Filologiya Məsələləri, № 6, 2020
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Filologiya məsələləri, № 6, 2020 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU FİLOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ № 6 Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiy- yata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, №13). Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2020 – 1 – Filologiya məsələləri, № 6, 2020 РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Теймур Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, akademik Низами Ъяфяров, АМЕА-нын мцхbир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Гулийев, ф.ü.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.ü.е.д., проф. Fəxrəddin Veysəlli, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Казымов, ф.ü.е.д., проф. Рцфят Рцстямов, ф.ü.е.д., проф. Əsgər Rəsulov, ф.ü.е.д., проф. Надир Мяммядли, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Ряъябли, ф.ü.е.д., проф. İsmayıl Məmmədli, ф.ü.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, ф.ü.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.ü.е.д., проф. Həbib Zərbəli- yev, ф.ü.е.д., проф. İlham Tahirov, ф.ü.е.д., проф. Tofiq Hacıyev, ф.ü.е.д., проф. Se- vil Mehdiyeva, ф.ü.е.д., проф. Buludxan Xəlilov, ф.ü.е.д., ф.ü.е.д., проф. Мцбариз Йусифов, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, ф.ü.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.ü.е д., prof. Камиля Вялийева, ф.ü.е.д., prof. Азадя Мусайева, ф.ü.e.d. Paşa Kərimov, f.ü.f.d., dos. Нязакят Мяммядли Redaktor: академик Теймур Кяримли Buraxılışa məsul: filologiya elmləri doktoru, professor Надир Мяммядли Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2020, № 6 ISSN 2224-9257 © ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2020 www. filologiyameseleleri.net – 2 – Filologiya məsələləri, № 6, 2020 DİLÇİLİK AFAQ AĞAYEVA filologiya elmləri doktoru, professor Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti e-mail: afag.agayeva58@ gmail.com MƏDƏNİ NİTQƏ VERİLƏN TƏLƏBLƏR: NİTQİN YIĞCAMLIĞI, DÜZGÜNLÜYÜ, SADƏLİYİ VƏ S. Xülasə Yığcam nitq dəqiq, dürüst və qısa ifadə tərzinə malik olmalıdır. Yığcam nitqə kompakt, sıxılmış nitq də deyirlər, A.Bakixanov yazır ki, Quran da “B” hərfi ilə baş- lanıb, “S” hərfi ilə bitir. Bu, ərəb əlifbasında yazıldıqda, “Bəs” – “qısa et” mənasını verir. Bəzi xalqlarda, məsələn, ingilislərdə çox danışmaq müsahib üçün təhqir hesab edilir. Sadə nitqdə feili sifət, feili bağlama və məsdər tərkiblərindən çox istifadə et- mək olmaz. Onları sadə və mürəkəb cümlələrə çevirmək lazımdır. Psixoloqlar məslə- hət görürlər: “İmkan daxilində ən asan sözlərdən istifadə edin”. Mütəxəssislər nitqin düzgünlüyünü mədəni nitqin ilk pilləsi hesab edirlər. Ya- zıçılar sadə yazmağa çalışırlar. Çünki onlar arzu edirlər ki, əsrləri oxucunun xoşuna gəlsin. Nitqin düzgünlüyünə dair M. Əvhədinin fikirləri də maraqlıdır. Yekun olaraq deyək ki, düzgün nitqdə normalara əməl etməq lazımdır. Yığcam nitqdə çoxsözçülüyə yol vermək olmaz. Artıq sözlər işlətmək də nitqin yığcamlığını pozur. Fikri lakonik ifadə etmək lazımdır. Yığcamlıq haqqında professor A.Babaye- vin fikirləri çox maraqlıdır. Bertels, Makovelski, Xatequrov Nizaminin “Xosrov və Şirin” əsərini tərcümə edərkən bu cümləni də vermişlər: “Çox danışmaq müsahibin üçün ağır söyüşdür!”