiezer’, pp. 165-188;pp.183-186. van de VVD zelf (jaarverslagen, rappor- 37 H. van der Kolk, K. Aarts en M. Rose- ten van partijcommissies, bijdragen in ma,‘Twijfelenenkiezen’,in:idemred., het ledenblad Vrijheid en Democratie), Een verdeeld electoraat. De Tweede Kamer- waardoor ook een indruk wordt verkre- verkiezingen van 2006,Utrecht,2007,pp. gen van het zelfbeeld van de partij. 211-234;pp.224-225. 4 A. Roodhuyzen, De Liberale Unie, 38 Ph. van Praag, ‘Rutte versus Verdonk Baarn, 1909,p.8. De Uniesecretaris vond

188 noten bijdrage gerrit voerman en erwin dijk de som van 62 wel veel, ‘vooral als men tieke partijen, 1945-1995’, in: Jaarboek bedenkt, dat hier algeheele vrijheid tot al- 1995 Documentatiecentrum Nederlandse Po- of niet aansluiting bestond, dat dominé litieke Partijen, Groningen, 1996,pp.192- noch pastoor hier eenigen invloed kon- 206,p.198. dendoengelden’. 22 Enkele opmerkingen over de structuur 5 Ruud Koole, Paul Lucardie en Gerrit van de VVD. Bijlage bij het Jaarverslag Voerman, Veertig jaar vrij en verenigd. Ge- van de Secretaris over het jaar 1966;zie schiedenis van de VVD-partijorganisatie ook ledenwerfbrief bestuur VVD-afde- 1948-1998,Houten,1988,p.12. ling Culemborg, 19 januari 1954,in:NA, 6 Patrick van Schie, Vrijheidsstreven in VVD-archief, no. 82:‘alsneringdoende verdrukking. Liberale partijpolitiek in Ne- kun je toch niet voor een politiek begin- derland 1901-1940,Amsterdam,2005, pp. sel uitkomen’. 40-43. 23 Brief partijvoorzitter D.U. Stikker aan 7 Ibidem, p. 81. partijleden, maart 1948. 8 Geciteerd bij: Ibidem, p. 78. 24 Jaarverslag 1948 VVD-Hoofdbestuur,p. 9 Geciteerd bij: Ibidem, p. 114. 2. 10 Roodhuyzen, De Liberale Unie,pp.6- 25 H.J.L.Vonhoff,‘P.J.Oud.Devroege 7; zie ook: Vonhoff, De zindelijke burger- laatbloeier’, in: Kopstukken van de VVD, heren,p.237. Houten, 1988,pp.20-36, pp. 27-28. 26 11 Geciteerd bij: Van Schie, Vrijheidsstre- Jaarverslag 1952 van de secretaris van ven in verdrukking, pp. 9 en 86. de VVD, p. 6. 27 12 Koole, Lucardie en Voerman, Veertig Dirk U. Stikker, Memoires. Herinnerin- jaar vrij en verenigd,p.23;VanSchie, gen uit de lange jaren waarin ik betrokken Vrijheidsstreven in verdrukking,pp.261- was bij de voortdurende wereldcrisis,Rot- 262. terdam/Den Haag, 1966,p.86. 13 Geciteerdbij:Koole,LucardieenVoer- 28 Geciteerd bij: Koole, Lucardie en Voer- man, Veertig jaar vrij en verenigd,p.24; man, Veertig jaar vrij en verenigd,p.79. zie ook: Van Schie, Vrijheidsstreven in ver- 29 Interview met F. Snapper, 29 juni 2007. drukking,pp.361-362. 30 Vonhoff,‘P.J.Oud.Devroegelaat- 14 Van Schie, Vrijheidsstreven in verdruk- bloeier’, p. 27. king,p.298. 31 Vanwegedevervroegdeverkiezingen 15 Vonhoff, De zindelijke burgerheren,p. had dit partijorgaan in 1959 niet de gele- 99. genheid gehad zich over het conceptpro- 16 Van Schie, Vrijheidsstreven in verdruk- gram te buigen. 32 king,pp.418-423,pp.420-421. J. de Boer en M. Klück, ‘Spreken is zil- 17 Vonhoff, De zindelijke burgerheren,p. ver, zwijgen is goud? Een onderzoek naar 8. de invloed van het VVD-congres’. Docto- 18 Ibidem, p. 229. raalscriptie Rijksuniversiteit Leiden, Lei- 19 Jaarverslag 1958 VVD-Hoofdbestuur,p. den, 1984,p.80. 33 1. Vonhoff, De zindelijke burgerheren,p. 20 Jaarverslag 1948 VVD-Hoofdbestuur, 267. 34 pp. 5-6; Jaarverslag 1952 VVD-Hoofdbe- Algemeen Handelsblad, 1 maart 1955;zie stuur,p.5. ook: 28 april 1952, 30 maart 1953, 25 april 21 G. Voerman, ‘De ledentallen van poli- 1955, 11 april 1960.

