atha saptamo’dhyäyaù

Verse 1

é[q>aGavaNa( ovac MaYYaaSa¢-MaNaa" PaaQaR YaaeGa& YauÅNa( Madaé[Ya" ) ASa&XaYa& SaMaGa]& Maa& YaQaa jaSYaiSa TaC^*

çré-bhagavän uväca mayy äsakta-manäù pärtha yogaà yuïjan mad-äçrayaù | asaàçayaà samagraà mäà yathä jïäsyasi tac chåëu ||1||

çrédharaù – vijïeyam ätmanas tattvaà saàyogaà samudéritam | bhajanéyam athedäném aiçvaraà rüpam éryate ||

pürvädhyäyänte mad-gatenäntarätmanä yo mäà bhajate sa me yuktatamo mataù ity uktam | atra kédåças tvaà yasya bhaktiù kartavyety apekñäyäà sva-svarüpaà nirupayiñyan çré-bhagavän uväca mayéti | mayi parameçvara äsaktam abhiniviñöaà mano yasya saù | mad-äçrayo’ham eväçrayo yasya | ananya-çaraëaù san | yogaà yuïjann abhyasan asaàçayaà yathä bhavaty evam | mäà samagraà vibhüti- balaiçvaryädi-sahitaà yathä jïäsyasi tad idaà mayä vakñyamäëaà çåëu ||1||

madhusüdanaù –

yad-bhaktià na vinä muktir yaù sevyaù sarva-yoginäm | taà vande paramänanda-ghanaà çré-nanda-nandanam || evaà karma-saànyäsätmaka-sädhana-pradhänena prathama-ñaökena jïeyaà tvaà- pada-lakñyaà sa-yogaà vyäkhyäyädhunä dhyeya-brahma-pratipädana-pradhänena madhyamena ñaökena tat-padärtho vyäkhyätavyaù | taträpi --

yoginäm api sarveñäà madgatenäntarätmanä | çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù || [Gétä 6.47] iti präg-uktasya bhagavad-bhajanasya vyäkhyänäya saptamo’dhyäya ärabhyate | tatra kédåçaà bhagavato rüpaà bhajanéyaà kathaà vä tad-gato’ntarätmä syäd ity etad-dvayaà prañöavyam arjunenäpåñöam api parama-käruëikatayä svayam eva vivakñuù çré-bhagavän uväca mayéti | mayi parameçvare sakala-jagad-äyatanatvädivividha-vibhüti-bhägini äsaktaà viñayäntara-parihäreëa sarvadä niviñöaà mano yasya tava sa tvam | ataeva mad- äçrayo mad-eka-çaraëaù | räjäçrayo bhäryädy-äsakta-manäç ca räja-bhåtyaù prasiddho mumukñus tu mad-äçrayo mad-äsakta-manäç ca | tvaà tvad-vidho vä yogaà yuïjan manaù-samädhänaà ñañöhokta-prakäreëa kurvan | asaàçayaà yathä bhavaty evaà samagraà sarva-vibhüti-bala-çaktyaiçvaryädi-sampannaà mäà yathä yena prakäreëa jïäsyasi tac chåëücyamänaà mayä ||1||

viçvanäthaù – kadä sad-änanda-bhuvo mahäprabhoù kåpämåtäbdheç caraëau çrayämahe | yathä tathä projjhita-mukti-tat-pathä bhakty-adhvanä prema-sudhäm ayämahe ||

saptame bhajanéyasya çré-kåñëaiçvaryam ucyate | na bhajante bhajante ye te cäpy uktäç caturvidhäù || prathamenädhyäya-ñaökenäntaù-karaëa-çuddhy-artha-kaniñkäm akarma-säpekñau mokña-phala-sädhakau jïäna-yogäv uktau | idäném anena dvitéyädhyäya-ñaökena karma-jïänädi-vimiçra-çravaëän niñkämatva-sakämatväbhyäà ca sälokyädi- sädhakas tathä sarva-mukhyaù karma-jïänädi-nirapekña eva premavat pärñadatva- lakñaëa-mukti-phala-sädhakas tathä yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägyataç ca yat ity ädau, sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate’ïjasä, svargäpavargaà mad-dhäma [BhP 1.20.32-33] ity ädy-ukter vinäpi sädhanänantaraà svargäpavargädi-nikhila-sädhakaç ca paramaù svatantraù sarva-sukaro’pi sarva- duñkaraù çrémad-bhakti-yoga ucyate | nanu tam eva viditvä atimåtyum eti [ÇvetU 6.15] iti çruteù | jïänaà vinä kevalayä bhaktyaiva kathaà mokñaù brüñe ? maivaà, tvam eva tat padärthaà paramätmänam eva viditvä säkñäd anubhüya, na tu tvaà-padärthaà ätmänaà näpi prakåtià näpi vastu-mätraà viditvä måtyum atyeti ity asyäù çruter arthaù | tatra sita-çarkarä-rasa-grahaëe yathä rasanaiva käraëaà na tu cakñuù-çroträdikaà tathaiva guëätétasya brahmaëe grahaëaà sambhavet, na tu dehädy-atiriktätma- jïänena sättvikena | bhaktyäham ekayä grähyaù [BhP 11.14.11] iti bhagavad-ukter iti | bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù [Gétä 18.55] ity atra sa- viçeñaà pratipädayiñyämaù | jïäna-yogayor mukti-sädhanatva-prasiddhis tu tatrastha-guëé-bhüta-bhakti-prabhäväd eva | tayä vinä tayor akiïcitkaratvasya bahuçaù çravaëät |

kià ca, asyäà çrutau viditvä ity anantaram eva-kärasyäprayogäd eva | yoga- vyavacchedäbhäve jïäpite sati, tasmäd eva paramätmano vidität kvacid aviditäd api mokña ity artho labhyate | tataç ca bhakty-utthena nirguëena paramätma-jïänena mokñaù | kvacit tu bhakty-utthaà taj-jïänaà vinäpi kevalena bhakti-mätreëa mokña ity arthaù paryavasyati | yathä matsyaëòikä-piëòäd rasanä-doñeëälabdha- svädäd api bhuktät tad-eka-näçyo vyädhir naçyaty evätra na sandehaù | matsyaëòikäni te khaëòa-vikärä çarkaräsite ity amaraù | çrémad-uddhavenoktam –

nanv éçvaro 'nubhajato 'viduño 'pi säkñäc chreyas tanoty agada-räja ivopayuktaù [BhP 10.47.56] iti |

ekädaçe’py uktaà – yat karmabhir yat tapasä jïäna-vairägyataç ca yat ity ädau sarvaà mad-bhakti-yogena mad-bhakto labhate 'ïjasä [BhP 11.20.31-32] iti | ataeva yan-näma-sakåc-chravaëät pukkaso’pi vimucyate saàsärät ity ädau bahuço väkyair bhaktyaiva mokñaù pratipädyata iti |

atha prakåtam anusarämaù |

yoginäm api sarveñäà madgatenäntarätmanä | çraddhävän bhajate yo mäà sa me yuktatamo mataù || [Gétä 6.47]

iti tvad-väkyena tvan-manaskatve sati tvaj-jana-viñayaka-çraddhävattvam iti tvayä sva-bhakta-viçeña-lakñaëam eva kåtam ity avagamyate | kintu sa ca kédåço bhaktas tadéya-jïäna-vijïänayor adhikäré bhavatéty apekñäyäm äha mayy äsakteti dväbhyäm | yadyapi –

bhaktiù pareçänubhavo viraktir anyatra caiña trika eka-kälaù | prapadyamänasya yathäçnataù syus tuñöiù puñöiù kñud-apäyo 'nu-ghäsam || [BhP 11.2.42]

ity ukter bhajan-prakramata eva mad-anubhava-kramo’pi bhavati, tad apy eka- gräsa-mätra-bhojinas tathä tuñöi-puñöé na spañöe bhavataù, kintu bahutara-gräsa- bhojina eva | tathaiva mayi çyämasundare pétämbare äsaktam äsakti- bhümikärüòhaà mano yasya tathäbhüta eva tvaà mäà jïäsyasi | yathä spañöam anubhaviñyasi, tat çåëu kédåçaà yogaà mayä saha saàyogaà yuïjan çanaiù çanaiù präpnuvan mad-äçrayaù | mäm eva, na tu jïäna-karmädikam äçrayamäëo’nanya- bhakta ity arthaù |

aträsaàçayaà samagram iti padäbhyäà madéya-nirviçeña-brahma-svarüpa-jïänaà

kleço’dhikataras teñäm avyaktäsaktacetasäm | avyaktä hi gatir duùkhaà dehavadbhir aväpyate || [Gétä 12.5]

ity agrimokteù sa-saàçayam eva | tathä jïäninäm upäsyaà yad brahma parama- mahato mama mahima-svarüpam eva | yad uktaà mayaiva satyavrataà prati matsya-rüpeëa –

madéyaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam | vetsyasy anugåhétaà me sampraçnair vivåtaà hådi || [BhP 8.24.38] iti |

aträpi brahmaëo hi pratiñöhäham [Gétä 14.27] iti | ato maj-jïänam asamagram iti dyotitam ||1|| baladevaù – saptame bhajanéyasya svasyaiçvaryaà prakértyate | cäturvidhyaà ca bhajatäà tathaiväbhajatäm api ||

ädyena ñaökenopäsakasya jévasya svarüpaà tat-präpti-sädhanaà ca prädhänyenoktam | madhyena tüpäsyasya svasya tat tac ca tathocyate | tatra ñañöhänta-nirdiñöaà tava bhajanéyaà rüpaà kédåçaà, kathaà vä bhajato’ntarätmä tad-gataù syäd ity etat pärthenäpåñöam api kåpälutvena svayam eva vivakñur bhagavän uväca mayéti | vyäkhyäta-lakñaëe svopäsye mayy äsaktam atimätra- nirataà mano yasya sa tvam anyo vä tädåço mad-äçrayo mad-däsya-sakhy-ädy- ekatamena bhävena mäà çaraëaà gato yogaà mac-charaëädi-lakñaëaà yuïjan kartuà pravåttaù | asaàçayaà yathä syät tathä | kåñëa eva paraà tattvam ato’nyad veti sandeha-çünyo mat-päramya-niçcayavän ity arthaù | samagraà sädhiñöhänaà savibhütià saparikaraà ca mäà sarveçvaraà yena jïänena jïäsyasi tan mayocyamänam avahita-manäù çåëu | he pärtha ! na ca samagram iti kärtsnyena sa jïänam ädiçatéti väcyam anantasya tasya tathäjïänäsambhavät | småtiç ca kärtsnyena näjo’py abhidhätum éçaù iti |

Verse 2

jaNa& Tae_h& SaivjaNaiMad& v+YaaMYaXaezTa" ) YaJjaTva Naeh >aUYaae_NYaJjaTaVYaMaviXaZYaTae ))2))

jïänaà te’haà sa-vijïänam idaà vakñyämy açeñataù | yaj jïätvä neha bhüyo’nyaj jïätavyam avaçiñyate ||2||

çrédharaù – vakñyamäëaà jïänaà stauti jïänam iti | jïänaà çästréyaà vijïänam anubhavaù | tat-sahitam idaà mad-viñayam açeñataù säkalyena vakñyämi | yaj jïätveha çreyo-märge vartamänasya punar anyaj jïätavyam avaçiñöaà na bhavati | tenaiva kåtärtho bhavatéty arthaù ||2|| madhusüdanaù – jïäsyaséty ukte parokñam eva taj jïänaà syäd iti çaìkäà vyävartayan stauti çrotur äbhimukhyäya jïänam iti | idaà mad-viñayaà svato’parokña-jïänam | asambhävanädi-pratibandhena phalam ajanayat parokñam ity upacaryate asambhävanädi-niräse tu vicära-paripäkänte tenaiva pramäëena janitaà jïänaà pratibandhäbhävät phalaà janayad-aparokñam ity ucyate | vicära- paripäka-niñpannatväc ca tad eva vijïänaà, tena vijïänena sahitam idam aparokñam eva jïänaà çästra-janyaà te tubhyam ahaà param äpto vakñyämy açeñataù sädhana-phalädi-sahitatvena niravaçeñaà kathayiñyämi | çrautém eka- vijïänena sarva-vijïäna-pratijïäm anusarann äha yaj-jïänaà nitya-caitanya-rüpaà jïätvä vedänta-janya-mano-våtti-viñayékåtyeha vyavahära-bhümau bhüyaù punar api anyat kiàcid api jïätavyaà nävaçiñyate | sarvädhiñöhäna-san-mätra-jïänena kalpitänäà sarveñäà bädhe san-mätra-pariçeñät tan-mätra-jïänenaiva tvaà kåtärtho bhaviñyaséty abhipräyaù ||2|| viçvanäthaù – tatra mad-bhakter äsakti-bhümikätaù pürvam api me jïänam aiçvarya-mayaà bhavet | tad-uttaraà vijïänaà mädhuryänubhava-mayaà bhavet | tad-ubhayam api tvaà çåëv ity äha jïänam iti | anyaj jïätavyaà näviçiñyate iti man- nirviçeña-brahma-jïäna-vijïäne’py etad-antarbhüta evety arthaù ||2|| baladevaù -- vakñyamäëaà jïänaà stauti jïänam iti | idaà cid-acic-chaktimat- svarüpa-viñayakaà jïänaà | tac ca sa-vijïänam vakñyämi | tac-chakti-dvaya- vivikta-svarüpa-viñayakaà jïänaà vijïänaà tena sahitaà te tubhyaà prapannäyäçeñataù sämagryeëopadekñyäméty arthaù | yat svarüpaà sarva-käraëaà yac ca dhyeyaà tad ubhaya-viñayakaà jïänam atra vaktuà pratijïätaà yaj jïänaà jïätveha çreyo-vartmani niviñöasya jijïäsos tavänyaj jïätavyaà nävaçiñyate | sarvasya tad-antarbhävät ||2||

Verse 3

MaNauZYaa

manuñyäëäà sahasreñu kaç cid yatati siddhaye | yatatäm api siddhänäà kaç cin mäà vetti tattvataù ||3||

çrédharaù – mad-bhaktià vinä tu yaj jïänaà durlabham ity äha manuñyäëäm iti | asaìkhyätänäà jévänäà madhye manuñya-vyatiriktänäà çreyasi pravåttir eva nästi | manuñyäëäà tu sahasreñu madhye kaçcid eva puëya-vaçät siddhaya ätma- jïänäya prayatate | prayatnaà kurvatäm api sahasreñu kaçcid eva prakåñöa-puëya- vaçäd ätmänaà vetti | tädåçänäà cätma-jïänäà sahasreñu kaçcid eva mäà paramätmänaà mat-prasädena tattvato vetti | tad evam atidurlabham api yaj jïänaà tubhyam ahaà vakñyäméty arthaù ||3||

madhusüdanaù – atidurlabhaà caitan-mad-anugraham antareëa mahä-phalaà jïänam | yato manuñyäëäm iti | manuñyäëäà çästréya-jïäna-karma-yogyänäà sahasreñu madhye kaçcid eko’neka-janma-kåta-sukåta-samäsädita-nityänitya-vastu- vivekaù san yatati yatate siddhaye sattva-çuddhi-dvärä jïänotpattaye | yatatäà yatamänänäà jïänäya siddhänäà präg-arjita-sukåtänäà sädhakänäm api madhye kaçcid ekaù çravaëa-manana-nididhyäsana-paripäkänte mäm éçvaraà vetti säkñätkaroti tattvataù pratyag-abhedena tattvam aséty ädi-gurüpadiñöa-mahä- väkyebhyaù | anekeñu manuñyeñv ätma-jïäna-sädhanänuñöhäyé parama-durlabhaù | sädhanänuñöhäyiñv api madhye phala-bhägé parama-durlabha iti kià vaktavyam asya jïänasya mähätmyam ity abhipräyaù ||3||

viçvanäthaù – etac ca sa-vijïänaà maj-jïänaà pürvam adhyäya-ñaöke prokta- lakñaëair jïänibhir yogibhir api durlabham iti vadana prathamaà vijïänam äha manuñyäëäm iti | asaìkhyätänäà jévänäà madhye kaçcid eve manuñyo bhavati | manuñyäëäà sahasreñu madhye kaçcid eva çreyase yatate | tädåçänäm api manuñyäëäà sahasreñu kaçcid eva mäà çyämasundaräkäraà tattvato vetti säkñäd anubhavatéti nirviçeña-brahmänubhavänandät sahasra-guëädhikaà sa-viçeña- brahmänubhavänandaù syäd iti bhävaù ||3||

baladevaù – sva-jïänasya daurlabhyam äha manuñyäëäm iti | uccävaca-dheätma- asaìkhyätä jéväs teñu katicid eva manuñyäs teñäà çästrädhikära-yogyänäà sahasreñu madhye kaçcid eva sat-prasaìga-vaçät siddhaye sva-parätmävalokanäya yatate, na tu sarvaù | tädåçänäà yatatäà yatamänänäà siddhänäà labdha-sva- parätmävalokanänäà sahasreñu madhye kaçcid evaiko mäà kåñëaà tattvato vetti | ayam arthaù – çästréyärthänuñöhäyino bahavo manuñyäù paramäëu-caitanyaà svätmänaà prädeça-mätraà mat-sväàçaà paramätmänaà cänubhüya vimucyante | mäà tu yaçodä-stanandhayaà kåñëam adhunä tvat-särathià kaçcid eva tädåça-sat-prasaìgäväpta-mad-bhaktis tattvato yäthätmyena vetti | avicintyänanta-çaktikatvena nikhila-käraëatvena särvajïya-särvaiçvarya-svabhakta- vätsalyädy-asaìkhyeya-kalyäëa-guëa-ratnäkaratvena pürëa-brahmatvena cänubhavatéty arthaù | vakñyati ca sa mahätmä sudurlabhaù [Gétä 7.19], mäà tu veda na kaçcana [Gétä 7.26] iti ||3||

