o oo o oo ooo

The University of Massey 2003

ABSTRACT o oo

ooo oo

o

oooooo oo o oo

oooo ooooo ooo o o o o o o ooooo o o o ooo oooooooo o o o o o o oo o o o o ooooooo o

oooo ooooooo oo o o o o o o o o o o o o

i oooo ooooo

o o o oo o oo o o o o

oo o o oo o ooo

ooooooo

ii TE MIHI Hokia ki ngā maunga, kia purea koe e ngā hau a Tāwhirimātea. (Brougham, 1987:91)

o

ooo

oo

oooo

o

ooo

o

ooo

o

oo . ooo

oo

o oo

iii ACKNOWLEDGEMENTS

o o o o o

oooooo oo

oooooo o o o

oooooo

o ooooooo ooooooo ooooo ooooo

oooooo oooooo

oo

oooooo

oooo

oooo

o o o o o

ooo

oooooooo

oooo

ooooo

oo

oooo

iv oooooo

oooooo

oooooo

o o o ooo

o o ooo o

o

oo

ooo

oo o o o o oo oo oo o o ooo o o o ooooo oooo o o o oo oooo oo oooooooo o o o o oooo oooo ooo

v o o o o ooooo

o o o o oo ooooo

o o o o o o o o o o o o o o

ooo

oooooo oooo oooooooo o oo o o ooooo oooooooo oooooo ooooo ooooooo o oooo oo

oo ooo oooooo oooo

vi oooooo ooooo

oooooooo oo

oooo ooo

oooooo

oo ooo oooooo o o ooo oooooo ooo oooooooo o o o o o o oooo

vii o o o o o ooooooo

o oo o o o oooooo

ooooo ooooo

ooooo o oooooo

oo oooooo ooo oo ooooo oooo o o o o o o oooooooooo

oooooo

viii

RAUKAWA TURONGO

MAHINARANGI

(Clarke, 2003)

ix ILLUSTRATIONS oo Chapter One – Ngā Whatukura – The Origins of Kōhatu

oo

Chapter Two - Te Ao Kōhatu, Waka

The Ancient Times, Tainui Waka

ooo

oo

o

ooo

oo

ooo

oo

x

Chapter Three – Ngā Toka Tu ō Ngāti Maniapoto

The Stones that Stand, of Maniapoto

ooo

oooo

ooo

ooo

o

oo

ooooo

Chapter Five – Te Kawau Mārō o Maniapoto – The Unity of Maniapoto

o

o

o

o

o

ooooo

o

o

o

xi

Chapter Six – Te Reo Kōhatu – Te Reo Mauri

Ancient connections - Spiritual wellness

oo

o

o

xii TABLE OF CONTENTS

o o oo

Introduction

o Chapter One- Ngā Whatukura – The Origins of Kōhatu

oo

oo

ooo

oo

ooooo

o

oo

Chapter Two - Te Ao Kōhatu, Tainui Waka

The Ancient Times, Tainui Waka

oo

o

o

xiii o

o

o

oo

o

oo

Chapter Three – Ngā Toka Tū o Ngāti Maniapoto

The Stones that Stand of Ngāti Maniapoto

oo

oo

o

ooooo

oo

oo

xiv Chapter Four – Te Toka Rangahau – Research Methodolgy

oo

ooo

ooo

oo

oo

oo

oo

oo

oo

oo

oo

oo

oooo

oo

oooo

oo

xv Chapter Five – Te Kawau Mārō o Maniapoto – The Unity of Maniapoto

oo

o

o

o

oo

oo

oo

Chapter Six - Te Reo Kōhatu, Te Reo Mauri – Ancient connections, Spiritual Wellness oo

o

xvi o

oo

o

o

o

ooo

o

oo

oooo

o

o

o

o

oo

Thesis Conclusion

References

Participant Information Sheet Participant Consent Form

xvii

TE MAURI KŌHATU He whakatauāki 3

oo

o oo

o Kia mau ki tēnā …

Kia mau ki te Kawau Mārō. Kia mau ki te Kawau Mārō o Maniapoto.

ooo oooo o Hold on to the wisdom. Source of strength .. uniting. Uniting Maniapoto, then, now and in times to come.

ooo o o o o oo ooo o o oooooo o o o o o o oooo

ooo ooo

1 INTRODUCTION o o o

ooooo o o o oo o

ooooo o oo o o oo

Chapter One, Ngā Whatukura – The Origins of Kōhatu o o o o o o oooooo o o o o o o o o o ooooo o o o o o o o o o o

o

oo o 7 oo o 9 o oo 11 oooooo

2 o o o o o o ooo o

ooo o o o

o o o o o

oooo

Chapter Two, Te Ao Kōhatu – Tainui 15 Waka 16 , The Ancient Times – Tainui Waka o o o o o o o oooo o o o o o o o o o

Chapter Three, Ngā Toka Tū o Ngāti Maniapoto - The Stones that Stand of Ngāti Maniapoto o o oo o oo o o o o o

o o oooo ooo

12 o 13 ooooo ooooo oo 14 15 ooooooo 16 o

3 Chapter Four, Te Toka Rangahau – Research Methodology o o o oo o o oo o

o o o o o o o

oooooooo o o

oo o o o ooo

Chapter Five, Te Kawau Mārō o Maniapoto – The Unity of Maniapoto o ooooo ooo oo o o oooooooo o o o ooooooo oooo ooooo oooooooooo o o o o oo o o

o oo o o o o o o oo ooo

4 Chapter Six, Te Reo Kōhatu, Te Reo Mauri – Ancient connections, Spiritual Wellness oooo

o o o oo o o o o

o o o o o o o o o

oo

5 CHAPTER ONE

oooooo oooooooo

o o o o ooo

oooooo oooooo oo oooo ooo o o o o o oooooo oo

Tāne-matua=Hine-tūpari-maunga ooo oo Tuamatua o I Rakahore Makatiti Makatata Rangahua | | | | | oooo ooo oooo oo