189 noten bijdrage gerrit voerman en erwin dijk

35 H.J.L. Vonhoff, Bewegend verleden. 49 Vonhoff,‘P.J.Oud.Eenvroegelaat- Een biografische visie op prof. mr. P.J. bloeier’, p. 33. Oud,AlphenaandenRijn,1969,p.131. 50 Hans Wiegel, Een partijtje libre,Den 36 Vonhoff,‘P.J.Oud.Devroegelaat- Haag/Rotterdam, 1968,p.32. bloeier’, p. 27. 51 Reinier Heijting in Jan Hoedeman, 37 Jan Hoedeman, Hans Wiegel en het spel Hans Wiegel en het spel om de macht,Den om de macht,Utrecht,1993,p.42.Zie Haag, 1993,p.19. ook het interview met F. Korthals Altes, 52 Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om 21 augustus 2007. de macht,p.31. 38 Interview met H.J. Witteveen, 26 juni 53 LDC, Nieuwe wegen,DenHaag,1963, 2007. p. 11. 39 Harm van Riel, Joop van Tijn en Mar- 54 Koole, Lucardie en Voerman, Veertig tin Ros, Mr. H. van Riel in gesprek met jaar vrij en verenigd,p.100. Joop van Tijn,Amsterdam,1970,p.47. 55 Jaarverslag 1964 VVD-Hoofdbestuur,p.1. 40 G. Dorsman, ‘Liberaal Democratisch 56 Interview F. Korthals Altes, 21 augus- Centrum. Vaste koers noodzakelijk’, in: tus 2007; Vrijheid en Democratie, 4 april Liberaal Reveil, januari 1963, pp. 13-17,p. 1963;deVolkskrant, 1 april 1963,geciteerd 16. bij: De Boer en Klück, ‘Spreken is zilver, 41 Vonhoff,‘P.J.Oud.Devroegelaat- zwijgen is goud?’, p. 43. bloeier’, p. 27. 57 NRC, 1 april 1963,geciteerdbij:De 42 Jaarverslag 1960 VVD-Hoofdbestuur,p. Boer en Klück, ‘Spreken is zilver, zwijgen 6. is goud?’, p. 43;zieook:Algemeen Han- 43 L.N.H. van Zutphen, De Volkspartij delsblad, 1 april 1963. voor Vrijheid en Democratie. Haar situatie 58 Zie bijvoorbeeld Reinier Heijting in: en haar toekomst, Winterswijk, 1963,p.8. Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om de 44 Citaten afkomstig uit: Jhr. W.H.D. macht,p.18; zie ook het interview met S. Quarles van Ufford, ‘Enkele opmerkin- Overwater, 28 juni en 21 augustus 2007. gen over de structuur van de V.V.D.’ en Overwater beoordeelt de toegenomen dis- ‘Suggesties van de heer G.Ch.O. Boos- cussie tijdens vergaderingen positief. man op organisatorisch gebied’, in: Bijla- 59 Vonhoff,‘P.J.Oud.Eenvroegelaat- ge bij het Jaarverslag van de Secretaris bloeier’, p. 34. over het jaar 1966. 60 De Boer en Klück, ‘Spreken is zilver, 45 Koole, Lucardie en Voerman, Veertig zwijgen is goud?’, pp. 48-49. jaar vrij en verenigd,p.80. 61 Ruud Koole, De opkomst van de moder- 46 Vrijheid en Democratie, 13 mei 1966; ne kaderpartij. Veranderende partijorgani- zie meer uitgebreid: Gerrit Voerman satie in Nederland 1960-1990,Utrecht, (met medewerking van Lucas Osterholt), 1992,p.331. De VVD visueel. Liberalen en hun affiches 62 Jaarverslag 1969 VVD-Hoofdbestuur,p. in de twintigste eeuw,Amsterdam,2008. 1. 47 Interview met F. Korthals Altes in: 63 H.J. Roethof, ‘De zindelijke burgerhe- Vrijheid en Democratie, 12 mei 1981,pp.2- ren. Een open brief’, in: Socialisme en De- 4,p.2. mocratie, 23 (1966), pp. 24-31,p.26. 48 Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om 64 Jaarverslag 1972 VVD-Hoofdbestuur,p. de macht,p.44. 1.