Verse 4

>aUiMaraPaae_Nal/ae vaYau" %& MaNaae buiÖrev c ) Ah&k-ar wTaqYa& Mae i>aàa Pa[k*-iTaríDaa ))4))

bhümir äpo’nalo väyuù khaà mano buddhir eva ca | ahaàkära itéyaà me bhinnä prakåtir añöadhä ||4||

çrédharaù – evaà çrotäram abhimukhékåtyedänéà prakåti-dvärä såñöy-ädi- kartåtveneçvara-tattvaà pratijïätaà nirüpayiñyan paräpara-bhedena prakåti- dvayam äha bhümir iti dvyäbhyäm | bhümy-ädi-çabdaiù païca-gandhädi-tan- mäträëy ucyante | manaù-çabdena tat-käraëa-bhüto’haìkäraù | buddhi-çabdena tat- käraëaà mahat-tattvam ahaìkära-çabdena tat-käraëam avidyä | ity evam añöadhä bhinnä | yad vä bhümy-ädi-çabdaiù païca-mahä-bhütäni sükñmaiù sahikékåtya gåhyante | ahaìkära-çabdenaivähaìkäras tenaiva tat-käryäëéndriyäëy api gåhyante | buddhir iti mahat-tattvam | manaù-çabdena tu manasaivonneyam avyakta-rüpaà pradhänam iti | anena prakäreëa me pakåtir mäyäkhyä çaktir añöadhä bhinnä vibhägaà präptä | caturviàçati-bheda-bhinnäpy añöa-svaiväntarbhäva- vivakñayäñöadhä bhinnety uktam | tathä ca kñeträdhyäya imäm eva prakåtià caturviàçati-tattvätmanä prapaïcayiñyati –

mahäbhütäny ahaìkäro buddhir avyaktam eva ca | indriyäëi daçaikaà ca païca cendriya-gocaräù || [Gétä 13.5] iti ||4||

madhusüdanaù – evaà prarocanena çrotäram abhimukhékåtyätmanaù sarvätmakatvena paripürëatvam avatärayann ädäv aparäà prakåtim upanyasyati bhümir iti | säìkhyair hi païca tan-mäträëy ahaìkäro mahän avyaktam ity añöau prakåtayaù païca mahä-bhütäni païca karmendriyäëi païca jïänendriyäëi ubhaya-sädhäraëaà manaç ceti ñoòaça vikärä ucyante | etäny eva caturviàçatis tattväni | tatra bhümir äpo’nalo väyuù kham iti påthvy-ap-tejo-väyv-äkäçäkhya- païca-mahäbhüta-sükñmävasthä-rüpäëi gandha-rasa-rüpa-sparça-çabdätmakäni païca-tan-mäträëi lakñyante | buddhy-ahaìkära-çabdau tu svärthäv eva | manaù- çabdena ca pariçiñöam avyaktaà lakñyante prakåti-çabda-sämänädhikaraëyena svärtha-häner ävaçyakatvät |

manaù-çabdena vä sva-käraëam ahaìkäro lakñyate païca-tanmätra-saànikarñät | buddhi-çabdas tv ahaìkära-käraëe mahat-tattve mukhya-våttir eva | ahaìkära- çabdena ca sarva-väsanä-väsitam avidyätmakam avyaktaà lakñyante pravartakatvädy-asädhäraëa-dharma-yogäc ca | iti ukta-prakäreëeyam aparokñä säkñi-bhäsyatvät prakåtir mäyäkhyä pärameçvaré çaktir anirvacanéya-svabhävä triguëätmikäñöadhä bhinno’ñöabhiù prakärair bhedam ägatä | sarvo’pi jaòa- vargo’traiväntarbhavatéty arthaù | sva-siddhänte cekñaëa-saìkalpätmakau mäyä- pariëämäv eva buddhy-ahaìkärau | païca-tan-mäträëi cäpaïcékåta-païca-mahä- bhütänéty asakåd avocäm ||4||

viçvanäthaù –atha bhakti-mate jïänaà näma bhagavad-aiçvarya-jïänam eva, na tu dehädy-atiriktätma-jïänam eveti | ataù svéyaiçvarya-jïänaà nirüpayan paräpara- bhedena svéya-prakåti-dvayam äha bhümir iti dväbhyäm | bhümy-ädi-çabdaiù païca-mahä-bhütäni sükñma-bhütair gandhädibhiù sahaikékåtya saìgåhyante, ahaìkära-çabdena tat-kärya-bhütänéndriyäëi tat-käraëa-bhüta-mahat-tattvam api gåhyate | buddhi-manasoù påthag-uktis tattveñu tayoù prädhänyät ||4|| baladevaù – evaà çrotäraà pärtham abhimukhékåtya svasya käraëa-svarüpaà cid- acic-chaktimad vaktuà te çakté präha bhümir iti dväbhyäm | caturviàçatidhä prakåtir bhümy-ädy-ätmanäñöadhä bhinnä me madéyä bodhyä tan-mäträdénäà bhümy-ädiñv antarbhäväd ihäpi caturviàçatidhaivävaseyä | tatra bhümy-ädiñu païcasu bhüteñu tat-käraëänäà gandhänäà païcänäà tan-mäträëäm antar- bhävaù | ahaìkäre tat-käryäëäm ekädaçänäm indriyäëäm | buddhi-çabdo mahat- tattvam äha | manaù-çabdas tu mano-gamyam avyakta-rüpaà pradhänam iti | çrutiç caivam äha—caturviàçati-saìkhyänäm avyaktaà vyaktam ucyate iti | svayaà ca kñeträdhyäye vakñyati mahäbhütäny ahaìkäraù [Gétä 13.5] ity ädinä ||4||

Verse 5

APareYaiMaTaSTvNYaa& Pa[k*-iTa& iviÖ Mae ParaMa( ) Jaqv>aUTaa& Mahabahae YaYaed& DaaYaRTae JaGaTa( ))5))

apareyam itas tv anyäà prakåtià viddhi me paräm | jéva-bhütäà mahä-bäho yayedaà dhäryate jagat ||5||

çrédharaù – aparäm imäà prakåtim upasaàharan paräà prakåtim äha apareyam iti | añöadhä yä prakåtir ukteyam aparä nikåñöä jaòatvät parärthatväc ca | itaù sakäçät paräà prakåñöäm anyäà jéva-bhütäà jéva-svarüpäà me prakåtià viddhi jänéhi | paratve hetuù yayä cetanayä kñetrajïa-rüpayä svakarma-dväreëedaà jagad dhäryate ||5|| madhusüdanaù – evaà kñetra-lakñaëäyäù prakåter aparatvaà vadan kñetrajïa- lakñaëäà paräà prakåtim äha apareyam iti | yä präg añöadhoktä prakåtiù sarväcetana-varga-rüpä seyam aparä nikåñöä jaòatvät parärthatvät saàsära-bandha- rüpatväc ca | itas tv acetana-varga-rüpäyäù kñetra-lakñaëäyäù prakåter anyäà vilakñaëäà tu-çabdäd yathä-kathaàcid apy abhedäyogyäà jéva-bhütäà cetanätmikäà kñetrajïa-lakñaëäà me mamätma-bhütäà viçuddhäà paräà prakåñöäà prakåtià viddhi he mahäbäho, yayä kñetrajïa-lakñaëayä jéva- bhütayäntar-anupraviñöayä prakåtyedaà jagad-acetana-jätaà dhäryate svato viçérya uttamyate anena jévenätmanänupraviça näma-rüpe vyäkaraväëi iti çruteù | na hi jéva-rahitaà dhärayituà çakyam ity abhipräyaù ||5|| viçvanäthaù – iyaà prakåtir variyaìgäkhyä çaktir aparänutkåñöä jaòatvät | ito’nyäà prakåtià taöasthäà çaktià jéva-bhütäà paräm utkåñöäà viddhi caitanyatvät | asyä utkåñöatve hetuù yayä cetanayedaà jagad acetanaà svabhogärthaà gåhyate ||5|| baladevaù – eñä prakåtir aparä nikåñöä jaòatväd bhogyatväc ceto jaòäyäù prakåter anyäà paräà cetanatväd bhoktåtväc cotkåñöäà jéva-bhütäà me madéyäà prakåtià viddhi | he mahäbäho pärtha ! paratve hetuù yayeti | yayä cetanayä idaà jagat sva- karma-dvärä dhäryate çayyäsanädivat sva-bhogäya gåhyate | çrutiç ca harer eveyaà çaktis tvayéty äha pradhäna-kñetrajïa-patir guëeçaù [ÇvetU 6.16] iti |

Verse 6

WTaÛaeNaqiNa >aUTaaiNa SavaRav" Pa[l/YaSTaQaa ))6))

etad-yonéni bhütäni sarväëéty upadhäraya | ahaà kåtsnasya jagataù prabhavaù pralayas tathä ||6||

çrédharaù – anayoù prakåtitvaà darçayan svasya tad-dvärä såñöy-ädi-käraëatvam äha etad iti | ete kñetra-kñetrajïa-rüpe prakåté yoné käraëa-bhüte yeñäà täny etad- yonéni | sthävara-jaìgamätmakäni sarväëi bhütänéty upadhäraya budhyasva | tatra jaòä prakåtir deha-rüpeëa pariëamate | cetanä tu mad-aàça-bhütä bhoktåtvena deheñu praviçya svakarmaëä täni dhärayati | te ca madéye prakåté mattaù sambhüte | ato’ham eva kåtsnasya sa-prakåtikasya jagataù prabhavaù | prakarñeëa bhavaty asmäd iti prabhavaù | paraà käraëam aham ity arthaù | tathä praléyate’neneti pralayaù | saàhartäpy aham evety arthaù ||6|| madhusüdanaù – ukta-prakåti-dvaye kärya-liìgakam anumänaà pramäëayan svasya tad-dvärä jaga-såñöy-ädi-käraëatvaà darçayati etad-yonénéti | ete aparatvena paratvena ca präg-ukte kñetra-kñetrajïa-lakñaëe prakåté yonir yeñäà täny etad- yonéni bhütäni bhavana-dharmakäëi sarväëi cetanäcetanätmakäni janimanti nikhilänéty evam upadhäraya jänéhi | käryäëäà cid-acid-granthi-rüpatvät käraëam api cid-acid-granthi-rüpam anuminv ity arthaù | evaà kñetra-kñetrajïa-lakñaëe mamopädhi-bhüte yataù prakåté bhavatas tatas tad-dvärähaà sarvajïaù sarveçvaro’nanta-çakti-mäyopädhiù kåtsnasya caräcarätmakasya jagataù sarvasya kärya-vargasya prabhava utpatti-käraëaà pralayas tathä vinäça-käraëam | sväpnikasyeva prapaïcasya mäyikasya mäyäçarayatva-viñayatväbhyäà mäyävy aham evopädänaà drañöä cety arthaù ||6|| viçvanäthaù – etac chakti-dvaya-dväraiva svasya jagat-käraëatvam äha etad iti | ete mäyä-çakti-jéva-çakté kñetra-kñetrajïa-rüpe yoné käraëa-bhüte yeñäà täni sthävara- jaìgamätmakäni bhütäni jänéhi | ataù kåtsnasya sarvasyäsya jagataù prabhavo mac- chakti-dvaya-prabhütatväd aham eva srañöä | pralayas tac-chaktimati mayy eva praléna-bhävitväd aham eväsya saàhartä ||6|| baladevaù -- etac chakti-dvaya-dväraiva sarva-jagat-käraëatäà svasyäha etad iti | sarväëi sthira-caräëi bhütäny etad-yonéni upadhäraya viddhi | ete’para-pare kñetra- kñetrajïa-çabda-väcye mac-chakté yoné käraëa-bhüte yeñäà tänéty arthaù | te ca prakåté madéye matta eva sambhüte | ataù kåtsnasya sa-prakåtikasya jagato’ham eva prabhava utpatti-hetuù | prabhavaty asmät iti vyutpatteù | tasya pralaya-saàhartäpy aham eva praléyate’nena iti vyutpatteù ||6||

Verse 7

Mata" ParTar& NaaNYaiTk&- icdiSTa DaNa&JaYa ) MaiYa SavRiMad& Pa[aeTa& SaU}ae Mai

mattaù parataraà nänyat kiïcid asti dhanaïjaya | mayi sarvam idaà protaà sütre maëi-gaëä iva ||7||

çrédharaù – yasmäd evaà tasmät matta iti | mattaù sakäçät parataraà çreñöhaà jagataù såñöi-saàhärayoù svatantraà käraëaà kiïcid api nästi | sthiti-hetur apy aham evety äha mayéti | mayi sarvam idaà jagat protaà grathitam äçritam ity arthaù | dåñöäntaù spañöaù ||7|| madhusüdanaù – yasmäd aham eva mäyayä sarvasya jagato janma-sthiti-bhaìga- hetus tasmät paramärthataù matta iti | nikhila-dåçyäkära-pariëata-mäyädhiñöhänät sarva-bhäsakän mattaù sad-rüpeëa sphuraëa-rüpeëa ca sarvänusyütän sva-prakäça- paramänanda-caitanya-ghanät paramärtha-satyät svapna-dåça iva sväpnikaà mäyävina iva mäyikaà çukti-çakalävacchinna-caitanyädivat-tad-ajïäna-kalpitaà rajataà parataraà paramärtha-satyam anyat kiàcid api nästi he dhanaïjaya | mayi kalpitaà paramärthato na matto bhidyata ity arthaù tad ananyatvam ärambhaëa- çabdädibhyaù [Vs 2.1.14] iti nyäyät | vyavahära-dåñöyä tu mayi sad-rüpe sphuraëa- rüpe ca sarvam idaà jaòa-jätaà protaà grathitaà mat-sattayä sad iva mat- sphuraëena ca sphurad iva vyavahäräya mäyä-mayäya kalpate | sarvasya caitanya- grathitatva-mätre dåñöäntaù – sütre maëi-gaëä iveti | athavä sütre taijasätmani hiraëyagarbhe svapna-dåçi svapna-protä maëi-gaëä iveti sarväàçe dåñöänto vyäkhyeyaù | anye tu param ataù setün mäna-sambandha-bheda-vyapadeçebhyaù [Vs 3.2.31] iti sütroktasya pürva-pakñasyottaratvena çlokam imaà vyäcakñate | mattaù sarvajïät sarva-çakteù sarva-käraëät parataraà praçasyataraà sarvasya jagataù såñöi- saàhärayoù svatantraà käraëam anyan nästi he dhanaïjaya ! yasmäd evaà tasmän mayi sarva-käraëe sarvam idaà kärya-jätaà protaà grathitaà nänyan na | sütre maëi-gaëä iveti dåñöäntas tu grathitatva-mätre na tu käraëatve | kanake kuëòalädivad iti tu yogyo dåñöäntaù ||7|| viçvanäthaù -- yasmäd evaà tasmäd aham eva sarvam ity äha mattaù parataram anyat kiïcid apii nästi | kärya-käraëayor aikyät çakti-çaktimator aikyäc ca | tathä ca çrutiù ekam evädvitéyaà brahma, neha nänästi kiïcana iti | evaà svasya sarvätmakatvam uktvä sarväntaryämitvaà cäha mayéti | sarvam idaà cij- jaòätmakaà jagat mat-käryatvän mad-ätmakam api punar mayy antaryämiëi protaà grathitaà yathä sütre maëi-gaëäù protäù | madhusüdana-sarasvaté-pädäs tu sütre maëi-gaëä iveti dåñöäntas tu grathitatva-mätre, na tu käraëatve kanake kuëòalädivad iti tu yogyo dåñöänta ity ähuù ||7|| baladevaù – nanu sthira-carayor apara-parayoù prakåtyor api tvam eva tac- chaktimän yonir ity ukter nikhila-jagad-béjatvaà tava pratétaà, na tu sarva- paratvam | tac ca tad-béjät tvatto’nyasyaiva –

tato yad uttarataraà tad arüpam anämayam | ya etad vidur amåtäs te bhavanti athetare duùkham eväpi yanti || [ÇvetU 3.10] iti çravaëäd iti cet taträha matta iti | mattas tvat-sakhät kåñëät parataraù çreñöham anyat kiïcid api nästy aham eva sarva-çreñöhaà vastv ity arthaù | nanu tato yad uttarataram ity ädäv anyathä çrutim iti cen mandam etat kñodäkñamatvät | tathä hi

vedäham etaà puruñaà mahäntam ädity-varëaà tamasaù parastät | tam eva vidvän amåta iha bhavati nänyaù panthä vidyate’nayanäya || iti [ÇvetU 3.8]

