SAMEN MAKEN WE HET AA-DAL KLIMAATROBUUST

HET VERHAAL VAN DE AA 16 JUNI 2020 veilig voldoende schoon water Het klimaatrobuuste Aa-dal: om trots op te zijn

Inzet van het waterschap is om het stroomgebied van de Aa duurzaam en klimaatrobuust in te richten. ‘Bewust met water leven’ is daarbij het nieuwe uitgangspunt. Om de gevolgen van droogte te voorkomen conserveren we water waar het kan. Dat doen we vooral op de Peel-Maashorst, maar ook op de flanken en in het bebouwde gebied. We creëren hiervoor een flexibel en innovatief systeem dat ook piekafvoeren (die steeds vaker zullen voorkomen) aankan, zoals met noodventielen op de Zuid- Willemsvaart.

Onze inzet is om wateroverlast zoveel mogelijk te voorkomen, al kunnen we ‘altijd droge voeten’ niet garanderen. Bewust met water leven betekent ook inzetten op slim (toekomstig) grondgebruik. Bij nieuwe ontwikkelingen stellen we de vraag: wat is hier de kans op wateroverlast en past de functie daarbij? Landbouw blijft bijna altijd mogelijk, maar op de Peel-Maashorst en zeker in het beekdal is er een risico op wateroverlast (inundatie).

Nog meer dan voorheen zetten we in op de zorg voor schoon water en het versterken van biodiversiteit. We verbinden natuurgebieden zodat de Aa en haar zijbeken een netwerk van ecologische verbindingzones vormen.

Zo wordt de Aa nog meer onze trots, die gezien en bewonderd mag worden. Dat kan straks heel goed vanaf het Aa-dalpad langs de beek die door het landschap gaat, en in de steden en dorpen.

Het leidmotief voor een klimaatrobuust Aa-dal

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 2 verkenning klimaatrobuust Aa-dal INHOUDSOPGAVE

1. Inleiding 4 4. Knelpunten 30 6. Gidsprincipes 1.1 Aanleiding 4 4.1 Wateroverlast 30 en bouwstenen 44 1.2 Opgave 4 4.2 Watertekort en droogte 30 6.1 Hele stroomgebied 44 1.3 Doel 5 4.3 Waterkwaliteit 31 6.2 Peel- en Maashorst 45 1.4 Urgentie& autonome ontwikkeling 5 4.4 Ecologie en de KRW opgave 31 6.3 Flank 48 1.5 Ontwikkeling 2100 - 2300 8 4.5 Gebruiksfuncties stedelijke gebied 32 6.4 Beekdal 50 1.6 Definities 10 4.6 Gebruiksfuncties landelijk gebied 32 6.5 Dorp & stad 55 1.7 Werkwijze 11 6.6 Meervoudig inzetbare bouwstenen 58 1.8 Leeswijzer 11 5. Aa-dal van de toekomst 34 PANORAMA Aa 61 2. Handleiding 5.1 Indeling stroomgebied van de Aa 34 presentatie PDF 12 5.2 Ideaalbeeld 36 Bijlage impressie atelierresultaten 64 2.1 Het verhaal van de Aa 12 5.3 Peel- en Maashorst 37 Literatuurlijst 65 2.2 Doelgroepen 12 5.4 Flank 38 2.3 Belang 13 5.5 Beekdal 39 Colofon 66 2.4 Vervolg: implementatie 13 5.6 Landbouw 41 2.5 Houd het up to date 14 5.7 Dorp & stad 42 2.6 Maatwerk 14 5.8 Als een verkeerssysteem 43 2.7 Anticiperen op veranderingen 14

3. Systeem van stroomgebied van de Aa 15 3.1 Ontstaan 15 3.2 Cultuurhistorie van Aa-gebied 18 3.3 Toelichting watersysteem 22 3.3.1 Normale situatie 23 3.3.2 Droge situatie 24 3.3.3 Natte situatie 25 3.3.4 Extreem natte situatie 26 3.4 Landschappelijke kwaliteit 27

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 3 verkenning klimaatrobuust Aa-dal 1. INLEIDING

1.1 Aanleiding van deze opgaven gerealiseerd, bijvoorbeeld langs de Aa en zijbeken (restopgave), Het verhaal van de Aa voorziet in de behoefte de beekontwikkeling in het ‘Dynamisch • Het oplossen van vismigratieknelpunten van Waterschap Aa en Maas om de complexe beekdal’, en waterberging bij Den Bosch, (stuwen), werking van het watersysteem inzichtelijk te Veghel en Helmond. Er ligt echter nog een • Benutten van kansen ter verbetering van de maken én om vanuit samenhang in beeld te grote restopgave. Die restopgave moet niet waterkwaliteit. brengen welke bouwstenen er zijn voor een op de klassieke manier worden ingevuld, klimaatrobuust Aa-dal. Het wordt als gemis maar vraagt - gelet op ontwikkelingen zoals de Dit alles speelt zich af in een setting van ervaren dat hiervoor nu geen eenduidig klimaatverandering - om een andere aanpak. een landbouwsector in transitie. De instrument is. agrarische sector heeft een opgave om te Op hoofdlijnen ziet de wateropgave in het verduurzamen: minder gericht op import van Het opstellen van het verhaal van de Aa was stroomgebied van de Aa er zo uit: grondstoffen, minder emissies, herstel van de een intensieve zoektocht, waarbij zoveel • Inrichting van een robuust en veerkrachtig bodemkwaliteit en biodiversiteit en aanpassing mogelijk waterschappers zijn betrokken. watersysteem (klimaatbestendig), aan klimaatverandering. Het is de uitdaging Op een ‘Aa-tafel’ op het ‘dorpsplein’ waren • Oplossen van de NBW-wateropgave om het stroomgebied van de Aa, waar de de vorderingen voor alle waterschappers te (bijvoorbeeld extra waterberging), landbouw een belangrijke grondgebruiker is, volgen. Dat was belangrijk omdat de experts • Beekherstel en invulling doelstellingen zo te veranderen dat naast het oplossen van van het waterschap zich moeten herkennen KRW: nog te bepalen ruimtebeslag, gewenst de wateropgave, ook de inkomenspositie van in het verhaal en zij er straks mee gaan beekprofiel, meandering of niet, boeren èn de kwaliteit van landschap, natuur werken. Het verhaal van de Aa is samengevat • Realisatie van ecologische verbinding (EVZ) en milieu er op vooruitgaan. en beeldend gemaakt in een presentatie- pdf. Het rapport dat voor u ligt zorgt voor de kaders van het verhaal en geeft verdieping. Voor waterschappers die gaan werken met de presentatie-pdf van het verhaal van de Aa is zeker belangrijk de inhoud van dit rapport door te nemen (zie ook hoofdstuk 2 - Handleiding).