190 noten bijdrage gerrit voerman en erwin dijk

65 Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om 86 de Volkskrant, 17 december 1977. de macht,p.32. 87 Nieuwsblad van het Noorden, 12 febru- 66 Jaarverslag 1973 VVD-Hoofdbestuur,p. ari 1979. 1. 88 VVD, 18-plus… nu naar de stembus, 67 Jaarverslag 1972 VVD-Hoofdbestuur,p. Den Haag, 1977. 2. 89 Jaarverslag 1981 VVD-Hoofdbestuur,p. 68 Het betrof hier gemeenten waar ook 35. een VVD-lijst was ingediend; zie: Jaarver- 90 Koole, Lucardie en Voerman, Veertig slag 1974 VVD-Hoofdbestuur,pp.3-4; jaar vrij en verenigd,p.135. Jaarverslag 1982 VVD-Hoofdbestuur,p.30. 91 Hans Verstraaten, ‘De nieuwe kleren 69 Koole, Lucardie en Voerman, Veertig van de VVD’, in: Haagse Post, 16 januari jaar vrij en verenigd,p.159. 1982,pp.18-23;p.18. 70 Koole, De opkomst van de moderne ka- 92 Jaarverslag 1982 VVD-Hoofdbestuur, derpartij,p.331. p. 1. 71 NRC Handelsblad, 26 en 28 maart 1977. 93 Jaarverslag 1984 VVD-Hoofdbestuur, 72 Trouw, 26 maart 1977. p. 1. 73 Jaarverslag 1980 VVD-Hoofdbestuur,p.7. 94 Jaarverslag 1986 VVD-Hoofdbestuur, 74 de Volkskrant, 23 maart 1981. p. 1. 75 NRC Handelsblad, 28 maart 1977. 95 Jaarverslag 1987 VVD-Hoofdbestuur, 76 Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om p. 1. de macht,p.172. 96 Jaarverslag 1989 VVD-Hoofdbestuur, 77 Zoals dat van J.H. Frijlink in: NRC p. 1. Handelsblad, 23 oktober 1973. 97 Jaarverslag 1990 VVD-Hoofdbestuur, 78 NRC Handelsblad, 23 oktober 1973. p. 1. 79 H.J.L. Vonhoff, ‘De strijd om het mid- 98 Wiegel, Een partijtje libre,p.6. den’, in: Liberaal Reveil,februari1974, 99 Ed Nijpels, ‘Over monisme als strate- pp. 1-5,p.3;Geertsemain:NRC Handels- gie’, in: Liberaal Reveil, december 1984, blad, 28 augustus 1973. pp. 4-7. 80 de Volkskrant, 15 september 1973;Von- 100 NRC Handelsblad, 6 november 1982. hoff in: Hoedeman, Hans Wiegel en het 101 Hoedeman, Hans Wiegel en het spel spel om de macht,p.39. om de macht,p.187;zieook:p.135. 81 Vrijheid en Democratie, 26 juli 1974; 102 Zie bijvoorbeeld Theo Joekes, Man De Korte in: Hoedeman, Hans Wiegel en en paard. Herinneringen,Meppel,1996, het spel om de macht,p.70. p. 165. 82 Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om 103 L. Ginjaar, Functie en structuur. Noti- de macht,p.203. tie naar aanleiding van de bezoeken van 83 Jaarverslag 1980 VVD-Hoofdbestuur,p.7. het dagelijks bestuur aan de kamercentrale- 84 Zie bijvoorbeeld: G. Voerman, ‘De besturen, februari-juni 1987, z.p., 1987,p. tweede jeugd van het liberalisme. VVD 35;MaxvanWeezelenLeonardOrn- en D66, 1967-1994’, in: idem red., Het li- stein, Frits Bolkestein. Portret van een libe- beralisme in Groningen, Groningen, 1995, rale vrijbuiter,Amsterdam,1999,p.84. pp. 73-100,pp.82-83. 104 Hoedeman, Hans Wiegel en het spel 85 Informatiebulletin kamercentrale Gro- om de macht,p.27. ningen,mei1976. 105 Ginjaar, Functie en structuur,pp.36-37.