çvetäçvataraiù sarva-jagad-béjasya mahä-puruñasya viñëor jïänam amåtasya panthäs tato nästéty upadiçya tad-upapädanäya

yasmät paraà näparam asti kiïcid yasmän näëéyona jyäyo’sti kiïcit iti tasyaiva paramatvaà tad-itarasya tad-asambhavaà ca pratipädya | tato yad uttarotaraà ity ädinä pürvoktam eva nigamitam | na tu tato’nyac-chreñöham astéti uktam | tathä sati teñäà måñäväditväpatteù | evam äha sütrakäraù—tathänya- pratiñedhät [Vs 3.2.36] iti | mad-anyasya kasyacid api çraiñöhyäbhäväd aham eva mad-anya-sarväçraya ity äha mayéti | protaà grathitaà sphuöam anyat | etena viçvapälakatvaà svasyoktam ||7||

Verse 8

rSaae_hMaPSau k-aENTaeYa Pa[>aaiSMa XaiXaSaUYaRYaae" ) Pa[

raso’ham apsu kaunteya prabhäsmi çaçi-süryayoù | praëavaù sarva-vedeñu çabdaù khe pauruñaà nåñu ||8||

çrédharaù – jagataù sthiti-hetutvam eva prapaïcati raso’ham iti païcabhiù | apsu raso’haà rasa-tan-mätra-rüpayä vibhütyä tad-äçrayatenäpsu-sthito’ham ity arthaù | tathä çaçi-süryayoù prabhäsmi | candre sürye ca prakäça-rüpayä vibhütyä tad- äçrayatvena sthito’ham ity arthaù | uttaräträpy evaà drañöavyam | sarveñu vedeñu vaikharé-rüpeñu tan-müla-bhütaù praëava oìkäro’smi | kha äkäçe çabda-tan-mätra- rüpo’smi | nåñu puruñeñu pauruñam udyamam asmi | udyame hi puruñäs tiñöhanti ||8||

madhusüdanaù – avädénäà rasädiñu protatva-pratéteù kathaà tvayi sarvam idaà protam iti ca na çaìkyaà rasädi-rüpeëa mamaiva sthitatväd ity äha raso’ham iti païcabhiù | rasaù puëyo madhuras tan-mätra-rüpaù sarväsäm apäà säraù käraëa- bhüto yo’psu sarväsvanugataù so’haà he kaunteya tad-rüpe mayi sarvä äpaù protä ity arthaù | evaà sarveñu paryäyeñu vyäkhyätavyam | iyaà vibhütir ädhyänäyopadiçyata iti nätéväbhiniveñöavyam | tathä porabhä prakäçaù çaçi- süryayor aham asmi | prakäça-sämänya-rüpe mayi çaçi-süryau protäv ity arthaù | tathä praëaya oìkäraù sarva-vedeñv anusyüto’haà tad yathä çaìkunä sarväëi parëäni saàtåëëäny evam oìkäreëa sarvä väk iti çruteù | saàtåëëäni grathitäni | sarvä väk sarvo veda ity arthaù | çabdaù puëyas tan-mätra-rüpaù kha äkäçe’nusyüto’ham | pauruñaà puruñatva-sämänyaà nåñu puruñeñu yad anusyütaà tad aham | sämänya-rüpe mayi sarve viçeñäù protäù çrautair dundubhy-ädi- dåñöäntair iti sarvatra drañöavyam ||8||

viçvanäthaù – sva-kärye jagaty atra yathäham antaryämi-rüpeëa praviñöo varte, tathä kvacit käraëa-rüpeëa kvacit käryeñu manuñyädiñu sära-rüpeëäpy ahaà varta ity äha raso’ham iti caturbhiù | apsu rasa tat-käraëa-bhüto mad-vibhütir ity arthaù | evaà sarvaträgre’pi | prabhä prabhä-rüpaù | praëava oìkäraù sarva-veda-käraëam | äkäçe çabdas tat-käraëam | nåñu pauruñam sakala udyama-viçeña eva manuñya- säraù ||8||

baladevaù – tattvaà darçayati raso’ham iti païcabhiù | apsu raso’haà rasa-tan- mätrayä vibhütyä täù pälayan täsv ahaà vartate | täà vinä täsäm asthiteù | çaçini sürye cähaà prabhäsmi prabhayä vibhütyä tau pälayan tayor ahaà varte | evaà paratra drañöavyam | vaikharé-rüpeñu sarva-vedeñu tan-müla-bhütaù praëavo’ham | khe nabhasi çabdas tan-mätra-lakñaëo’ham | nåñu pauruñaà phalavän udyamo’ham | tenaiva teñäà sthiteù ||8||

Verse 9

PauaavSaaE ) JaqvNa& SavR>aUTaezu TaPaêaiSMa TaPaiSvzu ))9))

puëyo gandhaù påthivyäà ca tejaç cäsmi vibhävasau | jévanaà sarva-bhüteñu tapaç cäsmi tapasviñu ||9||

çrédharaù – kià ca puëya iti | puëyo’vikåto gandho gandha-tan-mätram | påthivyä äçraya-bhüto’ham ity arthaù | yad vä vibhüti-rüpeëäçrayatvasya vivakñitatvät surabhi-gandhasyaivotkåñöatayä vibhütitvät puëyo gandha ity uktam | tathä vibhävasägnau yat tejo duùsahä sahajä déptis tad aham | sarva-bhüteñu jévanaà präëa-dhäraëa-väyur aham ity arthaù | tapasviñu vänaprasthädiñu dvandva-sahana- rüpaà tapo’smi ||9||

madhusüdanaù – puëyaù surabhir avikåto gandhaù sarva-påthivé-sämänya-rüpas tan-mäträkhyaù påthivyäm anusyüto’ham | ca-käro rasädénäm api puëyatva- samuccayärthaù | çabda-sparça-rüpa-rasa-gandhänäà hi svabhävata eva puëyatvam avikåtatvaà präëinäm adharma-viçeñät tu teñäm apuëyatvaà na tu svabhävata iti drañöavyam | tathä vibhävasäv agnau yat tejaù sarva-dahana-prakäçana-sämarthya- rüpam uñëa-sparça-sahitaà sita-bhäsvaraà rüpaà puëyaà tad aham asmi | ca- kärädyo väyau puëya uñëa-sparçäturäëäm âpyäyakaù çéta-sparçaù so’py aham iti drañöavyam |

sarva-bhüteñu sarveñu präëiñu jévanaà präëa-dhäraëam äyur aham asmi | tad-rüpe mayi sarve präëinaù protä ity arthaù | tapasviñu nityaà tapo-yukteñu vänaprasthädiñu yat tapaù çétoñëa-kñut-pipäsädi-dvandva-sahana-sämarthya-rüpaà tad aham asmi | tad-rüpe mayi tapasvinaù protä viçeñaëäbhäve viçiñöäbhävät | tapaç ceti ca-käreëa cittaikägryam äntaraà jihvopasthädi-nigraha-lakñaëaà bähyaà ca sarvaà tapaù samuccéyate ||9||

viçvanäthaù -- puëyo’vikåto gandhaù puëyas tu cärv api ity amaraù | ca-käro rasädénäm api puëyatva-samuccayärthaù | tejaù sarva-vastu-päcana-prakäçana-çéta- träëädi-sämarthya-rüpaù säraù | jévanam äyur eva säraù | tapo dvandva- sahanädikam eva säraù ||9||

baladevaù -- puëyo’vikåto gandhas tan-mätra-lakñaëaù | ca-käro rasädénäm aham api puëyatva-samuccäyakaù | vibhävasau vahnau tejaù sarva-vastu-pacana- prakäçanädi-sämarthya-rüpaà ca çadäd väyau yaù puëyaù sparça uñëa-sparça- vyäkulänäm äpäyakaù so’ham iti bodhyam | jévanam äyus tapo dvandva- sahanam ||9||

Verse 10

bqJa& Maa& SavR>aUTaaNaa& iviÖ PaaQaR SaNaaTaNaMa( ) buiÖbuRiÖMaTaaMaiSMa TaeJaSTaeJaiSvNaaMahMa( ))10))

béjaà mäà sarva-bhütänäà viddhi pärtha sanätanam | buddhir buddhimatäm asmi tejas tejasvinäm aham ||10||

çrédharaù – kià ca béjam iti | sarveñäà caräcaräëäà bhütänäà béjaà sajätéya- käryotpädana-sämarthyam | sanätanaà nityam uttarottara-sarva-käryeñv anusyütam | tad eva béjaà mad-vibhütià viddhi | na tu prativyakti vinaçyam | tathä buddhimatäà buddhiù prajïäham asmi | tejasvinäà pragalbhänäà tejaù pragalbhatäm ||10||

madhusüdanaù – sarväëi bhütäni sva-sva-béjeñu protäni na tu svayéti cen nety äha béjam iti | yat sarva-bhütänäà sthävara-jaìgamänäm ekaà béjaà käraëaà | sanätanaà nityaà béjäntaränapekñaà na tu prativyakti-bhinnam anityaà vä tad- avyäkåtäkhyaà sarva-béjaà mäm eva viddhi na tu mad-bhinnaà he pärtha | ato yuktam ekasminn eva mayi sarva-béje protatvaà sarveñäm ity arthaù | kià ca buddhis tattvätattva-viveka-sämarthyaà tädåça-buddhimatäm aham asmi | buddhi- rüpe mayi buddhimantaù protä viçeñaëäbhäve viçiñöäbhävasyoktatvät | tathä tejaù prägalbhyaà paräbhibhava-sämarthyaà pariç cänabhibhävyatvaà tejasvinäà tathävidha-prägalbhya-yuktänäà yat tad aham asmi, tejo-rüpe mayi tejasvinaù protä ity arthaù ||10||

viçvanäthaù – béjam avikåtaà käraëaà pradhänäkhyam ity arthaù | sanätanaà nityaà buddhimatäà buddhir eva säraù ||10||

baladevaù – sarva-bhütänäà caräcaräëäà yad eka-béjaà sanätanaà nityaà, na tu prativyakti-bhinnam anityaà vä tat pradhänäkhyaà sarva-béjaà mäm eva viddhi tad-rüpayä vibhütyä täny ahaà pälayämi tat-pareëa hi täni puñyante | buddhiù säräsära-vivekavaté | tejaù prägalbhyaà paräbhibhava-sämarthyaà parän abhibhävyatvaà ca ||10||

Verse 11

bl&/ bl/vTaa& cah& k-aMaraGaivviJaRTaMa( ) DaMaaRivåÖae >aUTaezu k-aMaae_iSMa >arTazR>a ))11))

balaà balavatäà cähaà käma-räga-vivarjitam | dharmäviruddho bhüteñu kämo’smi bharatarñabha ||11||

çrédharaù – kià ca balam iti | kämo’präpte vastuny abhiläño räjasaù | rägaù punar abhilañite’rthe präpte’pi punar adhike’rthe citta-raïjanätmakas tåñëäpara-paryäyas tämasaù | täbhyäà vivarjitaà balavatäà balam aham asmi | sättvikaà sva- dharmänuñöhäna-sämarthyam aham ity arthaù | dharmeëäviruddhaù sva-däreñu putrotpädana-mätropayogé kämo’ham iti ||11|| madhusüdanaù – apräpto viñayaù präpti-käraëäbhäve’pi präpyatäm ity äkäraç citta- våtti-viçeñaù kämaù | präpto viñayaù kñaya-käraëe saty api na kñéyatäm ity evam- äkäraç citta-våtti-viçeño raïjanätmä rägas täbhyäà viçeñeëa varjitaà sarvathä tad- akäraëaà rajas-tamo-virahitaà yat svadharmänuñöhänäya dehendriyädi-dhäraëa- sämarthyaà sättvikaà balam balavatäà tädåça-sättvika-bala-yuktänäà saàsära- paräìmukhänäà tad aham asmi | tad-rüpe mayi balavantaù protä ity arthaù | ca- çabdas tu-çabdärtho bhinna-kramaù | käma-räga-vivarjitam eva balaà mad- rüpatvena dhyeyaà na tu saàsäriëäà käma-räga-käraëaà balam ity arthaù | krodhärtho vä räga-çabdo vyäkhyeyaù | dharmo dharma-çästraà tenäviruddho ’pratiñiddho dharmänukülo vä yo bhüteñu präëiñu kämaù çästränumata-jäyä-putra- vittädi-viñayo’bhiläñaù so’ham asmi | he bharatarñabha ! çästräviruddha-käma- bhüte mayi tathävidha-käma-yuktänäà bhütänäà protatvam ity arthaù ||11|| viçvanäthaù – kämaù sva-jévikädy-abhiläñaù | rägaù krodhas tad-vivarjitam | na tad-dvayotthitam ity arthaù | dharmäviruddhaù sva-bhäryäyäà putrotpatti- mätropayogé ||11|| baladevaù -- kämaù sva-jévikädy-abhiläñaù | rägas tu präpte’py abhilañite’rthe punas tato’py adhike’rthe citta-raïjanätmako’titåñëäpara-nämä, täbhyäà vivarjitaà balaà sva-dharmänuñöhäna-sämarthyam ity arthaù | dharmäviruddhaù svapatnyäà putrotpatti-mätra-hetuù ||11||

Verse 12

Yae cEv Saaitvk-a >aava raJaSaaSTaaMaSaaê Yae ) Mata WveiTa TaaNa( iviÖ Na Tvh& Taezu Tae MaiYa ))12))

ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye | matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi ||12||

çrédharaù – kià ca ye caiveti | ye cänye’pi sättvika-bhäväù çama-damädayaù | räjasäç ca harña-darpädayaù | tämasäç ca çoka-mohädayaù | präëinäà sva-karma- vaçäj jäyante tän matta eva jätän iti viddhi | madéya-prakåti-guëa-käryatvät | evam api teñv ahaà na varte | jévavat tad-adhéno’haà na bhaväméty arthaù | te tu mad- adhénäù santo mayi vartanta ity arthaù ||12|| madhusüdanaù – kim evaà parigaëanena ye caiveti | ye cänye’pi bhäväç citta- pariëämäù sättvikäù çama-damädayaù | ye ca räjasä harña-darpädayaù | ye ca tämasäù çoka-mohädayaù präëinäm avidyä-karmädi-vaçäj jäyante tän matta eva jäyamänän iti ahaà kåtsnasya jagataù prabhava ity ädy-ukta-prakäreëa viddhi samastän eva | athavä sättvikä räjasäs tämasäç ca bhäväù sarve’pi jaòa-vargä vyäkhyeyä viçeña-hetv-abhävät | eva-käraç ca samastävadhäraëärthaù | evam api na tv ahaà teñu, matto jätatve’pi tad-vaças tad-vikära-rüñito rajju-khaëòa iva kalpita- sarva-vikära-rüñito’haà na bhavämi saàsäréva | te tu bhävä mayi rajjväm iva sarpädayaù kalpitä mad-adhéna-sattä-sphürtikä mad-adhénä ity arthaù ||12|| viçvanäthaù – evaà vastu-käraëa-bhütä vastu-sära-bhütäç ca räkñasädyäç ca vibhütayaù käçcid uktäù | kintv alam ativistareëa | mad-adhénaà vastu-mätram eva mad-vibhütir ity äha ye caiveti | sättva-bhäväù çama-damädayo devädyäç ca | räjasä harña-darpädayo’surädyäç ca | tämasäù çoka-mohädayo räkñasädyäç ca | tän matta eveti madéya-prakåti-guëa-käryatvät | teñv ahaà na varte | jévavat tad-adhéno’haà na bhaväméty arthaù | te tu mayi mad-adhénäù santa eva vartante ||12|| baladevaù -- evaà käàçcid vibhütir abhidhäya samäsena sarväs täù präha ye caiveti | ye mitho vilakñaëa-svabhäväù sättvikädayo bhäväù präëinäà çarérendriya- viñayätmanä ta-käraëatvena cävasthitäs tän sarvän tat-tac-chakty-upetän matta evopapannän viddhi | na tv ahaà teñu varte naivähaà tad-adhéna-sthitiù | te mayi mad-adhéna-sthitaya ity arthaù ||12||

Verse 13

i}ai>aGauRaaRvErei>a" SavRiMad& JaGaTa( ) MaaeihTa& Naai>aJaaNaaiTa MaaMae>Ya" ParMaVYaYaMa( ))13))

tribhir guëa-mayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat | mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam ||13||

