P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RODOWISKA

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz OLESZNO (813)

Warszawa 2006

Autorzy: Marek Trzepla*, Mariusz Drozd*, Anna Gabryś-Godlewska**, Anna Pasieczna**, Hanna Tomassi-Morawiec** Główny koordynator MGGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemińska** Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska**

*Katowickie Przedsiębiorstwo Geologiczne sp. z o.o., Al. W. Korfantego 125a, 40-156 Katowice **Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN

Spis treści I. Wstę p (M. Drozd) ...... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (M. Trzepla) ...... 5 III. Budowa geologiczna (M. Trzepla)...... 7 IV. Złoż a kopalin (M. Trzepla) ...... 11 1. Kopaliny węglanowe...... 11 2. Kopaliny okruchowe ...... 13 3. Kopaliny ilaste...... 15 4. Kopaliny krzemionkowe ...... 15 5. Klasyfikacja sozologiczna złóż ...... 17 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (M. Drozd)...... 17 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (M. Drozd)...... 19 VII. Warunki wodne (M. Trzepla) ...... 21 1. Wody powierzchniowe...... 21 2. Wody podziemne...... 22 VIII. Geochemia środowiska...... 24 1. Gleby (A. Pasieczna)...... 24 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach (H. Tomassi-Morawiec) ...... 27 IX. Składowanie odpadów (A. Gabryś-Godlewska) ...... 29 X. Warunki podłoża budowlanego (M. Trzepla)...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (M. Trzepla)...... 37 XII. Zabytki kultury (M. Trzepla) ...... 42 XIII. Podsumowanie (M. Trzepla) ...... 43 XIV. Literatura...... 44

I. Wstęp

Arkusz Oleszno Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 wykonany został w Katowickim Przedsiębiorstwie Geologicznym sp. z o.o. zgodnie z instrukcją opracowaną w Państwowym Instytucie Geologicznym w 2005 roku (Instrukcja....2005). Przy opracowaniu niniejszego arkusza wykorzystano archiwalne materiały wykonanej w 2000 roku w Oddziale Świętokrzyskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Oleszno (Kwapisz, Mądry, 1999). Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i ad- ministracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w tej mapie mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofi- zjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa ta jest kartograficznym odwzorowaniem występowania kopalin oraz gospodarki złożami kopalin na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeolo- gii, warunków podłoża budowlanego, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury, stanu geochemicznego gleb i osadów wodnych oraz możliwości deponowania odpadów. Materiały niezbędne do opracowania mapy zostały zebrane w: Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Świętokrzyskiego w Kielcach, Przedsiębiorstwie Geologicznym SA w Kielcach, Dyrekcji Świętokrzyskiego Parku Narodowego oraz w Ośrodku Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Warszawie. Materiały zebrano również w urzędach gmin i starostwach powiatowych, a także w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u użytkowników złóż. W opracowaniu wykorzystano również publikowane materiały, takie jak: mapy geologiczne, glebowe, leśne, turystyczne i obszarów podlegających ochronie. Oparto się także na wynikach obser- wacji terenowych dokonanych podczas zwiadu terenowego przeprowadzonego w kwietniu i maju 2006 roku. Dane dotyczące złóż kopalin zamieszczono w kartach informacyjnych wykonanych dla potrzeb komputerowej bazy danych.

4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Oleszno wyznaczają współrzędne 20°00’ - 20°15’ długości geograficznej wschodniej i 50°50’- 51°00’ szerokości geograficznej północnej. W układzie administracyjnym prawie cały obszar arkusza leży w granicach wojewódz- twa świętokrzyskiego, obejmując gminy powiatu włoszczowskiego: Krasocin, Kluczewsko i Włoszczowa, koneckiego: Słupia i Radoszyce, kieleckiego: Łopuszno i jędrzejowskiego: Małogoszcz. Jedynie niewielki, około 10 km2, północno-zachodni fragment obszaru arkusza należy do województwa łódzkiego. Jest to gmina Przedbórz z powiatu radomszczańskiego. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza obejmują mezoregiony: Wzgórza Łopuszańskie, Pasmo Przedborsko-Małogoskie i Niecka Włoszczowska (fig. 1), należące do makroregionu Wyżyna Przedborska będącego częścią podprowincji Wyżyna Małopolska. Wzgórza Łopuszańskie zajmują północno-wschodnią część obszaru arkusza. Znajdu- je się tu szereg izolowanych grzbietów i wzgórz, zbudowanych ze skał jurajskich (okolice Łopuszna, Jasienia, Lasocina, Mieczyna), wznoszących się ponad szerokie obniżenia denuda- cyjne, wypełnione utworami czwartorzędowymi. Wysokości wzgórz dochodzą do 250- 270 m n.p.m., co w stosunku do den dolin daje deniwelacje rzędu od kilkunastu do trzydziestu metrów. Pasmo Przedborsko-Małogoskie stanowi najlepiej wyodrębniający się element morfologiczny, przecinający obszar arkusza z północnego zachodu na południowy wschód. W jego obrębie zaznaczają się dwa ciągi wzgórz: północno-wschodni, zbudowany z wapieni górnej jury i południowo-zachodni, utworzony przez piaskowce dolnej kredy. Pasmo wapienne jest niższe (wysokości od 270 do 326 m n.p.m.) i silnie rozcięte poprzecznymi, głębokimi dolin- kami. Wzgórza zbudowane z piaskowców są wyższe (wysokości od 285 do 351 m n.p.m.) i na długich odcinkach stanowią zwarty, pojedynczy grzbiet. Oba ciągi wzgórz, od strony północno-wschodniej tworzą na ogół wyraźny próg morfologiczny, natomiast ich stoki połu- dniowo-zachodnie są stosunkowo łagodne. Niecka Włoszczowska obejmuje południowo-zachodnią część obszaru arkusza. Można tu wyróżnić dwa obniżenia, wypełnione utworami czwartorzędowymi: Dolinę Czostkówki i Obniżenie Lipnicko-Feliksowskie oraz płaskie, szerokie wyniesienie, zbudowane z margli i opok górnokredowych – Garb Kozłowski (Cabaj, Nowak 1978).

Fig. 1. Położenie arkusza Oleszno na tle jednostek fizycznogeograficznych (Kondracki, 2002) 1 - granice makroregionów; 2 - granice mezoregionów.

Wyżyna Przedborska: Niecka Nidziańska: Wyżyna Kielecka:

342.11 - Wzgórza Radomszczańskie 342.21-Płaskowyż Jędrzejowski 342.31- Płaskowyż Suchedniowski 342.111 - Dolina Sulejowska 342.25 - Dolina Nidy 342.34-35 - Góry Świętokrzyskie 342.12 - Wzgórza Opoczyńskie 342.36 - Wyżyna Sandomierska 342.14 - Niecka Włoszczowska 342.37 - Pogórze Szydłowskie 342.15-Pasmo Przedborsko Małogo- skie 342.16 - Wzgórza Łopuszańskie

Znaczną powierzchnię terenu (około 40%) zajmują rozległe zespoły leśne. Lasy rosną głównie na glebach piaszczystych i piaszczysto-gliniastych niższych klas bonitacyjnych (V i VI). Największy udział w strukturze siedliskowej lasów mają siedliska ubogie: bór świeży, suchy, wilgotny i bagienny. Siedliska żyzne: las mieszany, las świeży i wilgotny oraz śred- niożyzne: ols, bór mieszany świeży i wilgotny występują głównie na obszarze Przedborskiego Parku Krajobrazowego. W bardzo zróżnicowanych wiekowo drzewostanach dominującym gatunkiem jest sosna z domieszką: brzozy, olszy, jesionu i dębu.

6 Charakterystycznym elementem szaty roślinnej tego obszaru są zbiorowiska nieleśne, takie jak: murawy kserotermiczne, ciepłolubne zarośla, bagna, torfowiska i łąki. Większą część użytków rolnych na obszarze arkusza stanowią grunty orne. W północno-wschodniej części obszaru (Wzgórza Łopuszańskie) przeważają gleby bielicowe, bielicowe oglejone i glejowe. Duże powierzchnie zajmują też trwałe użytki zielone, rozwinię- te na glebach pochodzenia organicznego - torfowych i murszowatych. W części południowo- zachodniej (Niecka Włoszczowska i Pasmo Przedborsko-Małogoskie), na marglach i opokach górnokredowych, a także miejscami na wapieniach i marglach górnojurajskich rozwinęły się rędziny, które w większości należą do IIIa i IIIb klasy bonitacyjnej. Na osadach czwartorzę- dowych, wypełniających obniżenia terenu, wykształciły się gleby bielicowe i bielicowe oglejone (Kwiecień, 1980, Strzemski, 1965). Pod względem klimatycznym teren arkusza położony jest w Dzielnicy Częstochowsko- Kieleckiej (Woś, 1997) charakteryzującej się średnimi opadami atmosferycznymi w wysokości 600-650 mm/rok. Średnia roczna temperatura waha się w granicach od 7 do 7,5°C. Liczba dni letnich (temperatura powyż ej 25°C) dochodzi do 30. Dni mroźnych jest 20- 40 w roku. Pierwsze przymrozki mogą pojawiać się w drugiej dekadzie września, a ostatnie na początku czerwca. Czas zalegania pokrywy śnieżnej waha się od 70 do 80 dni. Długość okresu wegetacyjnego trwa 200-210 dni. Przeważają wiatry zachodnie. Pod względem gospodarczym obszar ma charakter rolniczo-przemysłowy. Głównym kierunkiem produkcji rolnej jest uprawa zbóż, ziemniaków i roślin pastewnych oraz hodowla bydła i trzody chlewnej. Przemysł związany jest przede wszystkim z eksploatacją miejscowych kopalin. Największymi zakładami przemysłowymi są zakłady wapiennicze „Lhoist Bu- kowa”. Tuż poza granicami arkusza znajdują się: cementownia „Małogoszcz” w Małogoszczy i Zakłady Stolarki Budowlanej „Stolbud” we Włoszczowie. Przez obszar arkusza przebiegają ważne kolejowe szlaki komunikacyjne. Są to linie: Kielce - Częstochowa oraz tranzytowa Centralna Magistrala Kolejowa. Do ważniejszych dróg kołowych należą drogi Kielce – Częstochowa (nr 786) i Jędrzejów – Końskie (nr 742).

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Oleszno położony jest w obrębie dwóch różnych jednostek tektonicznych, powstałych podczas fazy laramijskiej. Północno-wschodnia część terenu arkusza wchodzi w skład antyklinorium świętokrzyskiego, stanowiącego fragment wału środkowopolskie- go. Część południowo-zachodnia należy do niecki miechowskiej (nidziańskiej). W obrębie tych jednostek, na obszarze arkusza, od północnego wschodu występują następujące struktury

7 fałdowe (Szajn, 1984): południowo-zachodnie skrzydło antykliny Radoszyc, północna część antykliny Gnieździsk, synklina Mnina, antyklina Mieczyna i północno-wschodnie skrzydło niecki miechowskiej z drugorzędnym fałdem Skorkowa, którego przegub antyklinalny wi- doczny jest w ścianach kamieniołomu „Bukowa”. Najstarszymi stwierdzonymi na obszarze arkusza osadami są skały dewońskie wy- kształcone jako wapienie, o miąższości przekraczającej 500 m. Występują one na całym obszarze arkusza na głębokości 1100 – 2700 m. Na północy obszaru arkusza osadach dewonu leżą dolnokarbońskie mułowce i iłowce oraz łupki krzemionkowe z wkładkami piaskowców o miąższości do 370 m. Niezgodnie na osadach dewonu i karbonu leżą osady permu o miąższości do 250 m. Są to mułowce wapniste, margle i wapienie z wkładkami gipsów i anhydrytów oraz piaskowce i zlepieńce. Podobnie wykształcone są osady dolnego triasu. Zlepieńce, piaskowce i mułowce oraz margle, wapienie i dolomity z wkładkami gipsów i anhydrytów mają miąższość maksy- malną 480 m. Trias środkowy to wapienie, margle i dolomity o miąższości do 200 m. Górny trias reprezentują iłowce i mułowce z wkładkami piaskowców i margli oraz dolomitów, anhy- drytów i gipsów o miąższości do 300 m. Najstarszymi utworami odsłoniętymi na powierzchni terenu są osady najwyższego triasu - retyku, wykształcone jako iły, iłowce i mułowce z wkładkami zlepieńców, piaskowców i wapieni. Osady jury dolnej reprezentowane są przez utwory piaszczysto-mułowcowo-ilaste z soczewkami żwirów kwarcowo-kwarcytowych (hetang), poziomami syderytów ilastych i piaskowców żelazistych (synemur). Jura środkowa (bajos i baton) wykształcona jest jako piaskowce, mułowce i iłowce, z wkładkami piaskowców wapnistych i wapieni piaszczystych oraz muszlowców. Profil jury środkowej kończą piaskowce wapniste i wapienie piaszczyste silnie impregnowane krze- mionką i przechodzące w gezy (kelowej). Jurę górną (oksford, kimeryd) reprezentują wapienie, wapienie margliste i margle. Wśród odmian wapieni wyróżnić można wapienie: tuberoidowe, pelityczne, kredowate, skali- ste, oolitowe, onkolitowe, organodetrytyczne i muszlowce. Najwyższa część jury górnej wy- kształcona jest jako iły i mułowce margliste z wkładkami wapieni - tzw. iły stropowe. Osady kredy rozpoczynają, należące do kredy dolnej (albu) piaski, przechodzące w słabo zwięzłe piaskowce. Wyżej leżą bardzo zwięzłe piaskowce krzemionkowe, z wkład- kami spongiolitów oraz gezy i chalcedonity, budujące kulminacje Pasma Przedborsko- Małogoskiego. Najwyższą część albu tworzą piaskowce kruche i piaski, miejscami