191 noten bijdrage gerrit voerman en erwin dijk

106 Nota ledenwerving, z.d., 1987,in: 127 Ginjaar, Functie en structuur,p.6. DNPP, VVD-archief, no. 2.135. 128 Ibidem, p. 26. 107 Van Weezel, Frits Bolkestein,p.85. 129 VVD, Talent management,Den 108 deVolkskrant, 25 maart 1987. Haag, 1992,p.4. 109 Info KC Groningen,juni1987.Zie 130 VVD, Notitie ledenwerving en ledenbe- ook: G. Voerman, ‘De tweede jeugd van houd,DenHaag,1992 [geen paginering]. het liberalisme. VVD en D66, 1967- 131 Koole, De moderne kaderpartij,p.303. 1994’, in: idem, red., Het liberalisme in 132 Van Weezel, Frits Bolkestein,p.301. Groningen,pp.73-100,p.86. 133 Hoofdbestuur VVD, ‘Minder partij, 110 L. Ginjaar, ‘“Duidelijk, herkenbaar, meer maatschappij’. Partijvernieuwings- betrouwbaar”’, in: In (de) Harmonie te discussie. Voorstellen voor de Buitengewone Leeuwarden. (Een vijftal toespraken.) 76ste Algemene Vergadering, Den Haag, 2002, algemene vergadering, 15 en 16 mei 1987, p. 5. pp. 4-12, pp. 4-5 en 8. 134 Addie Schulte en Bas Soetenhorst, 111 J.J.C. Voorhoeve, ‘“Wat ons te doen Daadkracht en duidelijkheid. 5 jaar crisis staat”’, in: In (de) Harmonie te Leeuwar- in de VVD,Amsterdam,2007,p.16. den, 15 en 16 mei 1987,pp.13-26,p.13. 135 de Volkskrant, 19 april 2004. 112 Jaarverslag 1989 VVD-Hoofdbestuur,p. 136 NRC Handelsblad, 20 januari 2004. 23. Rutte voegde er overigens aan toe dat dit 113 Jaarverslag 1990 VVD-Hoofdbestuur,p. beeld achterhaald was. 8. 137 de Volkskrant, 6 september 2006. 114 Vrijheid en Democratie,juni1990,pp. 138 Hoofdbestuur VVD, ‘Minder partij, 4-5,p.4. meer maatschappij’,p.7; zie ook Commis- 115 Jaarverslag 1990 VVD-Hoofdbestuur,p. sie-Van Zanen, Idee voor structuur. De 9. VVD op weg naar een ideeën- en debatpar- 116 Hoedeman, Hans Wiegel en het spel tij. Bevindingen van de Commissie-Van Za- om de macht,p.228; zie ook Jan Tromp nen,z.p.,2003. in Hoedeman, Hans Wiegel en het spel om 139 Hoofdbestuur VVD, ‘Minder partij, de macht,p.155. meer maatschappij’,p.18. 117 Vrijheid en Democratie,juni1990,pp. 140 Commissie-Van Zanen, Idee voor 1-2,p.1. structuur,p.11. 118 Van Weezel, Frits Bolkestein,p.11. 141 Ibidem, p. 6. 119 Ibidem, p. 222; zie ook p. 240. 142 Werkgroep Partijvernieuwing, ‘Goed, 120 Ibidem, p. 132; zie ook p. 201. Beter, Best.’ Partijvernieuwingsdiscussie. 121 Ibidem, p. 70;zieookp.23,p.71. Bundel voor de Ideeëndag,z.p.2002,p.10. 122 Ibidem, p. 24. 143 Hoofdbestuur VVD, ‘Minder partij, 123 Ibidem, p. 263. meer maatschappij’, pp. 7-9. 124 Vrijheid en Democratie,oktober/no- 144 Zie G. Voerman, ‘Plebiscitaire partij- vember 1989,pp.1 en 3,p.1. en? Over de vernieuwing van de Neder- 125 Vrijheid en Democratie,december landse partijorganisaties’, in: Jaarboek 1989,p.3; het hierin opgenomen vereni- 2004 Documentatiecentrum Nederlandse gingsplan, p. II. Politieke Partijen, Groningen, 2005,pp. 126 Zie de opmerkingen over het vereni- 217-244. gingsplan in Jaarverslag 1989,p.1. 145 Ibidem.

192 noten bijdrage fleur de beaufort en patrick van schie

146 Werkgroep Partijvernieuwing, ‘Goed, openingszin van het verslag van het Ka- Beter, Best’,p.16. merdebat in NRC Handelsblad van 19 sep- 147 Ibidem, p. 15. tember 2002: ‘Montesquieu, Tocqueville, 148 Zie bijvoorbeeld NRC Handelsblad, 14 Hume – met het citeren van grote libera- september 2007. le denkers uit het verleden droeg VVD- 149 Schulte en Soetenhorst, Daadkracht leider Zalm er gisteren zorg voor dat zijn en duidelijkheid,p.199. inbreng bij de Algemene Beschouwingen 150 Commissie Dekker, Kiezen voor een vanaf de eerste zin een principiële indruk nieuw liberaal elan. Een evaluatie van de maakt.’ Het was geen toeval dat Zalm gemeenteraadsverkiezingen, lijsttrekkersver- voor de voorbereiding van zijn toespraak kiezing en Tweede Kamerverkiezingen het wetenschappelijk bureau ten behoeve 2006, z.pl. [Den Haag], 2007,pp.18, 29 van het liberalisme en de VVD, de en 32. Prof.mr. B.M. Teldersstichting, had inge- 151 Trouw, 9 september 2006. schakeld. 2 152 Commissie Dekker, Kiezen voor een Interview met Joris Voorhoeve, 27 juli nieuw liberaal elan,p.31; zie ook p. 33. 2007 te Den Haag. 3 153 Zie www.politiekebarometer.nl (28 Interview met Mark Rutte, 28 juni november 2007). 2007 te Den Haag. 4 154 Commissie Dekker, Kiezen voor een Interview met Gerrit Zalm, 29 juni nieuw liberaal elan,p.30. 2007 te Den Haag. 5 155 Zie ook Koole, Lucardie en Voerman, Interview met Ed Nijpels, 4 juli 2007 Veertig jaar vrij en verenigd,pp.159-162. te Leeuwarden. 6 156 ‘De V.V.D. is, generaliserend gezegd, Interview met Ruud Lubbers, 2 juli een partij van “zelfstandigen”’, aldus Van 2007 te Rotterdam; respectievelijk inter- Zutphen, in: De Volkspartij voor Vrijheid view met Jacques Wallage, 4 juli 2007 te en Democratie,p.5. Slochteren. 7 157 Vonhoff, Zindelijke burgerheren,p.12. VVD, Toelichting op het beginselpro- 158 Zie ook de bijdrage van Uri Rosen- gram van de Volkspartij voor Vrijheid en thal in deze bundel. Democratie,DenHaag,1952,p.3. 8 159 NRC Handelsblad, 31 januari 2004. In 1982 vielen de algemene beschou- 160 Interview met S. Overwater, 28 juni wingen samen met het debat over de rege- en 21 augustus 2007. ringsverklaring van het eerste kabinet- 161 Commissie Dekker, Kiezen voor een Lubbers op 23 november 1982. 9 nieuw liberaal elan,p.11. Redevoering Ed Nijpels in: Handelin- 162 NRC Handelsblad, 2 november 2002. gen Tweede Kamer, 1982-1983,p.679 en 163 VanRiel,VanTijnenRos,Mr. H. Handelingen Tweede Kamer, 1983-1984,p. van Riel in gesprek met Joop van Tijn,p.51. 321. 10 164 NRC Handelsblad, 21 augustus 2006. Ziebijvoorbeelddeessaybundels:Frits Bolkestein, Woorden hebben hun beteke- Noten bijdrage Fleur de Beaufort en nis,Amsterdam,1992;idem,Hetheftin Patrick van Schie handen,Amsterdam,1995;idem,Boren in hard hout,Amsterdam,1998. 11 1 ‘Matte beschouwingen’, in: NRC Han- Liberale Unie, Hervormingsprogram delsblad, 20 september 2002. Zie ook de van de Liberale Unie, vastgesteld in de Al-