çrédharaù – evambhütam éçvaraà tväm ayaà janaù kim iti na jänätéti ? ata äha tribhir iti | tribhis trividhair ebhiù pürvoktair guëa-mayaiù käma-lobhädibhir guëa-vikärair bhävaiù svabhävair mohitam idaà jagat | ato mäma näbhijänäti | kathambhütam ? ebhyo bhävebhyaù param | ebhir aspåñöam eteñäà niyantäram | ataevävyayaà nirvikäram ity arthaù ||13|| madhusüdanaù – tava parameçvarasya svätantrye nitya-çuddha-buddham ukta- svabhävatve ca sati kuto jagatas tvad-ätmakasya saàsäritvam | evaàvidha- matsvarüpäparijïänäd iti cet, tad eva kuta ity ata äha tribhir iti | ebhiù präg-uktais tribhis trividhair guëa-mayaiù sattva-rajas-tamo-guëa-vikärair bhävaiù sarvair api bhavana-dharmabhir sarvam idaà jagat präëi-jätaà mohitam vivekäyogyatvam äpäditaà sad ebhyo guëamayebhyo bhävebhyaù param eñäà kalpanädhiñöhänam atyanta-vilakñaëam avyayaà sarva-vikriyä-çünyam aprapaïcam änanda-ghanam ätma-prakäçam avyavahitam api mäà näbhijänäti | tataç ca svarüpäparicayät saàsaratévety aho daurbhägyam aviveki-janasyety anukroçaà darçayati bhagavän ||13|| viçvanäthaù – nanv evambhütaà tvä parameçvaraà katham ayaà jano na jänätéty ata äha tribhir iti | guëamayaiù çama-damädi-harñädi-çokädyair bhävaiù sväbhävébhütair jagaj jagaj-jäta-jéva-våndaà mohitaà sat mäà nirguëatväd ebhyaù param avyayaà nirvikäram ||13|| baladevaù – atha çakti-dvaya-viviktaà svasya dhyeya-svarüpaà darçayan tasyäjïäne tad-äsaktim eva hetum äha tribhir iti | ebhiù pürvoditair guëamayair man-mäyä-guëa-käryais trividhaiù sättvikädibhir bhävair bhavana-dharmibhiù kñaëa-pariëämibhis tat-tat-karmänuguëa-çarérendriya-viñayätmanävasthitair mohitam avivekitäà nétaà sat sarvam idaà jagat suräsura-manuñyädy- ätmanävasthitaà jéva-våndaà kartå ebhyaù sättvikädibhyo bhävebhyaù paraà tair aspåñöam ananta-kalyäëa-guëa-ratnäkaraà vijïänänanda-ghanaà sarveçvaram avyayam apracyuta-svabhävaà mäà kåñëaà näbhijänäti pratyäsüyati ||13||

Verse 14

dEvq ùeza Gau

daivé hy eñä guëa-mayé mama mäyä duratyayä | mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te ||14||

çrédharaù – ke tarhi tväà jänantéti ? ata äha daivéti | daivy alaukiké | atyadbhutety arthaù | guëa-mayé sattvädi-guëa-vikärätmikä | mama parameçvarasya çaktir mäyä duratyayä dustarä hi | prasiddhim etam | tathäpi mäm eva ity eva- käreëävyabhicäriëyä bhaktyä ye prapadyante bhajanti mäyäm etäà sudustaräm api te taranti | tato mäà jänantéti bhävaù ||14|| madhusüdanaù – nanu yathoktänädi-siddha-mäyä-guëa-traya-baddhasya jagataù svätntryäbhävena tat-parivarjanäsämärthyän na kadäcid api mäyätikramaù syäd vastu-vivekäsämärthya-hetoù sadätanatvädityäçaìkya bhagavad-eka-çaraëatayä tattva-jïäna-dväreëa mäyätikramaù sambhavatéty äha daivéti | daivé eko devo sarva- bhüteñu güòhaù [ÇvetU 6.11] ity-ädi-çruti-pratipädite svatodyotanavati deve sva- prakäça-caitanyänande nirvibhäge tad-äçrayatayä tad-viñayatayä ca kalpitä äçrayatva-viñayatva-bhäginé nirvibhäga-citir eva kevalä [Saà.Çäré 1.319] ity ukteù | eñä säkñi-pratyakñatvenäpaläpänarhä | hi-çabdäd bhramopädänatväd arthäpatti- siddhä ca | guëa-mayé sattva-rajas-tamo-guëa-trayätmikä | triguëa-rajjur ivätidådhatvena bandhana-hetuù | mama mäyävinaù parameçvarasya sarva-jagat- käraëasya sarvajïasya sarva-çakteù sva-bhütä svädhénatvena jagat-såñöy-ädi- nirvähikä | mäyä tattva-pratibhäsi-pratibandhenätattva-pratibhäsa-hetur ävaraëa- vikñepa-çakti-dvayavaty avidyä sarva-prapaïca-prakåtiù mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà tu maheçvaram [ÇvetU 4.19] iti çruteù |

atraivaà prakriyä | jéveçvara-jagad-vibhäga-çünye caitanye’dhyastänädir avidyä sattva-prädhänyena svacchä darpaëa iva mukha-bhäsaà cid-äbhäsam ägåhëäti | tataç ca bimba-sthänéyaù parameçvara upädhi-doñänäskanditaù pratibimba- sthänéyaç ca jéva upädhi-doñäskanditaù | éçvaräc ca jéva-bhogäyäkäçädi-krameëa çarérendriya-saìghätas tad-bhogyaç ca kåtsnaù prapaïco jäyata iti kalpanä bhavati | bimba-pratibimba-mukhänugata-mukhavac ceça-jévänugataà mäyopädhi caitanyaà säkñéti kalpyate | tenaiva ca svädhyastä mäyä tat-käryaà ca kåtsnaà prakäçyate | ataù säkñy-abhipräyeëa daivéti bimbeçvaräbhipräyeëa tu memeti bhagavtoktam | yadyapy avidyä-pratibimba eka eva jévas tathäpy avidyä-gatänäm antaù-karaëa-saàskäräëäà bhinnatvät tad-bhedenäntaù-karaëopädhes tasyätra bheda-vyapadeço mäm eva ye prapadyante duñkåtino müòhä na prapadyante, caturvidhä bhajante mäm ity ädiù | çrutau ca tad yo devänäà pratyabudhyata sa eva tad abhavat tatha rñéëäà tathä manuñyäëäm [BAU 1.4.10] ity ädiù | antaù-karaëopädhi-bhedäparyälocane tu jévatva-prayojakopädher ekatväd ekatvenaivätra vyapadeçaù | kñetrajïaà cäpi mäà viddhi sarva-kñetreñu [Gétä 13.2], prakåtià puruñaà caiva viddhy anädé ubhäv api [Gétä 13.19], mamaiväàço jéva-loke jéva-bhütaù sanätanaù [Gétä 15.7] ity ädi | çrutau ca brahma vä idam agra äsét tad ätmänam evävedahaà brahmäsméti tasmät tat sarvam abhavat [BAU 1.4.10], eko devaù sarva-bhüteñu güòhaù [ÇvetU 6.11], anena jévenä’’tmanä’’ nupraviçya [ChäU 6.3.2]

bälägra-çata-bhägasya çatadhä kalpitasya ca | bhägo jévaù sa vijïeyaù sa cänantyäya kalpate || [ÇvetU 5.9] ity ädiù | yadyapi darpaëa-gataç caitra-pratibimbaù svaà paraà ca na jänäty acetanäàçasyaiva tatra pratibimbitatvät tathäpi cit-pratibimbaç cittväd eva svaà paraà ca jänäti | pratibimba-pakñe bimba-caitanya evopädhisthatva-mätrasya kalpitatvät | äbhäsa-pakñe tasyänirvacanéyatve’pi jaòa-vilakñaëatvät | sa ca yävat sva-bimbaikyam ätmano na jänäti tävaj jala-sürya iva jala-gata-kampädikam upädhi-gataà vikära-sahasram anubhavati | tad etad äha duratyayeti | bimba- bhüteçvaraikya-säkñätkäram antareëätyetuà taritum açakyeti duratyayä | ataeva jévo’ntaùkaraëävacchinnatvät tat-sambaddham eväkñyädi-dvärä bhäsayan kiàcij jïo bhavati | tataç ca jänämi karomi bhuïje cety anartha-çata-bhäjanaà bhavati | sa ced bimba-bhütaà bhagavantam ananta-çaktià mäyä-niyantäraà sarva-vidaà sarva-phala-dätäram aniçam änanda-ghana-mürtim anekaänavatärän bhaktänugrahäya vidadhatam ärädhayati samarpaëena tadä bimba-samarpitasya pratibimbe pratiphalanät sarvän api puruñärthän äsädayati | etad eväbhipretya prahlädenoktaà –

naivätmanaù prabhur ayaà nija-läbha-pürëo mänaà janäd aviduñaù karuëo våëéte | yad yaj jano bhagavate vidadhéta mänaà tac cätmane prati-mukhasya yathä mukha-çréù || [BhP 7.9.11] iti |

darpaëa-pratibimbitasya mukhasya tilakädi-çrér apekñitä ced bimba-bhüte mukhe samarpaëéyä | sä svayam eva tatra pratiphalati nänyaù kaçcit tat-präptäv upäyo’sti yathä tathä bimba-bhüteçvare samarpitam eva tat-pratibimba-bhüto jévo labhate nänyaù kaçcit tasya puruñärtha-läbhe’sty upäya iti dåñöänta-därñöänikayor arthaù |

tasya yadä bhagavantam anantam anavaratam ärädhayato’ntaùkaraëaà jïäna- pratibandhaka-päpena rahitaà jïänänuküla-puëyena copacitaà bhavati tadätinirmale mukura-maëòala iva mukham atisvacche’ntaùkaraëe sarva-karma- tyäga-çama-damädi-pürvaka-gurüpasadana-vedänta-väkya-çravaëa-manana- nididhyäsanaiù saàskåte tattvam aséti-gurüpadiñöa-vedännta-väkya-karaëikähaà brahmäsémty anätmäkära-çünyä nirupädhi-caitanyäkärä säkñätkärätmikä våttir udeti | tasyäà ca pratiphalaitaà caitanyaà sadya eva sva-viñayäçrayäm avidyäm unmülayati dépa iva tamaù | tatas tasyä näçät tayä våttyä sahäkhilasya kärya- prapaïcasya näçaù | upädäna-näçäd upädeya-näçasya sarva-tantra-siddhänta- siddhatvät | tad etad äha bhagavän mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te iti | ätmety evopäséta [BAU 1.4.7], tad ätmänam evävet [BAU 1.4.10], tam eva dhéro vijïäya [BAU 4.4.23], tam eva viditvätimåtyum eti [ÇvetU 6.15] ity ädi- çrutiñv ivehäpi mäm evety eva-käro’py anuparaktatä-pratipatty-arthaù | mäm eva sarvopädhi-virahitaà vidänanda-sadätmänam akhaëòaà ye prapadyante vedänta- väkya-janyayä nirvikalpa-säkñätkära-rüpayä nirvacanänarha-çuddha-cid-äkäratva- dharma-viçiñöayä sarva-sukåta-phala-bhütayä nididhyäsana-paripäka-prasütayä ceto-våttyä sarväjïäna-tat-kärya-virodhinyä viñayékurvanti te ye kecid etäà duratikramaëéyäm api mäyäm akhilänartha-janma-bhuvam anäyäsenaiva taranti atikrämanti tasya ha na deväç canäbhütyä éçata ätmä hy eñä sa bhavati [BAU 1.4.10] iti çruteù | sarovädhi-nivåttyä saccidänanda-ghana-rüpeëaiva tiñöhantéty artaù | bahu-vacana-prayogo dehendriyädi-saàghäta-bheda-nbandhanätma-bheda- bhränty-anuvädärthaù |

prapaçyantéti vaktavye prapadyanta ity ukte’rthe mad-eka-çaraëäù santo mäm eva bhagavantaà väsudevam édåçam ananta-saundarya-sära-sarvasvam akhila-kalä- kaläpa-nilayam abhinava-paìkaja-çobhädhika-caraëa-kamala-yugala-prabham anavarata-veëu-vädana-nirata-våndävana-kréòäsakta-mänasa-heloddhåta- govardhanäkhya-mahédharaà gopälaà niñüdita-çiçupäla-kaàsädi-duñöa-saìgham abhinava-jalada-çobhä-sarvasva-haraëa-caraëaà paramänanda-ghana-maya- mürtimati-vairiïca-prapaïcam anavaratam anucintayanto divasän ativähayanti te mat-prema-mahänanda-samudra-magna-manasas tathä samasta-mäyä-guëa- vikärair näbhibhüyante | kintu mad-viläsa-vinoda-kuçalä ete mad-unmülana- samarthä iti çaìkamäneva mäyä tebhyo’pasarati väraviläsinéva krodhanebhyas tapodhanebhyas tasmän mäyä-taraëärthé mäm édåçam eva santatam anucintayed ity apy abhipretaà bhagavataù | çrutayaù småtayaç cäträrthe pramäëékartavyäù ||14||

viçvanäthaù – nanu tarhi triguëa-maya-mohät katham uttérëä bhavanti ? taträha daivéti | daivé viñayänandena dévyantéti devä jéväs tadéyä teñäà mohayitréty arthaù | guëa-mayé çleñeëa triveñöana-mahä-päça-rüpä | mama parameçvarasya mäyä bahiraìgä çaktir duratyayä duratikramä | päça-pakñe, chettum udgranthayituà vä kenäpy açaktyety arthaù | kintu mad-väci viçvasihi iti sva-vakñaù spåñöväha mäà çyämasundaräkäram eva ||14||

baladevaù -- nanu triguëäyas-tan-mäyäyä nityatvät tad-dhetukasya mohasya vinivåttir durghaöeti cet taträha daivéti | mama sarveçvarasyävitarkyätivicitränanta- viçva-srañöur eñä mäyä daivé | alaukiky atyadbhutety arthaù | tädåk viçva- sargopakaraëatvät | çrutiç caivam äha – mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà tu maheçvaram [ÇvetU 4.10] ity ädyä | guëamayé sattvädi-guëa-trayätmikä, çleñeëa triguëitä rajjur iväti-dåòhatayä jévänäà bandhu-hetuù | ato duratyayä teñäà duratikramä | rajju-pakñe chettum udgrathituà ca tair açaktyety arthaù | yadyapy etädåçé tathäpi mad-bhaktyä tad-vinivåttiù syäd ity äha mäm iti | mäà sarveçvaraà mäyä-niyantäraà sva-prapanna-vätsalya-néradhià kåñëaà ye tädåça-sat-prasaÌgät prapadyate çaraëaà gacchanti te etäm arëavam iväpäräà mäyäà goñpadodakäïjalim iväçrameëa taranti | täà tértvänadaika-rasaà prasädäbhimukhaà sva-sväminaà mäà präpnuvantéti | mäm evety eva-käro mad- anyeñäà vidhi-rudrädénäà prapattyä tasyäs taraëaà nety äha çrutiç caivam äha tam eva viditvety ädyä mucukundaà prati deväç ca –

varaà våëéñva bhadraà te åte kaivalyam adya naù | eka eveçvaras tasya bhagavän viñëur avyayaù || [BhP 10.51.20] iti | ghaëöäkarëaà prati çivaç ca – mukti-pradätä sarveñäà viñëur eva na saàçayaù iti ||14||

Verse 15

Na Maa& duZk*-iTaNaae MaU!a" Pa[PaÛNTae NaraDaMaa" ) MaaYaYaaPaôTajaNaa AaSaur& >aavMaaié[Taa" ))15))

na mäà duñkåtino müòhäù prapadyante narädhamäù | mäyayäpahåta-jïänä äsuraà bhävam äçritäù ||15||