17 18 o

6

Tuamatua=Rakahore

ooo

Rakahore Tuamatua o oooooo

o o o o oo o o o o o o o o oo o o o o oooooooo ooooooo oooo

Tāne=Hine-tūpari-maunga ( o

ooooo oo Tuamatua Rakahore o 1 Hine-tu-a-hāanga o 2. Hine-one 3. Hine-tu-a-kirikiri

19 o o ooooo oooo oooo

7 o o o o o o

ooooo ooooo

o o o o

o o o o oooo ooo o oooo oo o o o o oooooo oooooooo o oo ooooo ooooooo oooooo ooo

ooo o o o o o o o o o o o o o o

24 ooo oo o

8 ooooo o o o o

oooo ooooo

oooo oooo

o o o

o o o o ooooo o o o oooo oooo ooooo ooooo o o o o o o o ooooo ooooo oooooo

o

27 o

9 ooooo o o oo

oooooo ooooo

ooo o o o o

oooo oo

oooooo o o o o ooo ooo o o o o o oooo oooooo

o o o ooo ooo ooo ooooooo oo

28 oo

10 o o o o oooooooo

o o o o o ooo o

o o o o o oooooo oooooooo oooo

oooooo o o o oo o o ooooo oo oooooo o o o oooooo o o o o o o o oooo oooo ooo oooo ooooooooo

o oooo oo o o o o oo o o o o o o o ooooooo

29 ooo ooooo

11 ooooooo o o o o

o o o o o ooooo

o o o o o ooo

ooooo oooooo

oooooo ooo oo oooooo ooooo o o o o oo ooo o oooooo ooo o o o o

ooo o o o ooo

30 o

12

ooo

oooo o o

o o oo oo oo o o o o

o o o ooo o o o o o o o

oooo o o o o o o o ooo o oooo oooo ooooo o o o o oo o o o o o oooo o

oooooo oo oooooooooo o o o o o o o o o o o o oo

31 o 32 oo

13 o o o o o

oooooo ooo o

oooooo oooooo

ooooo

o oooooo ooooo o o o o

ooooo oooooo ooooo oooo o o o o o o o o o o

oooooo ooooooo ooooooo ooo

33 ooo ooo

14 ooooo oooooooo

oooooo

o o oo oooo

o oo o oo o oooooo oooooooo oooooo o o o o o o oooo oo oooooooo oooo ooo o o o o o oooo ooooo

ooooo oooooo

15 oooooo ooo oo

o o o o oo o o o o oo o

ooo

ooooooo

ooooo oooo oo o oo o o o ooo oo o o ooooo oooo o ooo ooooooo o o o o o

ooooo

35 ooooo 36 37 ooooo

16 ooo ooooooo

o o o ooo

oooooo

ooo o

o o o o o o o ooo o o o o ooooo ooooo ooo o ooooo ooo ooooo o o ooooooo

ooooo o

38 ooooo 39 o 40 o

17 o oooo o o o o o

oooooo ooo oo

oooo oo

oooooo oo

o ooo ooooo o o o o oo oooo oo o o o oo o oo o ooooooo oooo oo ooo oooooo

oooo ooooo o o o oo

41 o 42 43 oooo 44 ooooo

18 ooooo o o o o o

o o o o o oooooo

o o o o ooooooooo

oooo oooooooooo

oo oo ooo o o o o o o o o oooooo oo o oo oooooo oooo oooo o o o oo oo

ooo o o o o o oooooooo oo

19

o o oo o

ooooo oooo

ooooo

ooo oo o o

o o o ooooo oooooooo oooo o o o o o oooooo ooooooo ooooooo ooooo oooooo

o o o o o ooo

45 oooooo

20 oo o o o o o o o

ooo o o o o o

o o oo oo

oooooo

ooo ooooo o o o o o oo oooo ooo ooo oooo o oo o o o . o o

ooo ooooo o

21 oo

ooooooo oooooo

ooo ooooo

oooooo o o o o o

ooo oo oo o o o o oooooo oooooo o o o o oo o o o o oooo ooooo oooo oooo

o o o o o oo o o o oo oo

22

o o o o o o

ooooooo

o o o o o o oooo oo o

o o o o oo o o oo o

o o o o oooo o o o o ooooooooo o o o o o o o ooo oo ooo oooo oooo o

ooo

46 oo 47 ooooooo 48 Io, 49 ooo

23 o o o oooo o

o o

o

oooooo o o o oooooooooooo oo ooooo ooooooo ooo o o o o o ooooo ooo o o

o o o o o o o o o o o

oooo oooo

24 ooo oooo

oooo ooo o

oo oooooo

o o o o

ooo ooo ooooo oo oooo o o o o o o o o o oooo oooo oooo o o

o o o o o o o oo o o o o o o o o

o

25 ooooo o o o o o

oooo oooo

oooo o o o

ooooooo oo

oooooooo o o o o o oo o ooo o o o ooo o o o o o o o o o o o o oooooo o o o oo o

o o o o o o o o o o oo oo

54 ooooo ooo

26 o o o ooooo

o

oooo o o o o o o o o

o o o o

ooooo oooooo oo o o o o o o o ooooo o o o oo o o o o o ooo o o o oooo

o

55 oooooooo

27 o o oo

o o oo o ooooo

ooooo o

oo

ooo oooo oooooo ooooo oooooo oo o o o o o o oooooo ooooooo o oo oo o o o o o o o o oo o o o o

o o o o ooooo o oo o o o

56 oo

28 oooo ooooo

oo ooo

o oo o o oo oooo o o o o o o oooo oo o o o o ooo oo o o o oooo ooooo ooooooo o o o o ooooo

o o o o o oo

29 ooooo ooooo

ooo o o

o o o ooo

ooooo

oooooo ooo ooo ooo oo o o o o o o oooo o o ooooo oooo ooooo o

o o oo ooooooo

30 oooooo o o

o oo

oooo oo o o o

ooo

oooo o o o o oo o o o o ooooo o o o ooooo oo o o o oooooo o o o ooooo

o ooooo

oooooooo ooooooo oooo o o o o o o o oo o o o oo

31 oo ooo

o o o ooooo

o o o o ooo

ooooo oooooo

oo oooo o o o o oooo o o oooooo o o o o o o o o o o o o o oo ooooo

o o o o oo o o oo

57 o 58 ooooo oo 59 oo

32 o o o o o oooooo

o o o o o oooo

ooo oooo o o o o o o o oooo

o o o o o o ooooooo oooooo oooooooooo ooooo oo o o . o o o o oooooo oooo ooooooo ooooo o