193 noten bijdrage fleur de beaufort en patrick van schie gemeene Vergadering op 4 juni 1910 te Am- ring op 24 januari 1948,in:NationaalAr- sterdam gehouden par. 1;BVL,Beginselpro- chief, VVD-archief, nr. 909. gram van den Bond van Vrije Liberalen 16 Ibidem, p. 95; VVD, Liberaal Bestek par.I,alsmededebesprekingopdealge- 1962. De grote lijnen van het hedendaagse mene vergadering van 25 mei 1907 (zie liberalisme,pp.12 en 20-21. voor de notulen: Nationaal Archief, 17 Notulen van de AV op 22 januari 1966, VVD-archief, nr. 952); beide beginselpro- in: Nationaal Archief, VVD-archief, nr. gramma’s en hun totstandkoming wor- 916. Het aanmerken van ‘non-discrimina- den besproken in Patrick van Schie, Vrij- tie’ als afzonderlijk beginsel werd met 188 heidsstreven in verdrukking. Liberale partij- tegen 176 stemmen verworpen. politiek in Nederland 1901-1940,Amster- 18 Woordelijk verslag van de buitengewo- dam, 2005,pp.117-121.DeBVLhadals ne algemene vergadering op 30 en 31 mei uitwerking van de ‘persoonlijke vrijheid’ te Nijmegen; Documentatiecentrum Ne- in artikel twee vastgelegd dat het staatsbe- derlandse Politieke Partijen (DNPP), ge- stuur onafhankelijk behoorde te zijn ‘van luidscollectie. elken invloed van kerkelijke leerstellin- 19 Ibidem. gen’, en daarnaast grondslagen voor het 20 Overigens heeft de JOVD het oude be- staatsbestel geformuleerd zoals evenwicht ginselkwintet inmiddels wel losgelaten. en een onafhankelijke rechtspraak. Econo- In de in 1998 aangenomen beginselverkla- mische versterking van de zwakkeren ring is het aantal teruggebracht tot drie: moest bovenal worden nagestreefd door vrijheid, verdraagzaamheid en verant- ontwikkeling en verhoging van zelfstandi- woordelijkheid. gekracht;zijmochtnietde‘persoonlijke 21 VVD, Beginselprogram, 1948,artikel4; verantwoordelijkheid’ van de burger voor VVD, Toelichting op het beginselprogram, zichzelf en zijn gezin verzwakken. 1952,artikel4. 12 Liberale Staatspartij ‘De Vrijheids- 22 Redevoering van Oud op 10 november bond’, Beginselprogram, 1929.Alerkende 1948,in:Handelingen Tweede Kamer 1948- de partij in 1929 voor het eerst de ‘onver- 1949,p.175. vangbare waarden’ van het ‘ethisch en 23 VVD, Beginselprogram, 1966,artikelen godsdienstig gemoedsleven’ voor de vor- 4 en 5. ming van geest en karakter, ook op dit ge- 24 VVD, Beginselverklaring, 1980,artike- bied kwam de partij expliciet op voor de len 4 (over de vrijheid) en 8 (over de eerbiediging van de persoonlijke vrijheid. plaats van de arbeid). 13 Van Schie, Vrijheidsstreven in verdruk- 25 G. Dales (voorzitter), L. van Midde- king,pp.322-323 en 371-372. laar (secretaris) e.a., Om de vrijheid. Libe- 14 Partij van de Vrijheid, Voorlopige inter- raal Manifest,p.75. ne leidraad,Amsterdam,1945,pp.1-2 en 26 Ibidem, p. 43. Beknopt program,Amsterdam,1946,pre- 27 Naar de ruwe tweedeling gemaakt in: ambule en artikel 11d. A.A.M. Kinneging e.a., Liberalisme. Een 15 Ruud Koole, Paul Lucardie en Gerrit speurtocht naar de filosofische grondslagen, Voerman, Veertig jaar jaar vrij en vere- geschrift 65 vandeProf.mr.B.M.Tel- nigd. Geschiedenis van de VVD-partijorga- dersstichting, Den Haag, 1988. nisatie 1948-1988,Houten,1988,pp.57- 28 VVD, Toelichting op het beginselpro- 58; en Notulen van de algemene vergade- gram, 1952,pp.10 en 18.