1.2 Opgave In het watersysteem van de Aa liggen er verschillende opgaven op het vlak van waterkwaliteit, natuur, waterberging en waterconservering. De laatste jaren is een deel

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 4 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Inleiding

1.3 Doel Daarmee is het verhaal van de Aa enerzijds steeds vaker aan de orde zijn. De waterafvoer Het ‘verhaal van de Aa’ biedt bouwstenen een strategisch document voor alle integrale naar de Maas kan periodiek belemmerd voor het waterschap om samen met andere projecten in het stroomgebied waarmee het worden door hogere Maasafvoeren. Ook de partijen stap voor stap te bouwen aan een waterschap, anderzijds biedt het concrete zeespiegelstijging kan de afvoer op de Maas in klimaatrobuust stroomgebied van de Aa. Wat bouwstenen voor elk project of initiatief om het de toekomst belemmeren. kan elke transitie in het stroomgebied bijdragen klimaatrobuuste beekdal vorm te geven. aan het streven naar een klimaatrobuust Naast wateroverlast doen zich ook steeds beekdal in 2050? 1.4 Urgentie & autonome meer problemen voor met droogte. In het ontwikkelingen diepe grondwater in de Centrale Slenk is de stijghoogte de afgelopen jaren afgenomen. Ideaalbeeld Gevolgen klimaatverandering Het is een teken dat er meer water onttrokken Voor het opstellen van de bouwstenen is een De klimaatverandering manifesteert zich wordt dan wordt aangevuld door neerslag. Ook ideaalbeeld voor het stroomgebied gemaakt. sneller dan verwacht. Er is al wetenschappelijk de ondiepe grondwaterstanden dalen licht. Met Dat beeld is op haar beurt afgeleid van de vastgesteld dat er nu extremere hoeveelheden name bovenstrooms vallen sloten vaker droog. ideale werking van het watersysteem. Het neerslag optreden dan eerder was voorspeld. In de toekomst zullen langere periodes van ideaalbeeld is de stip op de horizon voor het Voor de toekomst geldt dat wateroverlast vaker droogte voorkomen, waarbij de aanvoer vanuit waterschap om zo naar toe te werken, in de gaat voorkomen, ook in de zomerperiode. de Maas via de Zuid-Willemsvaart en Peelkanaal wetenschap dat een ideaalbeeld nooit exact Piekbuien zoals in 2016, zullen in de toekomst te realiseren is. Dat is ook niet het doel. Het ideaalbeeld is het toekomstbeeld voor de lange termijn dat het waterschap als haar streefbeeld kan inbrengen in integrale discussies. Het is bij elk integraal project bruikbaar als de inzet van het waterschap.

De bouwstenen zijn afgeleid van het ideaalbeeld. Voor de projecten van het waterschap vormen de bouwstenen een vertrekpunt voor de planvorming. Daarnaast zijn ze bedoeld om initiatieven in het stroomgebied mede aan te sturen, en partijen te inspireren om (ook) een bijdrage te leveren aan een klimaatrobuust stroomgebied.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 5 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Inleiding

niet gegarandeerd is. In de zomer van 2019 Transitie van de landbouw is aangewezen als proefgebied voor deze was deze aanvoer nog net mogelijk, maar al Een andere autonome ontwikkeling met invloed maatregelen, bijna gestopt door watertekort. Dat zou grote op het watersysteem, is de transitie naar • Reductie van de CO2 -uitstoot, gevolgen hebben gehad voor het stroomgebied natuurinclusieve en/of kringlooplandbouw, • Fosfaatverzadiging en -tekorten elders, van de Aa. afgestemd op de draagkracht van het • Doorgaande schaalvergroting: 63% van de landschap. Wanneer deze transitie in goede oudere varkenshouders heeft geen opvolger Daarnaast zullen er vaker problemen zijn in het banen wordt geleid, draagt het bij aan (bron: CBS 2016). Kapitaalkrachtige agrariërs bebouwd gebied, als de riolering bij piekbuien klimaatrobuustheid van het stroomgebied (zie zullen vrijkomende gronden opkopen en de hoeveelheid water niet aankan. Ook voor ook de ‘New Deal tussen boer en maatschappij’ schaalvergroting in de hand werken, hittestress moeten de dorpen en steden van de in Panorama Nederland van de Rijksadviseurs)1. • Kapitaalintensieve teelten (kassen, toekomst een antwoord ontwikkelen. Opgaven die met deze transitie van de landbouw samenhangen zijn: bomenteelt, groente en fruit) staan vaak op Verbeteren waterkwaliteit • Stikstofmaatregelen in de landbouw plekken met hoog inundatierisico, Aandacht voor waterkwaliteit in het rondom Natura 2000-gebieden. De Peel • LOP stuwtjes, bedoeld om water vast te stroomgebied van de Aa is belangrijk. Het houden door grondeigenaren, werken water voldoet voorlopig niet aan de eisen uit de 1 https://www.collegevanrijksadviseurs.nl/ niet omdat grondgebruikers ze nauwelijks Kader Richtlijn Water (KRW). De kwaliteit van de actueel/nieuws/2020/02/10/berno-strootman-over-new- beheren. natuur en de biodiversiteit hangen hier nauw deal-boer-en-maatschappij mee samen. De ambitie is dat in 2027 de KRW voor schoon water wordt gehaald. Het vraagt echter nog veel inzet om dat ook te realiseren.

De klimaatveranderingen hebben, door hun invloed op het watersysteem, dus directe invloed op: • Economie (bedrijven en landbouw), • Waterveiligheid, • Gezondheid, • Natuur en biodiversiteit.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 6 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Inleiding

Groei van de stedenrij Een andere ontwikkeling die in het beekdal speelt en relevant is voor het watersysteem, is de economische ontwikkeling en de bevolkingsgroei in de Noord-Brabantse stedenrij. Deze ontwikkeling zal een grotere druk op de ruimtevraag opleveren en risicogestuurd ruimtegebruik nog relevanter maken.

Sociale en culturele ontwikkelingen Daarnaast zijn de sociaal-culturele ontwikkelingen in het stroomgebied van belang. Net als in heel Nederland wordt in Noord-Brabant de focus op de regio groter. Dit uit zich in trots op het eigen landschap en bijvoorbeeld in de belangstelling voor streekproducten (‘korte keten landbouw’).