8 z glaukonitem. Kredę górną rozpoczynają piaski i rozsypliwe piaskowce z glaukonitem (ce- noman). Wyższa część kredy górnej (turon, koniak, santon kampan, mastrycht) wykształcona jest w postaci opok i margli z czertami oraz wkładkami wapieni, gez i opok piaszczystych. Skały permu i mezozoiku podlegały deformacjom tektonicznym fazy laramijskiej. Część północno-wschodnia obszaru jest fragmentem antyklinorium środkowopolskiego a część południowo-zachodnia wchodzi w skład niecki Nidy. Niecka Nidy na opisywanym obszarze jest monokliną nachyloną ku południowemu zachodowi pod kątem 2°-10° (20-25° na obszarze Pasma Przedborsko-Małogoskiego). Część zaliczona do antyklinorium środko- wopolskiego ma budowę fałdową z zaznaczającymi się strukturami o osiach przebiegających w kierunku NW-SE. Największe z tych jednostek to antyklina Mieczyn-Lasocin, synklina Mnina, antyklina Jasienia, antyklina Gnieździsk. Paleocen reprezentowany jest przez ziemię krzemionkową (opoka odwapniona) oraz piaski żelaziste, piaski ze żwirem i mułki występujące w rejonie Dąbrówki Czostkowskiej. Podobne utwory piaszczyste zostały stwierdzone w okolicy Wólki i Oleszna (Góra Cmentar- na). Większą część terenu arkusza pokrywają utwory czwartorzędowe, których miąższość dochodzi do 280 m (Szajn, 1983, 1984). Utwory zlodowaceń południowopolskich - gliny zwałowe oraz piaski i żwiry wodnolodowcowe są zachowane na powierzchni terenu jedynie w postaci szczątkowej, w rejonie Dą- brówki Czostkowskiej. Osady zlodowaceń środkowopolskich spotykane są na całym obszarze arkusza. Repre- zentowane są przez: mułki i piaski zastoiskowe, występujące na powierzchni terenu jedynie koło Karolinowa, żwiry i piaski moren czołowych i ozów z rejonu Huty Starej, Marianowa, Ludwikowa, Czałczyna i Piasków. Z Pasmem Przedborsko-Małogoskim związane są piaski i mułki kemów i tarasów kemowych. Na całym obszarze występują gliny zwałowe, piaski i piaski ze żwirami lodowcowe, wodnolodowcowe i rzeczno-peryglacjalne. Utwory zlodowaceń północnopolskich to piaski i piaski pylaste z okruchami skał miejscowych, tworzące pokrywy peryglacjalne szczególnie dobrze rozwinięte w Paśmie Przedbor- sko-Małogoskim oraz rzeczne piaski i piaski ze żwirami budujące taras nadzalewowy w dolinach rzecznych. Z końcem zlodowaceń północnopolskich i początkiem holocenu związane są piaski wydmowe, tworzące w wielu miejscach wydmy, szczególnie liczne w rejonie Czostkowa, Ludy- ni, Chotowa i Koziej Wsi.

9 Holocen reprezentują, wypełniające dna dolin, piaski, piaski ze żwirami i mułki (mady), a także piaski humusowe, namuły i torfy (Szajn 1983, 1984).

Fig. 2. Położenie arkusza Oleszno na tle szkicu geologicznego regionu (Marks 2006) Czwartorzęd holocen 1 − piaski, żwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły 2 − piaski eoliczne, lokalnie w wydmach Czwartorzęd plejstocen 3 − lessy, lessy piaszczyste i pyły lessopodobne 4 − piaski, żwiry i mułki rzeczne 5 − iły, mułki i piaski zastoiskowe 6 − piaski i żwiry sandrowe 7 − piaski i mułki kemów 8 − gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i żwiry lodowcowe Miocen 9 − iły, mułki, piaski, żwiry z węglem brunatnym Kreda 10 − wapienie, kreda pisząca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców, gezy, fosforyty, czerty Jura 11− wapienie, margle, iłowce, mułowce, dolomity, piaskowce, zlepieńce, gezy, piaski z wkładkami syderytów 12 – uskoki

10 IV. Złoża kopalin

Na obszarze arkusza Oleszno występują dość różnorodne kopaliny mineralne, jednakże tylko niektóre spośród nich, ze względu na wielkość zasobów i parametry jakościowe, mają istotne znaczenie gospodarcze. Aktualnie udokumentowanych jest 14 złóż, z czego 12 znajduje się w całości w granicach arkusza (tab. 1). Dane dotyczące złóż zamieszczono w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złożach.

1. Kopaliny węglanowe

Na obszarze arkusza aktualnie udokumentowane są 4 złoża wapieni, wapieni marglistych i margli:, „Krasocin” (Gad, 2005b), „Krasocin I” (Gad, 2005a), „Skałka Polska” (Szwaja, 1978) i „Bukowa” (Szuwarzyńska, 2003). Ze względu na położenie w granicach Przedborskiego Parku Krajobrazowego, wykreślono z krajowego bilansu zasobów złoże wapieni i margli „Mojżeszów”. W obręb udokumentowanego w kategorii B+C1 złoża „Kra- socin” weszły wcześniej udokumentowane złoża „Rogalów” i „Lipie”. Złoże „Krasocin I” zostało wydzielone ze złoża „Krasocin”. Udokumentowane kartą rejestracyjną złoże „Skał- ka Polska” podzielone jest na dwa pola. W złożu „Bukowa” w kategorii B+C1+C2 udokumentowano wapienie mające zastosowanie w przemyśle wapienniczym oraz, jako kopalinę towarzyszącą, wapienie margliste i margle przydatne jako „surowiec zupełny” do produkcji cementu. Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóż wapieni został przedstawiony w tabeli 2.

Tabela 1 Złoża kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Nr Wiek Stan Zastoso- geologiczne Kategoria Wydobycie Klasyfikacja Przyczyny złoża Nazwa Rodzaj kompleksu zagospodaro- wanie bilansowe rozpoznania (tys. t, *tys. m3) złóż konfliktowości na złoża kopaliny litologiczno- wania złoża kopaliny (tys. t, tys. m3*) złoża mapie surowcowego wg stanu na 31.12.2004 (Przeniosło red., 2005) Klasy 1-4 Klasy A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

2 Skałka Polska w J 2121 C1* N 0 Sd 2 A - 3 Oleszno p Q 16 912 C2 N 0 Skb, Sd 4 B K, W 4 Wojciechów p Q 26 355 C2 N 0 Skb 4 B L Łopuszno - 5 pż J 3 062 B+C N 0 Skb 4 B K, L Czartoszowy* 1 6 Marianów I i(ic) J 245* C1 Z* 0 Scb 4 A - 7 Marianów II i(ic) T 297* C1 N 0 Scb 4 B Gl 8 Kotowe p Q 2 472 C2 N 0 Skb 4 B L 9 Krasocin wme J 608 116 B+C1 N 0 Sw, Sc, Sb 2 A - 10 Ludynia pki Q 378* A+B+C1 Z 0 Sb 4 B W 12 11 Czostków pki Q 727* C1 G 0 Sb 4 B W Dąbrówka - 12 zk Pg 188 C Z 0 Ch 1 A - pole I 1 Dąbrówka - zk 772 13 Pg C Z 0 Ch 1 A - pole II pf 117 2 w 26 774 81 Sc 14 Bukowa J B+C +C G 2 A - wme 242 676 1 2 1 283 Sw 15 Krasocin I** w J 11 626 C1 N - Sw 2 A - Mojżeszów wme J ZWB Mieczyn w J ZWB Rubryka 2: * - złoże w większości na terenie ark. Piekoszów ** - złoże nie ujęte w Bilansie zasobów kopalin, zasoby wg dokumentacji geologicznej Rubryka 3: zk - ziemia krzemionkowa, w – wapienie, wme - wapienie i margle, i(ic) - iły ceramiki budowlanej, pż – piaski i żwiry, p - piaski, pki - piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do prod. cegły wapienno- piaskowej), pf - piaski formierskie Rubryka 4: T - trias, J - jura, Pg - paleogen, Q - czwartorzęd Rubryka 6: A, B, C1, C2 – kategorie rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C*1 - złoże zarejestrowane (kategoria przypisana umownie. Rubryka 7: złoża: G - zagospodarowane, N - niezagospodarowane, Z - zaniechane, Z* - eksploatowane okresowo bez koncesji, ZWB - wykreślone z bilansu zasobów zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych. Rubryka 9: kopaliny skalne: Sd - drogowe, Sb – budowlane, Sw - wapiennicze, Sc - cementowe, Scb - ceramiki budowlanej, Skb - kruszyw budowlanych; Ch - kopaliny chemiczne Rubryka 10: złoża: 1 - unikatowe w skali całego kraju, 2 - rzadkie w skali całego kraju lub skoncentrowane w określonym rejonie, 4 - powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoża: A - małokonfliktowe, B - konfliktowe Rubryka 12: W - ochrona wód podziemnych, L - ochrona lasów, K - ochrona krajobrazu, Gl - ochrona gleb.

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóż wapieni jurajskich Nazwa złoża Bukowa Parametry wapienie Skałka Krasocin Krasocin I wapienie margliste Polska i margle powierzchnia złoża ha 333,1 7,01 141,2 5,74 60,1-94,0 22,2 - 125,6 9,0 - 32,0 miąższość złoża m 42,8 - 117,2 śr. 70,21 śr. 85,0 śr. 16,9 0,1 - 17,0 0,0-8,0 0,0 - 25,0 1,0 - 7,5 grubość nadkładu m śr. 2,2 śr. 3,57 śr. 4,6 śr. 3,2 stosunek grubości nadkładu 0,08 0,06 0,03 0,09 do miąższości złoża 2,07 - 2,61 gęstość pozorna g/cm3 1,94 - 2,65 * * * śr. 2,40 1,64 - 22,58 0,47 - 1,50 nasiąkliwość wagowa % 0,54 - 9,79 * * śr. 9,13 śr. 0,72 mrozoodporność cykle 6 - 25 * 10 - 25 * 25 ścieralność na tarczy Boehmego cm 0,30 - 1,43 * * * * 6,6 - 19,8 4,7 - 7,1 ścieralność w bębnie Devala % * * * śr. 11,74 śr. 5,4 43 -134 86 - 138 wytrzymałość na ściskanie MPa 43 - 178 * * śr. 83 śr. 109 51,30-55,79 zawartość CaO % 37,88 - 54,42 śr. 54,09 śr. 44,36 * śr. 54,79 0,10-0,53 zawartość MgO % 0,42 - 2,17 śr. 0,44 śr. 0,74 * śr. 0,3 0,07-1,70 zawartość Al O % 0,31 - 5,15 śr. 0,35 śr. 3,48 * 2 3 śr. 0,25 0,05-0,45 zawartość Fe O % 0,14 - 1,87 śr. 0,18 śr. 1,36 * 2 3 śr. 0,14 0,53-4,50 zawartość SiO % 0,88 - 20,89 śr. 1,43 śr. 12,67 * 2 śr. 0,71 częściowo częściowo częściowo Warunki hydrogeologiczne złoża częściowo zawodnione zawodnione zawodnione zawodnione przemysł przemysł wapienniczy przemysł przemysł Wykorzystanie budownictwo cementowy i cementowy, wapienniczy cementowy budownictwo * - nie badano 2. Kopaliny okruchowe

W obrębie wydm położonych w rejonie Czostkowa, udokumentowano dwa złoża pia- sków kwarcowych „Ludynia” (Żurak, 2003) i „Czostków” (Prichotko, 1982), przydatnych do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Pierwsze z nich, udokumentowane w kategorii A+B+C1 składa się z dwóch pól, a drugie, udokumentowane w kategorii C1, z czterech. Złoża piasków kwarcowych są suche. Ich podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jakościowe przedstawiono w tabeli 3.