oooo

60 oooo

33 o o o o

ooo oo

o o o o o o o

oooo oooo

o o o o o o o o o o o ooooooo oooo o o ooooooo o o o o o o o o ooo o

o o o oooooo o o o o ooooooo o o o o o o oooooo

34

ooooo

oooooo ooooo

ooooo ooooooooo

ooo

oooo o oo o o o o o o o o oo o o o o o ooooo ooo

o o o o o o oooo oooooooo oooooo

61 oo 62

35 CHAPTER TWO

ooooo oo o

oo o o oooooooo

o o o oo o o o o oo o o o ooooo

o o o o oo o ooo o oo ooooo oo o o o o o o ooooo

ooooo o o oo o o o o o o o oo o o o o o ooooo

36 oooooo

oooo ooooo

ooooo o o o o o

o o o oooo

o o o o oo o o o

o oo o o o o o o oo oo ooooo oooo oo oo oo o oo o oo oo

ooo

37 o o o o

oooo ooooooo

o o o oo

ooo

oooo o o o o

oooo o o o o o oo o o o o o oo ooooo o o oo o o o ooooo

ooooo ooo ooo ooooo oo ooooo

124 ooo oooo

38

oo o o o o o o

o

ooo o

oo o

oo ooo o oo o ooo o oooooo ooooooo o o o o o oooooo

o o o o o o oooooo ooo

39 o oo

ooooooo oooooooo

o o

o o o o o o

o o oo o o o o o o o o o oooooo ooo ooo oooo o o o o o o o o o o ooooo ooooo

ooo oooooooo ooo

126 oooo oooo

40 ooooooo

ooo Te Whakapapa o Ngā Waka o Tainui rāua ko Te Arawa Puhaorangi  Ohomairangi  Ruamuturangi  Taraao Taunga   Whaene Tuamatua     Kuotepo === Auauterangi 127 Rākauri Houmaitāwhiti   Hoturoa Ngātoroirangi       Tia Hei Tamatekapua Ora oo ooooooo oooooooo o o o o o oooooo oooo

o oo o oooooo

127 ooo

41 ooooo

ooooooooo o o o o o

o o o o o o o o oo

oooo o o o o

ooo o o o o

oo ooooooo oo ooooo ooooo ooooo oo o o o oooo oooo ooo

oooooo o o ooooo oooooo ooooooo ooo

128 ooo 129 oooooo oo

42 Ngā Tūpuna : Tainui Waka

TĀNE 130 TĀNE WĀHINE 131 ooooo oo

ooo

o oo

o ooooo ooo o

oo Kelly (1949:40)

TĀNE TĀNE TĀNE WĀHINE

ooooo

ooo

oooo

o

ooo

o

ooooo

ooo

o Jones and Biggs(1995:29) o

130 131 132 oo

43 ooooooo

oooo o o o o o

o o o ooo

ooooo o o o

ooooo o o ooooo oooooo ooooooo o o

o o o o ooo o o oo o o ooooo ooo

133 ooo 134 ooo 135 ooooo o 136

44 o o o o

oooooo oooo

o o o ooooo

o o o o o ooooooo o

o o o ooooooo ooo o oo o o o o o o oo o o o oo o o oo oo o oooooo oooo ooo o o o o o o o o o o

ooooooooo oooo

137 oo 138 oooooo ooooo 139 ooo 140 o

45 o o o o

oooo oooooo

ooo oooooo o

o

oo o o oo o oooooooo

o

141 ooooo ooo

46

o

o

o

oo ooooo ooo oooo oooo ooo

47 ooo

oooo ooooo oooo oooo

o o o ooooo

oooooooo o o o

oooo ooo oooooo ooooo oo ooooooo oo o o o o o o oooooo oooo ooooo o o o

ooooo o o o o o o o o o o o o ooo ooooooo

48 oo

ooooo o o o o o

oooo oo

49 o o o o o

ooooooo o o oo o

oooo ooo

o o oo o o o o o o o oo

ooooo ooooo

o o o o oooo ooo oo oooo oooooo ooooooo ooo o

142 o .

50 o o o

oooooooo o o o o

oo o o o o o o o oooo ooo oo

o

ooo oooo ooo ooo oo

o o o o ooo oo o o o o o oo

143 oo oo 144 ooo

51

oooo oo oo

oo ooooo

oooo

o o o

ooo oooooo o o o o ooo oooo o o oo o o o ooooo o o o o ooooo

o

145 o

52

oo oooo o o o o

oooo o o o o o o o

o

oooooo oo ooooooo oooo ooooo ooooooo ooooo oooo oooooo ooo oooo

o o o o o o oooooo o o oo oo oooo oooooooooooo

oo

53

oo ooooo

ooooo o

o

oo oooo

ooo ooooooo oooooooo ooooooo ooooooooo oooooo oooooo ooooooooo oo ooooooo oooo

ooooo ooo oooooo oooo

54 o o

oo o o o o o oo

o o o

ooooo

ooooo ooo

ooooooo ooo ooooo oo o o o ooooo oooooooooo oo o o o o o

ooooooo o ooooooo oooooo o o o o

147 oooo .