194 noten bijdrage fleur de beaufort en patrick van schie

29 VVD, Verkiezingsmanifest 1956,p.7,al- 1989,p.55.HetLiberaal Bestek ’90 werd daar punt 5 van het urgentieprogram. na de discussie aangepast (niet herschre- 30 VVD, Opgaande lijnen, 1955,p.24, ven) en zou richtinggevend zijn bij de sa- met onder andere de zinsnede: ‘Eersteklas menstelling van het programma voor de onderwijs garandeert, dat iedere jongen Tweede-Kamerverkiezingen van 1989. 39 en ieder meisje als regel terecht zal ko- VVD, Programma VVD Tweede-Kamer- men op de plaats, waarvoor hij of zij de verkiezingen 1989,p.1. capaciteiten heeft, ongeacht de maat- 40 U. Rosenthal, ‘Genoeg te doen: over schappelijke positie van de ouders.’ Zie de verraderlijke ambities van vrij en ver- tevens de pleidooien van Tweede Kamer- antwoordelijk’, in: Liberaal Reveil, april lid Haya van Someren voor de positie 1997,p.45. van het gymnasiaal onderwijs, kort be- 41 I.W. Opstelten (voorzitter), G.A. van schreven in: Jan van Zanen, Haya van So- der List (scribent) e.a., Vrij en verantwoor- meren-Downer. Vrouw voor Vrijheid en delijk,DenHaag,1996,p.4. Democratie,z.p.[Amsterdam],1994,pp. 42 VVD, Aan het Nederlandse volk. Libe- 30-36. raal Manifest, 1948. 31 VVD, Verkiezingsprogram 1967,pp.1 43 VVD, Beginselprogram, 1948,artikel10. en 16. 44 VVD, Opgaande lijnen,DenHaag, 32 Interview met Hans Wiegel, gehouden 1955,pp.5-6. op 5 juli 2007 te Zeist. 45 VVD, Beginselprogram, 1966, artikelen 33 Redevoering van Wiegel op 9 oktober 4 en 14. 1973,in:Handelingen Tweede Kamer 1973- 46 VVD, Beginselverklaring, 1980,artikel 1974,p.78. 2;VVD,Liberaal Manifest 1981,p.6. 34 K. Groenveld, ‘Waarom utilitarisme?’, 47 Kinneging e.a., Liberalisme,p.8. in: Liberaal Reveil, maart 1988,p.2. 48 Geurtsen e.a., Liberaal Bestek ’90,p.3. 35 Kinneging, Liberalisme, pp. 35 en 38. 49 Opstelten e.a., Vrij en verantwoorde- Hier wordt expliciet vermeld dat aan bei- lijk,p.4. de voorwaarden moet zijn voldaan, wil het 50 Dales e.a., Om de vrijheid,p.75. individu in vrijheid zijn eigen doeleinden 51 Van Schie, Vrijheidsstreven in verdruk- kunnen nastreven. Het utilitaristisch libe- king,pp.241 en 322. ralisme gaat dus verder dan enkel een non- 52 VVD, Beginselprogram, 1948,artikel1; interventie van anderen te waarborgen. VVD, Toelichting, 1952,pp.4-5. 36 A. Geurtsen (voorzitter) e.a., Liberaal 53 VVD, Toelichting, 1952, pp. 7-8.Dui- Bestek ’90. ‘Een kansrijke toekomst – verant- delijk is dat de VVD zich meer zorgen woorde vrijheid’,p.3. maakte over de mogelijkheid dat gelovi- 37 Notulen van de 41ejaarlijksealgemene genhaarlinkszoudenlatenliggen.Inde vergadering van de VVD te Veldhoven, 27 brochure Opgaande lijnen,uit1955,werd en 28 mei 1988; DNPP, geluidscollectie. betoogd dat niet alleen godsdienstig vrij- 38 Geciteerd in: Lidie Koeneman, Ida zinnigen maar ook rechtzinnig-gelovigen Noomen en Gerrit Voerman, ‘Kroniek onder de katholieken en orthodox-protes- 1988. Overzicht van de partijpolitieke ge- tanten zich met een gerust hart bij de beurtenissen van het jaar 1988’, in: Jaar- VVD konden voegen, omdat zij daar boek 1988 Documentatiecentrum Neder- hun geloofsovertuiging ook politiek volle- landse Politieke Partijen,Groningen, dig konden beleven en uitdragen (p. 4).