13 Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóż piasków kwarcowych Zawartość Zawartość Miąż- Grubość Zawartość Zawartość frakcji Zawartość Po- zaniecz. szość nadkładu frakcji frakcji 0,5-0,125 SiO Nazwa wierzch- ilastych 2 Pole od-do od-do < 2,0mm 2-0,5 mm 0,5-0,05* od-do złoża nia od-do średnia średnia średnia średnia mm średnia [ha] średnia [m] [m] [%] [%] średnia [%] [%] [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2,0-6,7 2,0-9,1 0,1-0,2 94,14-95,90 II (pn) 7,27 100 11,45 84,32 3,9 4,4 0,13 95,15 Ludynia 2,0-9,1 0,7-1,0 0,62-4,37 95,36-96,34 III (pd) 2,37 100 12,29 79,55 4,4 0,7 2,09 95,75 2,0-9,0 0,84-2,50 92,44-96,87 A (pn) 5,72 100 7,85 92,14* 4,24 1,49 95,67 B 2,0-7,7 0,50-2,50 95,25-96,56 6,04 99,9 5,45 94,54* (wsch.) 4,33 - 1,28 95,93 Czostków 2,0-10,0 0,5 0,40-3,75 95,69-96,45 C (zach.) 3,76 100 6,34 93,66* 5,07 1,53 96,04 2,0-7,8 1,25-1,50 96,26-96,74 D (pd) 1,58 99,7 7,27 90,70* 4,46 1,38 96,47

Na obszarze arkusza Oleszno udokumentowano w kategorii C2 trzy złoża piasków budowlanych: „Oleszno”, „Wojciechów” i „Kotowe”. Złoże „Oleszno” (Gad, Juszczyk, 1984) budują holoceńskie piaski akumulacji rzecznej. Złoże „Wojciechów” (Sokolińska, 1980) obejmuje wydmę i fragment północnopolskiego tarasu nadzalewowego. Są to złoża częścio- wo zawodnione. Złoże „Kotowe” (Radomska, 1981) budują niezawodnione piaski wydmowe. Niewielka część tego złoża znajduje się w granicach arkusza Włoszczowa. W rejonie Eustachowa Małego i Grabownicy występuje fragment (7 spośród 10 pól) złoża żwirów i piasków dolnojurajskich przydatnych w budownictwie „Łopuszno-Czarto szowy” (Sołtysik, Kulczycka, 1968). Większa część obszaru złoża (największe pola) znajdują się w granicach arkusza Piekoszów. „Łopuszno-Czartoszowy” jest złożem częściowo zawodnionym. Podstawowe parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóż kruszywa naturalnego przedstawiono w tabeli 4.

14 Tabela 4 Parametry geologiczno-górnicze i jakościowe złóż kruszywa naturalnego Powierzch- Miąższość Grubość nadkładu Punkt piaskowy Zawartość pyłów Nazwa złoża nia od-do; średnia od-do; średnia od-do; średnia od-do; średnia [ha] [m] [m] [%] [%] 1 2 3 4 5 6 Wojciechów 108,8 2,7-26,0; 14,8 0,1-6,0; 1,15 94,9-100,0; 99,27** 0,4-11,3; 2,93 Oleszno 62,3 4,2-26,0; 15,97 0,2-6,0; 1,58 92,2-100; 99,3* 1,2-8,9; 3,3 Kotowe 24,5 2,5-13,3; 5,92 0,0-1,8; 0,33 99,2-100; -* 0,5-9,2; 1,6 Łopuszno- 33,3 2,5-5,9 0,37-1,03 25,4-34,9; 30* 6,25-12,89 Czartoszowy1 1 – parametry podano dla całego złoża * Zawartość ziaren o średnicy poniżej 2 mm ** Zawartość ziaren o średnicy poniżej 2,5 mm 3. Kopaliny ilaste

Na obszarze arkusza Oleszno udokumentowano w kategorii C1 dwa, położone w pobliżu siebie, złoża iłów ceramiki budowlanej - „Marianów I” i „Marianów II”. Złoże „Marianów I” (Gad, 1993) o powierzchni 2,66 ha zlokalizowane jest na wychodni utworów jury dolnej. Kopalina, o średniej miąższość 10,22 m, leży pod nadkładem piasków i glin o średniej grubości 1,35 m. Średnie parametry jakościowe kopaliny są następujące: za- wartość margla – 0,02 %, a skurczliwość wysychania 8,9 %. Nasiąkliwość tworzywa cera- micznego po wypale w temperaturze 950°C wynosząca 12,1 % i wytrzymałość na ściskanie 50,2 MPa, wskazują na przydatność kopaliny do produkcji grubościennych i cienkościennych wyrobów ceramiki budowlanej. „Marianów I” jest złożem częściowo zawodnionym. W złożu „Marianów II” (Belcarz, 1966) o powierzchni 3,56 ha występują iły najwyż- szego triasu – retyku – o średniej miąższości 8,76 m, leżące pod nadkładem glin zwałowych o średniej grubości 0,89 m. Średnie wartości parametrów jakościowych iłów są następujące: zawartość margla – 0,09 %, a skurczliwość wysychania – 8,5 %. Nasiąkliwość tworzywa ce- ramicznego po wypale w temperaturze 950°C zawiera się w granicach 8,2-15,8 %, a wytrzy- małość na ściskanie wynosi średnio 17,8 MPa. Surowiec może być przydatny do produkcji cegły pełnej klasy 100-150, cegły kratówki i sączków. Złoże to było dokumentowane jako zaplecze surowcowe dla cegielni w Marianowie i nie było dotychczas eksploatowane. „Ma- rianów II” jest złożem suchym.

4. Kopaliny krzemionkowe

Na obszarze arkusza Oleszno udokumentowano dwa, graniczące ze sobą, złoża ziemi krzemionkowej (opoki odwapnionej). Złoże „Dąbrówka - pole I” (Predota, 1970) o powierzchni 1,68 ha udokumentowano w kategorii C1. Złoże „Dąbrówka - pole II” (Ruś-

15 kiewicz, 1971), o powierzchni 8,4 ha, znajduje się częściowo pod złożem piasków kwarcowych „Czostków” i składa się z dwóch pól. Jest ono udokumentowane w kategorii C2. Kopa- liną towarzyszącą są w tych złożach piaski formierskie, które stanowią nadkład nad ziemią krzemionkową. Miąższość ziemi krzemionkowej wynosi: dla „Dąbrówki-pole I” od 5,0 do 19,2 m, dla „Dąbrówki-pole II” od 2,0 do 19,2 m, a piasków formierskich odpowiednio od 3,09 do 8,45 m i od 2,0 do 9,8 m. Podstawowe właściwości fizyczne ziemi krzemionkowej oraz jej skład chemiczny, przedstawione w tabeli 5 wskazują na przydatność kopaliny dla przemysłu chemicznego, fermentacyjnego, do produkcji pestycydów, materiałów izolacyjnych i filtracyjnych. Piaski formierskie mogą znaleźć zastosowanie w przemyśle odlewni- czym. „Dąbrówka-pole I” i „Dąbrówka-pole II” są złożami suchymi. Tabela 5 Parametry jakościowe złóż ziemi krzemionkowej Nazwa złoża Parametr Dąbrówka-pole I Dąbrówka-pole II Jednostka ziemia krzemionkowa gęstość nasypowa g/cm3 392,9-788,0 392,0-788,0 śr. 576,35 śr. 580,0 48,11-61,71 porowatość % * śr. 56,35 0,63-2,94 zawartość wilgoci % * śr. 1,83 zawartość CaO % 0,36-4,07 0,36-4,80 śr. 1,07 śr. 1,19 zawartość MgO % 0,20-2,46 0,20-2,46 śr. 0,70 śr. 0,89 0,84-5,76 1,25-3,88 zawartość Fe2O3 % śr. 1,98 śr. 2,16 1,54-17,25 3,79-8,82 zawartość Al2O3 % śr. 5,41 śr. 5,93 72,66-90,99 72,66-91,0 zawartość SiO2 % śr. 86,76 śr. 85,33 0,10-0,38 zawartość TiO2 % * śr. 0,27 3,36-19,57 7,02-19,57 zawartość R2O3 % śr. 7,35 śr. 8,22 piaski formierskie zawartość lepiszcza % śr. 26,17 śr. 27,3 o temperatura spiekania C 1300 1350 wytrzymałość na ściskanie kG śr. 1,09 *

* - nie badano

16 5. Klasyfikacja sozologiczna złóż

Dla wszystkich złóż występujących w obrębie terenu arkusza przeprowadzono klasyfi- kację z punktu ich ochrony oraz ochrony środowiska. Złoża ziemi krzemionkowej i piasków formierskich „Dąbrówka - pole I” i „Dąbrówka - pole II” zaliczono do klasy 1 – złóż unikatowych w skali całego kraju. Złoża wapieni jurajskich „Bukowa”, „Skałka Polska”, „Krasocin” i „Krasocin I” zaliczono do złóż rzadkich w skali kraju lub skoncentrowanych w określonym rejonie (klasa 2). Pozostałe złoża są zło- żami powszechnie występującymi (klasa 4). Klasyfikacja złóż z punktu widzenia ochrony środowiska została uzgodniona z Geologiem Wojewódzkim województwa świętokrzyskiego. Do złóż niekonfliktowych (klasa A), możliwych do zagospodarowania bez większych ograniczeń, zaliczono złoża: „Dą- brówka - pole I” i „Dąbrówka - pole II”, „Skałka Polska”, „Krasocin”, „Krasocin I”, „Buko- wa” i „Marianów I”. Pozostałe złoża, znajdujące się na obszarze arkusza, ze względu na ochronę krajobrazu, wód podziemnych, gleb lub lasów zaklasyfikowano jako konfliktowe.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na skalę przemysłową eksploatowane są wapienie i margle górnej jury oraz czwarto- rzędowe piaski kwarcowe. Nieco mniejsze znaczenie mają: piaski i żwiry oraz iły ceramiki budowlanej, które są eksploatowane dorywczo, bez wymaganej koncesji. Eksploatacja ziemi krzemionkowej i piasków formierskich została zaniechana. Złoże wapieni „Bukowa” eksploatowane jest od 1965 roku, trzema poziomami. Pierw- szy poziom osiąga wysokość do 37 m (w zależności od morfologii terenu), drugi 24,5-27,5 m, a trzeci 17,5-18,5 m. Wyrobisko zajmuje obszar około 40 ha. Złoże posiada wyznaczony obszar górniczy o powierzchni 3 49,94 ha i teren górniczy o powierzchni 5 15,93 ha. Spółka „Lhoist Bukowa”, będąca użytkownikiem złoża, posiada koncesję na eksploatację ważną do 20 grudnia 2016 roku. Kopalina urabiana jest przy pomocy materiałów wybuchowych i sprzętu mechanicznego. Odpady eksploatacyjne gromadzone są obecnie w wyrobisku i na bieżąco wykorzystywane są do jego rekultywacji. W sąsiedztwie złoża znajdują się dwa nieczynne składowiska odpadów eksploatacyjnych. Na trzecim poziomie eksploatacyjnym wy- stępują wypływy wód gruntowych w ilości około 100 m3/h. Woda z wyrobiska odprowadzana jest rowem do „cieku od Skorkowa”. Przeróbka surowca, polegająca na kruszeniu, przesiewa- niu i prażeniu, odbywa się w zakładzie położonym na północ od granic złoża. Spółka „Lhoist Bukowa” produkuje: wapno, mączki do mas bitumicznych, kredę malarską i pastewną, nawo-