55

oooo

o

oo o

oo ooo ooooooo ooo o o oooooo oooooo oooooooo oooo oo

oooooo ooooooo oo . oooo o o o ooo o o o

148 oo

56 ooooooo

ooo oooo

ooooooo oo

ooooooo

ooooo

ooo oooo o o o o o o ooooo o o o oo o oo oooooo oo ooooo oooo oo oooo

o o ooooo ooooooo oo

57

o o o ooooooo o o o ooooooo ooo o ooo oo oooooooo ooo

ooo

ooooo

58 oooo

ooooooo o o o o o

o o o oooooo

ooooooooo o o

ooooo ooo

o o ooo ooo o o o o o o ooo o

o

150 ooooo oooo

59 ooooooo

ooooo oooo

oo oo o

o o oooo

ooo ooooo

oooooo ooooo o o oo o ooooooo oo o ooo ooooo o o o o o o o o o ooo

60 Map of the Mauri Manu

61 ooooo

ooooo ooo

ooo

ooooooo

oooo o o o

oooo o o o o o ooooooo oooo oooo o o o o oo oo oo o ooooooo o o o o o o

ooooo o oo

o

62

ooo ooooooo

ooooo ooo

o ooooo

o

oooo

63 ooo

oooo oooo

oo o o o o o

oo o o o o

oooooo

oooo ooooo oooooo o o o o o o o o oo oooooo ooo o

64

o oo o o o

o oo o ooooo

oooo oooooo

o o o o ooo

ooo ooooo o o o oooo oooo oo oo oooo ooooo oooo oo oooo

ooo oooo

152 153 oooo

65 ooo

oo o o

o o o o o o o oo

o oo ooo

oo

oooo oooooo o o o o

66 o o o o oo

o o oo o o o o

ooooo ooooo

oooooo ooo

o

oooo ooooooo oo o o ooo oooo oooo ooooo oo ooo ooooo

ooooo o oo oo o o o o o o o o o o o oo o o oo

67 oooooo

oooo o o o o o oo

o o o o o o oo

o

o o o o o oo o oooo

ooo ooooo oooooo oooooooo oo oooo oo ooo ooo oo oo

o o o o oo

68 ooooo

o

oo oo

oo o

oooo oo o o oo o ooo o ooo

o ooo oo o ooo

154 oooooooo ooo

69 oooooo

oooo ooooooo

oooo ooo

o o o o oooooooo

ooooooooo o o o oooooooo oooo oooooo oo ooooooo oooooo ooooooo ooo

ooo oo

155 ooo

70 oooooo

ooooooo o oo o o

oo o o o

ooooo

o o o o o oo ooo

oo o o o o o ooo oooo ooo o oo o o ooo ooo oo o o

ooo ooo oo oo oo o oo ooo

71

ooooo oo

oo ooo

ooo ooo

oo ooo

ooo oooo ooo ooo ooo ooo oooooo oo

72 ooooo

ooo oooooooo

ooooo o o o o

oooooo o o o oo

oo

ooo oooo o oo ooooo oooo ooooooo oooo o o o ooooooo o

ooo oo o o o ooo

73 o o oo o

ooooooooo oo o oo o o

oooooo o o o

oooo ooo oo

ooo ooooo

oo o o o o o oooooo oo oooooooo o o o ooo

ooo

o o o o o o o o o o o o ooooooooo oooo oooooooo

74

75 CHAPTER THREE

oo o o o o

oo o o o o ooooo

oooo ooooooooo oo oooooo ooooooooooo ooooooooo ooooo o o o o o oo o o o o o oo oo o o

76 o o o oo

oooo o o o

o

o o o o oo ooooo

o oooooo

oo o o o o o o o o o o oo o oooooooo o o o o o o oo o oooooo oooo o o o o oooo

oo

ooooooooo oooooo oo

77 ooo

ooooo o o oo o o

o o o o o oo

ooo oo oo oo

ooo

ooo oo o o o o o o o o o o o

o o oo o o . oooo o o o o o o o o oo ooooo oooooooo ooooo

o o

78 oooo

oo ooo

o

oo oooo

oooooo ooo ooo o o oooo oooooo ooo ooo ooo

oo ooooo o o o o o oo oooo oooooooo o

194 o o o o oooooo ooooooo (

79 oooooo

o o o o o o o o o o o o o oo

oooo oooo

oooooo ooooo

o o o oo ooooo ooooooooo oooo ooooooo o o o o o o o oooooo oooooo

80 81

ooooooo

ooo oo o o o o

ooo oo

ooooooo o o o o oo

o o oo ooo

oooooo oooooo o o o o o ooooooo oo o o o o o o o o ooooooo o o o o oo oooooooo o o o

oooo

o o o o o oo o o o o o oo

oo ooooo

82 ooooo ooo ooooo oooo oooo ooo ooooooooo ooooo oooo o o o o o o oooo o ooo o o oo o o o o oo o o o oo oo o o oo oo

196 oooooo o oo oo o o o o

197 ooooooooooo oooooo o o o o o o

83

84 ooooo

oooooo ooooo

o o o o o ooooo

oooo oo

oo

o o oo o o oooo oooooo o o oooooo oo o oo o o o oooo oooo o o oo o o o o o

ooooo ooo oooo o o o o o o

85 oooo oo o

o ooo o

ooooo oo o o o o o

oo ooo

ooo oooo ooo o oo o o ooooooo o ooooooo o o oo o o o o o ooooooo ooooo oo

o ooooooo

86 oooooo

o o o oooo

ooooooo oooooo

oooooo ooo

ooooooo

oo o o oo o o o o o ooooooo o o o o o o o o o o oooooooooo oooo ooooooo ooooooo oooooo oooooo

ooooo oooo o o o oo ooo ooooo

ooooo oooooo

201 oo

87 oo o o

ooooooooooo oooo

oooooooooo ooooo

ooooo o

oooooo oooo oooooooo

88 oo o o o

oooo o

o o o o oo ooo

o o o o oo o

oooooo o

ooo oo oooooooo o o o

89 oooooo

ooo oooooo

o oo o ooooo o o oo ooooo ooo o ooo ooo o ooo o o oooo oo oooo oo oo        ooooo o o oo o o o oo

