ELMİ ƏSƏRLƏR İSSN 2224-5529 Öhjkhgk777775555558777666 5555940X HUMANİTAR ELMLƏR SERİYASI
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ELMİ ƏSƏRLƏR İSSN 2224-5529 öhjkhgk777775555558777666 5555940X HUMANİTAR ELMLƏR SERİYASI SCIENTIFIC WORKS THE SERIES OF THE HUMANITARIAN SCIENCES НАУЧНЫЕ ТРУДЫ СЕРИЯ ГУМАНИТАРНЫХ НАУК №5(70) NAXÇIVAN, NDU, “QEYRƏT”-2015 NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ. ELMİ ƏSƏRLƏR, 2015, № 5 (70) NAKHCHIVAN STATE UNIVERSITY. SCIENTIFIC WORKS, 2015, № 5 (70) НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ. НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 5 (70) ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ HÜSEYN HƏŞİMLİ E-mail : [email protected] UOT:82.0 FƏRHAD AĞAZADƏNİN “ƏDƏBİYYAT MƏCMUƏSİ” DƏRSLİYİNDƏ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATI MƏSƏLƏLƏRİ Açar sözlər: Azərbaycan ədəbiyyatı, Fərhad Ağazadə, “Ədəbiyyat məcmuəsi” Key words: Azerbaijan literature, Farhad Agazade, “Adabiyyat majmuasi” Ключевые слова: Азербайджанская литература, Фархад Агазаде , «Эдебият меджмуеси» Fərhad Ağazadə (1880-1931) iyirminci əsrin ilk otuz ilində Azərbaycan pedaqoji, filo- loji, mədəni və ictimai mühitinin məşhur şəxsiyyətlərindən biridir. Tanınmış ziyalının fəaliyyətinin mühüm bir qolu ədəbiyyatşünaslıqla bağlıdır. Bu məqalədə biz bir sahəyə - F.Ağazadənin “Ədəbiyyat məcmuəsi” dərsliyində klassik söz sənətimizin dəyərləndirilməsi məsələlərinə diqqət yetirəcəyik. 1912-ci ildə Bakıda İsa bəy Aşurbəylinin “Kaspi” mətbəəsində Musa Əsgərzadənin redaktorluğu ilə çap olunmuş “Ədəbiyyat məcmuəsi” adlı 370 səhifəlik dərslik Fərhad Ağazadənin gərgin əməyinin, çoxsahəli çalışmalarının nəticəsi kimi ortaya çıxmış, böyük ma- raq doğurmuşdur. “Bu məcmuə Azərbaycanda dünya ədəbiyyatının tədrisi və tədqiqi, ümumən ədəbi, pedaqoji fikir, eləcə də ədəbi əlaqələr və bədii tərcümə tarixində önəmli bir mövqeyə malikdir. Dərslikdə istər Şərq, istərsə də Qərb xalqlarının (türk, fars, ərəb, yunan, rus, alman, ingilis, fransız və s.) müxtəlif ustad ədibləri haqqında dolğun məlumatların əhatəli təqdimi Fərhad Ağazadənin çoxşaxəli elmi-ədəbi bilik dairəsindən soraq verir” (4, s.210). Dərslikdə Azərbaycan ədəbiyyatına aid nümunələr az olsa da, rəngarəng xarakterlidir. Burada müxtəlif səpkili folklor nümunələri, bəzi klassiklər haqqında oçerklər, onların bədii irsindən örnəklər, dünya ədəbiyyatının bir sıra məşhur simaları haqqında azərbaycanlı müəllif- lərin ədəbi-tənqidi məqalələri, həmçinin Şərq və Qərbin məşhur yazarlarından etdikləri tərcümələr özünəməxsus yer tutur. “Ədəbiyyat məcmuəsi”ndə klassik şairlərimizdən Xaqani Şirvani və Nizami Gəncəvi haqqındakı məlumatlar yığcam olsa da diqqəti çəkir (1, s.214-215). F. Ağazadə Xaqaninin şirvanlı olması, Şirvanşah Mənuçöhrün sarayına bağlılığı, şair Əsirəddin Əxsikəti ilə yazışmaları və şeirləşmələri barədə qısaca bəhs etmiş, Həcc ziyarətindən sonra “Töhfətül-İraqeyn” əsərini yazdığını nəzərə çatdırmışdır. Xaqaninin həbsi məsələsinə dair dərslikdə iki versiyadan söz açılmışdır: “Xaqani ... əvaxir ömründə ixtiyari-izzət etmək üzrə xaqani-kəbirdən rüsxət istəyib müsaidə olunulmamaqla fərar etdiyindən tutulub həbs olunub. Bir rəvayətə görə, Həccdən ovdətində (qayıdanda - H. H.) “Üzi” tayfasının əlinə əsir düşüb, nəsraniliyi qəbul etmədiyi üçün bir monastırda həbs edilmişdir“ . Böyük ədəbiyyatşünasımız Firudin bəy Köçərli də Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə dair fundamental əsərində Xaqaninin həbsə alınması ilə bağlı məhz bu rəvayətləri xatırlatmışdır. Ümumiyyətlə, tutuşdurmalar göstərir ki, Fərhad Ağazadənin Xaqani Şirvani haqqındakı bəzi cümlələri F. Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı” əsərinin müvafiq məqamları ilə eyniyyət təşkil edir. Məsələn, F. Ağazadə yazır: “Əsirəddin Əxsikəti ilə müasir olub, mükatibə təriqi ilə aralarında bir çox müşairələr vüqu bulmuşdur” (1, s. 214). F. Köçərlinin əsərində oxuyuruq: “Əsirəddin Əxsikəti ilə müasir olub, mükatibə təriqi ilə beynlərində bir çox müşairələr vüqu bulmuşdur” (6 , s. 141) . Göründüyü kimi, hər iki mətn eynidir, yalnız F. Ağazadə ərəb mənşəli “beyn” sözünü doğma dildəki “ara” sözü ilə əvəzləmişdir . Başqa bir fakt. Hər iki müəllifin mətnində Xaqaninin şeirlər divanı ilə yanaşı, “Həft iqlim” mənzuməsinin də adı çəkilir. Halbuki həmin əsər on altıncı əsr ədibi Əmin Əhməd Razinin tərtib etdiyi təzkirədir. F. Ağazadənin dərsliyində Nizami Gəncəvi barədəki yazıda da F. Köçərlinin adı çəkilən əsəri ilə paralellik müşahidə olunur. Güman ki, F.Ağazadə ədəbiyyatşünas müasirinin yazılarından bəhrələnmişdir. F.Ağazadə N.Gəncəvinin doğum tarixini bildirməmiş, hicri 591- ci (miladi 1194 - H. H.), başqa bir rəvayətə görə isə hicri 606-cı (miladi 1209 - H. H.) ildə səksən dörd yaşında vəfat etdiyini nəzərə çatdırmışdır. Qeyd edək ki, F. Köçərlinin kitabında da bu iki fərqli tarix göstərilmişdir (6, s. 130) . Nizaminin şair şəxsiyyətini səciyyələndirən Fərhad Ağazadə yazmışdır: “Dünyadan çəkilmiş, əhli-qənaət, həkim və saleh bir şəxs idi. Hətta zamanının müluk və əkabiri (məlikləri və böyükləri - H. H.) kəndisinə ziyadə hörmət və riayət etdikləri halda , sair şairlər kimi kimsəni mədh etməmişdir”. Nizami Gəncəvinin “Pənc gənc” (beş xəzinə) adlandırılan “Xəmsə”sinin yüksək dəyərləndirilməsi də diqqəti çəkir. “Xəmsə” nin İranda və Hindistanda çap olunması, müsyö Şarmua tərəfindən fransızcaya tərcümə edilərək 1845-ci ildə Peterburqda nəşri faktları da dərs- likdə mövzu ilə bağlı verilən məlumatlardandır. F. Ağazadə həmçinin Nizaminin iyirmi min beytlik şeirlər divanının olması, lakin oradakı əksər əsərlərin itib-batdığını da xatır- latmışdır.Qeyd edək ki, “Xəmsə”nin Peterburqda 1845-ci ildə Şarmuanın tərcüməsində fran- sızca nəşri faktını F.Ağazadənin müasirlərindən F. Köçərli bir qədər əvvəl üz tutduğumuz əsərində, eləcə də şair-tədqiqatçı M. M. Axundov 1909-cu ildə Gəncədə çap etdirdiyi “Şeyx Nizami” adlı kitabında da nəzərə çatdırmışdır. Sovet dövründə respublikamıza gəlmiş məşhur fransız yazarı Lui Araqon da çıxışlarının birində bu tərcüməni yada salmışdır. Ədəbiyyatşünas Əsgər Sərkaroğlu isə “Nizami fransız mənbələrində” adlı kitabında bu barədə yazmışdır: “Bəlkə, F. Şarmua, doğrudan da, Nizaminin “Xəmsə”sini tərcümə etmiş, lakin tərcümə çap olunmamışdır. Hər halda biz bu tərcüməyə rast gəlməmişik. Ola bilsin ki, ciddi axtarışlar nəticəsində onun heç olmasa əlyazması tapılacaqdır“ (9, s. 117). Xatırladaq ki, Fridrix Bernard Şarmua (1793-1869) Rusiyada 1817-1835-ci illərdə yaşayıb fəaliyyət göstərmiş, o cümlədən Nizami haqqında araşdırmalar aparmış, “İsgəndərna- mə”nin bir hissəsinin L. Spidznaqel tərəfindən fransızcaya tərcüməsini çapa