. “... Hərbçinin, rahibin, kəndlinin fəaliyyət formaları fərqlidir. Onların hamısı anadangəlmə eyni bir dildə danışsalar da, sözlərinin çalarlıqları bir-birinə bənzəmir”. (M.Breat). Mən bu siyahıya mühəndislərin də adını da əlavə edərdim. Mühəndislərin nit- qi seçdikləri peşəyə görə - yığcam, təsirli – ifadəli, ətrafdakılar üçün aydın olmalıdır. (Texniki ali məktəblərdə Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti məşğələləri üçün nəzəri material) Açar sözlər:mədəni nitq, nitqın yığcamlığı, nitqin düzgünlüyü, nitqin sadəliyi, norma. – 3 – Filologiya məsələləri, № 6, 2020 Mədəni nitqin əsas tələbləri 1.Nitqin düzgünlüyü. Dilin fonetik, lek- 2.Nitqin təmizliyi. Ədəbi dildən kənar sik və qrammatik qayda-qanunlarına ünsürlərdən istifadə etməmək. əməl etmək. 3.Nitqin ifadəliliyi. Üslub baxımından 4.Nitqin aydınlığı. Fikri anlaşıqlı ifadə ən uğurlu bədii dil vahidinin işlədilməsi. etmək. 5.Nitqin yığcamlığı. Fikri mümkün qə- 6.Nitqin sadəliyi. Fikri dinləyicinin, ya dər lakonik şəkildə ifadə etmək. oxucunun başa düşəcəyi bir dillə ona çatdırmaq. “... Hərbçinin, rahibin, kəndlinin fəaliyyət formaları fərqlidir. Onların hamısı ana- dangəlmə eyni bir dildə danışsalar da, sözlərinin çalarlıqları bir-birinə bənzəmir”. (M.Breat). Mən bu siyahıya mühəndislərin də adını da əlavə edərdim. Mühəndislərin nit- qi seçdikləri peşəyə görə - yığcam, təsirli – ifadəli, ətrafdakılar üçün aydın olmalıdır. Nitq mədəniyyəti haqqında belə bir fikir vardır: “Nitq mədəniyyəti fikrin qram- matik və məntiqi cəhətdən, yersiz və artıq söz işlətmədən, düzgün, aydın, gözəl, mə- nalı bir şəkildə ifadə olunmasıdır. NİTQİN YIĞCAMLIĞI (Mühəndisin nitqinin yığcamlığı). NİTQİN YIĞCAMLIĞI Çoxsöz- Artıqsözlər cülükdən dən Dəqiq uzaq uzaqolmaq formulirov-kalı olmaq ifadə Kompakt Yersizvəartıq (sıxılmış) fikirlərdən, sözlərdən uzaqolmaq nitq – 4 – Filologiya məsələləri, № 6, 2020 (Formulirovka –dürüst və qısa ifadə tərzi deməkdir). A.Bakıxanov yazır: “Qurana bax, genişsə də mənaları, məzmunu, “Beylə”, “sinlə” başlanaraq bitir, yaxşı bil bunu”. Məlumdur ki, Quran “Bismilləhirrahmənirrahim”lə başlanıb, “Ən-nas” surəsi- nin “Vənnas” sözü ilə bitir. Yəni Quran “B” ilə başlayıb, “S” ilə bitir ki, bu da ərəb əlifbası ilə yazıldıqda “Bəs” – “qısa et” kimi mənalandırılır. Görün, dahi Nizami “yığcamlıq” haqqında nə deyib: Çox söyləmək bəlkə sənə asandır, “Çox oldu” desələr böyük nöqsandır. (R.Rzanın tərcüməsi) Sonuncu beyti R.Rza bir qədər yumşaldaraq tərcümə etmişdir. “Xosrov və Şi- rin”dən götürülmüş bu parça digər tərcüməçilərin dilində belə səslənir (məzmununu verirəm): Çox danışmaq sənə asan olsa da, Müsahibin üçün ağır söyüşdür! (Bertels, Makovelski, Xatequrov) Professor A.Babayev də bu misraları rəhbər tutaraq qeyd edir ki, R.Rzanın tər- cüməsində fikrin ifadəsinə, şeiriyyətə nöqsan tutmaq çətindir. Amma fikir yayınma- sına rast gəlmək olur. Nizaminin sözünün qüvvəti olaraq demək istəyirəm ki, bəzi xalqlarda çox danı- şan adamı müsahibi öldürə də bilər. NİTQİN SADƏLİYİ (MÜHƏNDİSİN NİTQİNİN SADƏLİYİ) Feili sifət, Cümləpər- Dinləyicinin bilik sə- feili bağlama və dazlığa, təmtəraqlı viyyəsinə uyğun olmalıdır. məsdər tərkiblərin- cümlələrə yol ve- dən ifrat dərəcədə rilməməlidir. istifadə edilməmə- lidir. Onları sadə və mürəkkəb cüm- lələrlə ifadə etmək daha məqsədəuy- ğundur. – 5 – Filologiya məsələləri, № 6, 2020 Bər-bəzəkli dildən özünü qoru! Dil – sadə və zərif olmalıdır. A.P.