17 zy wapniowe i kamień wapienny. Według informacji uzyskanych od użytkownika złoża, obecnie nie powstają odpady przeróbcze. Dwa nieczynne składowiska odpadów przerób- czych, położone na zachód od wyrobiska, uległy samorekultywacji – zarosły krzewami i drzewami. Wieloletnia eksploatacja złoża „Bukowa” spowodowała zmianę krajobrazu w sąsiedztwie złoża. Użytkownikiem złoża „Czostków” jest Zakład Produkcji Silikatów „Ludynia”. Konce- sja, wydana w 2001 roku, obowiązuje do roku 2021. Eksploatacja odbywa się w 3 polach, dla których ustanowiono obszary i pokrywające się z nimi tereny górnicze o powierzchniach: pole A – 6,65 ha, pole B – 4,93 ha i pole C – 3,73 ha. Kopalina urabiana jest przy pomocy sprzętu mechanicznego - koparki linowej. Nadkład (gleba i piaski humusowe) jest na bieżąco wykorzystywany do rekultywacji, która polega na zalesianiu wyeksploatowanych części zło- ża. Złoże jest suche. Z piasków, po odsianiu zanieczyszczeń pochodzenia organicznego, wy- twarzana jest cegła wapienno-piaskowa. Produkcja odbywa się w zakładzie położonym w Czostkowie. Wydobycie piasków kwarcowych ze złoża „Ludynia” została zaniechana w 2004 roku. Wyrobiska zostały zrekultywowane poprzez niwelację powierzchni terenu, obecnie trwa jego zalesianie. Złoże iłów ceramiki budowlanej „Marianów I” eksploatowane jest bez koncesji, dorywczo, jednym poziomem. W dnie wyrobiska o powierzchni około 0,5 ha, zlokalizowanego w północnej części terenu złoża, występuje woda. Kopalina wykorzystywana jest do produkcji cegły w znajdującej się w sąsiedztwie cegielni. Pomiędzy cegielnią, a złożem znajdują się wypełnione wodą wyrobiska poeksploatacyjne, które uległy samorekultywacji. Powstały one w wyniku eksploatacji, rozpoczętej w 1961 roku. Eksploatacja złóż ziemi krzemionkowej „Dąbrówka - pole I” i „Dąbrówka - pole II” zo- stała zaniechana na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Wyrobiska uległy samorekultywacji. Rosną w nich drzewa, część powierzchni zajmują pastwiska. Pozostałe złoża nie były dotąd zagospodarowane. Na mapie zaznaczono miejsca nielegalnej eksploatacji piasków, wapieni i piaskowców jako punkty występowania kopaliny. Dla czterech z nich opracowano karty informacyjne. Przy północno-wschodniej granicy złoża „Krasocin”, w pobliżu drogi z Włoszczowy do Ło- puszna, prowadzone jest niekoncesjonowane wydobycie wapieni (punkt nr 3 i 4). Wapienie wykorzystywane są do wypału wapna w położonych przy drodze piecach ziemnych.

18 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Obszar arkusza Oleszno został dobrze rozpoznany pod względem występowania kopalin mineralnych. W jego obrębie wytypowano 2 obszary prognostyczne piaskowców i 1 iłów ceramiki budowlanej. Wyznaczono również 4 obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego (piasków) i 1 dla wapieni marglistych, margli i iłów marglistych. Obszary prognostyczne piaskowców wyznaczono w północnej części terenu arkusza: na południe od Budzisławia (obszar I) i na wschód od Mnina (obszar II). Prowadzona jest w nich okresowa, bezkoncesyjna eksploatacja piaskowców dolnojurajskich na potrzeby lokalne. Są to piaskowce gruboławicowe, drobnoziarniste, o spoiwie krzemionkowo-ilastym. Parametry jakościowe i geologiczno-górnicze oraz zasoby szacunkowe piaskowców przedstawione zo- stały w tabeli 6. Według opinii geologicznej (Fijałkowski, 1972) piaskowce można stosować w budownictwie jako kamień łamany oraz do produkcji bloków surowych, płyt okładzino- wych, kształtek budowlanych i kruszywa do betonów. We wschodniej części terenu arkusza w pobliżu Marianowa wytypowano obszar prognostyczny występowania wiśniowych iłów triasowych, lokalnie zapiaszczonych, wykazują- cych dużą zmienność składu chemicznego (tab. 6). Kontynuuje się on na obszarze arkusza Piekoszów. Kopalina może mieć zastosowanie jako surowiec ilasty ceramiki budowlanej (Musiał, 1976) Obszary perspektywiczne dla udokumentowania złóż piasków związane są z miejscami występowania piasków wydmowych i wodnolodowcowych. W północnej części terenu arkusza, pomiędzy miejscowościami Wólka, Mnin i Lasocin na powierzchni około 200 ha występują eoliczne piaski drobnoziarniste o miąższości od 1,2 – 6,8 m, podścielone wodnolodowcowymi piaskami różnoziarnistymi o miąższości dochodzącej do 12 m. Kopalina może być przydatna w budownictwie (Urbański, Kwapisz, 1972). W północno-wschodniej części terenu arkusza wyznaczono 2 obszary perspektywiczne piasków: eolicznych w okolicy wsi Baraki o miąższości od 2,6 – 5,5 m i wodnolodowcowych na południe od miejscowości Barycz o miąższości 3,8 – 19,5 m (Radomska, 1978). Wodnolo- dowcowe piaski nawiercono również w okolicy miejscowości Chotów. Ich miąższość zawiera się w granicach od 4,0 do 14,0 m (Radomska, 1978). Piaski te można stosować w budownictwie do betonów (płukane) oraz do wypraw i zapraw budowlanych (niepłukane).

19 Tabela 6 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Grubość Numer Po- kompleksu Średnia kompleksu Rodzaj Zasoby w Zasto- obsza- wierz- litologicz- grubość litologicz- kopali- Parametry jakościowe kategorii sowanie ru na chnia no- nadkładu no- ny D (tys. t) kopaliny mapie (ha) surowco- (m) surowco- 1 wego wego (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 ciężar właściwy - 2,69 G/cm3 ciężar objętościowy - 1,98 G/cm3 porowatość - 26,80 % nasiąkliwość - 8,58 % zwięzłość wg Page’a - 3 cm 1-3 I 10,0 pc J wytrzymałość na ściskanie: 1,5 400 Sb śr. 2 -w stanie powietrzno-suchym - 18,4 - 28,6 MPa po nasyceniu wodą - 18,3 MPa po zamrożeniu - 28,9 MPa ścieralność na tarczy Boehme- go -1,36 cm ciężar właściwy - 2,67 G/cm3 ciężar objętościowy - 2,08 G/cm3 porowatość - 22,06 % nasiąkliwość - 6,43 % zwięzłość wg Page’a - 4 cm II 15,0 pc J 1,5 śr. 3 940 Sb wytrzymałość na ściskanie: w stanie powietrzno-suchym - 43,1MPa po zamrożeniu - 34,4 MPa ścieralność na tarczy Boehmego - 0,98 cm zawartość CaO: 1,14-7,47 20,2-35,0 III 62,0 i(ic) T zawartość SiO : 54,08-77,7 0,2-5,0 37000 Scb 2 śr. 30,0 zawartość Al2O3: 16,0-32,0 Rubryka 3: pc - piaskowce, i(ic) – surowce ilaste ceramiki budowlanej Rubryka 4: T - trias, J - jura Rubryka 9: Sb - surowce budowlane, Scb - surowce ceramiki budowlanej

Obszar perspektywiczny dla udokumentowania złoża wapieni marglistych, margli i iłów marglistych został wyznaczony w rejonie Woli Świdzińskiej i Świdna. Obejmuje on wychod- nię najwyższej, marglistej części profilu górnej jury rozpoznanej do głębokości około 180 m. Nadkład stanowią gleba, piaski i gliny czwartorzędowe o grubości 0,2 – 14,0 m. Kopalina może stanowić surowiec zupełny do produkcji cementu. Eksploatacja selektywna umożliwi- łaby otrzymanie surowca niskiego (Radwan, Borgula, 1973). Na mapie zaznaczono również 2 obszary negatywne dla udokumentowania złóż żwirów dolnojurajskich w rejonie Jasienia z powodu zbyt małej, nie przekraczającej 2 m miąższości

20 (Strych, 1968) oraz iłów ceramiki budowlanej w rejonie Mieczyna ze względu na małą miąż- szość (średnio 1,8 m) i zbyt gruby nadkład (od 1,1 do 2,3 m) (Zgodzaj-Błaszczyk, 1970).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Prawie cały obszar arkusza Oleszno należy do zlewni Pilicy, jedynie niewielki połu- dniowo-wschodni jego fragment związany jest ze zlewnią Nidy. Obie rzeki są bezpośrednimi dopływami Wisły. Zlewnie tych rzek rozdzielone są działem wodnym drugiego rzędu. Głów- ną rzeką jest Czarna, zwana też Czarną Włoszczowską, biorąca początek w rejonie Pilczycy i przepływająca przez północno-zachodnią część obszaru arkusza. Jest ona prawobrzeżnym dopływem Pilicy. Dopływami Czarnej Włoszczowskiej są: Nowa Czarna, wypływająca z bagna Wielki Ług wraz Czarną, płynącą od Mnina oraz Chotówka, która ma swój początek koło Czostkowa. W okolicach Borowca obserwuje się zjawisko bifurkacji - część wód Cho- tówki odpływa w kierunku zachodnim, a część kieruje się na północ i doliną przełomową ko- ło Rogalowa przedostaje się na północno-zachodnią stronę Pasma Przedborsko- Małogoskiego, łącząc się tam z Nową Czarną. Przez południowo-zachodnią część terenu przepływa Czarna Struga - dopływ Chotówki. Wszystkie wymienione rzeki mają bardzo niewielki spadek podłużny i charakter rzek nizinnych. W dolinach panują skomplikowane sto- sunki hydrograficzne. Świadczą o tym liczne zabagnienia, dwudzielne koryta, starorzecza i stawy. Źródła na omawianym obszarze mają charakter dolinny. Występują w Skałce Polskiej, Wojciechowie, Koziej Wsi oraz pomiędzy Ludynią a Kozłowem. Źródło w Krasocinie jest wykorzystywane jako ujęcie wody. W południowo-zachodniej części obszaru w dolinach Chotówki i Czarnej Strugi znajdu- ją się liczne stawy hodowlane. W dolinie Czarnej Włoszczowskiej koło Koziej Wsi projekto- wana jest budowa zbiornika retencyjnego „Oleszno”, a w dolinie Czarnej Strugi, na północny wschód od Włoszczowy zbiornika „Belina”. Zbiorniki będą zajmować odpowiednio powierzchnie 212 ha i 12,6 ha. Zgromadzona w nich woda ma służyć przeciwpożarowej ochronie lasów i nawodnieniu łąk. Na obszarze arkusza Oleszno nie badano jakości wód powierzchniowych (Wyniki..., 2006).

21 2. Wody podziemne

Na obszarze arkusza Oleszno występują trzy piętra wodonośne: czwartorzędowe, kredowe i górnojurajskie (Herman, 2002). Z piętra czwartorzędowego korzysta większość studni kopanych. Parametry hydrogeologiczne pietra czwartorzędowego nie zostały zbadane. Dzieli się ono na 2 poziomy wodo- nośne. Poziom wyższy tworzą głównie piaski wodnolodowcowe i rzeczne, o miąższości do 20 m, leżące na mułkach, glinach lub zwietrzelinach skał podłoża. Głębokość swobodnego zwierciadła wody gruntowej waha się od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów. Wy- dajność tego poziomu jest niewielka, przy czym zarówno wydajność, jak i głębokość zwier- ciadła wody ulegają dość znacznym zmianom w zależności od pory roku i ilości opadów. Bardziej stabilne warunki charakteryzują wody poziomu niższego występujące w piaskach i piaskach ze żwirami pod przykryciem glin zwałowych. Miąższość utworów wodnośnych dochodzi 2,2 m. Stwierdzono je w wielu studniach kopanych w okolicach Skorkowa, Mie- czyna, Mnina, Sułkowa. Zwierciadło wody jest w tym przypadku często napięte i po ustabili- zowaniu się nie wykazuje większych wahań (Szajn, 1984). Wody czwartorzędowe narażone są w znacznym stopniu na zanieczyszenie z powierzchni terenu. Charakteryzują się z reguły niską jakością spowodowaną podwyższoną za- wartością azotanów, amoniaku, siarczanów i wysoką mineralizacją (Barcicki, Kurkowski 1995). Kredowe wody podziemne występują w południowo-zachodniej części obszaru, w ob- rębie niecki miechowskiej. W obrębie kredowego piętra wodonośnego można wyróżnić dwa poziomy wodonośne. Pierwszy związany jest z piaszczysto-piaskowcowo-zlepieńcowatymi utworami albu i cenomanu o miąższości do 230 mm, drugi ze spękanymi marglami, opokami, wapieniami i gezami turonu, koniaku, santonu, kampanu i mastrychtu o miąższości do 770 m. Zasadnicze znaczenie ma poziom występujący w utworach wapienno-marglistych. Zwiercia- dło wody ma zazwyczaj charakter swobodny lub znajduje się pod niewielkim naporem – na- wiercone wznosi się do 7,5 m. Głębokość jego występowania zależy od morfologii terenu i wynosi od 6,8 do 47 m. Krążenie wody w utworach kredowych odbywa się poprzez sieć spękań i szczelin. Szczelinowatość zanika na głębokości od 80 do 120 m p.p.t. Wydajności studni wierconych mieszczą się w granicach od poniżej 1 do 88 m3/h. Wydajności jednostkowe wynoszą od 2,33 do 61,82 m3/h/m. Wartości współczynników filtracji wahają się od 4,07x10-5 do 38,2x10-5m/s. Wody w utworach kredowych są średniotwarde i twarde z mineralizacją typu wodorowęgla-

22 3 nowo-wapniowego (HCO3-Ca) wynoszącą 200-457 mg/dm . Rzadko, głównie w płytkich studniach, spotyka się w nich ponadnormatywne zawartości związków azotu. Żelazo i mangan przeważnie nie przekraczają zawartości dopuszczalnych. Przekroczenia norm dla wód pitnych są przeważnie niewielkie i często tylko okresowe (Zieliński, 1998).

