S-Hertogenbosch En De Oorlog in De Nederlanden, 1629
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
PETER DE CAUWER Tranen van bloed Het beleg van ’s-Hertogenbosch en de oorlog in de Nederlanden, 1629 amsterdamse gouden eeuw reeks proefschrift Amsterdam University Press * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 1 (Zwart/Process Black Plaat) Tranen van bloed * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 2 (Zwart/Process Black Plaat) * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 3 (Zwart/Process Black Plaat) Peter De Cauwer Tranen van bloed Het beleg van ’s-Hertogenbosch en de oorlog in de Nederlanden, 1629 Amsterdam University Press * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 4 (Zwart/Process Black Plaat) Het Amsterdams Centrum voor de Studie van de Gouden Eeuw, gevestigd aan de Faculteit der Geesteswetenschappen van de UvA, bevordert sinds 2000 de kennis van de geschiedenis en cultuur van de Republiek in de ‘lange’ zeventiende eeuw (ca. 1560-1720). De publicaties van het Centrum bieden inzicht in de gevarieerdheid, de gelaagdheid en de voortdurende actualiteit van de Nederlandse Gouden Eeuw: de thema’s kunnen uiteenlopen van Rembrandt tot Vondel, van Beeldenstorm tot Ware Vrijheid, en van Batavia tot Nieuw Amsterdam. Politiek, religie, cultuur, economie, expansie en oorlogvoering worden zoveel mogelijk met elkaar in verband gebracht. De redactie over de publicaties van de Amsterdamse Gouden Eeuw wordt gevoerd door internationale specialisten op het gebied van de geschiedenis, de kunst en de literatuur van de zeventiende eeuw. Voor meer informatie kijkt u op www.aup.nl/goudeneeuw of www.uba.uva.nl/goudeneeuw. Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van het Stadsbestuur ’s-Hertogenbosch en de Stichting Brabantse Regionale Geschiedbeoefening. Omslag en binnenwerk: Kok Korpershoek, Amsterdam Omslagillustratie: Pauwels van Hillegaert, Prins Frederik Hendrik en graaf Ernst Casimir bij het beleg van ’s-Hertogenbosch, 1629. Rijksmuseum, Amsterdam. isbn 978 90 8964 016 1 e-isbn 978 90 4850 229 5 nur 685/688 © P. De Cauwer/Amsterdam University Press, Amsterdam 2008 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 kb Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 5 (Zwart/Process Black Plaat) Inhoud 8 Woord vooraf 10 Inleiding 11 1629 als verhaal 14 Oude beelden 21 Anatomie van de macht 25 Bronnen en structuur 28 I Proloog 29 De Republiek onder druk 34 Onverwachte verwikkelingen 41 Gevolgen 44 II Mogelijkheden 44 De streep door de rekening 49 De mogelijkheden voor het grijpen 59 Tussen hoop en vrees 63 III Belegering 63 De vesting ’s-Hertogenbosch 68 De omsingeling 75 De belegering * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 6 (Zwart/Process Black Plaat) 85 IV Ontzet 86 De moeilijkheden overwonnen 92 De ontgoocheling 96 Nieuwe perspectieven 104 V Diversie 104 Defensieve kracht 111 Offensief onvermogen 118 Wezel 124 VI Capitulatie 124 De onafwendbare nederlaag 130 Brusselse onmacht 133 Overmacht en onwil 138 De onderhandelingen 145 VII Geld 146 Den Haag 153 Brussel 161 ’s-Hertogenbosch 166 Publiek en privaat 169 VIII Soldaten 170 Leven 178 Dood 185 Eer en ethos * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 7 (Zwart/Process Black Plaat) 195 IX Boeren en burgers 195 Het Spaans-keizerlijke geweld 204 Restrictie en conventies 210 Publieke opinie 218 De vijand binnen de muren 223 X Bosschenaars 223 Stad in de storm 228 Slachtoffers 232 Overleven 235 Moreel 243 XI De strijd gestreden 244 Op de rand van de afgrond 252 ’s-Hertogenbosch onder Staats bewind 263 Een einde aan de oorlog 270 XII Epiloog 270 Een keerpunt 278 Oorzaken 285 De zwijgende meerderheid 292 Summary 302 Noten 386 Gebruikte afkortingen 389 Bibliografie * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 8 (Zwart/Process Black Plaat) Woord vooraf Dit onderzoek vond plaats binnen het NWO-project ‘Oorlog en Samenleving tijdens de Gouden Eeuw’ aan de Universiteit van Amsterdam. Erik Swart en Griet Vermeesch promoveerden onlangs op hun proefschriften over het onstaan van het Staatse leger en de vestingsteden Doesburg en Gorinchem. Olaf van Nimwegen publiceerde een uitgebreide studie over het Staatse leger van 1588 tot 1688.1 Marjolein ’t Hart, ten slotte, zal een overzicht schrijven waarin de resulta- ten van al deze onderzoeken in verwerkt worden. Bij de vergaderingen van ‘de werkgroep’ waren ook Paul Knevel en Leo Adriaenssen – die onderzoek doet naar het platteland van de Meierij van Den Bosch tussen 1579 en 1629 – betrokken. Allen droegen zij met hun opmerkingen en adviezen bij tot het totstandkomen van dit boek. Prof. dr. Henk van Nierop en prof. dr. Herman Amersfoort traden op als promotoren van dit proefschrift en zonder hun begeleiding had dit onder- zoek er