Çexov Dövlət dilinin birinci funksiyası hamı üçün anlaşıqlı olmasından ibarətdir. Sa- dəliyin bariz nümunəsini H.Əliyevin nitqlərində görürük. O həmişə fikir və mülahi- zələrini kütlələrə sadə, inandırıcı, qətiyyətli ifadələrlə çatdırırdı. Yazıçılar sadə, hamının başa düşəcəyi tərzdə yazmağa çalışırlar. Bədii əsər mü- əllifi arzu edir ki, onun əsəri oxucuların ruhunu oxşasın. Lakin, təəssüf ki, bütün ya- zıçılar bu arzuya çata bilmirlər. Psixoloqlar məsləhət görürlər: əgər seçim varsa, fikri ifadə etmək üçün ən asan sözlərdən istifadə etmək lazımdır. NİTQİN DÜZGÜNLÜYÜ (MÜHƏNDİSİN NİTQİNİN DÜZGÜNLÜYÜ). Kitab oxumayan düzgün fikirləşə bilməz. D.Didro (epiqraf) Nitqin düzgünlüyü tarixən də mədəni nitqin mühüm atributlarından biri hesab edilmişdir. XIII əsrin məşhur şairi Marağalı Əvhədi şeirlərində düzgünlüyü vəsf edir- di: Kimin ki, yükündə belə mətah var, Nitqi əməlinin dilində olar... Həkim söhbətindən tanınar özü Düz, ölçülü olar onun hər sözü. Mütəxəssislər nitqin düzgünlüyünü mədəni nitqin ilk pilləsi hesab edirlər. Dilin fonetik, leksik, qarmmatik (morfoloji və sintaktik) normaları çərçivəsində olan nitq düzgün nitq hesab edilir. Məsələn, leksik normaya əsasən, “çay qaradır” yox, “çay tünddür”, “qanım tünddür” yox, “qanım qaradır” demək məqsədəuyğundur. Orfoepik normaya görə, “dovşan” demək məqbul deyil, [d şan] demək lazımdır. Orfoqrafik normaya görə isə əksinə, “doşan” yox, “dovşan” düzgün variant kimi qəbul edilmiş- dir. Morfoloji normaya görə, “peyda olunmaq” yox, “peyda olmaq” variantı daha düzgündür. Ədəbiyyat siyahısı: 1. Babayev A. Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti. Bakı, Elm və təhsil, 2011,620 s.. 2. Qənbərov A. Müasir Azərbaycan dilində metafora. Bakı, Ozan, 2008, 205 s.. 3. Quliyev N. Nitq mədəniyyəti və ədəbi dilin normaları (KİV materiallarının dili əsasında): Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru...dissertasiyası, Bakı, 2012, 124 s.. 4. Quliyev T. Azərbaycan ədəbi dilində terminoloji yeniləşmə prosesi .. Filologiya üzrə fəl. dok. dissertasiyası. Bakı, 2005, 262 s.. 5. Quliyeva (Ağayeva) A.Neft-qaz geologiyası üzrə terminlərin tədrisi (metodik vəsait). Bakı: ASU, 1992, 20 s.. – 6 – Filologiya məsələləri, № 6, 2020 6. Qurbanova L. Dilin leksik sitemində terminoloji leksikanın yeri: Filologiya üz- rə fəl. dok. dissertasiyası. Bakı, 2005, 153 s.. А.Р.Агаева Культурная речь и его требования: краткость, правильность, простота речи и т.д. (Теоретический материал по азербайджанскому языку и культуре речи для студентов высших учебных заведений) РЕЗЮМЕ Краткая речь должна быть точным. И должна выражаться четко и кратко. Краткую речь также называют «компактной, сжатой речью». А. Бакиханов пишет, что и Коран начинается с буквы «Б», а заканчивается на букву «С». Это на арабском означает «Бəc», то есть «будь кратким». У некоторых народов, например, у англичан, говорить много – считается оскорблением для собеседника. В простой речи нельзя много употреблять причастные, деепричастные и инфинитивные обороты. Их надо заменять простыми и сложными предложениями. Психологи советуют: «по мере возможности, пользуйтесь самыми простыми словами». Лингвисты считают первой ступенью культурной речи – его правильность.