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 7 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Inleiding

1.5 Ontwikkeling 2100 -2300

Twee wetenschappelijke instituten schetsen beelden van de toekomst van Nederland. We nemen die hier op om de urgentie te illustreren van de vraagstukken waar we voor staan. ‘s-Hertogenbosch NL 2120 Wageningen University maakte de toekomstvisie NL 2120. Het is een pleidooi om de klimaatverandering het hoofd te bieden voor een integrale aanpak vanuit natuurlijke processen. De opstellers schrijven: “Aan de hand van dit kaartbeeld schetsen wij hoe Nederland er in 2120 uit kan zien indien Nederland kiest voor een natuurinclusieve toekomst”. Het is een nieuw verhaal vanuit kansen voor de economie, biodiversiteit en leefbaarheid voor Nederland met een hoofdrol voor natuur en natuurlijke processen. Voor het beekdal van de Aa is de legenda voor de hogere zandgronden relevant. Eindhoven

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 8 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Inleiding

NL 2100 - 2300 Op verzoek van de Verenigde Naties tekende wetenschapper Kim Cohen van de Universiteit Utrecht een kaart hoe Nederland er na 2100 uit zou kunnen zien. Uitgangspunt is dat zeespiegel in 2100 drie meter is gestegen en dat het vooruitzicht is dat die tot 15 meter kan stijgen in 2300. Dijken ophogen heeft dan weinig zin meer. In het oog springt vooral dat de kustlijn drastisch zal veranderen, maar wat betekent dit scenario voor het Aa-dal? Cohen schetst in het beekdal van de Aa en andere Brabantse beken de Junierspolders waar de Aa (of de Zuid-Willemsvaart) doorheen loopt. We gaan ervan uit dat deze neopolders zijn aangelegd met het oog op landbouw in het lage beekdal dat direct aan de (binnen)zee grenst. Ten zuiden van Helmond stroomt de Aa/ het kanaal door relatief droog land; over het gebruik van dit land doet Cohen in de kaart geen uitspraak.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 9 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Inleiding

1.6 Definities Gidsprincipes: vertellen wat het waterschap Inrichtingsprincipes: inspirerende In het verhaal van de Aa vormen diverse voor ogen heeft met het stroomgebied in de voorbeelduitwerkingen op een meer begrippen een rode draad. We definiëren deze toekomst. gedetailleerd schaalniveau voor een specifiek begrippen hier, om verwarring te voorkomen: De gidsprincipes omschrijven dus het doel onderdeel van het beekdal. van het waterschap in een specifieke zone Inrichtingsprincipes zijn gericht op het Leidmotief: de rode draad in het verhaal van in het stroomgebied in enkele zinnen. De oplossen van een specifieke wateropgave de Aa (op bladzijde 3 van dit rapport). In één gidsprincipes zijn per zone opgesteld (dal, flank, en/of spelen in op een bijdrage aan een alinea wordt de essentie van het stroomgebied horst en stad/dorp). klimaatrobuust beekdal bij integrale projecten. van de klimaatrobuuste Aa in de toekomst Inrichtingprincipes zijn zowel hydrologisch, beschreven. Daarbij is aandacht voor hoe de Aa Bouwstenen: beschrijven hoe een gidsprincipe ruimtelijk (hoe ziet het er uit?) als functioneel zich onderscheidt van andere beeksystemen. kan worden uitgevoerd, en zijn bedoeld als (welke functie past het beste?). inspiratiebron. Ook de bouwstenen zijn per In het vervolg van dit project worden Ideaalbeeld: vergezicht op een ideaal zone opgesteld (dal, flank, horst en stad/dorp). inrichtingsprincipes opgesteld, te beginnen bij stroomgebied voor de Aa in één beeld Bij elk gidsprincipe horen een of meerdere het Aa-dal Noord. op hoofdlijnen. Van dit beeld kunnen de bouwstenen. uitgangspunten, gidsprincipes en bouwstenen worden afgeleid, met de wetenschap dat het ideaalbeeld niet realiseerbaar zal zijn om technische en financiële redenen. De werkelijkheid zal altijd genuanceerder zijn. Het ideaalbeeld is weeggeven als abstracte kaart van het stroomgebied waarin vier zones herkenbaar zijn: dal, flank, horst en stad/ dorp. Ook de werking van het watersysteem is verwerkt in de kaart.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 10 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Inleiding

1.7 Werkwijze 4. De uitkomsten zijn uitgewerkt tot een Bij het opstellen van het verhaal van de Aa werkdocument dat in het derde atelier zijn de medewerkers en bestuurders van inhoudelijk is getoetst. Ook de bouwstenen zijn het waterschap nadrukkelijk betrokken. Zij uitgewerkt in tekst en beeld en stonden in dit zijn immers straks eigenaar van het verhaal derde atlier ter discussi. van de Aa. Zij gaan ermee bouwen aan een Tot slot is een opzet gemaakt voor de klimaatrobuust Aa-stroomgebied, samen met presentatie-pdf die het eindproduct van deze de streek. Bij de totstandkoming stonden studie vormt, naast dit document ‘Het Verhaal daarom interviews en ateliers centraal. Het van de Aa’. Een dummy van de presentatie- proces was ook voor iedereen te volgen op pdf is besproken met de conclusie dat die als de Aa-tafel die op het ‘dorpsplein’ van het instrument goed aansluit bij de werkwijze van waterschapsgebouw stond, met steeds een gebiedsadviseurs en projectleiders. nieuwe inhoud. In vijf stappen is van september 2019 tot juni 5. Tot slot zijn dit rapport ‘Het verhaal van de Aa’ 2020 gewerkt aan het verhaal van de Aa: en de presentatie-pdf afgerond. Een belangrijk aandachtspunt voor de nabije toekomst is de 1. De probleemanalyse is uitgevoerd aan de implementatie van het instrument. hand van interviews met experts van het waterschap en bestuurders. Dat leidde ook tot 1.8 Leeswijzer het systeemverhaal van de Aa en een overzicht Het doel, de aanleiding en definities zijn in van knelpunten. hoofdstuk 1 beschreven. Hoofdstuk 2 beschrijft het praktische gebruik van de presentatie-pdf. 2. In het eerste atelier is een ideaalbeeld voor Hoofdstuk 3 gaat over het watersysteem van het Aa-dal opgesteld. Daarbij is niet gewerkt de Aa (ontstaansgeschiedenis stroomgebied, vanuit problemen, maar vanuit kansen en historie en werking van het watersysteem bij mogelijkheden. De uitkomsten van het proces verschillende afvoersituaties.) Hoofdstuk 4 tot dan toe zijn gedeeld met het Dagelijks geeft aan wat de knelpunten zijn zoals ervaren Bestuur en Directieteam (DBDT). door de specialisten. Hoofdstuk 5 beschrijft het Aa-dal van de toekomst, de gehanteerde 3. In het tweede atelier zijn de gidsprincipes en indeling en het integrale ideaalbeeld per bouwstenen afgeleid van het ideaalbeeld, en zone. In hoofdstuk 6 zijn de gidsprincipes vervolgens beeldend uitgewerkt. en bouwstenen beschreven en, tot slot, een integrale visualisatie van een panorama-Aa.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 11 verkenning klimaatrobuust Aa-dal 2. HANDLEIDING PRESENTATIE-PDF