in elk geval heel anders uitgezien. Goede raad, advies en opbouwende kritiek kreeg ik ook van de Amsterdamse promovendi verenigd in de zoge- naamde ‘AIO-club’ van Henk van Nierop. De mogelijkheid om op een onge- dwongen en informele wijze resultaten, vragen en bedenkingen voor te leggen, is iets waar elke promovendus dankbaar voor moet zijn. Ook mijn mede-promo- vendi van de Posthumus-opleiding leverden een aanzienlijke bijdrage, al was het maar omdat ik daar als vreemde eend in de sociaal-economische bijt verplicht werd diep over mijn onderzoek na te denken. De collega’s op het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis in Den Haag, waar ik een jaar lang werkte en onder- zoek deed, waren en bleven geïnteresseerd in mijn vorderingen, wat ik erg appre- cieerde. Het personeel van de verschillende archieven en bibliotheken die ik bezocht, was me buitengewoon behulpzaam tijdens mijn onderzoek en verdient hier vermeld te worden. H.M. koningin Beatrix en graaf Baudouin d’Ursel dank ik voor het openstellen van hun familie-archieven. Het Noordbrabants Museum en het Gemeentearchief van ’s-Hertogenbosch gaven me toestemming om een aantal afbeeldingen in dit proefschrift op te nemen. Anne Simpson las de Engelse summary van dit boek na en behoedde me daarmee voor enkele flagrante voor- beelden van Nederengels. Femke Deen en Frank Judo, ten slotte, vormden het paranimfen-duo bij mijn promotie. Het schrijven van een proefschrift is niet enkel een zaak van hard werken, maar evenzeer van tijdige ontspanning. Twee landgenoten in Nederland, 8 * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 9 (Zwart/Process Black Plaat) Siger Zeischka en Monika Saelemaekers, droegen bij tot die aangename sfeer, waarbij culinaire experimenten of avondlijke gesprekken over Boontje duidelijk de voorkeur genoten op het relaas van alweer een nieuw hoofdstuk. Mijn ouders, broers en zus verdienen zeker mijn dank, vooral voor de steun en de bemoedi- ging die ze mij op hun geheel eigen wijze boden. Ik heb uiteraard veel meer gedaan dan ‘wat boekjes lezen’, maar hun plagerige visie op mijn werk hield me wel met beide voeten op de grond. Brigitte maakte alles mee van mijn eerste dagen in Nederland tot en met de afwerking van dit proefschrift. Het was voor haar niet altijd gemakkelijk een vriend te hebben die zowel fysiek als geestelijk vaak ver weg was, en daarom draag ik dit boek met veel plezier en nog meer dankbaarheid aan haar op. 9 * boek Tranen van Bloed 28-07-2008 17:43 Pagina 10 (Zwart/Process Black Plaat) Inleiding In januari 1629 spoelde op het strand van Noordwijk in Holland een potvis van 60 voet lang aan.2 Een dergelijke gebeurtenis werd door de zeventiende-eeuwse waarnemer vaak als een omineus teken gezien, dat zowel ten goede als ten kwade geduid kon worden.3 De triomfantelijke dankbetuiging waarmee de Raad van State enkele maanden later later zijn resolutieboek afsloot, getuigt dat de potvis van Noordwijk een ‘annus mirabilis’ inluidde voor de Republiek. Dat jaar was eigenlijk al begonnen in de Baai van Matanzas in september 1628, met de verovering van de Spaanse Zilvervloot door Piet Hein, en eindigde bijna anderhalf jaar later op de kusten van Brazilië, toen de West-Indische Compagnie de havenstad Pernambuco veroverde.4 Aan Spaanse zijde kwamen deze neder- lagen hard aan. Het was ‘con lachrime de sangue’, met tranen van bloed, dat de Bossche bisschop Michaël Ophovius de overgave van zijn stad aan de pauselijke nuntius in Brussel meldde.5 De ondertekening van de capitulatie markeerde een omslag in de tweede fase van de Nederlandse Oorlog (1621-48), die door Jonathan Israel als ‘de triomf van de Republiek’ getypeerd werd.6 In de negentien jaren die volgden tot aan de Vrede van Munster was Madrid zijn rol als uitdager kwijtgespeeld aan Den Haag, en de Spaanse troepen slaagden er nauwelijks nog in de Republiek fundamenteel te bedreigen.7 Het jaar 1629 geldt dus als een scharnierjaar in de Nederlandse Oorlog en – vanzelfsprekend – in de geschiedenis van de Nederlanden. De studie van een dergelijk jaar levert onvermijdelijk belangrijke inzichten op over het hoe en waarom van de loop der dingen. Men kan immers niet voorbijgaan aan de omstandigheden waarin de gebeurtenissen zich afspeelden, of, zoals Emmanuel Le Roy Ladurie het plastisch uitdrukte in de inleiding op zijn ‘Het carnaval van Romans’, ‘de voorgeschiedenis en de gevolgen, de ins en outs, de omgeving waarin het drama zich voltrok en de betekenissen ervan’.8 Een relatief beperkt onderwerp als het beleg van ’s-Hertogenbosch biedt de mogelijkheid aan te tonen hoe één belangrijk evenement fungeert als een knooppunt waar verschillende ontwikkelingen samenkomen en vervolgens hun eigen weg gaan, of hoe één evenement doorwerkt op verschillende sferen van de maatschappij.