çrédharaù – yady evaà tarhi sarve tväm eva kim iti na bhajanti ? taträha na mäm iti | nareñu ye’dhamäs te mäà na prapadyante na bhajanti | adhamatve hetuù – müòhä viveka-çünyäù | tat kutaù ? duñkåtinaù päpa-çéläù | ato mäyayäpahåtaà nirastaà çästräcäryopadeçäbhyäà jätam api jïänaà yeñäà te tathä | ataeva dambho darpo’bhimänaç ca krodhaù päruñyam eva cety ädinä vakñyamäëam äsuraà bhävam svabhävaà präptäù santo na mäà bhajanti ||15|| madhusüdanaù – yady evaà tarhi kim iti nikhilänartha-müla-mäyonmülanäya bhagavantaà bhavantam eva sarve na pratipadyante cira-saàcita-durita- pratibandhäd ity äha bhagavän na mäm iti | duñkåtino duñkåtena päpena saha nitya-yoginaù | ataeva nareñu madhye’dhamä iha sädhubhir garhaëéyäù paratra cänartha-sahasra-bhäjaù | kuto duñkåtam anartha-hetum eva sadä kurvanti yato müòhä idam artha-sädhanam idam anartha-sädhanam iti viveka-çünyäù | sati pramäëe kuto na viviïcanti yato mäyayäpahåta-jïänäù çarérendriya-saàghäta- tädämtya-bhränti-rüpeëa pariëatayä mäyayä pürvoktayäpahåtaà pratibaddhaà jïänaà viveka-sämarthyaà yeñäà te tathä | ataeva te dambho darpo’bhimänaç ca krodhaù päruñyam eva ca [Gétä 16.4] ity ädinägre vakñyamänam äsuraà bhävaà hiàsänåtädi-svabhävam äçritä mat-pratipatty-ayogyäù santo na mäà sarveçvaraà prapadyante na bhajante | aho daurbhägyaà teñäm ity abhipräyaù ||15||

viçvanäthaù – nanu tarhi paëòitä api kecit kim iti tväà na prapadyante ? tatra ye paëòitäs te mäà prapadyanta eva | paëòita-mänina eva na mäà prapadyanta ity äha na mäm iti | duñkåtino duñöäç ca te kåtinaù paëòitäç ceti te kupaëòitä ity arthaù | te ca caturvidhäù | eke müòhäù paçu-tulyäù karmiëaù | yad uktaà –

nünaà daivena nihatä ye cäcyuta-kathä-sudhäm | hitvä çåëvanty asad-gäthäù puréñam iva viò-bhujaù || [BhP 3.32.19] iti |

mukundaà ko vai na seveta vinä naretaraù iti ca |

apare narädhamäù kaïcit kälaà bhaktimattvena präpta-naratvä apy ante phala- präptau na sädhanopayoga iti matvä svecchayaiva bhakti-tyäginaù | svakartåka- bhakti-tyäga-lakñaëam eva teñäm adhamatvam iti bhävaù | apare çästrädhyäpanädi- mattve’pi mäyayäpahåtaà jïänam eñäà te vaikuëöha-viräjiné näräyaëa-mürtir eva särvakäliké-bhakti-präpyä, na tu kåñëa-rämädi-mürtir mänuñéti manyamänä ity arthaù | yad vakñyate avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam [Gétä 9.11] iti | te khalu mäà prapadyamänä api na mäà prapadyanta iti bhävaù | apare äsuraà bhävam äçritäù | asurä jaräsandhädayo mad-vigrahaà lakñékåtya çarair vidhyanti | tathaiva dåçyatädi-hetu-mat-kutarkair mad-vigrahaà vaikuëöha-stham api khaëòayanty eva | na tu prapadyanta ity arthaù ||15||

baladevaù – nanu cet tväm eva prapannä vimucyante tarhi paëòitä api kecit kim iti tväà na prapadyante taträha na mäm iti | duñöäç ca te kåtinaù çästrärtha-kuçaläç ceti duñkåtinaù kupaëòitäs te mäà na prapadyante | çrutiç caivam äha –

avidyäyäm antare vartamänäù svayaà dhéräù paëòitaàmanyamänäù | dandramyamäëäù pariyanti müòhä andhenaiva néyamänä yathändhäù || [KaöhU 1.2.5]

te catur-vidhäù – eke mäyayä müòhäù karma-jaòä indrädivan mäm api viñëuà karmäìgaà jévavat karmädhénaà manyamänäù | apare mäyayä narädhamä viprädi- kula-janmanä narottamatäà präpyäpy asat kävyärthäsattyä pämaratä-bhäjaù | yad uktam –

nünaà daivena nihatä ye cäcyuta-kathä-sudhäm | hitvä çåëvanty asad-gäthä puréñam iva viò-bhujaù || [BhP 3.32.19] iti | anye mäyayäpahåta-jïänäù säìkhyädayaù | te hi särvajïa-särvaiçvarya-sarva- srañöåtva-muktidatvädi dharmaiù çruti-sahasra-prasiddham api mäm éçvaram apalapantaù prakåtim eva sarva-srañöréà mokña-dätréà ca kalpayanti | tatra tädåça- kuöila-kuyukti-çatäny udbhävayanté mäyayaiva hetuù | kecit tu mäyayaiväsuraà bhävam äçritä nirviçeña-cin-mätra-vädinaù | asurä yathä nikhilänanda-karaà mad- vigrahaà çarair vidhyanti tathädåçyatvädi-hetubhis te nitya-caitanyätmatayä çruti- prasiddham api taà khaëòayantéti taträpi tädåça-buddhy-utpädané mäyaiva hetur iti ||15||

Verse 16

cTauivRDaa >aJaNTae Maa& JaNaa" Sauk*-iTaNaae_JauRNa ) AaTaaeR iJajaSaurQaaRQas jaNaq c >arTazR>a ))16))

catur-vidhä bhajante mäà janäù sukåtino’rjuna | ärto jijïäsur arthärthé jïäné ca bharatarñabha ||16||

çrédharaù – sukåtinas tu mäà bhajanty eva | te sukåti-täratamyena catur-vidhä ity äha catur-vidhä iti | pürva-janmasu ye kåta-puëyäs te mäà bhajanti | te caturvidhäù | ärto vegädy-abhibhütaù sa yadi pürvaà kåta-puëyas tarhi mäà bhajati | anyathä kñudra-devatä-bhajanena saàsarati | evam uttaraträpi drañöavyam | jijïäsur ätma-jïänecchuù | arthärthé atra vä paratra vä bhoga- sädhana-bhüto’rtha-lipsuù | jïäné cätma-vit ||16|| madhusüdanaù – ye tv äsura-bhäva-rahitäù puëya-karmäëo vivekinas te puëya- karma-täratamyena catur-vidhäù santo mäà bhajante krameëa ca kämanä- rähityena mat-prasädän mäyäà tarantéty äha catur-vidhä iti | ye sukåtinaù pürva- janma-kåta-puëya-saàcayä janäù saphala-janmänas ta eva nänye te mäà bhajante sevante | he arjuna ! te ca trayaù sa-kämä eko’käma ity evaà caturvidhäù | ärta ärtyä çatru-vyädhy-ädy-äpadä grastas tan-nivåttim icchan | yathä makha-bhaìgena kupita indre varñati vraja-väsé janaù | yathä vä jaräsandha-kärägäravarté räja- nicayaù | dyüta-sabhäyäà vasträkarñaëe draupadé ca | gräha-grasto gajendraç ca | jijïäsur ätma-jïänärthé mumukñuù | yathä mucukundaù, yathä vä maithilo janakaù çrutadevaç ca, nivåtte mausale yathä coddhavaù | arthärthé iha vä paratra vä yad bhogopakaraëaà tal-lipsuù | tatreha yathä sugrévo vibhéñaëaç ca, yathä copamanyuù paratra yathä dhruvaù | ete trayo’pi bhagavad-bhajanena mäyäà taranti | tatra jijïäsur jïänotpattyä säkñäd eva mäyäà tarati ärto’rthärthé ca jijïäsutvaà präpyeti viçeñaù | ärtasyärthärthinaç ca jijïäsutva-sambhaväj jijïäsoç cärtatva-jïänopakaraëärthärthitva-sambhaväd ubhayor madhye jijïäsur uddiñöaù | tad ete trayaù sa-kämä vyäkhyätäù niñkämaç caturtha idäném ucyate jïäné ca | jïänaà bhagavat-tattva-säkñätkäras tena nitya-yukto jïäné térëa-mäyo nivåtta- sarva-kämaù | ca-käro yasya kasyäpi niñkäma-prema-bhaktasya jïäniny-antar- bhävärthaù | he bharatarñabha tvam api jijïäsur vä jïäné veti katamo’haà bhakta iti mä çaìkiñöhä ity arthaù | tatra niñkäma-bhakto jïäné yathä sanakädir yathä närado yathä prahlädo yathä påthur yathä vä çukaù | niñkämaù çuddha-prema-bhakto yathä gopikädir yathä väkrüra-yudhiñöhirädiù | kaàsa-çiçupälädayas tu bhayäd dveñäc ca santata-bhagavac-cintä-parä api na bhaktä bhagavad-anurakter abhävät | bhagavad-anurakti-rüpäyäs tu bhakteù svarüpaà sädhanaà bhedäs tathä bhaktänäm api bhagavad-bhakti-rasäyane’smäbhiù sa-viçeñaà prapaïcitä itéhoparamyate ||16|| viçvanäthaù – tarhi ke tväà bhajanta ity ata äha caturvidhä iti | sukåtaà varëäçramäcära-lakñaëo dharmas tadvantaù santo mäà bhajante | tatra ärto rogädy-äpad-grastas tan-nivåtti-kämaù | jijïäsuù ätma-jïänärthé vyäkaraëädi- çästra-jïänärthé vä | arthärthé kñiti-gaja-turaga-käminé-kanakädyaihika-päratrika- bhogärthéti | ete trayaù sakämä gåhasthäù | jïäné viçuddhäntaù-karaëaù sannyäséti caturtho’yaà niñkämaù | ity ete pradhänébhüta-bhakty-adhikäriëaç catväro nirüpitäù | taträdimeñu triñu karma-miçrä bhaktiù | antime caturthe jïäna-miçrä | sarva-dväräëi saànyasya [Gétä 8.12] ity agrima-granthe yoga-miçräpi vakñyate | jïäna-karmädy-amiçrä kevalä bhaktir yä sä tu saptamädhyäyärambha eva mayy äsakta-manaù pärtha [Gétä 7.1] ity anena uktä | punaç cäñöame’py adhyäye ananya- cetäù satatam [Gétä 8.14] ity anena, navame mahätmänas tu mäà pärtha [Gétä 9.13] iti çloka-dvayena ananyäç cintayanto mäm [Gétä 9.22] ity anena ca nirüpayitavyeti | pradhänébhütä kevalä iti dvividhaiva bhaktir madhyame’sminn adhyäya-ñaöke bhagavatoktä | yä tu tåtéyä guëébhütä bhaktiù karmaëi jïänini yogini ca karmädi- phala-siddhy-arthä dåçyate | tasyäù prädhänyäbhävät na bhaktitva-vyapadeçaù | kintu tatra tatra karmädénäm eva prädhänyät | prädhänyena vyapadeçä bhavanti iti nyäyena karmatva-jïänatva-yogatva-vyapadeçaù | tadvatäm api karmitva-jïänitva- yogitva-vyapadeçaù | na tu bhaktatva-vyapadeçaù | phalaà ca sakäma-karmaëaù svargo niñkäma-karmaëo jïäna-yogo jïäna-yogayor nirväëa-mokña iti | atha dvidhäyä bhakteù phalam ucyate | tatra pradhänébhütäsu bhaktiñu madhye ärtädiñu triñu yäù karma-miçräs tisraù sa-kämä bhaktayas täsäà phalaà tat-tat- käma-präptiù | viñaya-sädguëyät tad-ante sukhaiçvarya-pradhäna-sälokya-mokña- präptiç ca, na tu karma-phala-svarga-bhogänta iva pätaù | yad vakñyate yänti mad- yäjino’pi mäm [Gétä 9.25] iti | caturthyä jïäna-miçräyäs tata utkåñöäyäs tu phalaà çänta-ratiù sanakädiñv iva | bhakta-bhagavat-käruëyädhikya-vaçät kasyäçcit tasyäù phalaà premotkarñaç ca çré-çukädiñv iva | karma-miçrä bhaktir yadi niñkämä syät tadä tasyäù phalaà jïäna-miçrä bhaktiù | tasyäù phalam uktam eva | kvacic ca svabhäväd eva d¨sädi-bhakta-saìgottha-väsanä vaçäd vä jïäna-karmädi-miçra- bhaktimatäm api däsyädi-premä syät, kintu aiçvarya-pradhänam eveti | atha jïäna-karmädy-amiçräyäù çuddhäyä ananyäkiïcanottamädi-paryäyäù bhakter bahu-prabhedäyä däsya-sakhyädi-premavat-pärñadatvam eva phalam ity ädikaà çré-bhägavata-öékäyäà bahuçaù pratipäditam | aträpi prasaìga-vaçät sädhya-bhakti- vivekaù saàkñipya darçitaù ||16|| baladevaù -- tarhi tväà ke prapadyante taträha catur-vidhä iti | sukåtinaù supaëòitäù sva-varëäçramocita-karmaëä mad-ekänti-bhävena ca sampannä janä mäà bhajante | te ca catur-vidhäù | taträrtaù çatru-kleçädyäpad-grastas tad- vinäçecchur gajendrädiù | jijïäsur viviktätma-svarüpa-jïänecchuù çaunakädiù | arthärthé räjyädi-sampad-icchur dhruvädiù | jïäné çeñatvena svämtänaà çeñitvena parätmänaà ca mäà jïätavän çukädiù | eñv ärtädayaù sa-kämäù, jïäné tu niñkämaù | ärtärthärthinoù paratra jijïäsutä-sampattaye tayor antaräle jijïäsor upanyäsaù ||16||

Verse 17

Taeza& jaNaq iNaTYaYau¢- Wk->ai¢-ivRiXaZYaTae ) iPa[Yaae ih jaiNaNaae_TYaQaRMah& Sa c MaMa iPa[Ya" ))17))

teñäà jïäné nitya-yukta eka-bhaktir viçiñyate | priyo hi jïänino’tyartham ahaà sa ca mama priyaù ||17||

çrédharaù – teñäà madhye jïäné çreñöha ity äha teñäm iti | teñäà madhye jïäné viçiñöaù | atra hetavaù -- nitya-yuktaù sadä man-niñöhaù | ekasmin mayy eva bhaktir yasya saù | jïänino dehädy-abhimänäbhävena citta-vikñepäbhävän nitya-yuktatvam ekänta-bhaktitvaà ca sambhavati | nänyasya | ataeva hi tasyähaà atyantaà priyaù | sa ca mama | tasmäd etair nitya-yuktatvädibhiç caturbhir hetubhiù sa uttama ity arthaù ||17|| madhusüdanaù – nanu na mäà duñkåtino müòhäù prapadyante narädhamä ity anena tad-vilakñaëäù sukåtino mäà bhajanta ity arthät präpte’pi teñäà cäturvidhyaà catur-vidhä bhajante mäm ity anena darçitäù tatas te sarve sukåtina eva nirviçeñäd iti cet taträha ca | caturvidhänäm api sukåtitve niyate’pi sukåtädhikyena niñkämatayä premädhikyät tata iti | caturvidhänäà teñäà madhye jïäné tattva-jïänavän nivåtta-sarva-kämo viçiñyate sarvato’tiricyate sarvotkåñöa ity arthaù | yato nitya-yukto bhagavati pratyag-abhinne sadä samähita-cetä vikñepakäbhävät | ataevaika-bhaktir ekasmin bhagavaty eva bhaktir anuraktir yasya sa tathä, tasyänurakti-viñayäntaräbhävät | hi yasmät | priyo nirupädhi-premäspadam atyartham atyantätiçayena jïänino’haà pratyag- abhinnaù paramätmä ca tasmäd ayarthaà sa mama parameçvarasya priyaù | ätmä priyo’tiçayena bhavatéti çruti-lokayoù prasiddham evety arthaù ||17|| viçvanäthaù – caturëäà bhakty-adhikäriëäà madhye kaù çreñöhaù ity apekñäyäm äha | teñäà madhye jïäné viçiñyate çreñöhaù | nitya-yukto nityaà mayi yujyata iti saù | jïänäbhyäsa-vaçékåta-cittatvän manasy aikägra-citta ity arthaù | ärtädyäs trayas tu naivambhütä iti bhävaù | nanu sarvo’pi jïäné jïäna-vaiyarthya-bhayät tväà bhajata eva ? taträha ekä mukhyä pradhänébhütaà yasya saù | yad vä, ekä bhaktir eva tathaiväsaktimattvät yasya sa näma-mätreëaiva jïänéti bhävaù | evambhütasya jïänino’haà çyämasundaräkäro ’tyartham atiçayena priyaù sädhana-sädhya-daçayoù parihätum açakyaù | ye yathä mäà prapadyante [Gétä 4.11] iti nyäyena mamäpi sa priyaù ||17|| baladevaù – caturñu jïäninaù çraiñöhyam äha teñäm iti | jïäné viçiñyate çreñöho bhavati | yad asau nitya-yukta eka-bhaktiç ca | ärta-vinäçädi-kämanä-virahän nityaà mayä yogavän | ärtädeça tu yävat-kämita-präptir mad-yoga ekasmin mayy eva jïänino bhaktir ärtädes tu sva-kämite tat-pradätåtvena mayi cäto jïäné tataù çreñöhaù |

atåpyann äha priyo héti | jïänino hy aham atyarthaà priyaù premäspadam | sa hi mat-priyatä-sudhä-sindhu-nimagno nänyat kiïcid anusandhatte tasya mat-priyatä- parimiteti bodhayitum atyartha-çabdaù | sarvajïo’nanta-çaktiç cähaà yäà vaktuà na çaknotéty arthaù | sa ca jïäné ye yathä mäm [Gétä 4.11] ity ädi-nyäyena tathaiva mama priyaù | mamäpi tat-priyatä tadvad parimitety arthaù ||17||

Verse 18

odara" SavR WvETae jaNaq TvaTMaEv Mae MaTaMa( ) AaiSQaTa" Sa ih Yau¢-aTMaa MaaMaevaNautaMaa& GaiTaMa( ))18))

udäräù sarva evaite jïäné tv ätmaiva me matam | ästhitaù sa hi yuktätmä mäm evänuttamäà gatim ||18||