2.1 Het verhaal van de Aa 2.2 Doelgroep van ‘het verhaal 3. Medewerkers van het waterschap die het Eindproduct van deze studie is het verhaal van van de Aa’ verhaal moeten uitdragen: de Aa. Het beeldende verhaal in de vorm van Het verhaal van de Aa heeft drie doelgroepen. • Bestuurders van het waterschap. een presentatie-pdf wordt in principe altijd Het eindproduct richt zich op: • Gebiedsadviseurs van het waterschap. met een persoonlijke toelichting door een 1. Alle medewerkers van het waterschap. Het Zij sturen initiatieven in het stroomgebied medewerker van het waterschap ingezet. Het rapport geeft antwoord op vragen als: hoe zo aan dat die een bijdrage leveren rapport dat u nu leest, zorgt voor verdieping zit watersysteem in elkaar en waar werken aan een klimaatrobuust Aa-dal. Bij dit en details bij het verhaal van de Aa en we naar toe in de toekomst? Het doel is persoonlijk contact is ‘Het verhaal van de vormt een kennisbron en naslagwerk voor alle neuzen dezelfde kant op te krijgen! Het Aa’ een hulpmiddel, er is immers altijd waterschapsmedewerkers. verhaal van de Aa krijgt ook zijn plek in het maatwerk en een verdiepingsslag nodig. De presentatie ‘Het verhaal van de Aa’ is nog op te stellen Waterbeheerplan. opgesteld als een interactief acrobat (pdf) 2. Projectleiders (afdeling projecten) van bestand met puntsgewijze teksten. De het waterschap. Zij zijn de proceseigenaar interactieve links in het verhaal helpen de die de transformatie van het watersysteem gebruiker om gericht naar de voor hem/haar uitvoeren en zo stap voor stap werken aan relevante bouwstenen voor een klimaatrobuust een klimaatrobuust stroomgebied, waar het stroomgebied van de Aa te zoeken en indien verhaal van de Aa handen en voeten aan gewenst achtergrondinformatie te vinden. Het geeft. gebruik is vergelijkbaar met een website, maar is ook chronologisch als een rapport te lezen.

De presentatie-pdf van het verhaal van de Aa staat op een centrale plek van de gemeenschappelijke schijf van het waterschap en heeft ook een directe interactieve link naar dit rapport (dat daar ook te vinden is). Beide rapporten zijn opgemaakt voor gebruik op een tablet en zijn dus niet exact van A4-formaat.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 12 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Handleiding presentatie-pdf

2.3 Belang 2.4 Vervolg: implementatie Zo wordt er proef gedraaid met het instrument Bij het opstellen van dit rapport is nagedacht Bij het opstellen van het verhaal van de Aa zijn en kunnen de teams het werken met het over het belang. Waarom zouden de al veel waterschappers betrokken. Dit legt de verhaal van de Aa eigen maken. Het leidt ook verschillende doelgroepen het verhaal van de basis voor draagvlak voor het verhaal en de tot ervaring met het instrument zodat het (nog) Aa moeten gebruiken? Wat levert hen dat op? eindproducten binnen de hele organisatie. gebruiksvriendelijker kan worden gemaakt in Na het opleveren van ‘Het verhaal van de Aa’ een 2.0 versie. Projectleiders: het product levert hem/haar: moeten het eindproduct en gedachtegoed • Eenvoudig ontsloten kennis over ook gebruikt gaan worden bij gebiedsteams, Het is ook belangrijk dat samenwerkingspartners van het waterschap klimaatrobuustheid, projectleiders en bij, niet in de laatste plaats, kennisnemen van dit nieuwe instrument, • Eenvoudig vindbare data, bestuurders. Het alleen ‘over de schutting en de wijze waarop het waterschap met • Uitgangspunten voor projecten gooien’ van een rapport is niet voldoende, het vraagt een implementatiestrategie. hen wil werken aan een klimaatrobuust (gidsprincipes), stroomgebied. We adviseren om een studiedag • Inspiratie in projecten d.m.v. bouwstenen. We adviseren het waterschap om daar zo snel te organiseren en hiervoor alle partners uit mogelijk over na te denken. Onze aanbeveling te nodigen. In presentaties kunnen de eerste Gebiedsadviseurs en bestuurders: het product is een workshopronde te maken langs de projecten voor een klimaatrobuust Aa-dal stelt hem/haar in staat om: teams. Met een herkenbare casestudie als worden toegelicht, met nadruk op de lessen • Externen eenvoudig te kunnen informeren, testcase kan een (oefen)advies geformuleerd voor de toekomst. Successen worden samen • Eenvoudig een onderbouwing/argumentatie worden met behulp van het verhaal van de Aa. met partners uitgedragen. Onderdeel van het van zijn/haar advies aan externen te kunnen programma is uiteraard een uitleg van het maken, • De kennis over hydrologie/ecologie uit te dragen vanuit de bundeling van multidisciplinaire kennis van waterschapsexperts in het product, • Externen te enthousiasmeren zodat zij bijdragen aan een klimaatrobuust Aa-dal. Het product legt de nadruk op wat er kan. De gebiedsadviseur kan zo wegblijven bij het moeten aangeven van ‘dit mag niet’.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 13 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Handleiding presentatie-pdf

verhaal van de Aa. Het programma is uit te 2.6 Maatwerk 2.7 Anticiperen op breiden met terreinbezoeken of interactieve Het verhaal van de Aa is een hulpmiddel voor veranderingen workshops. Wanneer dit onder de vlag van de het waterschap om samen met anderen te Het systeem van stroomgebied is altijd in Landschapstriënnale wordt georganiseerd, is bouwen aan een klimaatrobuust stroomgebied beweging geweest en dat zal ook altijd zo zijn. belangstelling verzekerd. voor de Aa. Een hulpmiddel om gesprekken Het is geen star, maar een levend systeem. te voeren en de visie van het waterschap te Nu is de aanleiding klimaatverandering, maar 2.5 Houd het product up to date illustreren en uit te dragen. Het verhaal van Aa in het verleden waren het landbouwkundige Het is mogelijk om het verhaal van de Aa als geeft een richting aan, maar is geen antwoord en technologische ontwikkelingen die dataset te beheren. Het kan zo ook in meerdere op de vraag voor specifieke case of kavel. Op invloed hadden op de inrichting van het vormen opgeslagen worden. Naast een pdf met dat niveau is er altijd sprake van overleg met beekdallandschap. links, kan in de toekomst ook gewerkt worden een gebiedsadviseur van het waterschap. Ook in de toekomst zal het landschap van aan een laag in Geoweb of aan kaarten die de Aa en haar watersysteem moeten blijven mensen kunnen printen voor een gesprek of anticiperen op veranderingen die op haar pad posters voor een presentatie. Hiervoor is een komen. Dat vraagt een blijvende open blik beheerder nodig die wijzigingen doorvoert met oog voor kwaliteiten uit het verleden en (die in alle media dan zichtbaar zijn) en een mogelijkheden van de toekomst. eigenaar die de wijzigingen doorgeeft en zo het verhaal up to date houdt. Zo kan een duurzaam systeem ontstaan dat regelmatig een update krijgt.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 14 verkenning klimaatrobuust Aa-dal 3. SYSTEEM VAN HET STROOMDAL VAN DE AA