90 o o o o ooo o ooooo ooooooo o o o o  oooo    ooo o o o oo  o ooo oo oo ooo

91 oooooo

oooooooo o o o o o

o o o oo

oooooo

o o o o o o

o o oo o oo o o oo o ooo o o ooooooo oooooooo oooooooo ooooo ooooooo

ooooooo

o o o o oo o o ooooo . ooo oooooooo oooo oooo

92 oooooooo

o o o o oo ooooo

oooo oooooo

oooo ooooooooo

o oo oo o o o o

oooooo ooooo ooooooo oo o o o o o o ooo ooooooo o o o o o o o o o o oooooo

oooooo o o o o o o oooooo oooooo

ooooo

ooooooo oooo oooooooo

93 oooooo

o o o o o ooo

o ooooooo ooooooooo

o o oo o oo oo o o oo

oooo

ooo oo oo ooooooo oooo ooo o o o o o o oo o o o o o o ooo oooooooo

oo o o o o o o o oooooo oo o o o o o oo ooooooooo

94 o o o o

o o o o oooooo

ooooooo o o o

oooooo oo

oo o o o o o o ooo ooooo oo o o o o o o oooo ooo ooo oooooo o o

o o oo oooo

204 o

95 o

ooooo oo oooo oo o o oo o oooooooo o o o o

o

205

96 oooooooo

o o o o o

oo

o

o

o oo o oo oo o ooo oooooo o o o o oo

97 o o

o o o oooooo

o o o o ooo o oo o o oo o

ooooooo oooo

oooo o o o

ooooooo ooo o o ooo ooo ooo

98 ooooo ooo

Map - Combination of o o oo

99 oooo

o o o o o o o o

oooo

ooooo

o o oo o o o o o o o

o oooo o o o o o oo ooo o o o o o o o o o ooo oooooo

206 oo 207 ooo ooo ooo oo oo

100 ooo

o ooo

ooo

ooooo ooo

oo ooo

ooooo oooo

o o o o

o oo o o

oo

o

o o o

oooooo

o o o o oo o

o o oo o o

o o o

oo

101 CHAPTER FOUR

o o o o ooo o o o oo o o o o

o ooo o ooooo ooooooo oooooo ooooo o o o o o oooooo o o ooo

oooooo ooooo oooooo ooo

102 oooo oooooooo o o o o o

ooo oo

o o o o o o oo o o o

o o o o o o o o o o oo o o o o o o o o o o o o o o oo o ooo oooo ooo

oooooo o o o o o o ooooooo oooooo o o o o o oooooo

103 ooo

o o o o o o o ooooooooo

oooooo o

o o o

o oo o o o

o o o o o o o o oo o o o o o ooo ooo oooooo oooooo o o o o oo o o o o oooooooooo o oo o o

ooooo oooooo ooo o ooooo ooooo o o o oo ooo

104 o o o o o

ooooo ooooooooo

o o o o o o o ooo ooo

ooo o o o o o

o ooooo o o oo o oo o ooooooo oooooo o oooo ooo o o o o o o o o o o ooooo o o o o o

ooooo o o o o o o o o o oooo o o o o ooooo

105 oooooooo

ooo o o o o

oooo

ooooo ooo

ooooooo ooooooo

ooooo o o o o o o ooo ooooooooo o o o o o oo o o ooo

o o o o

o o ooo o oooo ooooooo

106 ooo oooo ooooooo

oo

oooooo ooooooo

oooo ooooo

o o oo o o oooo oo oo o oooooooo

o o o ooo ooooo oooooo oo oo oooooo ooo

107 o o o

ooooo ooo

ooooo

o o o o ooo

o o o o ooo ooooo

o o o o o o o o o

o oooo ooooo ooooooooo oooooo o o o o o o oo o oo o o o ooooo oooooooo ooo

213 oo

108 o o o

o o o o o o o o o oo o

ooooo o

o o o

oooooo ooooo

oooooo o o oo o o oooooo ooo o o o o oo o o o o o ooooo oo oooooooo ooooooo

o o o o o o o o o o o o o o o o o oo o o o oooo

109

o o o o

oooooo ooooo

oooooo oooo

o o o o o

o o o ooooooooooo ooo oooooo oooooooooo o o o o o o o oooo o o o o o ooooo o o o o o o o oo oooooo o o o ooooooo oooo oo o o o o o o o o o o

110

ooooooooo o o oo o o o o o o

o o o o o oo

o o o o o o

oooooo

oooo oo

o o oo

oo

o o

o o o

o o o o o o

o o o o

o o o o o o o

oooooo

oo

o o o oooo o o o o o o o o oo

111 o o o o

o o o o o o o o o o

oooooo o o o oo

o o o o oooo

ooooo ooo o o o o o o o o o ooooo oo oo oo o o o o oo oooooo

o o ooo o o o o o o oo o o o ooo oooooo oooooo ooo

112 oo

ooo

oooooo o o

oooo

ooo

o o o o o o o o

o o o o o o o

oo o o o o o

oooo

o o o o o

ooo

oo

oooooooo o o oo

o o ooo o ooooooo ooo oo ooooo oooo oo

113 oooooooo

oooooo ooooooo

oooo o o o

o o oooooo

oo ooo

o o o o o o o o ooooo ooooo oo o o oo

oooo o o o o o o o o oooooo o o o o o ooooo oooooo ooooo

114 o o o o o

ooo oooo

o oo o oo o o oooo

o o o o oooooo

o o o o

ooooooo o o o o o oo o o oo o o o o o o o o o o o o o oo o o o o ooooo

o o o o o o o o o o oo ooo ooooo oo

115 oooo

oo

o oo

oo

o

ooo ooo oooooo oooooo ooooo ooooo o

o o oooo o o o o o oo ooo oooo ooooo

116 oooo

o o o o o oo o o o

oooooooo oooo

oooo o

o o o o oo o o o o oo o oo o o oo o o oooooo ooooo o

oooo oooooooo ooooo ooooooooooo oo

117

oooooo

oooo o ooo o o o o o

o oo o o o o o ooooooo

oooo

oooooooo ooooooo ooo ooooo

118

CHAPTER FIVE

oo

ooooo oooooo

o oo o o o o o o oooooo oooo

ooo o o o o ooooooo oooo oooooo

ooo o o o o oo o o oo o o o o o o o oooooo

119

o o o o

o o o ooooooooo

ooooooo o o oo o o o

o o oo o ooooooooo

ooo ooo o o o o oo

Dads’ mum had taonga Pounamu, made for her. One was a group of three tiki representing her sons. My father Kōhatu, Uncle Tahana and your grandfather Paraone.

oooo o o o o o oooo o o o o o ooo o oooooooo o

120 o o o

o o o o o o o

o o o o o

Me karakia ki te kaitiaki o te Pounamu, ki a

Poutini. Me mihi ki a ia mō te taonga nāna i koha. Respect, always show respect. Sprinkle

water on the Pounamu, look after it with water.