Fig. 3. Położenie arkusza Oleszno na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego Granica GZWP: 1- w ośrodku szczelinowym i szczelinowo-porowym, 2 - granica GZWP w ośrodku szczelinowo- krasowym, 3 - Obszar Najwyższej Ochrony GZWP (ONO), 4 - Obszar Wysokiej Ochrony GZWP (OWO). Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 408 - Niecka Miechowska NW, kreda górna (K2); 409 - Niecka Miechowska SE, kreda górna (K2); 414 - Zagnańsk, trias dolny i środkowy (T1,2); 416 - Małogoszcz, jura górna (J3); 417 - Kielce, dewon środkowy i górny (D2,3).

W utworach kredowych udokumentowano główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP) 408 Niecka Miechowska część NW (Lech i in., 2000) oraz GZWP nr 409 - Niecka Miechowska część SE (Zieliński, 1998). Oba zbiorniki mają charakter szczelinowo – krasowy. Dla obu zbiorników wyznaczono strefy ochronne. Wody górnojurajskiego piętra wodonośnego związane są z utworami węglanowymi oksfordu i kimerydu, których miąższość wynosi maksymalnie 1000 m. Na obszarze arkusza

23 występuje północno-zachodnia część głównego zbiornika wód podziemnych GZWP nr 416 Małogoszcz (fig. 3). Wody tego piętra mają charakter szczelinowo-krasowy. Zwierciadło wód podziemnych znajduje się na głębokości od 6,7 do 46 30 m, a wydajności studni osiągają od 60 m3/h do 156 m3/h. Wydajności jednostkowe wynoszą od 5,46 do 49,3 m3/h/m. Współ- czynnik filtracji ma wartość od 0,17x10-5 do 100x10-5 m/s. Na terenach położonych wyżej zwierciadło wód podziemnych znajduje się na głębokościach przekraczających miejscami 50 m. Wydajności studni są tu znacznie mniejsze i nie przekraczają 5 m3/h (Gruszczyn). Skład chemiczny wód górnojurajskich jest podobny do kredowych (Herman, 2002). Minerali- zacja ogólna wynosi 230 – 281 mg/dm3. Na mapie zaznaczono dwanaście ujęć wód podziemnych o wydajności powyżej 50 m3/h. Naniesiono ponadto fragmenty stref ochrony pośredniej ujęć komunalnych, znajdu- jących się poza granicami arkusza, dla Włoszczowy i Małogoszczy.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb

Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stężeń określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 października 2002 r., poz. 1359). Wartości dopuszczalne pierwiastków dla poszczególnych grup użytko- wania oraz zakresy i ich przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 813 -Oleszno zamieszczono w tabeli 7. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o zawartości przecięt- nych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych

Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe.

24 Tabela 7 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 813 - dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stężeń w glebie Oleszno bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra szu 813 - Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) Oleszno

Metale N=10 N=10 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0,0-0,3 0-2 0,0-0,2 As Arsen 20 20 60 <5-6 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 2-41 11 27 Cr Chrom 50 150 500 <1-4 <1 4 Zn Cynk 100 300 1000 8-37 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5-<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1-2 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 <1-6 1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1-3 <1 3 Pb Ołów 50 100 600 5-20 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05-0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 813 - Oleszno w 1) grupa A poszczególnych grupach użytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 10 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów Ba Bar 10 ustawy Prawo wodne, Cr Chrom 10 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 10 o ochronie przyrody; jeżeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 10 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 10 grożenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 10 szarów tych stężenia zachowują standardy wynikają- ce ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 10 2) Pb Ołów 10 grupa B - grunty zaliczone do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 10 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbani- sza 813 - Oleszno do poszczególnych grup użytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3)grupa C - tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne, 10 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudze- niem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry)

25 z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z użyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrolę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników

Zastosowana gęstość opróbowania (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kar- tografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc opróbowania (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A (zgodnie z Rozporządzeniem Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami

Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stężeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 7). Przeciętne zawartości wszystkich badanych pierwiastków w glebach arkusza są niższe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali, wszystkie badane próbki spełniają warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie). Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umożli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

26 2. Pierwiastki promieniotwórcze w glebach

Materiał i metody badań

Do określenia dawki promieniowania gamma i stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłuż profili o przebiegu N-S, prze- cinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyższonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników

Z uwagi na to, że gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest możliwy, gdyż te dwie krawędzie są zbieżne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuż zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane są wyniki dawki promieniowania gamma obejmujące sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki

Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuż profilu zachodniego wahają się w prze- dziale od około 10 do około 45 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 15 nGy/h i jest znacznie niższa od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. Wzdłuż profilu wschodniego wartości promieniowania gamma są podobne: zmieniają się od około 10 do oko- ło 40 nGy/h i przeciętnie wynoszą około 20 nGy/h.

27 Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Oleszno (na (na Oleszno arkusza obszarze na promieniotwórczymi pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. 813W PROFIL ZACHODNI 813E PROFIL WSCHODNI

osi rz osi Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma ę

dnych - opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis - dnych 5650689 5649574 5646696

5643593 5645674 m m 5640684 5643577 5637735

5634592 5637692 0 10 20 30 40 50 0 5 10 15 20 25 30 35 nGy/h nGy/h

28 28

Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego Stężenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5650689 5649574 5646696

5643593 5645674 m m 5640684 5643577 5637735

5634592 5637692 0 0.5 1 1.5 2 2.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5

kBq/m2 kBq/m2

Budowa geologiczna omawianego obszaru jest bardzo zróżnicowana. W jego połu- dniowo-zachodniej części odsłaniają się utwory wapienne jury górnej (budujące Pasmo Przedborsko-Małogoskie) oraz kredy dolnej i górnej (piaski, piaskowce, wapienie, margle i opoki). Wychodnie tych utworów przebiegają pasmowo z północnego zachodu na połu- dniowy wschód. W północno-wschodniej części arkusza pojawiają się wychodnie utworów górnego triasu (iłowce i mułowce) oraz jury środkowej i górnej (piaskowce i wapienie z krzemieniami). Przeważająca część obszaru pokryta jest mozaiką utworów czwartorzędowych. Dominują utwory wodnolodowcowe i gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego oraz holoceńskie osady rzeczne (mułki, piaski i żwiry) i torfy wypełniające doliny rzek. Lokalnie rejestruje się też wystąpienia piasków eolicznych. W profilu zachodnim najwyższymi wartościami promieniowania gamma cechują się piaski eoliczne (ok. 43 nGy/h), a w profilu wschodnim – gliny zwałowe (ok. 40 nGy/h). Wy- chodnie starszych utworów, a także osady rzeczne i fluwioglacjalne charakteryzują się zazwyczaj wyraźnie niższymi dawkami promieniowania gamma (10-20 nGy/h). Stężenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuż profilu zachodniego wahają się od około 0,1 do około 2,2 kBq/m2, a wzdłuż profilu wschodniego wynoszą od oko- ło 0,2 do około 3,0 kBq/m2. Wartości te są charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo za- nieczyszczonych.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów

Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wyżej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z możliwością późniejszych weryfi- kacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyższych zasad, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z możliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in- żyniersko-geologiczne;

29 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których możliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoża a także ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzależnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Tabela 8 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Miąższość Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 * 10-9 iły, iłołupki K – odpady inne niż niebezpieczne i obojętne 1 – 5 ≤ 1 * 10-9

O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 * 10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróżnienie w obrębie POLS: - warunków izolacyjności podłoża zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 8; - zmiennych właściwości izolacyjnych podłoża (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąższości do 2,5 m; miąższość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wyżej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagrożenia głównego użytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Oleszno Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Herman, 2002). Stopień zagrożenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodono- śnego na zanieczyszczenia), ale także czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest cechą

30 zmienną i syntetyzującą różne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego też obsza- rów o różnym stopniu zagrożenia nie należy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o różnym zagrożeniu jakości wód podziemnych. Na terenach nie objętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano także odpowiednimi symbolami wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozosta- wienie niezagospodarowanych nisz i zagłębień w morfologii terenu mogą być rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów pod warunkiem wykorzystania naturalnej bądź stworzenia sztucznej bariery izolacyjnej. Przestrzenny zasięg tych wyrobisk może ulegać zmianom, stąd zaznaczano je na Planszy B wyłącznie w formie punktowych znaków graficz- nych, zróżnicowanych ze względu na charakter kopalin.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów

Na arkuszu Oleszno bezwzględnemu wyłączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegają: • obszary zwartej i gęstej zabudowy w obrębie miasta Włoszczowa oraz miejscowości Oleszno, Krasocin, Łopuszno i Mnin, • powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzeki Czarnej i jej dopływów, • tereny podlegające szczególnej ochronie w obrębie udokumentowanych górnokredo- wych GZWP nr 408 – Niecka Miechowska – część NW i 409 - Niecka Miechowska – część SE, • rezerwaty przyrody – Czarna Rózga i Oleszno, • obszar specjalnej ochrony siedlisk – Ostoja Przedborska objęty programem Europej- skiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, • tereny położone w strefach ochrony pośredniej ujęć wód podziemnych dla miast: Włoszczowa i Małogoszcz, • obszary położone w sąsiedztwie zbiorników wód śródlądowych, terenów źródlisko- wych, bagiennych i podmokłych, w tym łąk na gruntach pochodzenia organicznego, • stoki wzgórz o nachyleniach powyż ej 10° zbudowanych ze skał jurajskich i kredowych, • rejony wychodni skał mezozoicznych o bardzo silnym zaangażowaniu tektonicznym w części północno-wschodniej (stromo zapadające i pocięte uskokami skały budujące antyklinę Mieczyna - Lasocina) oraz w obrębie Pasma Przedborsko – Małogoskiego,

31 • zwarte tereny leśne o powierzchni powyżej 100 ha.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych

Wymienione tereny bezwzględnych wyłączeń pokrywają ok. 85 % powierzchni arkusza i głównie w jego południowo-zachodniej części. Poza tymi rejonami lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna. Preferowane do tego celu są jednak obszary posiadające natural- ną warstwę izolacyjną (zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej - tabela 8). Badany obszar znajduje się w zachodniej części Gór Świętokrzyskich obejmując prze- biegające przez arkusz z północnego-zachodu na południowy-wschód Pasmo Przedborsko- Małogoskie. Pod kątem możliwości wykorzystania naturalnych warstw jako barier izolacyjnych dla składowania odpadów analizowano skały gliniaste i ilaste. Czwartorzędowe gliny zwałowe spełniają wymagania izolacyjności jedynie w stosunku do składowisk odpadów obo- jętnych, natomiast skały ilaste mogą być wykorzystywane jako bariery także dla odpadów innych niż obojętne. We wschodniej i północno-wschodniej części arkusza rolę warstwy izolacyjnej odpo- wiedniej dla składowisk odpadów obojętnych pełnią występujące tu na powierzchni piaszczyste, miejscami ilaste, gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego. Charakteryzują się one znaczną zawartością materiału lokalnego. Utwory te osiągają tu miąższość do kilkunastu metrów (Szajn, 1984). Na obszarach, na których lokalizacja składowisk jest dopuszczalna, użytkowe poziomy wodonośne związane są z utworami triasu i jury i występują na głębokości większej niż 15 m p.p.t. W ich obrębie wyznaczono średni lub niski stopień zagrożenia wód. We wschodniej części arkusza, w pasie Mnin – Łopuszno - Grabownica, brak jest użytkowych poziomów wodonośnych. W obrębie poszczególnych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunko- wań (RWU) wyróżnione na podstawie ograniczeń lokalizowania składowisk wynikających z istnienia obszarów podlegających ochronie ze względu na: b – zabudowę mieszkaniową, obiekty przemysłowe i użyteczności publicznej, p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego, z – złoża kopalin. Ograniczenia te nie mają charakteru bezwzględnych zakazów, lecz powinny być rozpatrywane w sposób zindywidualizowany w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego

32 składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi służbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz admini- stracją geologiczną. Obszarowe ograniczenia lokalizacji składowisk w otoczeniu 1 km od zwartej lub gęstej zabudowy wyznaczono w sąsiedztwie Łopuszna i Mnina. We wschodniej części arkusza ist- nieją ograniczenia wynikające z ochrony przyrody w obrębie Konecko-Łopuszańskiego Ob- szaru Chronionego Krajobrazu, a w pobliżu Budzisławia i Piasków ze względu na położenie w strefie ochronnej Przedborskiego Parku Krajobrazowego. Dodatkowo, w przypadku typowania miejsca pod składowisko, należy brać również pod uwagę odległość od występującej w obrębie wyróżnionych obszarów zabudowy na terenach wiejskich oraz punktowych, chronionych obiektów środowiska przyrodniczo – kulturowego. Na terenie omawianego arkusza są to zabytki, obiekty sakralne oraz stanowiska archeologicz- ne i punktowe obiekty ochrony przyrody wyszczególnione na planszy A mapy.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych i niebezpiecznych

Pod kątem możliwości wykorzystania serii ilasto – mułowcowych jako naturalnej bariery izolacyjnej dla składowisk odpadów komunalnych i niebezpiecznych analizowano, odsła- niające się w strefie przypowierzchniowej, iły, iłowce i mułowce z wkładkami zlepieńców, piaskowców i wapieni retyku (trias górny) oraz dolnojurajskie iłowce i mułowce z wkładkami piaskowców (serii zarzeckiej). Zasadniczą rolę w określeniu przydatności izolacyjnej skał odgrywa stopień szczelinowatości masywu skalnego. Jest on związany zarówno z podatnością określonych typów litologicznych skał na deformacje kruche, jak i ze stopniem ich zaanga- żowania tektonicznego, który jest zmienny. Dlatego też o przydatności skał podłoża do celów składowania odpadów musi w ostateczności zdecydować szczegółowy wywiad terenowy. Trzeba brać bowiem pod uwagę fakt, że występujące w skałach deformacje nieciągłe mogą być związane z bardzo małymi naprężeniami, z których część nie uległa jeszcze relaksacji i struktury te mogą się ujawniać dopiero po zdjęciu nadkładu. Ze względu na duże zaangażowanie tektoniczne wyłączono z dalszej analizy utwory ilaste związane z północno-wschodnim skrzydłem antykliny Mieczyna – Lasocina (okolice La- socina) oraz z jej południowo-zachodnim skrzydłem (rejon Mieczyna). W opisywanych strefach odsłaniają się bardzo wąskie wychodnie skał, w obrębie których upady warstw wynoszą od 50 do 90°. Utwory te pocięte są dodatkowo licznymi uskokami tworzącymi uprzywilejo- wane drogi migracji zanieczyszczeń, dlatego lokalizacja w tych obszarach inwestycji takiej

33 jak składowisko odpadów mogłaby spowodować duże zagrożenie dla środowiska gruntowo- wodnego. Na pozostałych terenach wychodnie skał mezozoicznych mają zdecydowanie słab- sze zaangażowanie tektoniczne, dlatego wskazano w ich obrębie obszary preferowane do lokalizacji składowisk odpadów komunalnych oraz obszary możliwej lokalizacji składowisk bez przypowierzchniowej warstwy izolacyjnej. Wychodnie ilastego kompleksu dolnojuraj- skiego występują na niewielkich obszarach na zachód od Grabownicy i na południe od Czał- czyna (wschodnia część arkusza). Seria ta wykształcona jest w postaci iłów plastycznych i iłowców, przeławiconych mułowcami i kilkunastocentymetrowymi wkładkami piaskowców drobnoziarnistych. Miąższość omawianych osadów wynosi od 35 do 70 m (Szajn, 1984). W pobliżu Bodzisławia, Ewelinowa, Łopuszna i Grabownicy odsłaniają się na powierzchni terenu iły, iłowce i mułowce triasu górnego (retyku), lokalnie zapiaszczone. Miąższość tych utworów, w okolicach Grabownicy, gdzie na planszy A wyznaczono prognozę dla występo- wania surowców ilastych, wynosi od 20 do 35 m. Ze względu na powszechnie występujące przewarstwienia osadów przepuszczalnych w rekomendowanych pod lokalizację składowisk utworach ilastych oraz możliwe w ich obrębie deformacje nieciągłe, ułatwiające migrację zanieczyszczeń, na wszystkich obszarach ich występowania wyznaczono zmienne właściwo- ści izolacyjne, wymagające szczegółowych badań. W przypadku budowy składowisk odpa- dów innych niż obojętne może się okazać konieczne stworzenie dodatkowych zabezpieczeń podłoża i ścian bocznych w postaci izolacji syntetycznych. Na wymienionych terenach typowanych pod lokalizację składowisk odpadów komunalnych istnieją ograniczenia warunkowe związane z ochroną przyrody oraz bliskością zabudowy. Do obszarów tych włączono również rejon prognostyczny dla występowania triasowych utworów ilastych w pobliżu Grabownicy (wschodnia część arkusza).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk

Za najkorzystniejsze dla lokalizacji składowisk odpadów należy uznać tereny położone we wschodniej części arkusza w pobliżu Łopuszna i Grabownicy gdzie na powierzchni odsła- niają się bardzo słabo przepuszczalne iły i iłowce retyku o znacznych miąższościach. Wystę- pują tu również korzystne warunki hydrogeologiczne – brak jest użytkowego poziomu wodo- nośnego. Jedynym elementem niekorzystnym jest zaangażowanie tektoniczne kompleksu, wymagające uzupełniających badań geologiczno-inżynierskich w kontekście właściwości izolacyjnych, które na skutek procesów tektonicznych mogły ulec pogorszeniu. Przy ewentu- alnej lokalizacji w tych miejscach inwestycji mogących zagrażać środowisku trzeba będzie

34 wziąć pod uwagę ograniczenia wynikające z bliskości zabudowy oraz położenia w Obszarze Chronionego Krajobrazu.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych

W ramach warstwy tematycznej „Składowanie odpadów” na planszy B Mapy przedstawiono również lokalizację znajdujących się w obrębie arkusza nie zrekultywowanych wyrobisk po eksploatacji kopalin, które rozpatrywane mogą być jako miejsca składowania odpa- dów po przeprowadzeniu badań geologiczno - inżynierskich i hydrogeologicznych oraz wy- konaniu odpowiednich systemów zabezpieczeń. Za najkorzystniejsze odkrywki do lokalizacji składowisk odpadów należy uznać nisze po eksploatacji surowców ilastych. Takie wyrobiska istnieją we wschodniej części arkusza w pobliżu miejscowości Grabownica. Mają one jednak wyznaczone ograniczenia warunkowe wynikające z bliskości zabudowy, położenia w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz ochrony złoża Marianów II. W sąsiedztwie Ludwikowa występuje odkrywka po eksploatacji piasków i żwirów. Ewentualna lokalizacja tu składowiska odpadów będzie się wiązała z koniecznością wykonania zabezpieczeń dna i skarp przy zastosowaniu izolacji syntetycznych lub sztucznie stworzonych barier gruntowych. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróżnio- nych typów odpadów należy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wiedzy o środowisku niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjności podłoża są przesłanką nie tylko dla składowania odpadów, lecz także powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uciążliwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mogących pogorszyć stan śro- dowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mogą być użyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje więc zarówno wybrane aspekty odporności śro- dowiska jak i zapis istotnych wskaźników zanieczyszczeń, do których dostosowane powinny być szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania przestrzenią.

35 X. Warunki podłoża budowlanego

Warunki podłoża budowlanego na obszarze arkusza Oleszno opracowano na podstawie: szkicu geologiczno-inżynierskiego, zamieszczonego w objaśnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Oleszno (Szajn, 1984) oraz mapy topograficznej. Z analizy wyłączono obszary: Przedborskiego Parku Krajobrazowego, udokumentowanych złóż kopalin mineralnych, lasów, gruntów ornych klas II - IVa i łąk na glebach pochodzenia organicznego. Warunki korzystne dla budownictwa wyznaczono na przeważającej części obszaru arkusza. Do najlepszych należą obszary gruntów skalistych osadowych, takich jak zlepieńce, piaskowce, mułowce i iłowce triasowe, jurajskie i kredowe. Piaskowce są na ogół średnio- zwięzłe, często przewarstwione iłowcami i mułowcami. Do gruntów skalistych, na których występują dobre warunki budowlane zaliczane są także jurajskie i kredowe skały węglanowe. Grunty takie występują w północno-wschodniej części omawianego arkusza oraz na obszarze Pasma Masłowskiego. Wapienie i dolomity mają na ogół charakter ławicowy, są zwięzłe i zazwyczaj spękane, zwykle rozwijają się w nich procesy krasowe. Wszystkie skały na wychod- niach wykazują dość duży stopień zwietrzenia. Osiadanie na gruntach skalistych praktycznie nie występuje. Przed posadowieniem budowli na gruntach węglanowych powinno się wyko- nać dokumentacje geologiczno-inżynerskie w celu sprawdzenia ich stopnia skrasowienia. Lokalnie na całym obszarze arkusza występują grunty w stanie półzwartym i twardoplastycz- nym takie jak skonsolidowane gliny zwałowe zlodowaceń środkowopolskich. W środkowej i północno-wschodniej części arkusza występują grunty niespoiste, średniozagęszczone i za- gęszczone takie jak piaski i żwiry lodowcowe i wodnolodowcowe zlodowaceń środkowopol- skich. Korzystne dla budownictwa są grunty niespoiste, średniozagęszczone takie jak piaski i żwiry wyższych tarasów akumulacyjnych rzek, powstałych w czasie zlodowaceń północno- polskich. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa występują głównie w dolinach rzek. Na terenach tych występują grunty organiczne, słabonośne, nieskonsolidowane, takie jak: holoceńskie torfy na piaskach humusowych i mułach, piaski humusowe, namuły den do- linnych i zagłębień okresowo przepływowych. W rejonach tych także zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości mniejszej niż 2,0 m p.p.t. Obszary te mogą być zalewane także w czasie powodzi. Za podłoże utrudniające budownictwo uważa się także grunty luźne, sypkie, niezagęszczone, takie jak piaski eoliczne w wydmach. Występują one na południu i zachodzie opisywanego obszaru, na terenie leśnym. Wycinka lasów może spowodować uru-