In dit hoofdstuk lichten we het bestaande Het dal van de Aa is relatief breed en ondiep Het grondwatersysteem op de Peel-Maashorst watersysteem van de Aa en haar historie toe. ingesneden in de relatief vlak gelegen Centrale is anders dan in de Centrale Slenk. Vanwege Het verhaal van het bestaande watersysteem is Slenk. In dit gebied lopen dekzandruggen (fijne ondiep voorkomende, slecht doorlatende tot stand gekomen op basis van interviews met zanden van de Twente Formatie) grofweg in lagen (formatie van Breda) is het freatische diverse medewerkers van het waterschap en noordwestelijke richting. Brabantse beken zandpakket dun (formatie van Oosterhout). een presentatie in het eerste atelier. zoals de Dommel, Dieze, Reusel en de Aa In de Centrale Slenk komt juist een diep volgende deze richting. De beken komen bij doorlopend zandpakket (formatie van Sterksel 3.1 Ontstaan elkaar bij ’s-Hertogenbosch waarbij de delta en Boxtel) voor met relatief weinig storende De Aa is een laaglandbeek die ontspringt in de dekzandgordel doorsnijdt en in de Maas lagen. Op de breukzone zijn de bodemlagen Limburg. De totale lengte is 70 kilometer. De Aa uitkomt. De vorm van het Aa-dal is in de versmeerd. Hier wordt het grondwater overbrugt een hoogteverschil van 25 meter, dat laatste ijstijd (Weichselien) ontstaan. Het brede tegengehouden door slecht doorlatend leem en is slechts 0,4 meter per kilometer. In de Boven ondiepe dal suggereert dat de wateraanvoer kleischotten. Dit heeft geleid tot stagnatie van Aa is het verhang wat meer: 0,5 meter per vroeger groter moet zijn geweest (Berendsen, grondwater en ijzeroervorming. Deze gebieden kilometer. Tientallen zijlopen wateren op de Aa 2008). In de loop der eeuwen is de bedding worden de wijstgronden genoemd. Dit zijn af zoals de Astense Aa, de Dungense Loop, de van de Aa steeds verplaatst, waarbij het water gronden met een speciale vorm van kwel Leigraaf enzovoorts. meer ruimte had om te overstromen. (Royal onder invloed van de breuklijn. Hoger gelegen Het totale stroomgebied van de Aa beslaat Haskoning - watersysteemanalyse - 2016) moerassige gronden op de Peel-Maashorst en een oppervlakte van 875 km2. 25% van het lager gelegen droge gronden in de slenk zijn stroomgebied ligt op de op de Peel- en hiervan het gevolg. Maashorst (ook wel Peelblok genoemd) en 75% in de Centrale slenk (ook wel Roerdalslenk genoemd). De Peelrandbreuk is de tussenliggende geologische breuklijn in noordwestelijke richting met verschillende aftakkingen en zijtakken. De Peel-Maashorst heeft een opwaartse beweging en de Centrale Slenk een dalende beweging. Hierdoor is een abrupt hoogteverschil ontstaan tussen de Peel- Maashorst en slenk van ongeveer 5 meter.

Roerdalslenk en de Peelblok (Peel- en Maashorst). Bron: wikipedia. Principe van Wijstgronden

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 15 verkenning klimaatrobuust Aa-dal ‘s-Hertogenbosch

Veghel

Helmond

Geomorfologische kaart van het stroomgebied.- p.m. stroomgebied wordt nog aangegeven op de kaart

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 16 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Systeem van het stroomdal van de Aa

De regionale grondwaterstroming loopt vanuit de Peel-Maashorst over de Peelrandbreuk, via de flanken naar het dal van de Aa. De Peel- Maashorst en de flanken op de Centrale Slenk vormen samen de intrekgebieden binnen het stroomgebied. In het dal komt de kwel aan het oppervlak en wordt vervolgens afgevoerd door de Aa.

Vroeger stagneerde op de Peel-Maashorst het water door de Peelrandbreuk en hier begon zich veenmos te ontwikkelen. Dat ontwikkelde zich tot moerassen en uiteindelijk hoogveen (Deurnsche Peel, Griendtsveen). Ook in de Centrale Slenk stagneerde de afvoer van water op de randen. Ook hier ontstond veengroei (Groote Peel).

Hoogtekaart Maashorst

Peelrandbreuk Leijgraaf Zuidwillemsvaart Aa

Geohydrologische doorsnede (vrij naar WSA Royal Haskoning 2016)

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 17 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Systeem van het stroomdal van de Aa

3.2 Cultuurhistorie van Aa- gebied Ontginnen van het beekdallandschap De oorspronkelijke begroeiing van het dekzandgebied bestaat uit eiken-berkenbossen op de armere dekzanden en beuken- eikenbossen op de rijkere zandgronden. Op de dalbodems kwamen vochtige elzenbossen voor. Bewoning langs de Aa vond het eerst plaats op 1. de hogere dekzandafzettingen en donken, zoals Heeswijk-Dinther. De oorspronkelijke bossen in het beekdal zijn al in de Middeleeuwen omgezet in landbouwgronden. Op de hogere gronden op de flank werden al vroeg akkerbouwgewassen verbouwd. Door jarenlange bemesting is 2. op deze gronden een bruine voedselrijke 5. bovenlaag ontstaan (zwarte enkeerdgronden). Op deze essen wordt nu nog overwegend akkerbouw bedreven, waaronder veel maïs. 5. 4. De lagere gronden langs de beekdalen waren hooilanden. In het voorjaar waren deze gronden te nat voor ander gebruik door overstroming van de Aa. De leemrijke beekdalen zijn in de 20e eeuw verder ontwaterd ten behoeve van het 3. agrarisch gebruik. Het kleinschalige landschap van het Aa-dal met kruidenrijke graslanden, houtwallen, poelen en kleinschalige percelering heeft plaats gemaakt voor een meer eentonig landschap met vooral productiegras.

Historische kaart 1900 - 1. Woeste grond 2. Twee meanderende beken 3. Gegraven zijloop 4. Onontgonnen beekdal 5. Enkeerdgronden rond de dorpen - Bron: topotijdreis.nl

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 18 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Systeem van het stroomdal van de Aa

Op de Peel-Maashorst en bovenstroomse deel van de Aa komen tot de 19e eeuw nog op grote schaal ‘woeste gronden’ voor. Deze hoogvenen zijn vanaf 1850 op steeds grotere schaal ontgonnen tot begin 20e eeuw. De ontginningsdorpen en kanalenstructuur zijn ná 1850 ontstaan.