çrédharaù – tarhi kim itare trayas tad-bhaktäù saàsaranti ? na hi na héty äha udärä iti | sarve’py eta udärä mahänto mokña-bhäja evety arthaù | jïäné tu punar ätmaiveti me mataà niçcayaù | hi yasmät sa jïäné yuktätmä mad-eka-cittaù san na vidyata uttamä yasyäs täm anuttamäà gatià mäm evästhita äçritavän mad-vyatiriktam anyat phalaà na manyata ity arthaù ||18||

madhusüdanaù – tat-kim ärtädayas tava na priyäù ? na, atyartham iti viçeñaëäd ity äha udärä iti | eta ärtädayaù sa-kämä api mad-bhaktäù sarve trayo’py udärä evotkåñöä eva pürva-janmärjitäneka-sukåta-räçitvät | anyathä hi mäà na bhajeyur eva | ärtasya jijïäsor arthärthinaç ca mad-vimukhasya kñudra-devatä-bhaktasyäpi bahulam upalambhät | ato mama priyä eva te | na hi jïänavän ajïo vä kaçcid api bhakto mamäpriyo bhavati | kintu yasya yädåçé mayi prétir mamäpi tatra tädåçé prétir iti svabhäva-siddham etat | tatra sa-kämänäà trayäëäà kämyamänam api priyam aham api priyaù | jïäninas tu priyäntara-çünyasyäham eva niratiçaya-préti- viñayaù | ataù so’pi mama niratiçaya-préti-viñaya iti viçeñaù | anyathä hi mama kåtajïatä na syät kåtaghnatä ca syät | ataevätyartham iti viçeñaëam upättaà präk | yathä hi yad eva vidyayä karoti çraddhayopaniñadä tad eva véryavattaraà bhavati ity atra tarab-arthasya vivakñitatväd vidyä-divyätirekena kåtam api karma véryavad bhavaty eva | tathätyarthaà jïäné bhakto mama priya ity ukter yo jïäna- vyatirekeëa bhaktaù so’pi priya iti paryavasyaty eva | atyartham iti viçeñaëasya vivakñitatvät | uktaà hi -- ye yathä mäà prapadyante täàs tathaiva bhajämy aham [Gétä 4.11] iti | ato mäm ätmatvena jïänavän jïäné | ätmaiva na matto bhinnaù tv aham eva sa iti mama mataà niçcayaù | tu-çabdaù sa-käma-bheda-darçi- tritayäpekñayä niñkämatva-bhedädarçitva-viçeña-dyotanärthaù | hi yasmät | sa jïäné yuktätmä sadä mayi samähita-cittaù san mäà bhagavantam anantam änanda- ghanam ätmänam evänuttamäà sarvotkåñöäà gatià gantavyaà paramaà phalam ästhito’ìgékåtavän, na tu mad-bhinnaà kim api phalaà sa manyata ity arthaù ||18||

viçvanäthaù -- tarhi kim ärtädyäs trayas tava na priyäs tatra na hi na héty äha udärä iti | ye mäà bhajante, mattaù kiàcit kämitaà mayäpi ditsitaà gåhëanti te bhakta- vatsaläya mahyaà bahu-pradäyinaù priyä eveti bhävaù | jïäné tv ätmaiveti sa hi bhajann atha ca mattaù kim api svargäpavargädikaà näkaìkñata iti | atas tad- adhénasya mama sa ätmaiveti mama mataà matiù | yataù sa mäà çyämasundaräkäram evänuttamäà sarvottamäà gatià präpyästhitaù niçcitavän | na tu mama nirviçeña-svarüpa-brahma-nirväëam iti bhävaù | evaà ca niñkäma- pradhänébhüta-bhaktimän jïäné bhakta-vatsalena bhagavatä svätmatvenäbhimanyate | kevala-bhaktimän ananyas tu ätmano’py ädhikyena | yad uktaà – na tathä me priyatama ätma-yonir na çaìkaraù | na ca saìkarñaëo na çrér naivätmä ca yathä bhavän || [BhP 11.14.15] iti | näham ätmänam äçäse mad-bhaktaiù sädhubhir vinä [BhP 9.4.64] iti | ätmärämo’py aréramat [BhP 10.29.42] ity ädi ||18||

baladevaù – nanv ärtädayas tava priyä na bhavanti maivam atyartham iti viçeñaëäd ity äha udärä iti | sarva evaite ärtädaya udärä vadänyäù | udäro dätå-mahator ity amaraù | ye mäà bhajanto mayä ditsitaà kiàcit sväbhéñöaà matto gåhëanti te bhakta-vätsalyaà mahyaà prayacchanto mama bahu-pradäù priyä eveti bhävaù | jïäné tu mamätmaiveti matam | hi yasmät sa j¸iäné yuktätmä mad-arpita-manä matto’nyat kiàcid apy anicchann atipriyeëa mayä vinä lavam api sthätum asamartho mäm eva sarvottamäà matià präpyam ästhitaù niçcitavän atas tena tädåçena vinä lavam api sthätum asamarthasya mamätmaiva saù | na ca jïäni- jévasya hariù svenäbhedam äheti väcyam | jïäna-bhajatväsiddher bhajatäà cäturvidhyäsiddher mokñe bheda-väkya-vyäkopäc ca | tasmäd atipriyatväd eva taträtmety uktir mamätmä bhadrasena itivat | ätmaiva mana eva matam ity apare ||18||

Verse 19

bhUNaa& JaNMaNaaMaNTae jaNavaNa( Maa& Pa[PaÛTae ) vaSaudev" SavRiMaiTa Sa MahaTMaa Saudul/R>a" ))19))

bahünäà janmanäm ante jïänavän mäà prapadyate | väsudevaù sarvam iti sa mahätmä sudurlabhaù ||19||

çrédharaù – evambhüto mad-bhakto’tidurlabha ity äha bahünäm iti | bahünäà janmanäm kiàcit kiàcit puëyopacayenänte carame janmani jïänavän san sarvam idaà caräcaraà väsudeva eveti sarvätma-dåñöyä mäà prapadyate bhajati | ataù sa mahätmäparicchinna-dåñöiù sudurlabhaù ||19||

madhusüdanaù – yasmäd evaà tasmät bahünäm iti | bahünäà janmanäà kiàcit kiàcit puëyopacaya-hetünäm ante carame janmani sarva-sukåta-vipäka-rüpe väsudevaù sarvam iti jïänavän san mäà nirupädhi-premäspadaà prapadyate sarvadä samasta-prema-viñayatvena bhajate | sakalam idam ahaà ca väsudeva iti dåñöyä sarva-premëäà mayy eva paryavasäyitvät | ataù sa evaà-jïäna-pürvaka- mad-bhaktimän mahätmätyanta-çuddhäntaùkaraëatväj jévanmuktaù sarvotkåñöo na tat-samo’nyo’sti adhikas tu nästy eva | ataù sudurlabho manuñyäëäà sahasreñu duùkhenäpi labdhum açakyaù | ataù sa niratiçaya-mat-préti-viñaya iti yuktam evety arthaù ||19||

viçvanäthaù – nanu mäm evänuttamäà gatim ästhita iti brüñe ataù sa jïäni- bhaktas tväm eva präpnoti | kintu kiyataù samayäd anantaraà sa jïäné bhakty- adhikäré bhavatéty ata äha bahünäm iti | väsudevaù sarvam iti sarvatra väsudeva- darçé jïänavän bahünäà janmanäm ante mäà prapadyate | tädåça-sädhu- yädåcchika-saìga-vaçät mat-prapattià präpnoti | sa ca jïäné bhakto mahätmä susthira-cittaù sudurlabhaù | manuñyäëäà sahasreñu iti mad-ukteù | aikäntika- bhaktas tu kim uteti sa tv atisudurlabha eveti bhävaù ||19||

baladevaù – nanv ärtädénäm ante kä niñöheti cet taträha bahünäm iti | ärtädis trividho mad-bhaktaù kåta-mad-bhakti-mahimnä bahüni janmäny uttamän viñayänandän anubhüya teñu vitåñëo’nte janmani mat-svarüpa-jïa-sat-prasaìgät jïänavän präpta-mat-svarüpa-jïänaù san mäà prapadyante | tato vindatéy arthaù | jïänäkäram äha väsudeva iti | vasudeva-sutaù kåñëa eva sarvam | kåñëäyatta- svarüpa-sthiti-pravåttikaà sarvaà vastv ity arthaù | yad dhi yad adhéna-svarüpa- sthitikatvät präëa-rüpaà väg-ädi-vyapadiñöaà chändogye na vai väco na cakñüàñi na çroträëi na manäàséty äcakñate präëä ity eväcakñate präëo hy evaitäni sarväëi bhavati || [ChäU 5.1.15] iti taträhuù sarvaà vastu väsudevena vyäpyam ataù sarvaà väsudeva ity arthaù | sarvaà samäpnoñi tato’si sarvam [Gétä 11.40] iti pärtho vakñyatéti | sa hi nikhila-spåhä-nivåtti-pürvakaà mat-spåho mad-ätmäty- udära-manä man-niveditätmä jïäni-koöiñv api sudurlabhaù | eña jïänavän priyo hi jïänino’tyartham [Gétä 7.17] ity ädy-ukta-lakñaëo bodhyaù ||19||

Verse 20

k-aMaESTaESTaEôRTajaNaa" Pa[PaÛNTae_NYadevTaa" ) Ta& Ta& iNaYaMaMaaSQaaYa Pa[k*-TYaa iNaYaTaa" SvYaa ))20))

kämais tais tair håta-jïänäù prapadyante’nya-devatäù | taà taà niyamam ästhäya prakåtyä niyatäù svayä ||20||

çrédharaù –tad evaà kämino’pi santaù käma-präptaye parameçvaram eva ye bhajanti te kämän präpya çanair mucyanta ity uktam | ye tv atyantaà räjasäs tämasäç ca kämäbhibhütäù kñudra-devatäù sevante te saàsarantéty äha kämair iti caturbhiù | ye tu tais taiù putra-kérti-çatru-jayädi-viñayaiù kämair apahåta-vivekä santo’nyäù kñudrä bhüta-preta-yakñädyä devatä bhajanti | kià kåtvä ? tat-tad- devatärädhane yo yo niyama upaväsädi-lakñaëas taà taà niyamaà svékåtya | taträpi svayä svéyayä prakåtyä pürväbhyäsa-väsanayä niyatä vaçékåtäù santaù ||20||

madhusüdanaù – mohana-stambhanäkarñaëa-vaçékaraëa-märaëoccäöanädi-viñayair bhagavat-sevayä labdhum açakyatvenäbhimatais tais taiù kñudraiù kämair abhiläñair håtam apahåtaà bhagavato väsudeväd vimukhékåtya tat-tat-phala- dätåtväbhimata-kñudra-devatäbhimukhyaà nétaà jïänam antaù-karaëaà yeñäà te’nya-devatä bhagavato väsudeväd anyäù kñudra-devatäs taà taà niyamaà japopaväsa-pradakñiëä-namaskärädi-rüpaà tat-tad-devatärädhane prasiddhaà niyamam ästhäyäçritya prapadyante bhajante tat-tat-kñudra-phala-präptécchayä | kñudra-devatä-madhye’pi kecit käàcid eva bhajante svayä prakåtyä niyatä asädhäraëayä pürväbhyäsa-väsanayä vaçékåtä santaù ||20||

viçvanäthaù – nanu ärtädayaù sa-kämä api bhagavantaà tväà bhajantaù kåtärthä iva ity avagatam | ye tu ärtädayaù ärti-hänädi-kämanayä devatäntaraà bhajante | teñäà kä gatir ity apekñäyäm äha kämair iti caturbhiù | håta-jïänä iti rogädy-ärti- haräù çéghraà yathä süryädayas tathä na viñëur iti nañöa-buddhayaù | prakåtyeti svayä prakåtyä niyatä vaçékåtäù santas teñäà duñöä prakåtir eva mat-prapattau paräìmukhéti bhävaù ||20||

baladevaù – tad itthaà kämanayäpi mäà bhajanto mad-bhakti-mahimnä te vimucyanta ity uktam | ye tu çéghra-sukha-kämä devatäntara-bhaktäs te saàsaranty evety äha kämair ity ädibhiç caturbhiù | tais tair ärti-vinäçädi-viñayakaiù kämair håta-jïänä yathädityädayaù çéghram eva roga-vinäçädikaräs tathä na viñëur iti nañöa-dhiya ity arthaù | taà tam asädhäraëaà svayä prakåtyä väsanayä niyatä niyantritäs teñäà prakåtir eva tädåçé yä mat-prapattau vaimukhyaà karotéti bhävaù ||20||

Verse 21

Yaae Yaae Yaa& Yaa& TaNau& >a¢-" é[ÖYaaicRTauiMaC^iTa ) TaSYa TaSYaacl/a& é[Öa& TaaMaev ivdDaaMYahMa( ))21))

yo yo yäà yäà tanuà bhaktaù çraddhayärcitum icchati | tasya tasyäcaläà çraddhäà täm eva vidadhämy aham ||21||

çrédharaù – devatä-viçeñaà ye bhajanti teñäà madhye yo ya iti | yo yo bhakto yäà yäà tanuà devatä-rüpäà madéyäm eva mürtià çraddhayärcitum icchati pravartate tasya tasya bhaktasya tat-tan-mürti-viñayäà täm eva çraddhäm acaläà dåòhäm aham antaryämé vidadhämi karomi ||21||

madhusüdanaù – tat tad devatä-prasädät teñäm api sarveçvare bhagavati väsudeve bhaktir bhaviñyatéti na çaìkanéyaà, yato yo ya iti | teñäà madhye yo yaù kämé yäà yäà tanuà devatä-mürtià çraddhayä janmäntara-väsanäbala-prädurbhütayä bhaktyä saàyuktaù sann arcitum arcayitum icchati pravartate | caurädikasyärcayater ëij-abhäva-pakñe rüpam idam | tasya tasya käminas täm eva devatä-tanuà prati çraddhäà pürva-väsanävaçät präptäà bhaktim acaläà sthiräà viddadhämi karomy aham antaryämé, na tu mad-viñayäà çraddhäà tasya tasya karométy arthaù | täm eva çraddhäm iti vyäkhyäne yac-chabdänanvayaù spañöas tasmät pratiçabdam adhyähåtya vyäkhyätam ||21||

viçvanäthaù – te te deväù püjäà präpya prasannäs teñäà sva-sva-püjakänäà hitärthaà tvad-bhaktau çraddhäm utpädayiñyantéti mä vädéù | yatas te deväù sva- bhaktäv api çraddhäm utpädayitum açaktäù | kià punar mad-bhaktäv ity äha yo ya iti | yäà yäà tanuà süryädi-deva-rüpäà madéyäà mürtià vibhütim arcitum püjayituà täm eva tat-tad-devatä-viñayäm eva, na tu sva-viñayäà çraddhäm aham antaryämy eva vidadhämi, na tu sä devatä ||21||

baladevaù – sarväntaryämé mahä-vibhütiù sarva-hitecchur aham eva tat-tad- devatäsu çraddhäm utpädya täù püjayitvä tat-tad-anurüpäëi phaläni prayacchämi, na tu täsäà tatra tatra çaktir astéty äçayavän äha ya iti dväbhyäm | yo ya ärtädi- bhakto yäà yäm ädiyädi-rüpäà mat-tanuà çraddhayärcituà väïchati | tasya tasya täm eva tat-tad-devatä-viñayäm eva, na tu mad-viñayäm | acaläà sthiräm | vidadhämy utpädayämy aham eva, na tu sä sä devatä | çrutiç ca tat-tad-devatänäà mat-tanutvam äha ya äditye tiñöhaty ädityäd antaro yamädityo na veda yasyädityaù çaréram [BAU 3.7.9] ity ädyä ||21||

Verse 22

Sa TaYaa é[ÖYaa Yau¢-STaSYaa raDaNaMaqhTae ) l/>aTae c TaTa" k-aMaaNa( MaYaEv ivihTaaNa( ih TaaNa( ))22))

sa tayä çraddhayä yuktas tasyä rädhanam éhate | labhate ca tataù kämän mayaiva vihitän hi tän ||22||

çrédharaù – tataç ca tayeti | sa bhaktas tayä dåòhayä çraddhayä tasyäs tano rädhanm ärädhanam éhate karoti | tataç ca ye saìkalpitäù kämäs tän kämäàs tato devatä- viçeñäl labhate | kintu mayaiva tat-tad-devatäntaryäminä vihitän nirmitän hi | sphuöam etat tat-tad-devatänäm api mad-adhénatvän man-mürtitväc cety arthaù ||22|| madhusüdanaù – sa kämé tayä mad-vihitayä sthirayä çraddhayä yuktas tasyä devatä-tanvä rädhanam ärädhanaà pürajam éhate nirvartayati | upasarga-rahito’pi rädhayatiù püjärthaù | sopasargatve hy äkäraù çrüyate | labhate ca tatas tasyä devatä-tanväù sakäçät kämänépsitäàs tän pürva-saìkalpitän hi prasiddham | mayaiva sarvajïena sarva-karma-phala-däyinä tat-tad-devatäntaryämiëä vihitäàs tat-tat-phala-vipäka-samaye nirmitän | hitän manaù-priyänityaika-padyaà vä | ahitatve’pi hitatayä pratéyamänänityärthaù ||22|| viçvanäthaù – éhate karoti | sa tat-tad-devatärädhanät kämänärädhana-phaläni labhate | na ca te te kämä api tais tair devaiù pürëäù kartuà çakyanta ity äha mayaiva vihitän pürëékåtän ||22|| baladevaù – sa tayeti | éhate karoti | tato mat-tanu-bhüta-tat-tad-devatärädhanät | kämän phaläni tatra tatroktäni | mayaiveti vihitän racitän | yadyapi tasya tasyärädhakasya tathä jïänaà nästi tathäpi mat-tanu-viñayeyaà çraddhety anusandhäyähaà phaläny arpayäméti bhävaù ||22||

Verse 23

ANTavtau f-l&/ Taeza& TaÙvTYaLPaMaeDaSaaMa( ) devaNa( devYaJaae YaaiNTa MaÙ¢-a YaaiNTa MaaMaiPa ))23))

antavat tu phalaà teñäà tad bhavaty alpa-medhasäm | devän deva-yajo yänti mad-bhaktä yänti mäm api ||23||