oooo oooooooo o o o o o o o o o o o o o o o o o o o ooooooo o o o o

Kua hoki mai ētehi o ngā taonga ki te whānau. Kei Kahuwera ētehi atu o ngā Pounamu o ngā tūpuna e takoto ana.

ooooooo ooo oooo

121 o o o o o o

o o o o o o o o o

o o o o o o

ooooo o o

oooo ooooo o ooo

ooo oooo o o o oo oo oo

The whānau said the taonga were in Tāmaki. They came home. This is their home in Ōtorohanga. This is where the old people were, their tūpuna.

oo oooo oooooo ooooo ooooo ooooooo

122 ooo

oo oo o

This one is Kehukehu the most recent to have

joined the whanau, belongs with these ones, all the same family. The family heard mother had

some and so bought the ones they had to her.

o o o oo oo ooooooooo oo

ooo

123 Uncle Tahana wanted the taonga back. They

came home to mother. They’ve been here with mother ever since.

o o o o

ooo o o o o

ooooo o

oooo o o o oo o ooooo ooo o o o o o o o o o o o o o oooooo oooooo o

Mother knew the knowledge of the family, it was

her nature, she also knew the taonga and what to do with them. When they came back mother took them to Uncle Alec Phillips to whakawātea. o oo o o oo ooooo

ooo

124 oooo oooo o o

ooooo

When mother took the taonga to Uncle Alec he said they were hot, not very hot but still hot.

Once he had finished what he had to do with them they were alright.

they were hot oo oooo o o o oooooooo oooo ooo ooooo o o o ooo We took them home. They’re safe, when they are

here, when they go out. Uncle Alec said karakia for them. I don’t worry about having to do anything else for them. ooooooo oooooo oooooooo oooooo

125 When mother passed away they came to live

with me. I brought them to my house so that if I needed to go anywhere with them they would be

right here ready to go. I made them all special

covers from a favourite coat that mother wore. I

keep them all together in this suitcase.

o o o o ooo

ooooo ooooo o o o o o o o o ooooooo oooooooo oo

ooo oooo ooo

o o o o o o ooooo oo oooooo o

126 ooooo

ooooo o o o

o o oo oo

o o o o o ooo

ooo oooo

ooooo ooo o o o ooooo

oooo

ooooo

127

oooooo

ooo ooooo

o ooo

TABLE 1

o URUNUMIA o o o HARI MATEHUIRUA

128 TABLE 2

o

URUNUMIA

o o oo MATEHUIRUA HARI

TABLE 3 HARI oKaumatua ooAuthor of thesis

oo oKuia

MATEHUIRUA

129

o o o o o o o

ooooo oo Table 1 oo

o oo o o oo ooo

o o oo o o oooooo ooooo o o o o o o o oo ooooooo ooooo oooo ooo oo ooo

oooooo oooo oo ooooo oooo

130

o

o o o oooo oo o o oooooo ooooooooo ooooooo oo ooooo o o o o o o o oo o o o o

131 o o o o

o

oooo ooooooo

ooooooo oooo

ooooooooo o o

ooooo o o o o o ooooooo oo o o o o o oo o o oo o o o o o o oo oo o o o o o o ooooo

o oooooooo

o oo o o o o o o o ooo oooooo oooo

120 Copies of two letters are included in Orbell (1970) Two Wahanui Letters. In Dominion Museum Records in Ethnology 1967 – 74 2, 42 –55.

132

o

ooo o oo o o o o o oo oo ooooo ooooooo Ka whawhai tonu mō ake ake ake we will fight forever and ever. o o o oo o oooooo oooo oooo

ooooo

133 ooo

ooooooo ooo

oooo ooooo

oo o o o o o oooo

o o o o o o o o

o o o o o o oooo o o o o o o o oooooo

o

134

o o o oo

ooo ooooo

o

Mother took them with her to our whānau who had passed away. They also went to our family

reunion, the Whanonga family reunion 1994 at Kotahitanga. Mother was there in the tent with them to tell their stories to those of the family who wanted to know. Many came to see them and to learn about them.

o ooo o o o o oo o oooo o

Once or twice I’ve gone without them. I just put

that down to not thinking. But then most of the time when I’ve taken them it is as if they have reminded me to take them, they have called to me. I listen and go and get them.

135

o

oo o o o oo oo oooo

My daughter Kitty knows the Kōhatu, she knows

the family, she knows te reo. She’s here.

ooo ooooo ooooo

o o oo o oo o o o oo oo o o o ooooooo ooooooo ooooooo oo

o o o oo o o ooooo o oo o o ooo ooo o

136 ooooooo

oooo oooo

ooooo oo

oo

o ooo

ooooooo oooooo ooooo ooo oo o o oo o oooooo o o o oo o o oooooooo o o o o o oooooo

o o o oo o o o o ooo o o o o o o oo

137 ooo

o oo o o o ooo

oooo oooooooo

oooo

oooooo ooo o o o ooooooo oooooo

oooooooo oooooo oo ooooo oooooo oooo ooooo oo

138 ooooo ooooooooo o o o o

ooooooooo o o o o oo

o o o o o o o o o

ooooooooo ooooo

oo oo o

oo o o o oo o

139 ooo

oooooo o o o

o o o o o o oo o

o o o o o oo o o oooo

oooooo ooooo

ooo

140 oooo

o o oo oooooo

oooooooo oooooooo

o o o o o o oooo

o o o o o o

o oooooo oo oooooo oooo oooo o oo oooooo ooooo o o o o o o o

oooooo o oo o o o o oooooo o o oo o o

141

Some of the work groups when they came back from the

farm would say that they had seen things, Māori warriors dressed in traditional clothing.

Others would return and without any obvious reason

become sick. Those who saw things and those who got sick refused to return to that area of the farm.

o o o o Here was an ancient pa site in the time of Ngāti Raukawa before Ngāti Maniapoto. The pa was called Tūranga whakarongo. oo o o oo o o o o o o o o o o oo o o o o o o

o o o Everyone who has needed to be here has come. Everyone has had a role, everyone has had a purpose. Now you are here.