Historie van het watersysteem Eeuwen geleden waren er al problemen met wateroverlast, dijkdoorbraken en overstromingen in het stroomgebied van de Aa. Deze problemen verergerden vanaf de 13e eeuw toen de eerste watermolens verschenen. De molens leverden energie, maar zorgden ook voor opstuwing van het water. In de 16e eeuw waren nog molens aanwezig nabij Guldenhuis van Rixtel, Erp, Keldonk, Veghel en Middelrode en de Stipdonkse Watermolen ten zuiden van Helmond. De Aa werd in de 17e eeuw bevaarbaar met platte schuiten voor onder andere de aanvoer van turf naar ’s-Hertogenbosch. De bevaarbaarheid bleef echter beperkt vanwege problemen met onderhoud aan de sluizen en de belegering van de dan Spaanse stad ’s-Hertogenbosch in 1629 door prins Frederik Henkdrik. De Hollandse prins Hendrik laat bij de belegering de twee linies rond de stad aanleggen: de Circumvallatielinie en de Contravallatielinie. Onder leiding van prins Frederik Hendrik is de loop van de rivieren de Dommel, de Aa en de Normalisering (kanalisatie) van de Aa op de kaart en in het veld (bron: www.toenennu.nl)

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 19 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Systeem van het stroomdal van de Aa

Dieze verlegd. Ze lopen niet meer door de stad, De complexiteit van het watersysteem, dat Màximakanaal 2015 bij ‘s-Hertogenbosch. Ook maar naar de grachten van de linie. Den Bosch gericht is op zo snel mogelijk afvoeren naar is een reeks van waterbergingen aangelegd. maakt tot begin 20ste eeuw deel uit van die de Maas, is de laatste decennia toegenomen. Recent is het ‘Dynamisch beekdal’ rond Zuiderwaterlinie. Vanaf circa 1980 is het watersysteem Berlicum en Middelrode aangelegd waar de doorgaans zo goed onder controle dat ook Aa weer meer ruimte krijgt voor natuurlijk In de periode 1822-1826 is de Zuid- akkerbouw en andere kapitaalsintensieve processen. Bij Heeswijk-Dinther is een deel van Willemsvaart (met de hand) gegraven. teelten zich vestigden in het voedselrijke de EVZ gerealiseerd. Het masterplan voor de De Aa was toen niet meer nodig voor het beekdal en de weidegronden zich verplaatsten Aa in Veghel is in uitvoering. Inrichtingsplannen transport over water. Het nieuwe kanaal gaf naar hogere armere gronden. voor het Aa-dal ten zuiden van Beek en wel wateroverlast van uittredend kwelwater Het kanaal is diverse malen verlegd, o.a. Donk zijn in voorbereiding. De waterbuffer langs de hooilanden. Om de wateroverlast de bypass om Helmond 1993 en het ‘de Blauwe Poort’ bij Boerdonk is een te verminderen werden in de 19e eeuw bijna voorbeeldproject voor ander beken. alle watermolens verwijderd uit het Aa-dal. Wateroverlast werd weer versterkt met de uitbreidingen van de ontginningen vanaf het einde van de 19e eeuw. Toen zijn meer waterlopen gegraven, wat de ontwatering versnelde. Op de heide werden (naald)bossen aangeplant, veengebieden verder ontgonnen en ingericht als landbouwgebied. In 1938 startte het Waterschap de Aa, na oprichting in 1922, met het rechttrekken, verbreden en verplaatsen van stuwen in de Aa om de wateroverlast op te heffen. Bij de kanalisatie van de jaren ’30 zijn meanders afgesneden en kaden aangelegd om buiten de oevers treden van de Aa te voorkomen. Daarmee werd de Aa een afwateringkanaal met een doorvoerfunctie voor het water van het bovenstroomse gebied (Bron: Royal Haskoning - watersysteemanalyse - 2016).

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 20 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Systeem van het stroomdal van de Aa +/- 10.000 jaar : Pleistoceen - ontstaan beekdal - veengroei 13e eeuw: watermolens & kastelen 16e eeuw: zuidelijke waterlinie 17e eeuw: bevaarbare Aa 1825: Zuid-Willemsvaart Ontginning beekdal Ontbossing heide 1955: kanalisatie Aa Ruilverkaveling Stedelijk ontwikkelingen Huidige tijd Toename complexiteit watersysteem Bypass Zuid-Willemsvaart Helmond Máximakanaal ‘s-Hertogenbosch Natuurontwikkeling Tijdlijn van de Aa • • • • • • • • • • • • • • •

Uitsnede historische kaarten uit 1815, 1850, 1920 en 2019. Bron: topotijdreis.nl

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 21 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Systeem van het stroomdal van de Aa

3.3 Toelichting watersysteem Watersysteem is in de huidige situatie ingericht Algemeen kan gesteld worden dat er sprake op: is van een complexe waterhuishouding in het • landbouw en industrie (scheepvaart) stroomgebied met versnipperd beheer: • afvoeren van water ter voorkoming van • Meerdere aan- en afvoerroutes wateroverlast • Meerdere beheerders binnen het • snelle afvoer van piek naar de Maas voordat stroomgebied ook de Dommel en de Maas dezelfde piek • Sterk gereguleerde waterpeilen in een moeten verwerken. gestuwd systeem • Relatief vlak gebied • ‘Dalkanaal’ (Zuid-Willemsvaart) en ‘plateaukanaal’ (Wilhelminakanaal) • Grootschalige ingrepen in het natuurlijk watersysteem

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 22 verkenning klimaatrobuust Aa-dal M a a s

e z l a e a i

n a

D a A

k e

3.3.1 Werking van het s ´s Hertogenbosch Normale situatie´s Hertogenbosch a

n

m e l i

S a t x m 0,25 Q / 180 dagen/jaar a á watersysteem normale situatie: dsa s o

a M

R G G • Boven Aa (Aa-dal Zuid) stroomt samen met r r o o o ote t e W W et Kleine Aa parallel aan Zuid-Willemsvaart e er t e r i n 7,5 i n g g • Astensche Aa komt uit in de Aa ten zuiden p o

o l 0,05

van Helmond e B s e n n L Le e e e • Syfon onder de Zuid–Willemsvaart en i i j g d g j e r n n g a

u r a Schijndel a Schijndel f stroomt parallel aan kanaal (Nieuwe Aa) A D a a f RWZI

• Instroom in de Zuid-Willemsvaart p B Uden Uden

o e

o e

l k

benedenstrooms van de sluis Helmond n Veghel g Veghel e r z a • Beneden Aa: inlaat uit Zuid–Willemsvaart bij e a f i 5,8 B Gemaal 3 verdeelwerk de Schabbert (3,3 m /s) Veluwe 1,2 • Gulden Aa en Bakelse Aa stromen bij de Boekel Boekel Schabbert in de Beneden Aa 0,35 Boerdonkse W Aa Boerdonkse ilh p elm W • De Aa heeft een afvoerende functie en op in o ilhe Aa a K o lm a l ina na r K al a o Gemert na de route stroomafwaarts takken diverse o al Gemert G 3,3 Pe els watergangen aan. Vanaf het verdeelwerk de e Lo a verdeelwerk A o S de Schabbert ne p RWZI n ll Schabbert zijn de belangrijkste waterlopen: e e ld L u o G o de Snelle Loop, Peelse Loop, Goorloop, p Helmond Helmond Beekgraaf, Biezenloop, Leijgraaf, Groote a A Ba Ei kanaa e kels ndhovens l w e A u a Wetering en de Dungsense Loop. ie 2,5 N • De Aa stroomt in de zandvang van Berlicum As Deurne Deurne te n en gaat vervolgens met een sifon onder het 3 s B e Debiet in m /s a 10 A o A v e a n e Màximakanaal door naar ’s ‘s Hertogenbosch i n e e l