36 chomienie piasków eolicznych. Warunkami niekorzystnymi odznaczają się też tereny o spad- kach powyżej 12%, na północno-wschodnich zboczach Pasma Masłowskiego.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru objętego arkuszem Oleszno są znaczące w skali regionalnej i krajowej. Na obszarze arkusza znajduje się południowo-wschodnia część Przedborskiego Parku Krajobrazowego (PPK) oraz Przedborskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, pełniącego rolę otuliny parku. Obejmują fragment Pasma Przedborsko-Małogoskiego utworzonego ze wzgórz wapiennych z murawami kserotermicznymi oraz część doliny Czarnej z lasami bagiennymi (Wróblewski, 2000). Najcenniejsze obszary parku objęto szczególną ochroną, two- rząc dwa rezerwaty leśne (tab. 7). W rezerwacie „Czarna Rózga” utworzonym w 1996 r., na powierzchni 185,6 ha, ochronie podlegają zróżnicowane ekosystemy leśne o naturalnym charakterze, z bogatą florą i fauną. W rezerwacie tym rośnie około 40 dębów o obwodach pnia przekraczających 3 m i 12 buków o obwodach pnia powyżej 2,6 m. Rezerwat „Oleszno” utworzony w 1970 r., na powierzchni 31,43 ha obejmuje drzewostan wielogatunkowy ze znacznym udziałem olszy czarnej i jesionu wyniosłego. W rezerwacie tym znajdują się gniazda bociana czarnego i orlika krzykliwego. Tereny o największej lesistości oraz liczne bagna i podmokłości (np. Wielki Ług, Ław- ny Staw, Żabieniec koło Jedli) w północno-wschodniej części obszaru arkusza wchodzą w obręb Konecko-Łopuszniańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, a w południowo- zachodniej znajdują się w granicach Włoszczowsko-Jędrzejowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Na obszarze arkusza znajdują się 3 pomniki przyrody ożywionej i 8 pomników przyrody nieożywionej, w tym 7 głazów narzutowych lub ich skupisk w rejonie Mnina oraz jedno z wyrobisk po eksploatacji ziemi krzemionkowej w Dąbrówce Czostkowskiej (tab. 9). Dla ochrony leśnych zbiorowisk bagiennych z torfowiskami projektuje się utworzenie w obrębie Przedborskiego Parku Krajobrazowego nowych rezerwatów leśnych: „Zabrody- Zawodzie” o powierzchni około 70 ha, „Zabrody” – o powierzchni około 85 ha, „Fryszerka” - o powierzchni około 25 ha. Projektowane jest też powiększenie rezerwatu „Oleszno” o fragment lasu bagiennego rosnącego na powierzchni około 24 ha. Na wschód od Oleszna, koło Woli Świdzińskiej znajduje się las o charakterze grądu wysokiego, projektowany do ochrony jako rezerwat o powierzchni około 50 ha. Poza obszarem parku krajobrazowego znajdują się projektowane rezerwaty: leśny - koło Ewelinowa o powierzchni około 14 ha

37 obejmujący las liściasty, stepowy - koło Stojewska o powierzchni około 30 ha, mający chro- nić murawy kserotermiczne porastające wapienne wzgórze, torfowiskowy - koło Jedli o powierzchni około 80 ha, obejmujący torfowisko z oczkami wodnymi, florystyczny - koło Skorkowa o powierzchni około 20 ha, mający chronić zespoły muraw kserotermicznych. Na północnym wschodzie obszaru arkusza znajduje się duży użytek ekologiczny „Mo- kry Las” o powierzchni w granicach arkusza około 380 ha. Jest to kompleks leśny obejmujący wilgotne bory z płatami olsów i lasów bagiennych. Tabela 9 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Rok Forma Gmina Rodzaj obiektu zatwierdze- Lp. ochrony Miejscowość Powiat (powierzchnia w ha) nia 1 2 3 4 5 6 Przedbórz L - „Czarna Rózga” 1 R Żeleźnica 1996 przedborski (185,6) Zabrody Krasocin L –„Zabrody-Zawodzie” 2 R - Zawodzie włoszczowski * (ok. 70) Krasocin L – „Zawody” 3 R Zabrody włoszczowski * (ok. 85) Krasocin L - „Oleszno” 4 R Oleszno 1970 włoszczowski (31,43) Łopuszno L – „Oleszno” 5 R Oleszno kielecki * (ok. 24) Łopuszno L – „Fryszerka” 6 R Fryszerka kielecki * (ok. 25) Łopuszno L - „Piaski” 7 R Ewelinów kielecki * (ok. 14) Wola Krasocin Fl – „Podlesie” 8 R Świdzińska włoszczowski * (ok. 35) Łopuszno T – „Jedle” 9 R Jedle kielecki * (ok. 90) Krasocin St – „Stojewsko” 10 R Stojewsko włoszczowski * (ok. 30) Krasocin Fl – „Skorków” 11 R Skorków włoszczowski * (ok. 20) Krasocin Pż 12 P Rudnik 1991 włoszczowski dęby szypułkowe Słupia Konecka Pn,G 13 P Mnin 1987 konecki 2 granitowe głazy narzutowe Słupia Konecka Pn,G 14 P Mnin 1987 konecki granitowy głaz narzutowy Słupia Konecka Pn,G 15 P Mnin 1987 konecki granitowy głaz narzutowy Słupia Konecka Pn,G 16 P Mnin 1987 konecki granitowy głaz narzutowy Słupia Konecka Pn,G 17 P Mnin 1987 konecki 2 granitowe głazy narzutowe Słupia Konecka Pn,G 18 P Mnin 1987 konecki 7 granitowych głazów narzutowych Słupia Konecka Pn,G 19 P Mnin 1987 konecki 2 granitowe głazy narzutowe

1 2 3 4 5 6 Łopuszno Pż 20 P Marianów 1996 kielecki zrośnięte: dąb szypułkowy i lipa drobnolistna Krasocin Pż 21 P Nowy Dwór 1989 włoszczowski lipa drobnolistna Krasocin Pn,Wr 22 P Dąbrówka 1987 włoszczowski wyrobisko po eksploatacji ziemi krzemionkowej Łopuszno las wilgotny i bagienny 23 U Mokry Las 2003 kielecki (625) Łopuszno stawy hodowlane 24 U Fryszerka kielecki * (ok. 60) Krasocin murawy ciepłolubne i zarośla tarniny 25 U Rogalów włoszczowski * (ok. 20) Krasocin murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla 26 U Stojewsko włoszczowski * (ok. 25) Krasocin zbiornik wodny i bagno 27 U Biadaszek włoszczowski * (ok. 9) Krasocin murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla 28 U Gruszczyn włoszczowski * (ok. 35) Włoszczowa Włoszczowa stawy hodowlane 29 U - Prządzów włoszczowski * (ok. 25) Ostrów Włoszczowa stawy hodowlane 30 U - Czerwonka włoszczowski * (ok. 35) Krasocin murawy kserotermiczne i ciepłolubne zarośla 31 U Cieśle włoszczowski * (ok. 20) wapienne wzniesienie pokryte murawami ksero- Skałka Łopuszno 32 Z termicznymi, zaroślami oraz grądem Polska kielecki * (ok. 1) Krasocin bór sosnowy świeży i bór bagienny 33 Z Chotów włoszczowski * (ok. 21 w granicach terenu arkusza) pas wydm porośnięty borem świeżym, otoczony Krasocin 34 Z Chotów borem bagiennym i torfowiskami włoszczowski * (ok. 76) pas wydm porośnięty borem świeżym, otoczony Krasocin 35 Z Belina borem bagiennym i zespołami łęgowo-olsowymi włoszczowski * (ok. 28) stary drzewostan o charakterze boru mieszanego Podlesie Włoszczowa 36 Z i grądu (Podlipie) włoszczowski * (ok. 20) stary drzewostan o charakterze boru mieszanego Włoszczowa 37 Z Włoszczowa i łęgu włoszczowski * (ok. 12) Rubryka 2: R - rezerwat, P - pomnik przyrody, U - użytek ekologiczny, Z - zespół przyrodniczo-krajobrazowy. Rubryka 5: * - obiekt projektowany przez służby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: L - leśny, F - florystyczny, St - stepowy, T - torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: Pż - żywej, Pn - nieożywionej; rodzaj obiektu: G - głaz, Wr - wyrobisko

Projektowane użytki ekologiczne na wzgórzach Pasma Przedborsko-Małogoskiego ma- ją chronić zespoły muraw kserotermicznych i ciepłolubnych zarośli. Użytki te znajdują się w pobliżu: Rogalowa (20 ha), Stojewska (25 ha), Gruszczyna (35 ha), Cieśli-Występów (20 ha). Projektowane jest również utworzenie użytku ekologicznego koło Biadaszka (9 ha) w celu ochrony jeziorka otoczonego podmokłościami (tab. 9).

39 Dla zachowania miejsc przebywania i gniazdowania ptaków chronionych proponuje się utworzenie użytków ekologicznych, obejmujących stawy rybne koło Włoszczowy, Ostrowa i Fryszerki. W celu ochrony zespołów roślinnych związanych z określonymi formami terenu projektowane są zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. Są to: wapienne wzgórze z murawami kserotermicznymi, zaroślami ciepłolubnymi i grądem o powierzchni 1 ha w pobliżu Skałki Pol- skiej, pasy wydm z borem świeżym, otoczone borami bagiennymi i torfowiskami o powierzchni 76 ha koło Chotowa i o powierzchni 28 ha na północ od Beliny oraz stare drzewo- stany boru mieszanego koło Beliny (12 ha) i Podlipia (20 ha) (tab. 9). Proponuje się objąć ochroną w formie stanowiska dokumentacyjnego przyrody nieoży- wionej profil utworów górnej jury (kimerydu) znajdujący się w nieczynnym kamieniołomie w Rogalowie (tab. 10). Profil ten obejmuje kompleksy litologiczne (Kutek, 1968) począwszy od „najniższego poziomu marglistego”, poprzez „podścielające wapienie pelitowe”, „oolit dolny”, „kompleks wapieni pasiastych” do „oolitu górnego”. Tabela 10 Proponowane stanowisko dokumentacyjne przyrody nieożywionej

Nr obiektu Gmina Rodzaj Miejscowość Uzasadnienie na mapie Powiat obiektu 1 2 3 4 5 Krasocin Profil utworów górnej jury - kimerydu południowo- 1 Rogalów Pr włoszczowski zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich Rubryka 4: Pr - profil.

Na omawianym obszarze bardzo ważnym składnikiem środowiska naturalnego są gleby wyższych klas bonitacyjnych II - IVa, chronione dla użytkowania rolniczego. Związane są one z wychodniami skał węglanowych i ilastych podłoża czwartorzędu. Są to głównie rędziny wykształcone na marglach i opokach górnej kredy, w południowo-zachodniej części obszaru arkusza. Na mapie zaznaczono również łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, których największe połacie występują w dolinach Czarnej i Nowej Czarnej, w central- nej części obszaru arkusza. Większość obszaru arkusza obejmuje Krajowa Sieć Ekologiczna ECONET. Część pół- nocno-zachodnia terenu należy do Przedborskiego obszaru węzłowego o znaczeniu krajo- wym. Pasmo Przedborsko-Małogoskie wraz z otaczającymi je kompleksami lasów, łąk i terenów podmokłych tworzą krajowy korytarz ekologiczny – Małogoski (fig. 5).

Fig. 5. Położenie arkusza Oleszno na tle systemów ECONET (Liro red., 1998) 1 - międzynarodowy obszar węzłowy, jego granica i numer: 31M - Obszar Świętokrzyski, 2 - krajowy obszar węzło- wy jego granica i numer: 18K - Obszar Przedborski, 3 - krajowy korytarz ekologiczny, jego granica i numer: 53k - Wzgórz Radomszczańskich, 55k - Górnej Pilicy, 58k - Białej Nidy, 60k - Małogoski,, 62k - Garbu Gielnowskiego,

W systemie NATURA 2000 wyróżniono specjalny obszar ochrony siedlisk „Ostoja Przedborska”, który obejmuje północno-zachodnią część obszaru arkusza i fragmenty terenu w jego wschodniej części (tab. 11). Tereny „Ostoi Przedborskiej” porastają zespoły roślinne: lasy (grądy, buczyny, dąbrowy, bory sosnowe i jodłowe, łęgi jesionowo-olszowe, łęgi dębo- wo-wiązowe), torfowiska wysokie i przejściowe i murawy kserotermiczne ze storczykami. Swoje siedliska mają też bobry i wydry.