142 oooo

oooo oo

o ooo o o o ooo

oo

Before our group entered the urupā, the area where some of our tūpuna lie, we could see, standing above on the pa

site, many Māori warriors from the old times, moving as if to welcome us. My daughter did the karanga as we entered the area. oooooo ooooo ooooooooo oooo o o o o o o o o o o o o o o ooo

oooooo ooooooo

143

o

The Gate Keeper came from the Three Sisters, Maunga

Tokanui, Pukerimu and Whiti te Marama. They gave us their gift to help us. The call was heard and we went. Now

the Gate Keeper watches over the urupā and keeps it a safe place.

o o o o oooooo ooooo ooo

oo

144 ooo

ooooo o

ooooo

ooooo ooooo

ooooo ooo

oooo

o

145

ooo

oo

o o o oo o o ooooo o ooooooo o o oooooo oooooo

146

oo o o o o o o o

o o o o o oooo

oooooo oooooo

o oo o o o ooooo o o o o o o oo Ko Aitua Ko Aitua rere Ko Aitua kīkini Ko Aitua tamaki Ko Aitua whakatika Ko Aitua whakakore

Kore nui Kore roa Kore para Kore te whiwhia

Kore te rawea Kore te oti atu ki te pō

Ko Ngana nui Ko Ngana roa Ko Ngana raro Ko Ngana maui

147 Ko Tu kaiariki

Ko Tapatai Ko Tiki poupou

Ko Tiki te pou mua KoTiki te pou roto

Ko Tiki te ao pango Ko Tiki te āhua

Ko Tiki te āhua mai i Hawaiki nui, Hawaiki roa.

Te Ao nuku wairua i te wā E pupu mai tō wairua Tihei Mauri Ora Ki te Whai ao ki te Ao Mārama oo o o ooo ooooo ooo oo

ooooo

ooooo o o o o o o o o o ooooo oooooooo oooo

148 ooooo

oooooo oooo

Me mahi i te wai kia whakanoa i te whenua. Ka taea

hoki te tango wai mai tō waha. Ka whakaputangia te tuwhare ki runga i tō ringaringa hei awhi i ā koe,

hei awhi i tō karakia. Ka whiua atu e koe te wai ki te hau, ki te ao.

o o o o o ooooooo o o o o o o o o o o ooooooo oooo We all continue to go and look after the land. Work groups go out from the prison, the Te Ao Mārama Maori Unit. We are all part of the healing of our land.

ooooo ooooo o o o o o o o o o o o oo

149

oo ooo oooooo ooooo

oooooooo oooo

o o o o oooooooo

oooo oooooo o o oo oo oooooo o oo oooo ooooooo oo o o ooooooo o o o o o

150 CHAPTER SIX

o o o o o o

oooo ooooo

o o o o o ooo ooooo oooo o o o o o o ooooo o o o o o o o ooooo ooo o o o o o oo oo oo o o o o

oo ooo o o o oo

151

ooooooo

ooooooo ooo

o o o oooooo

oo o o o oooo

ooooooo o o o o o o oooooo o o o oooooo ooo o

oooooo oooo

o o o oooooo ooo o o o oooooooo

oo

152 o oo o

oooooo o o o

o o o o o oo oooo

oo o o o oooo o

oooooo oo

ooooooo oo o o ooo oo oooooo o oo o o o o o o o o oooo o o oo ooooo

o o o o o o o o o o o o ooooooo

oooo

153 o o o o o o

ooooo o o o

ooooo oooooo

ooo oooooo

ooo oo o oo o o o o ooooo

ooo o o o ooooo o o o o o o o o o o o o o o o o o oo oo o o o o o o o o ooo ooooooo o o o o o o o o o oo oooo

154 o o o o

ooo o o o o o

ooooo

o o o o o o o

o oo o

o o o o o o o o o o o o o o ooooo o o o o ooo ooo ooo

ooooooo o o o o o oooooo oooooo o o o o oo o o oo o o o o

ooooo 217 ooooooo o

155 ooooooooo

oooo o o

o oo oo o o o ooo

ooooo

o o o o o oo o

o o o o o o oooooooo oo o o o o oooo o oo

oooooo ooooooo o o o oo o o oo

ooo

oo ooo ooooooo o ooooooo oo ooooo o oooo oooo ooo oooooooo

156 o oo o o

o oo oooo

o o oo o ooo oo

GOVERNMENT DIRECTIVES

ooooo o o o o oooooo ooooooo o oo o o ooooooo oooooooo ooooooooo ooooooo o o o o

o o o o o o o o oo o o ooooooo ooo

oooooooo oo oo oooooo

157

o o

o o ooooooo

ooooooo ooo

o o o o

oooo oo o o o o o o ooooo ooooooo o o oo o o

oooooooo ooo ooo oooooo o o o o oo o ooooooo

ooo oooo ooo o o o o o o oooooo

158 ooooo

ooooo ooooo

ooo ooooo

oo o o o o o ooooooo

ooo ( o o o o o ooooooooo o o o o o oo o o o o o o o o o o o o o ooo

ooooooo

ooo

oooooo

159

oo oooo

oo o oo

ooooo o

oo o o o oo o o o o o oo o o o o o ooooo oo oooo oooo oooooo ooo

oo o oo oo o o o o oooooo oooooo

ooo

160 o oo ooo o

o oo o o o o

oo oooooo

ooooooo o oo o o ooo

ooo o ooo o ooooooo o o o o o o o ooo o o o oo

o o o ooo ooo o ooo o o o oooo ooooooo

161 o oo

o

162 ooo o o o oooooo oooo ooo ooooooo oooo oo oooooo

o

ooo 226 oooo 227 oo 228 oo

163 o o oooo ooo o o

o

164 oooooo oo o

o

165 o o oo o o o o o

166 oo oo o o o o

ooooo oo oo

oooooooo o

oo o o o oo o oo o o ooo o o o oooo o o oo o o o oo oo o oooo oooo o o oo o o o

ooo ooooo

167 oo o o o

ooo o oo o o oooooooo

ooooo

ooo oo ooo o o o oo o o oo o oo ooo

oooooo o o o o o o o o o o o o o o o o oooooooooo ooo o o o

o

168 o oo o

ooooo ooooo

o o o o oo

ooo oooooo o o o o o o ooooo o o o o o o o o o o o o o o o o o oo ooooo o oo o ooo

oooooooo ooooo oooooooo oooooo

o

169

ooo

ooo ooooooo

o o o o oooooo

o o oo oo

oo o o o o o o o o oooooo ooooo oooooooo ooooooo oooo ooooo ooooooo o o o o o oooo Kia mau ki tēnā Kia mau ki te Kāwāu Mārō Kia mau ki te Kāwā12u Mārō o Maniapoto Whanake ake, whanake ake Hold on to the wisdom Source of strength .. uniting

Uniting Maniapoto, then, now and in times to come

170

Māori Life in Ao-tea. oo

Taonga Māori. o

A Gossamer of Wisdom. o o oo

Tīkao Talks.