çrédharaù – tad evaà yadyapi sarvä api devatäù sarvätmano mamaiva tanavaù | atas tad-ärädhanam api vastuto mad-ärädhanam eva | tatra phala-dätäpi cäham eva | tathäpi säkñän-mad-bhaktänäà teñäà ca phala-vaiñamyaà bhavatéty äha antavad iti | alpa-medhasäà paricchanna-dåñöénäà mayä dattam api tat-phalam antavad vinäçi bhavati | tad eväha devän yajantéti deva-yajaù | te devän antavato yänti | mad-bhaktäs tu mäm anädy-anantaà paramänandaà präpnuvanti ||23||

madhusüdanaù – yadyapi sarvä api devatäù sarvätmano mamaiva tanavas tad- ärädhanam api vastuto mad-ärädhanam eva sarvaträpi ca phala-dätäntaryämy aham eva, tathäpi säkñän-mad-bhaktänäà ca teñäà ca vastu-vivekäviveka-kåtaà phala- vaiñamyaà bhavatéty äha antavad iti | alpa-medhasäà manda-prajïatvena vastu- vivekäsamarthänäà teñäà tat-tad-devatä-bhaktänäà tan mayä vihitam api tat-tad- devatärädhanajaà phalam antavad eva vinäçy eva na tu mad-bhaktänäà vivekinäm ivänantaà phalaà teñäm ity arthaù | kutaù ? evaà yato devän indrädén antavata eva deva-yajo mad-anya-devatärädhana-parä yänti präpnuvanti | mad-bhaktäs tu trayaù sa-kämäù prathamaà mat-prasädäd abhéñöän kämän präpnuvanti | api- çabda-prayogät tato mad-upäsanä-paripäkän mäm anantam änanda-ghanam éçvaram api yänti präpnuvanti | ataù samäne’pi sakämatve mad-bhaktänäm anya- devatä-bhaktänäà ca mahad-antaram | tasmät sädhüktam udäräù sarva evaita iti ||23||

viçvanäthaù – kintu teñäà devatäntara-bhaktänäm phalaà tat-tad-devatärädhana- janyam antavat naçvaraà kaiïcitkälikaà bhavati | nanu ärädhane çrame tulyo’pi devatäntara-bhaktänäà phalaà naçvaraà karoñi, sva-bhaktänäà tv anaçvaraà karoñéti tvayi parameçvare’yam anyäyas tatra näyam anyäya ity äha deva-yajo deva- püjakä devän eva yänti präpnuvanti | mat-püjakä api mäm | ayam arthaù | ye hi yat- püjakäs te tän präpnuvanty eveti nyäya eva | tatra yadi devä api naçvaräs tadä tad- bhaktäù katham anaçvarä bhavantu | kathantaräà yä tad bhajana-phalaà vä na naçyatu | ataeva tad-bhaktä alpa-medhasa uktäù | bhagaväàs tu nityas tad-bhaktä api nityäs tad-bhakti-bhakti-phalaà ca sarvaà nityam eveti ||23||

baladevaù – nanu deväç cet tvat-tanavas tarhi deva-bhaktänäà tad-bhaktänäà ca samänaà phalaà syäd iti cet taträha antavad iti | teñäm alpa-medhasäm ädityädi- mätra-buddhyä, na tu mat-tanuvudbhyärädhayatäà tat-tat-phalam alpam antavad vinäçi ca bhavati, mat-tanuvudbhyärädhayatäà tu phalam anantam avinäçi ceti bhävaù | yasmäd ädityädi-deva-yäjinas tän svejyän mita-bhogän mitäyuño yäntéti, mad-bhaktäs tu mäm eva nityäparimita-svarüpa-guëa-vibhüti-mad-ärädhana- phalam anantam avinäçi ceit mahad-antaram ity arthaù ||23||

Verse 24

AVYa¢&- VYai¢-MaaPaà& MaNYaNTae MaaMabuÖYa" ) Par& >aavMaJaaNaNTaae MaMaaVYaYaMaNautaMaMa( ))24))

avyaktaà vyaktim äpannaà manyante mäm abuddhayaù | paraà bhävam ajänanto mamävyayam anuttamam ||24||

çrédharaù – nau ca samäne prayäse mahati ca phala-viçeñe sati sarve’pi kim iti devatäntaraà hitvä tväm eva na bhajanti ? taträha avyaktam iti | avyaktaà prapaïcätétaà mäà vyaktià manuñya-matsya-kürmädi-bhävaà präptam alpa- buddhayo manyante | tatra hetuù -- mama paraà bhävaà svarüpam ajänantaù | katham-bhütam ? avyayaà nityam | na vidyata uttamo bhävo yasmät tat mad- bhävam | ato jagad-rakñaëärthaà lélayäviñkåta-nänä-viçuddhorjita-sattva-mürtià mäà parameçvaraà ca sva-karma-nirmita-bhautika-dehaà ca devatäntaraà samaà paçyanto manda-matayo mäà nätévädriyante | pratyuta kñipra-phaladaà devatäntaram eva bhajanti | te cokta-prakäreëäntavat phalaà präpunvantéty arthaù ||24||

madhusüdanaù – evaà bhagavad-bhajanasya sarvottama-phalatve’pi kathaà präyeëa präëino bhagavad-vimukhyä ity atra hetum äha bhagavän avyaktam iti | avyaktaà deha-grahaëät präk-käryäkñamatvena sthitam idänéà vasudeva-gåhe vyaktià bhautika-dehävacchedena kärya-kñamatäà präptaà kaàcij jévam eva manyante mäm éçvaram apy abuddhayo viveka-çünyäù | avyaktaà sarva-käraëam api mäà vyaktià kärya-rüpatäà matsya-kürmädy-anekävatära-rüpeëa präptam iti vä |

kathaà te jéväs tväà na viviïcanti ? taträbuddhaya ity uktaà hetuà vivåëoti | paraà sarva-käraëa-rüpam avyayaà nityaà mama bhävaà svarüpaà sopädhikam ajänantas tathä nirupädhikam apy anuttamaà sarvotkåñöam anatiçayädvitéya- paramänanda-ghanam anantaà mama svarüpam ajänanto jévänukäri-kärya- darçanäj jévam eva kaàcin mäà manyante | tato mäm anéçvaratvenäbhimataà vihäya prasiddhaà devatäntaram eva bhajante | tataç cäntavad eva phalaà präpnuvantéty arthaù | agre ca vakñyate avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam [Gétä 9.11] iti ||24||

viçvanäthaù – devatäntara-bhaktänäm alpa-medhasäà värtä düre tävad ästäm | vedädi-samasta-çästra-darçino’pi mat-tattvaà na jänanti |

athäpi te deva padämbuja-dvaya- prasäda-leçänugåhéta eva hi | jänäti tattvaà bhagavan mahimno na cänya eko'pi ciraà vicinvan || [BhP 10.14.29]

iti brahmaëäpi mäà pratyuktam | ato mad-bhaktän vinä mat-tattva-jïäne sarvatra välpa-buddhaya ity äha avyaktaà prapaïcätétaà niräkäraà brahmaiva mäà mäyikäkäratvenaiva vyaktià vasudeva-gåhe janma präptaà nirbuddhayo manyante mäyikäkäyasyaiva dåçyatväd iti bhävaù | yato mama paraà bhävaà mäyätétaà svarüpaà janma-karma-lélädikam ajänantaù | bhävaà kédåçam ? avyayaà nityam anuttamaà sarvotkåñöam | bhävaù sattä svabhäväbhipräya-ceñöätma-janmasu | kriyä-lélä-padärtheñu iti mediné | bhagavat-svarüpa-guëa-janma-karma-lélänäm anädy-antatvena nityatvaà çré-rüpa-gosvämi-caraëair bhägavatämåta-granthe pratipäditam | mama paraà bhävaà svarüpam avyayaà nityam viçuddhorjita- sattva-mürtà iti svämi-caraëaiç coktam ||24||

baladevaù – atha kä värtä mad-anya-deva-yäjinäm alpa-medhasäm upaniñan- niñëätänäm api mad-bhakti-riktänäà mat-tattva-dhér na syäd ity äçayenäha avyaktam iti | abuddhayo mat-tattva-yäthätmya-buddhi-çünyä janä avyaktaà sva- prakäçätma-vigrahatväd indriyäviñayaà mäà vyaktim äpannaà tad-viñayäà manyante | devakyäà vasudevät sattvotkåñöena karmaëä saïjätam itara-räja-putra- tulyaà mäà vadanti | yatas te mad-abhijïa-sat-prasaìgäbhävän mama bhävaà param avyayam anuttamam ajänantaù –

bhävaù sattä svabhäväbhipräya-ceñöätma-janmasu | kriyä-lélä-padärtheñu vibhüti-budha-jantuñu || iti mediné-käraù |

mad-bhakti-hénäs te mama svarüpa-guëa-janma-lélädi-lakñaëa-bhävaà mäyäditaù paramato’vyayaà nityam anuttamaà sarvottamaà na, kintv anyavan mäyikam anityaà sädhäraëaà ca gåhëanta ity arthaù | svarüpaà harer vijïänänandaika- rasaà vijïänam änandaà brahma ity ädeù | särvajïädi-guëa-gaëas tasya svarüpänubandhé ananta-kalyäëa-guëätmako’sau ity ädeù | abhivyakti-mätraà janma ajo’pi san ity ädeù | parantu avyaktasyaiva bhajatsu prasädenaiväbhivyakti- çélaà [MBh 12.323.18] –

na çakyaù sa tvayä drañöum asmäbhir vä båhaspate | yasya prasädaà kurute sa vai taà drañöum arhati || ity ädeù ||24||

Verse 25

Naah& Pa[k-aXa" SavRSYa YaaeGaMaaYaaSaMaav*Ta" ) MaU!ae_Ya& Naai>aJaaNaaiTa l/aek-ae MaaMaJaMaVYaYaMa( ))25))

nähaà prakäçaù sarvasya yoga-mäyä-samävåtaù | müòho’yaà näbhijänäti loko mäm ajam avyayam ||25||

çrédharaù – teñäà sväjïäne hetum äha näham iti | sarvasya lokasya nähaà prakäçaù prakaöo na bhavämi | kintu mad-bhaktänäm eva | yato yoga-mäyayä samävåtaù | yogo yuktir madéyaù ko’py acintyaù prajïä-viläsaù | sa eva mäyäghaöana-ghaöanäpaöéyastvät | tayä saàcchannaù ataeva mat-svarüpa-jïäne müòhaù sann ayaà loko’jam avyayaà ca mäà na jänätéti ||25|| madhusüdanaù – nanu janma-käle’pi sarva-yogi-dhyeyaà çré-vaikuëöha-stham aiçvaram eva rüpam ävirbhävitavati samprati ca çrévatsa-kaustubha-vanamälä- kiréöa-kuëòalädi-divyopakaraëa-çälini kambu-kamala-kaumodaké-cakra-vara-dhäri- catur-bhuje çrémad-vainateya-vähane nikhila-sura-loka-sampädita-räja- räjeçvaräbhiñekädi-mahä-vaibhave sarva-suräsura-jetari vividha-divya-lélä-viläsa- çéle sarvävatära-çiromaëau säkñäd-vaikuëöha-näyake nikhila-loka-duùkha-nistäräya bhuvam avatérëe viriïci-prapaïcäsambhavi-niratiçaya-saundarya-sära-sarvasva- mürtau bäla-lélä-vimohita-vidhätari taraëi-kiraëojjvala-divya-pétämbare nirupama- çyämasundare kara-dékåta-pärijätärtha-paräjita-purandare bäëa-yuddha-vijita- çaçäìka-çekhare samasta-suräsura-vijayi-naraka-prabhåti-mahä-daiteya-prakara- präëa-paryanta-sarvasva-häriëi çrédämädi-parama-raìka-mahä-vaibhava-käriëi ñoòaça-sahasra-divya-rüpa-dhäriëy aparimeya-guëa-garimaëi mahä-mahimani närad-märkaëòeyädi-mahä-muni-gaëa-stute tvayi katham avivekino’pi manuña- buddhir jéva-buddhir vety arjunäçaìkäm apaninéñur äha bhagavän näham iti | ahaà sarvasya lokasya na prakäçaù svena rüpeëa prakaöo na bhavämi | kintu keñäàcin mad-bhaktänäm prakaöo bhaväméty abhipräyaù | kathaà sarvasya lokasya na prakaöa ity atra hetum äha yoga-mäyä-samävåtaù | yogo mama saìkalpas tad-vaça-vartiné mäyä yoga-mäyä tathäyam abhakto jano mäà svarüpeëa na jänätv iti saìkalpänuvidhäyinyä mäyayä samyag ävåtaù saty api jïäna-käraëe jïäna- viñayatväyogyaù kåtaù | ato yad uktaà paraà bhävam ajänanta iti tatra mama saìkalpa eva käraëam ity uktaà bhavati | ato mama mäyayä müòha ävåta-jïänaù sann ayaà caturvidha-bhakta-vilakñaëo lokaù saty api jïäna-käraëe mäm ajam avyayam anädy-anantaà parameçvaraà näbhijänäti, kintu viparéta-dåñöyä manuñyam eva kaàcin manyata ity arthaù | vidyamänaà vastu-svarüpam ävåëoty avidyamänaà ca kiàcid darçayatéti laukika-mäyäm api prasiddham etat ||25|| viçvanäthaù – nanu yadi tvaà nitya-rüpa-guëa-lélo’si, tadä te tathäbhütä särvakäliké sthitiù kathaà na dåçyate? taträha näham iti | ahaà sarvasya sarva- deça-käla-vartino janasya na prakäço na prakaöaù | yathä guëa-lélä-parikaravattvena sadaiva viräjamäno’pi dadäcid eva keñucid eva bhramäëòeñu | kià ca süryo yathä sumeru-çailävaraëa-vaçät sarvadä loka-dåçyo na bhavati, kintu kadäcid eva, tathaiväham api yogamäyä-samävåtaù | na ca jyotiçcakravartamänänäà präëinäà jyotiçcakrastho jyotiçcakra-madhye sämastyena sadaiva viräjamäno’pi süryaù sarva- käla-deça-varti-janasya na prakaöaù | kintu kädäcitkeñu ca bhäratädiñu khaëòeñu vartamänasya janasyaiva tathaiväham api | sva-dhämasu svarüpa-süryo yathä sadaiva dåçyas tathaiva çré-kåñëa-dhämani mathurä-dvärakädau sthitänäm idänéntanänäà janänäà tatrasthaù kåñëaù kathaà na dåçyo bhavati ? ucyate yadi jyotiçcakra-madhye sumerur abhaviñyat tadä tad- ävåtaù süryo dåçyo näbhaviñyat | tatra tu mathurädi-kåñëa-dyumaëi-dhämani sumeru-sthänéyä yoga-mäyaiva sadä vartata ity atas tad-ävåtaù kåñëärkaù sadä na dåçyate | kintu kadäcid eveti sarvam anavadyam | ato müòho loko mäà çyämasundaräkäraà vasudevätmajam avyayaà mäyika-janmädi-çünyaà näbhijänäti | ataeva kalyäëa-guëa-väridhià mäm apy antatas tyaktvä man-nirviçeñ- svarüpaà brahmaiva upäsata iti ||25|| baladevaù – nanu bhaktä iväbhaktäç ca tväà pratyakñékurvanti prasädäd eva bhajatsv abhivyaktir iti katham ? taträha näham iti | bhaktänäm evähaà nitya- vijïäm asukha-ghano’nanta-kalyäëa-guëa-karmä prakäço’bhivyakto, na tu sarveñäm abhaktänäm api | yad ahaà yogamäyayä samävåto mad-vimukha- vyämohakatva-yoga-yuktayä mäyayä samäcchanna-parisara ity arthaù | yad uktaà –mäyä-javanikäcchanna-mahimne brahmaëe namaù iti | mäyä-müòho’yaà loko’timänuña-daivata-prabhävaà vidhi-rudrädi-vanditam api mäà näbhijänäti | kédåçam ? ajaà janma-çünyaà yato’vyayam apracyuta-svarüpa-sämarthya- särvajïyädikam ity arthaù ||25||

Verse 26

vedah& SaMaTaqTaaiNa vTaRMaaNaaiNa caJauRNa ) >aivZYaaiaUTaaiNa Maa& Tau ved Na k-êNa ))26))

vedähaà samatétäni vartamänäni cärjuna | bhaviñyäëi ca bhütäni mäà tu veda na kaçcana ||26||