A K n Aa a Asten Asten r in de Stads Aa en vloeit vervolgens samen Someren Someren u RWZI e

D Kanaal 0,6 n met de Dommel in de Dieze. Bij Crèvecoeur a v t 0,5 r l Overige water- t a a r a a stroomt de Dieze in de Maas. Bovenstrooms v a n loop s a a v m K e s l Stromingsrich�ng l van de zandvang stroomt een aftakking van i m W e l d Aanvoer l i de Aa, de Rosmalense Aa, parallel aan het i u Z W 3 Afvoer d Máximakanaal naar de Maas (0,6 m /s). i u Z 5,4

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 23 verkenning klimaatrobuust Aa-dal M a a Systeem van het stroomdal svan de Aa

e z l a e a i

n a

D a A

• Delen binnen het stroomgebied waterenk e s ´s Hertogenbosch ´s Hertogenbosch Droge situatie a

n

m e l i

S a rechtstreeks af op de Zuid-Willemsvaartt x m a á 0,10 Q / 30 dagen/jaar dsa s o

a M

R zoals de Schijndelse Loop, of doorkruisenG G r r o o o ote t e W het kanaal zoals de Bakelse Aa. W et e er t e r i n 7,5 i n g g

p o

o l 0,05

3.3.2. Droge situatie: e B s e n n L Le In een droge situatie wordt water e aangevoerde e i i j g d g j e r n n g a

u r a voor peilbeheer, doorspoeling en deSchijndel a Schijndel f A D a watervoerendheid van beken en sloten. a f RWZI p B Uden Uden

o e

o e

l

• Aanvoer van water uit de Maas via de Zuid- k n Veghel g Veghel e 3 r Willemsvaart uit België (maximaal 5,4 m z /s) a e a f i 5,8 B Gemaal wordt verdeeld over de het Kanaal van Veluwe Deurne en de Zuid-Willemsvaart 1,2 Boekel Boekel • Via verdeelwerk de Schabbert wordt water 0,35 Boerdonkse W Aa Boerdonkse ilh p vanuit de Zuid-Willemsvaart toegevoegdelm aan W in o ilhe Aa a K o lm a l ina na r K de Aa. Vervolgens wordt het water afgelatenal a o Gemert na o al Gemert 3 G 3,3 Pe op de Boerdonkse Aa (0,15 m /s) en op de els e Lo a verdeelwerk A o S de Schabbert ne p RWZI Leijgraaf. Dit vindt plaats bij Boekel met n ll e e ld L u o 3 o G opvoergemaal Veluwe (capaciteit 1,5 m /s). p Helmond Helmond

Dit wordt doorgevoerd tot aan de Groote a A Ba Ei kanaa e kels ndhovens l w e A Wetering. Uiteindelijk stroomt nauwelijks u a ie 2,5 nog water van de Leijgraaf in de Beneden AaN

3 As Deurne Deurne te (0,5 m /s). n s 3 B e a Debiet in m /s A o A 10 v • Waterinlaat uit de Zuid-Willemsvaart ine de a n e i n e e l

3 A K n Biezenloop (0,35 m /s) a Asten Aa Asten r Someren Someren u RWZI e

D

0,6 Kanaal n a

v t 0,5 r l t Overige water- a a r a a

a v n s a loop a v m K e s l Stromingsrich�ng l i m W e l d l Aanvoer i i u Z W Afvoer d i u Z 5,4

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 24 verkenning klimaatrobuust Aa-dal M aas Systeem van het stroomdal van de Aa

e z e i

D l ´s Hertogenbosch ´s Hertogenbosch 3.3.3. Natte situatie (T=1): a Natte situatie a

n

a

Bij een natte situatie die 1 x per jaar optreedt, S k 1 Q / T = 1 situatie t ad à sa i 3 a x voert de Boven Aa circa 11 m /s af op de a G M r o Aaveld & ote W De Hasselt Zuid-Willemsvaart. Volgens afspraken met e te 30 rin 80 Rijkswaterstaat wordt al het water dat geloosd g

wordt op het kanaal bij de Schabbert weer Molenhoek B e ingelaten in de Beneden Aa. Dit kan in de n e Le d i j 3 e g praktijk tot circa 15 m /s oplopen. Met het n r a Schijndel A a Schijndel water van de zijlopen erbij stroomt uiteindelijk a f 30 m3/s naar ’s Hertogenbosch. Uden Uden

Veghel Veghel 14 28 Ham Havelt

Boekel Boekel

Boerendonkse W p Aa 28 ilhe o lm lo Geen ina r Ka o afvoer na o Gemert Gemert al G Pe 13 els 21 e L S o ne o lle p L oo p

Helmond Helmond Bakelse Beemden / Groene Peelvallei Bak else 11 Aa 32

A s Diesdonk Deurne te Deurne n s 3 e

a A Debiet in m /s A 10 A a e a n i

e

l Aa K Asten Asten Someren Someren Kanaal 4,2 12

t r Overige water- a a v loop s m Starkriet e l Stromingsrich�ng l i

W

d Aanvoer i u Z Afvoer

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 25 verkenning klimaatrobuust Aa-dal M aas

e z e i

D 3.3.4. Extreem natte situatiel ´s Hertogenbosch ´s Hertogenbosch Extreem hoogwater a a

n

a 2 Q / T = 100 situatie (T=100): S k t ad à sa i a x Een extreem natte situatie met zeera hogeG M r o Aaveld & ote W De Hasselt e afvoer, waarbij de bergingsgebieden inunderen,te 30 rin 80 is een zogenaamde T=100 situatie. Bij deze g 3 situaties kan via de Zuid-Willemsvaart 18 m /s Molenhoek B e afgevoerd worden naar de Maas (en zelfsn 28 e Le d i j 3 e g n r m /s met het stilleggen van scheepvaart). In a Schijndel A a Schijndel de praktijk kan via het Wilhelminakanaal ooka f geloosd worden (maximaal 33 m3/s), maar Uden Uden

dit is voor de Dommel gereserveerd. Vanaf Veghel Veghel een T=100 situatie worden de gestuurde 14 28 Ham Havelt waterbergingen ingezet. Deze inzet door het

waterschap is afhankelijk van de zomer- of Boekel Boekel wintersituatie. Inundatie in het beekdal en lage Boerendonkse delen van de flank vindt bij T=100W ook al plaats.p Aa 28 ilhe o lm lo Geen 3 ina r Ka o afvoer In de Beneden Aa wordt 80 m /s afgevoerdna viao Gemert Gemert al G Pe de sifon onder het Máximakanaal mits er geen 13 els 21 e L S o ne o lle p hoogwater op de Maas is. L oo In deze situatie voert eerst de afvoerpiek van p Helmond de Aa af, vervolgens die van de Dommel enHelmond tot Bakelse Beemden / Groene Peelvallei Bak slot de Maas zelf vanuit haar eigen brongebied. else 11 Aa 32

A s Diesdonk Deurne te Deurne n Maas s 3 e Debiet in m /s

a A A 10 A a Afvoer e a n Dommel i e

l

K Aa Asten Asten Aa Someren Someren 4,2 Kanaal 12

t r Overige water- a a v loop s m Starkriet e l Stromingsrich�ng l i

W

d Aanvoer i u Z Afvoer

Tijd

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 26 verkenning klimaatrobuust Aa-dal 3.4 Landschappelijk kwaliteit

Bij het streven naar een klimaatrobuust stroomgebied van de Aa vormen de landschappelijke kwaliteiten van het beekdallandschap een belangrijke context. We gebruiken hierbij de indeling zoals de provincie Brabant die hanteert in de gebiedspaspoorten voor de provincie.