Traditional lifeways of the Southern Maori. oo The story of Kaihamu. o oo ooo o Mana Pounamu, Jade ooo Journal of Polynesian Society 14 The Stone implements of the Māori o o

The Māori. oo

The Māori as he was. o o Māori religion and mythology. o o

The Whare Kohanga and its' lore o o

171 Some aspects of Māori myth and religion. o o Redemption Songs, A life of Te Kooti Arikirangi Te Tūruki oo In Te Oru Rangahau Conference Proceedings o o Journal of Polynesian Society, 63, o Māori poverbs, A. E. Brougham and A. W. Reed : revised by T. S. Karetu.

The Coming of the Māori. oo o Ngā Kohinga Kōrero, , ooooo oo

o Tū Tangata, Issue 16. oo o

ooo Days of Old. oo

oo Journal of the Polynesian Society,14 o The Māoris of New Zealand. o o

o The Māori yesterday and today. o o oo Sites 35

172 Index to the Statutes of New Zealand o o o o Social Science Research in New Zealand. oo o The Prehistory of New Zealand o o .Journal of the Polynesian Society, 19 ooooo New Zealand Medical Journal Whaiora: Māori Health Development. o

Characteristics of Māori Health Research. oo , oo oo

Te Mana, Te Kawanatanga - The Politics of Māori Self Determination. o

ooooooo ooooo Newsletter 49

o Uenuku. oo o Te Tumu o Tainui ooooo oo o

o Māori medical lore. oo Tūwharetoa, The History of the Māori people of the Taupo district. o

173 ooo Journal of the Polynesian Society 27, oooooo o Journal of Polynesian Society, 15 o o o o o o Journal of Polynesian Society, 3

ooo oo Sites 28,

o Māhinārangi (the moon-glow of the heavens) : A Tainui saga.

o Tūrangawaewae : souvenir of golden jubilee

o Ngā Iwi o Tainui

Rohe Potae and Wahanui Paramount Chief. The Koroua and the Mauri Stone. oo oooo Te Ao Hurihuri : The world moves on oo Tainui, The Story of Hoturoa and his descendants. o oo oo Tāwhiao : King or Prophet. o o Service Evaluation of Te Whare Whakapikiora o te Rangimarie: A Maori Traditional Healing Service oo oo

174 o Archaelogical studies of Pacific stone resources. o The Māori heirs of Tane. oo Dominion Museum Records in Ethnology, 2, A Glimpse of the past. o oo ooo o Index to the Statutes of New Zealand oo

oo Te Ao Hurihuri : The world moves on oo oo o o In Depth Interviewing Researching People oo o Standards for Traditional Māori Healing o o

o New Zealand Health Strategy o o o Primary Health Care Strategy oo o He Korowai Oranga, Māori Health Strategy o o Tākitimu : a history of the Ngāti Kahungungu people. o Takitimu. o

175 Rapuora Health and Māori Women ooo oo ooo Rangiātea ko ahau te huarahi te pono me te ora. o oo ooo Index to the Statutes of New Zealand oo The Treaty of Waitangi. o The Turbulent Years 1870 - 1900 o o oooo The Natural world of the Māori. oo o The Illustrated encyclopedia of Māori myth and legend. A Concise encyclopedia of Māori myth and legend.

oo Handout. o o oo Te Mana o te Kingitanga Māori - a study of / Ngāti Maniapoto relations during the struggle for the , 1878 - 84. o The Story of New Zealand Jade commonly known as Greenstone. ooo Ngā Tohu ā Tainui, Landmarks of Tainui. o ooo

176 Ngā Tohu ā Tainui, Landmarks of Tainui. o o ooo o In Mental health : a case for reform. oo

Māori Myth and Legend oo Jade treasures of the Māori Māori bird lore. o Pounamu, Notes on New Zealand Greenstone. o ooo o Hui, A study of Māori Ceremonial Gatherings. o oo o In Social Research ooo The Pohutukawas' of Kāwhia o The Great New Zealand myth. o o Hui Whakapiripiri : A hui to discuss strategic directions for Māori Health research o o ooooo Decolonising Methodologies: Research and Indigenous Peoples. oo oo Journal of the Polynesian Society, 9 History and Traditions of the Māoris of the West Coast of New Zealand prior to 1910. oo

177 Mataatua. o Māori Research and Development: A Discussion Paper. oooo o Stories of Tauranga Moana. o o o oo o Te Raupatu o Tauranga Moana ooo o oo Journal to the Polynesian Society, 14 o . o o o . oo o He Tikanga Whakaaro, Research Ethics in the Māori Community : A discussion paper . ooo King Potatau ooo Journal to the Polynesian Society, 68 The Dedication of Auau-ki-te-rangi meeting house at Maketu Kawhia: a souvenir memoir o

ooo Te Kāwau Mārō o Maniapoto Hui a Iwi Information Book. oooo Ngā Hau e Wha Newsletter June o o Dialogue on display oo o

178 o Moko rangatira. o o Index to the Statutes of New Zealand oo o Whaia te iti kahurangi: Contemporary Perspectives of Māori Women. o Unearthing New Zealand. o o o Unpublished whakapapa.

o o o o Oceania ooo Te Wananga o Aotearoa Prospectus 2001 oooo

Ancient history of the Māori, his mythology and traditions Reel 6. oooo

179