41 Tabela 11 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Położenie central- Powierz Położenie administracyjne obszaru Kod obszaru i nego punktu obsza- Typ chnia Lp ob- symbol ru obszaru obszaru szaru oznaczenia Długość Szerokość Kod (ha) Województwo Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 radomszczański Kluczewsko Ostoja łódzkie PLH 11 kielecki Łopuszno 1 B Przedborska 21º05’ 50º55’ świętokrzy- 260004 568,8 konecki Przedbórz S skie włoszczowski Słupia Rubryka 4: s – specjalny obszar ochronny siedlisk

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Oleszno do rejestru zabytków kultury wpisane są liczne obiekty: sakralne, architektoniczne i techniczne (Zabytki... 1987 a, b). Zabytki sakralne to późnoklasycystyczny kościół parafialny w Krasocinie pochodzący z XIX w., kościół barokowy w Olesznie z XVII w., kościół w Żeleźnicy z XIX w., kaplice cmentarne w Łopusznie (około 1920 r.) i Olesznie (XIX w.). Ochroną konserwatorską objęto również kapliczki przydrożne, pochodzące z XIX i początku XX wieku w: Rudnikach, Świd- nie, Rogalowie, Brygidowie, Lipiej Górze, Mieczynie, Sułkowie, Ludyni i Cieślach. Zabyt- kiem są także ruiny zboru ariańskiego pochodzącego z drugiej połowy XVI wieku, znajdujące się na górze Święty Michał koło Gruszczyna. Do architektonicznych obiektów zabytkowych zaliczono zespół pałacowy w Lasocinie z XIX wieku, w skład którego wchodzą: ruina pałacu, oficyna, dwie stodoły, spichlerz, budynek gospodarczy, brama i ogrodzenie parku krajobrazowego. W Olesznie, Woli Świdzińskiej i Ludyni znajdują się zespoły dworskie. Zespół w Olesznie składa się z: dworu (XVIII w.), obory i pozostałości parku, w Woli Świdzińskiej z dworu murowanego (XIX w.), rządcówki, czworaka, stajni i stodoły, a w Ludyni z dworu drewniano-murowanego (druga połowa XVIII w.), lamusa murowanego (druga połowa XVI w.), stajni i parku krajobrazowego (XIX w.). Zabytkiem architektonicznym są również ruiny zespołu dworskiego w Lipiu i budynek dwor- ca kolejowego w Czostkowie. Ochroną objęty jest układ przestrzenno-krajobrazowy wsi Cho- tów, pochodzący z połowy XIX wieku. Spośród zabytków technicznych na obszarze arkusza zlokalizowane są zabytkowe wia- traki w Grabownicy i Krasocinie oraz młyny w Mninie i Lipiu z przełomu XIX i XX wieku. Na mapie zaznaczone zostały historyczne miejsca pamięci poświęcone są pomordowa- nym przez hitlerowców mieszkańcom Skałki Polskiej, Łopuszna i Włoszczowy. W Chotowie,

42 Koziej Wsi i Olesznie znajdują się pomniki upamiętniające bitwy stoczone przez żołnierzy ruchu oporu z oddziałami niemieckimi podczas II wojny światowej. Na terenie arkusza nie znaleziono dotąd znaczących stanowisk archeologicznych.

XIII. Podsumowanie

Obszar w granicach arkusza Oleszno posiada walory przyrodniczo-krajobrazowe zna- czące w skali regionalnej i krajowej. Prawie cały teren (około 80 %) podlega ochronie w ramach Wielkoprzestrzennego Systemu Obszarów Chronionych (Przedborski Park Krajobra- zowy, Włoszczowsko-Jędrzejowski i Konecko-Łopuszniański Obszar Chronionego Krajobra- zu). Największe wartości przyrodnicze są chronione lub projektuje się je objąć ochroną kon- serwatorską w formie rezerwatów, pomników przyrody żywej, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Na terenie arkusza dominującą rolę pełni rolnictwo i leśnictwo. Przemysł, związany z wydobyciem i przetwórstwem miejscowych kopalin mineralnych - wapieni i piasków kwarcowych, zlokalizowany jest w południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Pozostała część terenu, szczególnie północno-zachodnia, posiada duże walory rekreacyjno-turystyczne. Możliwy jest tutaj rozwój turystyki oraz tworzenie małych ośrodków wypoczynkowych. Na- leżałoby w tym rejonie wytyczyć znakowane szlaki turystyczne piesze i rowerowe. Atrakcyj- ność tego terenu niewątpliwie wzrosłaby po wybudowaniu projektowanego zbiornika wodnego „Oleszno”. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Oleszno. Obejmuje ona 14 udokumentowanych złóż: wapieni, wapieni i margli, ziemi krzemionkowej, piasków formierskich, kwarcowych i budowlanych oraz iłów ceramiki budowlanej. Aktualnie eksploatowane są 2 złoża: wapieni i margli „Bukowa” oraz piasków kwarcowych „Czostków”. Wytypowano 2 obszary prognostyczne piaskowców i 1 obszar prognostyczny iłów ceramiki budowlanej. Wyznaczono 4 obszary perspektywiczne dla udokumentowania złóż piasków oraz 1 wapieni i margli dla „surowca zupełnego i niskiego” do produkcji cementu. Wody podziemne o znaczeniu gospodarczym, na obszarze arkusza, związane są z głów- nymi zbiornikami wód podziemnych GZWP nr 408, 409 i 416. Znaczące ich zasoby poza GZWP występują w wapieniach górnej jury, które budują synklinę Mnina. W jej obrębie zlokalizowane są dwa najbardziej wydajne, na obszarze arkusza, ujęcia wód podziemnych w Mninie i Mieczynie. Wody podziemne stanowią jedyne źródło zaopatrzenia w wodę dobrej jakości dla mieszkańców tego terenu. Ze względu na brak izolującego nadkładu są one

43 w znacznym stopniu narażone na zanieczyszczenie. Dlatego szczególnej troski wymaga: upo- rządkowanie gospodarki wodno-ściekowej (budowa kanalizacji i oczyszczalni ścieków), po- prawa stanu czystości rzek, eliminacja nielegalnych wysypisk śmieci oraz podniesienie świa- domości ekologicznej mieszkańców omawianego regionu. Tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów występują w północno-wschodniej i wschodniej części arkusza, gdzie na powierzchni terenu odsłaniają się słabo przepuszczalne gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego, odpowiednie dla bezpośredniego składowania wyłącznie odpadów obojętnych, oraz iły i iłowce triasu górnego (retyku) i jury dolnej (rudonośna seria liasu), które mogą okazać się właściwe do posadowie- nia składowisk odpadów komunalnych. Decyzja o wykorzystaniu tych utworów jako naturalnej bariery geologicznej musi zostać jednak potwierdzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inżynierskimi i hydrogeologicznymi, zwłaszcza że znaczne zaangażowanie tektoniczne skał mezozoicznych mogłow wpłynąć niekorzystnie na ich izolacyjność. Na większości wskazanych terenów występują ograniczenia warunkowe związane z ochroną przyrody w obrębie Konecko-Łopuszańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz strefy ochronnej Przedborskiego Parku Krajobrazowego. Dodatkowo we wschodniej części arkusza (okolice Grabownicy) wyznaczono ograniczenia wynikające z położenia na obszarze prognostycznym dla surowców ilastych a w sąsiedztwie Łopuszna i Mnina także z uwagi na bliskość zabudowy.

XIV. Literatura

BARCICKI M., KURKOWSKI S., 1995 - Inwentaryzacja złóż kopalin i ujęć wód podziemnych z uwzględnieniem ochrony środowiska w gminie Krasocin, województwo kieleckie. Świętokrzyski Urząd Wojewódzki, Kielce. BELCARZ L., 1966 - Uproszczona dokumentacja geologiczna złoża iłów kajprowych „Ma- rianów II” jako surowca ceramiki budowlanej dla cegielni „Marianów ” w Mariano- wie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. CABAJ W., NOWAK W. A., 1978 - Rzeźba północnej części Niecki Nidziańskiej. Arch. Ośrodka Dokumentacji Fizjograficznej PAN, Kraków. FIJAŁKOWSKI J., 1972 - Opinia geologiczna o przydatności i możliwości wykorzystania dla budownictwa piaskowca liasowego w Hucie Jabłonowej. Urząd Marszałkowski Wo- jewództwa Świętokrzyskiego, Kielce. GAD A., 1993 - Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoża iłów jurajskich „Marianów I”. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

44 GAD A., 2005 a – Dokumentacja geologiczna złoża wapieni jurajskich „Krasocin I” w kat.

C1. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GAD. A., 2005 b – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat B+C1 złoża wapieni i margli jurajskich „Krasocin”. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GAD A., JUSZCZYK A., 1984 - Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża piasków budowlanych „Oleszno”, miejscowość Oleszno, gmina Krasocin, województwo kieleckie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. HERMAN G., 2002 – Mapa hydrogeologiczna Polski 1:50 000, arkusz Oleszno. Państw. Inst. Geol. Warszawa INSTRUKCJA opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 - Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 - Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KUTEK J., 1968 - Kimeryd i najwyższy oksford południowo-zachodniego obrzeżenia Gór Świętokrzyskich, cz. I stratygrafia. Acta Geol. Pol., vol. 18, z. 3, Warszawa. KWAPISZ B., MĄDRY S., 1999 – Objaśnienia do Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, arkusz Oleszno (813). Państw. Inst. Geol., Warszawa. KWIECIEŃ L., 1980 - Warunki przyrodnicze produkcji rolnej. Województwo kieleckie. In- stytut Upraw Nawożenia i Gleboznawstwa, Puławy. LECH R., ŁUKACZYŃSKI I., MUSIAŁ T., 2000 – Dokumentacja hydrogeologiczna GZWP – 408 Niecka Miechowska część NW. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 − Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET. Fundacja IUCN Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MUSIAŁ B., 1976 - Orzeczenie geologiczne o złożu iłów triasowych „Grabownica” pod ką- tem ich przydatności jako surowca niskiego do produkcji cementu. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

45 PRĘDOTA Z., 1970 - Dokumentacja geologiczna złoża ziemi krzemionkowej (opoki odwapnionej) „Dąbrówka” w Dąbrówce Czostkowskiej w kat. C - jakość w kat. B. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRICHODKO K., 1982 - Dokumentacja geologiczna złoża piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Czostków”. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PRZENIOSŁO S. (red), 2005 - Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2004. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RADOMSKA H., 1978 - Sprawozdanie z przeprowadzonych prac geologiczno- zwiadowczych za piaskami budowlanymi z podanymi zasobami perspektywicznymi w rejonie Włoszczowej. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RADOMSKA H., 1981 - Dokumentacja geologiczna złoża piasków budowlanych „Kotowe”

w kat. C2. Państw. Inst. Geol., Warszawa. RADWAN D., BORGULA S., 1973 - Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych przeprowadzonych na obszarze występowania iłów i margli jurajskich „Wola Świ- dzińska”. Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego, Kielce. ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 paź- dziernika 2002 r., poz. 1359. RUŚKIEWICZ M., 1971 - Dokumentacja geologiczna złoża ziemi krzemionkowej (opoki

odwapnionej) „Dąbrówka” w Dąbrówce Czostkowskiej w kat. C2. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

SOKOLIŃSKA Z., 1980 - Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoża piasków budowlanych „Wojciechów”. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SOŁTYSIK J., KULCZYCKA J., 1968 - Dokumentacja geologiczna w kat. C1 + B złoża żwi- rów liasowych „Łopuszno - Czartoszowy”. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRYCH M., 1968 - Orzeczenie z prac geologiczno-poszukiwawczych przeprowadzonych za żwirami retyko-liasu w Ludwikowie, Jasieniu. Przedsiębiorstwo Geologicz- ne, Kraków. STRZEMSKI M., 1965 - Regiony litologiczno-glebotwórcze województwa kieleckiego. Roczniki Gleboznawcze, t. XV dodatek, Warszawa. SZAJN J., 1983 - Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Oleszno. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZAJN J., 1984 - Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Oleszno. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

46 SZUWARZYŃSKA K., 2003 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoża wapieni

jurajskich „Bukowa” w kat. B + C1 + C2. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZWAJA Z., 1978 - Karta rejestracyjna złoża wapieni jurajskich „Skałka Polska”. Państw. Inst. Geol., Warszawa. URBAŃSKI Z., KWAPISZ B., 1972 - Projekt badań geologicznych dla udokumentowania

w kat. C2 złoża piasków wydmowych w rejonie Mnin - Lasocin. Urząd Marszałkow- ski Województwa Świętokrzyskiego, Kielce. WOŚ A., 1997 – Klimat , w: Atlas Rzeczpospolitej Polskiej. Główny Geodeta Kraju. WRÓBLEWSKI T., 2000 – Ochrona georóżnorodności w regionie świętokrzyskim. Wyd. Kart. P.A.E. SA, Warszawa WYNIKI pomiarów jakości wód powierzchniowych w województwie świętokrzyskim w 2006 roku. Woj. Insp. Ochr. Środ. w Kielcach ZABYTKI architektury i budownictwa w Polsce (województwo piotrkowskie). 1987. Ośro- dek Dokumentacji Zabytków, Warszawa. ZABYTKI architektury i budownictwa w Polsce (województwo kieleckie). 1987. Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa. ZGODZAJ-BŁASZCZYK M., 1970 - Sprawozdanie z badań geologiczno-zwiadowczych poszukiwań złóż ceramiki budowlanej w powiecie kieleckim, miejscowości: Łaziska, Snochowice, Łopuszno, Mieczyn, Gnieździska. Urząd Marszałkowski Województwa Świętokrzyskiego, Kielce. ZIELIŃSKI W., 1998 - Dokumentacja hydrogeologiczna Głównego Zbiornika Wód Pod- ziemnych 409 Niecka Miechowska (część SE). Państw. Inst. Geol., Warszawa. ŻURAK J., 2003 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoża piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Ludynia”. Państw. Inst. Geol., Warszawa.