çrédharaù –sarvottamaà mat-svarüpam ajänanta ity uktam | tad eva svasya sarvottamatvam anävåta-jïäna-çaktitvena darçayann anyeñäm ajïänam äha vedäham iti | samätétäni vinañöäni vartamänäni ca bhaviñyäëi bhävini ca trikäla- varténi bhütäni sthävara-jaìgamäni sarväny ahaà veda jänämi | mäyäçrayatvän mama | tasyäù sväçraya-vyämohakatväbhäväd iti prasiddham | mäà tu ke’pi na vetti man-mäyä-mohitatvät | prasiddhaà hi loke mäyäyäù sväçrayädhénatvam anya- mohakatvaà ceti ||26|| madhusüdanaù – ato mäyayä svädhénayä sarva-vyämohakatvät svayaà cäpratibaddha-jïänatväd äha vedäham iti | aham apratibaddha-sarva-vijïäto mäyayä sarvän lokän mohayann api samätétäni cira-vinañöäni vartamänäni ca bhaviñyäëi ca | evaà käla-traya-varténi bhütäni sthävara-jaìgamäni sarväny veda jänämi | he’rjuna ! ato’haà sarva-jïaù parameçvara ity atra nästi saàçaya ity arthaù | mäà tu | tu-çabdo jïäna-pratibandha-dyotanärthaù | mäà sarva-darçinam api mäyävinam iva tan-mäyä-mohitaù kaçcana ko’pi mad-anugraha-bhäjanaà mad- bhaktaà vinä na veda man-mäyä-mohitatvät | ato mat-tattva-vedanäbhäväd eva präyeëa präëino mäà na bhajanta ity abhipräyaù ||26|| viçvanäthaù – kià ca mäyäyäù sväçraya-vyämohakatväbhäväd bahiraìgä mäyä | antaraìgä yoga-mäyä ca mama jïänaà nävåëotéty äha vedäham iti | mäà tu kaçcana präkåto’präkåtaç ca loko mahä-rudrädir mahä-sarvajïo’pi na kärtsnyena veda, yathäyogaà mäyayä yoga-mäyayä ca jïänävaraëäd iti bhävaù || ||26|| baladevaù – nanu mäyävåtatvät tava jévavad ajïatäpattir iti cet taträha vedäham iti | na hi mad-adhénayä mat-tejasäbhibhütayä dürato javanikayaiva mäà sevamänayä mäyayä mama käcid vikåtir ity arthaù | mäà tu vedeti maj-jïäné koöiñv api sudurlabha ity arthaù ||26||

Verse 27

wC^aÜezSaMauTQaeNa ÜNÜMaaeheNa >aarTa ) SavR>aUTaaiNa Sa&Maaeh& SaGaeR YaaiNTa Par&TaPa ))27))

icchä-dveña-samutthena dvandva-mohena bhärata | sarva-bhütäni saàmohaà sarge yänti parantapa ||27||

çrédharaù – tad evaà mäyä-viñayatvena jévänäà parameçvaräjïänam uktam | tasyaiväjïänasya dåòhatve käraëam äha iccheti | såjyata iti sargaù | sarge sthüla- dehotpattau satyäà tad-anuküla icchä | tat-pratiküle ca dveñaù | täbhyäà samutthaù samudbhüto yaù çétoñëa-sukha-duùkhädi-dvandva-nimitto moho viveka-bhraàçaù | tena sarväëi bhütäni saàmohaà yänti | aham eva sukhé duùkhé ceti gäòhataram abhiniveçaà präpnuvanti | atas täni maj-jïänäbhävän mäà na bhajantéti bhävaù ||27||

madhusüdanaù – yoga-mäyäà bhagavat-tattva-vijïäna-pratibandhe dehendriya- saàghätäbhimänätiçaya-pürvakaà bhogäbhiniveçaà hetv-antaram äha iccheti | icchä-dveñäbhyäm anuküla-pratiküla-viñayäbhyäà samutthitena çétoñëa-sukha- duùkhädi-dvandva-nimittena mohenähaà sukhy ahaà duùkhéty ädi-viparyayeëa sarväëy api bhütäni saàmohaà vivekäyogyatvaà sarge sthüla-dehotpattau satyäà yänti | he bhärata ! he parantapa ! iti sambodhana-dvayasya kula-mahimnä svarüpa-çaktyä ca tväà dvandva-mohäkhyaù çatrur näbhibhavitum alam iti bhävaù | na hécchä-dveña-rahitaà kiàcid api bhütam asti | na ca täbhyäm äviñöasya bahir viñayam api jïänaà sambhavati, kià punar ätma-viñayam | ato räga-dveña- vyäkuläntaù-karaëatvät sarväëy api bhütäni mäà parameçvaram ätma-bhütaà na jänanti | ato na bhajante bhajanéyam api ||27||

viçvanäthaù – tan-mäyayä jéväù kadärabhya muhyantéty apekñäyäm äha iccheti | sarge jagat-såñöy-ärambha-käle sarva-bhütäni sarve jéväù sammohayanti | kena ? präcéna-karmodbuddhau yäv icchä-dveñau indriyäëäm anuküle viñaye icchäbhiläñaù pratiküle dveñaù täbhyäà samutthaù samudbhüto yo dvandvo mänäpamänayoù çétoñëädyäù sukha-duùkhayoù stré-puàsayor mohaù – ahaà sammänitaù sukhé, aham avamänito duùkhé | mameyaà stré, mamäyaà purusaù ity ädyäkäraka ävidyako yo mohas tena saàmohaà stré-puträdiñv atyantäsaktià präpnuvanti | ataevätyantäsaktänäà na mad-bhaktäv adhikäraù | yad uddhavaà prati mayaiva vakñyate –

yadåcchayä mat-kathädau jäta-çraddhas tu yaù pumän | na nirviëëo näti-sakto bhakti-yogo 'sya siddhi-daù || [BhP 11.20.8] iti |

baladevaù – tvaj-jïäné kutaù sudurlabhas taträha iccheti | sarge svotpatti-käle eva sarva-bhütäni saàmohaà yänti | kenety äha dvandva-moheneti | mänäpamänayoù sukha-duùkhayoù stré-puruñayor dvandvair yo mohaù sat-kåto’haà sukhé syäm asat-kåtas tu duùkhé mameyaà patné mamäyaà patir ity evam abhiniveça-lakñaëas tenety arthaù | kédåçenety äha iccheti pürva-janmani yatra yatra yäv icchä-dveñäv abhütäà täbhyäà saàskärätmanä sthitäbhyäà samuttiñöhati para-janmani tatra tatrotpadyata ity arthaù | icchä rägaù | evaà sarveñäà bhütänäà saàmüòhatvän maj-jïäné sudurlabhaù ||27||

Verse 28

Yaeza& TvNTaGaTa& PaaPa& JaNaaNaa& PauaJaNTae Maa& d*!v]Taa" ))28))

yeñäà tv anta-gataà päpaà janänäà puëya-karmaëäm | te dvandva-moha-nirmuktä bhajante mäà dåòha-vratäù ||28||

çrédharaù – kutas tarhi kecana tväà bhajanto dåçyante ? taträha yeñäm iti | yeñäà tu puëya-caraëa-çélänäà sarva-pratibandhakaà päpam anta-gataà nañöaà te dvandva-nimittena mohena nirmuktä dåòha-vratä ekäntinaù santo bhajante ||28||

madhusüdanaù – yadi sarva-bhütäni saàmohaà yänti, kathaà tarhi catur-vidhä bhajante mäm ity uktam ? satyaà, sukåtätiçayena teñäà kñéëa-päpatväd ity äha yeñäm iti | yeñäà tv itara-loka-vilakñaëänäà janänäà saphala-janmanäà puëya- karmaëäm aneka-janmasu puëyäcaraëa-çélänäà tais taiù puëyaiù karmabhir jïäna-pratibandhakaà päpam antagatam antam avasänaà präptaà te päpäbhävena tan-nimittena dvandva-mohena räga-dveñädi-nibandhana-viparyäsena svata eva nirmuktäù punar ävåtty-ayogyatvena tyaktä dåòha-vratä acälya-saàkalpäù sarvathä bhagavän eva bhajnéyaù sa caivaà-rüpa eveti pramäëa-janitäprämäëya-çaìkä- çünya-vijïänäù santo mäà paramätmänaà bhajante’nanya-çaraëäù santaù sevante etädåçä eva catur-vidhä bhajante mäà ity atra sukåti-çabdenoktäù | ataù sarva- bhütäni saàmohaà yäntéty utsargaù | teñäà madhye ye sukåtinas te saàmoha- çünyä mäà bhajanta ity apaväda iti na virodhaù | ayam evotsargaù präg api pratipäditas tribhir guëamayair bhävair ity atra | tasmät sarttva-çodhaka-puëya- karma-saàcäya sarvadä yatanéyam iti bhävaù ||28||

viçvanäthaù -- tarhi keñäà bhaktäv adhikära ity ata äha yeñäà puëya-karmaëäà päpaà tvaà tu gatam anta-kälaà präntaà naçyad-avasthaà, na tu samyak nañöam ity arthaù | teñäà sattva-guëodreke sati tamo-guëa-hräsaù | tasmin sati tat-käryo moho’pi hrasati | moha-hräse sati te khalu atyäsakti-rahitä yädåcchika-mad-bhakta- saìgena bhajante mätram | ye tu bhajanädy-abhyäsataù samyak nañöa-päpäs te mohena niùçeñeëa muktä dåòha-vratäù präpta-niñöhäù santo mäà bhajante | na caivaà puëya-karmaiva sarva-vidhayoù bhakteù käraëam iti mantavyam |

yaà na yogena säìkhyena däna-vrata-tapo-'dhvaraiù | vyäkhyä-svädhyäya-sannyäsaiù präpnuyäd yatnavän api || [BhP 11.12.9]

iti bhagavad-ukteù | kevala-bhakti-yogasya puëyädi-karmäçrayaà naiva käraëam iti bahuçaù pratipädanät ||28||

baladevaù – nanu keñäàcit tvad-bhaktiù pratéyate sä na syät | sarva-bhütäni sarge saàmohaà yäntéty ukter iti cet taträha yeñäà präëinäà yädåcchika-mahattama- dåñöi-pätät päpam anta-gataà näçaà präptam abhüt viñëor bhütäni bhütänäà pävanäya caranti hi [BhP 11.2.28] iti småteù | kédåçänäm ity äha puëyeti | puëyaà manojïaà karma mahattama-vékñaëa-rüpaà yeñäà puëyaà tu cärv api ity amaraù | te dåòha-vratä mahat-prasaìga-präpta-niñöhä dvandva-mohena nirmuktä mat-tattva-jïäù santo mäà bhajante ||28||

Verse 29

JaraMar

jarä-maraëa-mokñäya mäm äçritya yatanti ye | te brahma tad viduù kåtsnam adhyätmaà karma cäkhilam ||29||

çrédharaù – evaà ca mäà bhajantaù sarvaà vijïeyaà vijïäya kåtärthäù bhavantéty äha jareti | jarämaraëayor mokñäya nirasanärthaà mäm äçritya ye prayatante te tat paraà brahma viduù | kåtsnam adhyätmaà ca viduù | yena tat präptavyaà taà dehädi-vyatiriktaà çuddham ätmänaà ca jänantéty arthaù | tat-sädhana-bhütam akhilaà sa-rahasyaà karma ca jänantéty arthaù ||29|| madhusüdanaù – athedäném arjunasya praçyan utthäpayituà sütra-bhütau çlokäv ucyete | anayor eva våtti-sthänéya uttaro’dhyäyo bhaviñyati jareti | ye saàsära- duùkhän nirviëëä jarä-maraëayor mokñäya jarä-maraëädi-vividha-duùsaha- saàsära-duùkha-niräsäya tad-eka-hetuà mäà sa-guëaà bhagavantam äçrityetara- sarva-vaimukhyena çaraëaà gatvä yatanti yatante mad-arpitäni phaläbhisandhi- çünyäni vihitäni karmäëi kurvanti te krameëa çuddhäntaù-karaëäù santas taj- jagat-käraëaà mäyädhiñöhänaà çuddhaà paraà brahma nirguëaà tat-pada- lakñyaà mäà viduù | karma ca tad-ubhaya-vedana-sädhanaà gurüpasadana- çravaëa-mananaädy-akhilaà niravaçeñà phalävyabhicäri vidur jänantéty arthaù ||29|| viçvanäthaù – tad evam ärtädyäs trayaù sakämä mäà bhajantaù kåtärthä bhavantéti | devatäntaraà bhajantas tu cyavanta ity uktvä svasyäbhajane’py adhikäriëaç coktä bhagavatä | idäném anyaù sa-kämaù caturtho’pi mad-bhakto’stéty äha jareti | jarämaraëayor mokñäya näçäya ye yogino yatanti yatante | ye mokña- kämä mäà bhajantéti phalito’rthaù | te taà prasiddhaà brahma tathä kåtsnam ätmänaà deham adhikåtya bhoktåtayä vartamänam adhyätmaà jévätmänam akhilaà karma ca nänä-vidha-karma-janyaà jévasya saàsäraà ca mad-bhakti- prabhäväd eva vidur jänanti ||29|| baladevaù -- tad evam ärtädayaù sa-kämä mad-bhaktäù kämän anubhüyänte mäà prapadya vindanti mad-anya-deva-bhaktäs tu saàsarantéty uktam | atha tebhyo’nyo’pi sa-kämo mad-bhakto’stéty ucyate jareti | ye jarä-maraëäbhyäà vimokñäya tan-mätra-kämäù santo mäm äçritya mad-arcäà sevitvä yatante | tat- praëämädi kurvanti | te tat prasiddhaà brahma kåtsnaà sa-parikaraà vidur adhyätmaà cäkhilaà karma ca viduù | brahmädi-çabdänäm adhibhütädi-çabdänäà cärthäù parasminn adhyäye bhagavataiva vyäkhyäsyante | mad-arcä-sevayä vijïeyaà vijïäya muktià labhante, na tu mad-vaçyatä-karéà mat-priyatäm ity arthaù | småtiç caivam äha sakåd yad aìga pratmänta-rahitä mona-mayéà bhägavatéà dadau gatim ity ädyä ||29||

Verse 30

SaaiDa>aUTaaiDadEv& Maa& SaaiDaYaj& c Yae ivdu" ) Pa[Yaa

sädhibhütädhidaivaà mäà sädhiyajïaà ca ye viduù | prayäëa-käle’pi ca mäà te vidur yukta-cetasaù ||30||

çrédharaù – na caivaà-bhütänäà yoga-bhraàça-çaìkäpéty äha sädhibhüteti | adhibhütädi-çabdänäm arthaà çré-bhagavän evottarädhyäye vyäkhyäsyati | adhibhütenädhidaivena ca sahädhiyajïena ca saha mäà ye jänanti te yukta-cetaso mayy äsakta-manasaù prayäëa-käle’pi maraëa-samaye’pi mäà vidur jänanti | na tu tad api vyäkulébhüya mäà vismaranti | ato mad-bhaktänäà na yoga-bhraàça- çaìketi bhävaù ||30||

kåñëa-bhaktair ayatnena brahma-jïänam aväpyate | iti vijïäna-yogärthaà saptame saàprakäçitam ||

iti çré-çrédhara-svämikåtäyäà bhagavad-gétä-öékäyäà subodhinyäà vijïäna-yogo näma saptamo’dhyäyaù ||7|| madhusüdanaù – na caivaà-bhütänäà mad-bhaktänäà måtyu-käle’pi vivaça- karaëatayä mad-vismaraëaà çaìkanéyaà, yataù sädhibhütädhidaivam adhibhütädidaiväbhyäà sahitaà tathä sädhiyajïaà cädhiyajïena ca sahitaà mäà ye viduç cintayanti te yukta-cetasaù sarvadä mayi samähita-cetasaù santas tat- saàskära-päöavät prayäëa-käle präëotkramaëa-käle karaëa-grämasyätyanta- vyagratäyäm api | ca-käräd ayatnenaiva mat-kåpayä mäà sarvätmänaà vidur jänanti | teñäà måti-käle’pi mad-äkäraiva citta-våttiù pürvopacita-saàskära-päöaväd bhavati | tathä ca te mad-bhakti-yogät kåtärthä eveti bhävaù | adhibhütädhidaivädhiyajïa-çabdänuttare’dhyäye’rjuna-praçna-pürvakaà vyäkhyäsyati bhagavän iti sarvam anävilam | tad atrottamädhikäriëaà prati jïeyaà madhyamädhikäriëaà prati ca dhyeyaà lakñaëayä mukhyayä ca våttyä tat-pada- pratipädyaà brahma nirüpitam ||30||

iti çrémat-paramahaàsa-parivräjakäcärya-çré-viçveçvara-sarasvaté- päda-çiñya-çré-madhusüdana-sarasvaté-viracitäyäà çrémad-bhagavad- gétä-güòhärtha-dépikäyäm adhikäri-bhedena jïeya-dhyeya-pratipädya- tattva-brahma-nirüpaëaà näma saptamo’dhyäyaù ||7|| viçvanäthaù --- mad-bhakti-prabhäväd yeñäm édåçaà maj-jïänaà syät teñäm anta- käle’pi tad eva jïänaà syät | na tv anyeñäm iva karmopasthäpitä bhävi-deha- präpty-anurüpä matir ity äha sädhibhüteti | adhibhütädayo’grimädhyäye vyäkhyäsyante | bhaktä eva hares tattva-vido mäyäà taranti, te coktäù ñaò-vidhä atrety adhyäyärtho nirüpitaù ||30||

iti särärtha-varñiëyäà harñiëyäà bhakta-cetasäm | gétäsu saptamo’dhyäyaù saìgataù saìgataù satäm ||7|| baladevaù – na ca tat-sevayä präptaà taj-jïänaà kadäcid api bhraàçety äha sädhéti | adhibhütenädhidaivenädhiyajïena ca sahitaà mäà ye viduù sat-prasaìgäj jänanti, te prayäëa-käle måtyu-samaye’pi mäà vidur na tu tad-anyavad vyagräù santo mäà vismarantéty arthaù ||30||

mäà vidus tattvato bhaktä man-mäyäm uttaranti te | te punaù païcadhety eña saptamasya vinirëayaù ||

iti çrémad-bhagavad-gétopaniñad-bhäñye saptamo’dhyäyaù | ||7||