hazırlamışdır (9, s.59-61,122-124;5, s.9-17). Bəlkə də, o zaman azərbaycanlı tədqiqatçılar həmin tərcüməni nəzərdə tutaraq yanlışlığa yol vermişlər? Əlavə olaraq deyək ki, F.Ağazadə “Azərbaycan” qəzetində (3 yanvar 1919, № 78) A.Səhhətə həsr etdiyi “İki ziya” adlı məqaləsində də N. Gəncəvini “Azərbaycan şüərasının babası mərhum Şeyx Nizami” kimi yad etmişdir (8 , s. 215). Dərslikdə Məhəmməd Füzuli (1,s. 95-99) və Seyid Əbülqasim Nəbati (1,s. 99-101) haqqında elmi-ədəbi materiallarla da tanış oluruq. Füzulini türk xalqları ədəbiyyatının ən böyük nümayəndələrindən sayan F. Ağazadə yazmışdır: “Türk ədəbiyyatının Qərbdə nəsrcə müəssisi Xacə Sinan olduğu kimi, nəzmcə dəxi Məhəmməd İbn Süleyman Füzulidir. Bu böyük şair 900-cü sənəyi-hicriyyədə Hillədə dünyaya gəlmiş və Bağdadda nəşət etmiş olduğundan “Bağdadi” nisbəsi ilə məşhurdur”. Füzilinin vəfat tarixini isə hicri 970-ci il kimi göstərən dərslik müəllifinin belə fikirləri təsadüfi deyildi. Doğrudur, çağdaş ədəbiyyatşünaslıq şairin Kərbəlada doğulması, 1494-1556-cı illərdə yaşaması qənaətinə daha çox üstünlük verir. Bununla belə, Füzulinin öz əsrindən başlayaraq bir sıra müəlliflər onun Hillədə dünyaya göz açması, hicri tarixi ilə 900-970-ci (miladi 1495-1562) illərdə ömür sürməsi fikrində olmuşlar (bax: 2, s. 86-93). F. Ağazadənin müasiri F. Köçərli də analoji mövqedə dayanmışdır (6, s. 84). Yəni F. Ağazadə bir sıra orta əsr təzkirəçilərinin və öz müasiri olan ədəbiyyatçıların fikir- lərinə istinadən belə məlumatları dərsliyə daxil etmişdir. Füzulinin doğma ədəbi dili sadələşdirmək, bu dildə “nəzmü-nazik” yaratmaq istiqa- mətindəki böyük xidmətlərinə də toxunan dərslik müəllifi fikirlərini şairin öz şeirindən misal gətirməklə əsaslandırmışdır: “Türki və farsi əşarı olub. Əşari-türkidə “İkinci Əlişir” deyilməyə şayəstədir. Qərbdə türkcə şeir yazmağa birinci meyl və məhəbbət göstərən Füzulidir. Necə ki, kəndisi bu barədə yazır: Ol səbəbdən farsi ləfzi ilə çoxdur nəzm kim, Nəzmü nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur. Ləhceyi - türki qəbuli - nəzm tərkib eyləyib, Əksər əlfazı namərbutü nahəmvar olur. Məndə tövfiq olsa, bu düşvarı asan eylərəm, Növbahar olğac tikandan bərgi - gül izhar olur “. F. Ağazadə Füzulinin “Şikayətnamə”sinin yazılma səbəbləri barədə də məlumat ver- mişdir: “Sədri-əzəm vasitəsilə Qanuni-Sultan Süleyman həzrətlərinə bəzi əşar təqdim edərək məzhəri-iltifat olub, vəqfdən həqqi-təqaüd almasına bərati-ali sadir olmuşsa da, məzkur vəzifəni alamayıb, bir “Şikayətnamə” yazmışdır ki, məşhurdur“. “Ədəbiyyat məcmuəsi”ndəki bir qeyd də maraq doğurur. Belə ki, Məhəmməd Füzulinin “Xəmsə” yazması faktından da söz açılır: “Bəliğ bir “Xəmsə”si vardır ki, bundan “Leyli və Məcnun” mənzuməsi ən ziyadə şöhrət bulmuşdur”. Çox ehtimal ki, “Xəmsə” deyərkən Fərhad Ağazadə Füzulinin beş poemasını nəzərdə tutmuşdur. Dərslikdə dahi şairin “Leyli və Məcnun” əsərinin yazılma səbəbləri isə poemadan gətirilən beytlərə istinadən izah olunmuşdur: “Leyli və Məcnun”un təlifinə səbəb bir kaç əşxasın ricası olmuşdur. Nasıl ki, kəndisi bu bəyan edir: Lütf ilə dedilər, ey süxənsənc, Faş eylə cahanə bir nihan gənc! “Leyli - Məcnun” əcəmdə çoxdur, Ətrakdə ol fəsanə yoxdur. Təqrirə gətir bu dastanı, Qıl tazə bu əski bustanı.“ Dərslikdə həmin poema ilə əlaqədar digər məlumatlar da vardır: “Füzulinin “Leyli və Məcnun”