195 noten bijdrage fleur de beaufort en patrick van schie

54 En wel tijdens de algemene beschou- hebbenvertrouweninhetindividuen wingen gehouden in het najaar van 1951, wij zijn overtuigd dat, indien de mens de 1954, 1955 en 1959. kans krijgt zich in verantwoordelijkheid 55 Redevoering van Oud op 5 oktober te ontplooien, hij zich zal gedragen vol- 1954,in:Handelingen Tweede Kamer 1954- gens algemeen aanvaarde normen van be- 1955,pp.37-39. hoorlijk gedrag. Vandaar onze aandacht 56 Redevoering van Oud op 5 oktober voor goed onderwijs.’ Redevoering van 1955,in:Handelingen Tweede Kamer 1955- Nijpels op 23 november 1982 in: Hande- 1956,p.55. lingen Tweede Kamer 1982-1983,p.679. 61 57 VVD, Beginselprogram, 1966,artikel3; K. Groenveld (voorzitter), G.A. van alsmede de notulen van de algemene ver- der List (secretaris) e.a., Tussen vrijblij- gadering op 22 januari 1966 (DNPP, ge- vendheid en paternalisme. Bespiegelingen luidscollectie), alwaar met 253 tegen 137 over communitarisme, liberalisme en indivi- werd besloten de oorspronkelijke passage dualisering,geschrift82 van de Prof.mr. in te korten. B.M. Teldersstichting, Den Haag, 1995, 58 Notulen van de algemene vergadering p. 108. 62 op 30 en 31 mei 1980 (DNPP, geluidscol- Er blijkt een grote angst onder lectie), alwaar Geertsema ook zijn ontboe- VVD’ers voor de term moraliseren. In- zeming deed. houdelijk bestaat er in grote lijnen over- 59 H.M. van den Brink, ‘Noemt u mij eenstemming, de twijfel rondom het the- alstublieft geen intellectueel. VVD-leider ma lijkt dus met name voort te komen Frits Bolkestein, gymnasiast in de poli- uit een puur semantische kwestie. Bolke- tiek’, in: NRC Handelsblad, 5 maart 1994. stein zelf kent deze semantische angst 60 FritsBolkestein,‘Deliberalemoraal niet. In Liberaal Reveil beantwoordde hij hangt af van plaats en tijd’, in: NRC Han- de vraag of liberalen moeten moraliseren delsblad, 3 december 1994. Opmerkelijk met een volmondig ja, mits moraliseren detail overigens is dat juist Nijpels, gedu- niet met ‘benepen zedenprekerij wordt rende wiens fractievoorzitterschap de vereenzelvigd’. Frits Bolkestein, ‘Dyna- VVD-leuze ‘gewoon jezelf kunnen zijn’ miek en stabiliteit. Over de voorwaarden werd gebruikt, al begin jaren tachtig na- vooreenduurzameopensamenleving’, drukkelijk erop wees dat normen en waar- in: Liberaal Reveil,december1996,pp. den voor de VVD van belang waren. 219-222. 63 ‘Het liberale ideaal is de zelfstandige, Conclusies VVD-themadag 11 mei mondige, zelfbewuste mens, die zelf be- 1996 over ‘Individualisering en liberalis- slist en zelf verantwoordelijkheid draagt. me’, toegevoegd aan de notulen van de Laat men dit vooral niet verwarren met VVD partijraad 22 juni 1996 te Bussum. normloosheid. Soms hoort men dat met Overigens was deze koppeling van verant- het tij van het liberalisme ook de slijtage woordelijkheid aan vrijheid niets nieuws, vannormenenwaardenopkomt.Ikbe- zoals hierboven al gebleken is. 64 strijd dat. De VVD legt inderdaad de na- Opstelten e.a., Vrij en verantwoorde- druk op het individu en zijn vrijheid. lijk,p.26. Maar daarom staan wij nog geen egoïsme 65 Het hoofdbestuur was zich dus reeds en normloosheid voor. De geest van het vóór het aantreden van het eerste in de ik-tijdperk is niet een liberale geest. Wij reeks kabinetten-Balkenende bewust van

196 noten bijdrage fleur de beaufort en patrick van schie het belang van dit thema. Desalniettemin kingen. Een voor- en vroege geschiedenis staat Balkenende nu bekend als degene vandeTeldersstichtinginvogelvlucht’, die het normen-en-waardendebat aan- in: W.P.S. Bierens en P.G.C. van Schie zwengelde. red., Aurea libertas. Impressies van vijftig 66 P. van Zunderd (voorzitter), W.P.S. jaar Teldersstichting,DenHaag,2004, Bierens (scribent) e.a., Respect en burger- pp. 1-24,pp.13-14. zin.Waardenennormeninliberaalper- 73 Interview met , 26 spectief, gezamenlijke uitgave van VVD juni 2007 te Wassenaar. en de Prof.mr. B.M. Teldersstichting, 74 Nota betreffende de publiekrechtelijke be- Den Haag, 2003,pp.41-44. drijfsorganisatie uitgebracht door de Lande- 67 Dales e.a., Om de vrijheid,p.62. lijke Middenstandscommissie van de Volks- 68 VVD, Beginselprogram, 1948,artikel5, partij voor Vrijheid en Democratie, 1965, alwaar ‘verwerping zo van de socialisti- in het bijzonder pp. 4 en 6,alsmedebijla- sche als van de individualistische econo- ge 1; notulen van de algemene vergade- mie’. De VVD wees dan ook af ‘de leer ring op 22 januari 1966 (DNPP, geluids- van het laissez faire laissez passer, die een collectie). De notulen geven niet de stem- ieder de vrijheid wil laten naar eigen verhouding weer waarmee het amende- goeddunken te handelen. Die leer moge ment om de PBO te schrappen werd aan- aanvaardbaar zijn geweest voor een voor- genomen. Geertsema had betoogd dat de bijgegaantijdperkindemaatschappelijke PBO wel een liberaal beginsel was, om- ontwikkeling, voor de huidige wereld is dat mensen zo konden worden opgevoed een vrijheid voor de enkeling, die geen tot verantwoordelijkheidsbesef; Oud verantwoordelijkheid tegenover anderen meende dat de PBO een liberaal beginsel kent, niet langer te aanvaarden. Even on- wasomdathetaanslootbijThorbeckes aanvaardbaar is echter een maatschappij, adagium dat een liberaal gouvernement waarin de Staat alle macht tot zich zal zelfstandige kracht in alle kringen van de hebben getrokken en aan de individuele maatschappij diende te bevorderen. Daar- mens alle vrijheid zal zijn ontnomen.’ tegenover noemden Van Aardenne, Van 69 Redevoering van Oud op 10 november Amerongen,ModdermanenTalsmade 1948,in:Handelingen Tweede Kamer 1948- PBO geen liberaal beginsel. 75 1949,p.175. VVD, Liberaal Bestek 1962,pp.17-18. 76 70 VVD, Beginselprogram, 1948,artikel18; Redevoering van Wiegel op 12 oktober VVD, Opgaande lijnen, 1955, pp. 10 en 1976,in:Handelingen Tweede Kamer 1976- 28;VVD,Toelichting, 1952,p.29. 1977, pp. 270-271. 71 VVD, Beginselprogram, 1948, artikelen 77 VVD, Beginselverklaring, 1980,artikel 4 en 17;VVD,Toelichting, 1952, pp. 27- 11. 28; redevoering van Korthals op 23 sep- 78 Kritiek van afgevaardigde Mak uit tember 1949,in:Handelingen Tweede Ka- Zaandam, volgens het woordelijk verslag mer 1949-1950,p.43. vandebuitengewonealgemenevergade- 72 H.J. Witteveen, A.A.Th. Boender e.a., ring van 30 en 31 mei 1980 te Nijmegen; De publiekrechtelijke bedrijfsorganisatie in DNPP, geluidscollectie. Nederland,geschrift3 van de Prof.mr. 79 VVD, Liberaal Manifest 1981,p.27. B.M. Teldersstichting, Den Haag, 1957; 80 Geurtsen e.a., Liberaal bestek ’90, pp. 5 Patrick van Schie, ‘Vrijzinnige onderzoe- en 7.

197 notenbijdragef.debeaufort,p.vanschieeng.voerman

81 Opstelten e.a., Vrij en verantwoorde- Noot bijdrage Fleur de Beaufort, lijk,p.6. Patrick van Schie en Gerrit Voerman 82 Ibidem. 83 Dales e.a., Om de vrijheid,p.11 (cursi- 1 Zie voor de personen die zijn geïnter- vering auteurs). viewd het achter in deze bundel opgeno- 84 Ibidem, pp. 45-47. men overzicht. 85 VVD, Beginselprogram, 1948,artikelen 15, 19 en 21. 86 VVD, Verkiezingsmanifest 1956,p.5; VVD, Verkiezingsmanifest 1959,pp.2-3; VVD, Verkiezingsmanifest 1963,p.4; VVD, Verkiezingsprogram 1967,p.10;re- devoering van Oud op 5 oktober 1954,in: Handelingen Tweede Kamer 1954-1955,p. 40. 87 VVD, Beginselverklaring, 1980,artikel3. 88 Geurtsen e.a., Liberaal Bestek ’90,p.6. 89 Opstelten e.a., Vrij en verantwoorde- lijk, pp. 14-15. 90 Dales e.a., Om de vrijheid,pp.44, 49- 50. 91 Interview met Hans Wiegel, 5 juli 2007 te Zeist. 92 Interview met Frits Korthals Altes, 21 augustus 2007 te Den Haag. 93 Interview met Hans Dijkstal, 27 juni 2007 te Den Haag. 94 J.H.C. van Zanen (voorzittter) e.a., Idee voor structuur. De VVD op weg naar een ideeën- en debatpartij, september 2003. 95 Koole, Lucardie en Voerman, Veertig jaar vrij en verenigd,p.95. 96 Ibidem, pp. 127-128. 97 Schriftelijke mededeling van Gerry van der List aan de auteurs op 20 november 2007. 98 Brief van partijvoorzitter Jan van Za- nen aan Geert Dales, de voorzitter van de commissie-Liberaal Manifest d.d. 14 april 2004,enschriftelijkemededelingvan Geert Dales aan de auteurs op 21 novem- ber 2007.

198