‘Gebiedskenmerken zijn de spil van ruimtelijke kwaliteit. De eerste voorwaarde is het verbinden van de opgave en de plek: ruimtelijke kwaliteit is het respectvol omgaan met de aanwezige kwaliteiten van een gebied. Dat betekent niet het bevriezen van het bestaande. Het gaat om aandacht voor de kwaliteit van een nieuwe ingreep én aandacht voor de ontwikkeling van de locatie (provincie Brabant 2011)’.

Het stroomgebied van de Aa maakt hoofdzakelijk onderdeel uit van het landschap van de Junijerij en de Peelrand.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 27 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Landschappelijke kwaliteit van de Junijerij: De Junierij wordt gekarakteriseerd door veel ‘De basis wordt gevormd door dekzandvlaktes kleine dorpen, met ieder hun eigen karakter en en dekzandruggen met laagtes waar op relatie met het landschap. Ook zijn een aantal leemlagen veenmoerassen zijn ontstaan. plattelandsdorpen uitgegroeid tot middelgrote Daarop ontwikkelde zich een kleinschalig steden of industriekernen, zoals Veghel. mozaïek van oude en nieuwe ontginningen aan De Junijerij heeft een belangrijke waarde voor de benedenloop van beken als de Aa en de de recreatie en natuur’. Dommel. De oude ontginningen bestaan uit dorpen met oude akkercomplexen en broekgebieden in de laagten met waterlopen en de beken Op de hogere gronden langs beken zoals de Dommel en de Aa met hun zijlopen is bebouwing ontstaan in de vorm van linten, dorpen en gehuchten. In de jonge heideontginningen is een rationele verkaveling en ontwatering gerealiseerd. Belangrijke identiteitsdragers van het agrarische cultuurlandschap van de Junierij zijn de akkercomplexen met aanliggende buurtschappen en groenstructuren, de langgevelboerderijen, de landgoederen, de plantages met populieren en kloostercomplexen. De landbouw is meegegroeid met de ontwikkeling van een primaire productie naar een menging van activiteiten op het gebied van recreatie, zorg, landschapsbeheer, streekproducten en educatie.

Landschap van de Junijerij uit gebiedspaspoorten provincie Noord Brabant

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 28 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Landschappelijk kwaliteit van de Peelrand: Het westelijke gedeelte van de Peelrand ‘Het deelgebied de Peelrand maakt onderdeel bestaat uit het open beeklandschap van de uit van het dekzandplateau en vormt de Aa. Vergraven beken en gegraven waterlopen flanken van de Peelhorst. Door het westelijk doorsnijden de Peelrand. In het oostelijke deel gedeelte van de Peelrand loopt van noordwest van de Peelrand liggen tussen de dorpen kleine naar zuidoost de Peelrandbreuk. Langs deze jonge boscomplexen. breuklijn komt kwel aan de oppervlakte (wijst). Het grootste gedeelte van de Peelrand is Het bijzondere van wijst is dat de hoger gelegen primair en grootschalig agrarisch gebied, kant van de breuk (de horst) nat is en het lager met de landbouw (intensieve veehouderij en gelegen deel (de slenk) droog. Deze natte delen glastuinbouw) als ruimtelijk dominante functie’. vormen het brongebied van de bovenlopen van de Aa. Daarnaast liggen er diverse Bovenstaande teksten zijn een samenvatting stroomgeulen als gevolg van het water dat van de gebiedspaspoorten van provincie afstroomde van de Peelhorst naar de centrale Brabant 2011. slenk. De Peelrand is een overwegend oud en gevarieerd zandlandschap met een kralensnoer van agrarische nederzettingen, akkercomplexen, weilanden en bossen. Tussen de dorpen liggen vaak oude bebouwingslinten, van waaruit het gebied is ontgonnen. Het oude zandlandschap rond Stiphout met bolle akkers, beemden, hakhoutbosjes en –wallen is cultuurhistorisch karakteristiek. Ook de verspreid in het gebied liggende oude kloostercomplexen en buurtschappen zijn cultuurhistorische dragers van de Peelrand. Alleen in het zuiden en noorden van de Peelrand liggen enkele jonge heideontginningen en grotere bos- en stuifzandcomplexen.

Landschap van de Peelrand uit gebiedspaspoorten provincie Noord Brabant

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 29 verkenning klimaatrobuust Aa-dal 4. Knelpunten

De knelpunten in het stroomgebied van de Aa • Waterberging kost ruimte en geld. 4.2 Knelpunt - Watertekort en zijn in zes thema’s in beeld gebracht. De basis • Kassen in het beekdal (en andere verharde droogte: voor de knelpunten werd gelegd in interviews oppervlaktes) vormen een probleem bij • Te weinig water in het systeem. Gevolg is met medewerkers van het waterschap Aa en piekbuien. de grond uitdroogt en beken droogvallen. Maas. Niet alleen de knelpunten in het huidige • Toename van de Maasafvoer door systeem, maar ook de te verwachte knelpunten Dat zorgt voor schade aan waternatuur en autonome ontwikkelingen, leidt in toekomst in de toekomst zijn op een rij gezet. economie door verminderde opbrengst tot wateroverlast benedenstrooms. De landbouw. invloed van de Maas bij hoogwater reikt tot • Te snelle afvoer van water naar de Maas in 4.1 Knelpunt - Wateroverlast: Veghel! • Piekbuien worden steeds heviger, met een op afvoer gericht systeem. • Is de afvoergarantie van Wilhelminakanaal als gevolg meer water dan in het profiel ook in de toekomst gegarandeerd (bij Samenhangende knelpunten: van de Aa en haar zijlopen past. Piekbuien klimaatverandering)? Ook waterschap de treden ook vaker in het groeiseizoen op. Het • Te snelle afvoer van water op de Peel- Dommel gebruikt dit kanaal als afvoer gevolg is overstromingen met economische Maashort en flanken. waardoor nog sneller een knelpunt kan en maatschappelijke schade tot gevolg. • Te weinig infiltratie op de hoge delen. ontstaan. • Brede / diepe beekprofielen tussen kades Samenhangende knelpunten: - met te grote afvoercapaciteit bij droge • Bundels van zijlopen die op de Aa afwateren periodes. vormen bij een piek een probleem ; er wordt • Grondwaterputten: boeren gebruiken dan een grote hoeveelheid water op een plek op de Aa gezet. • Kunstwerken vormen een probleem bij piekafvoeren omdat de capaciteit beperkt is en het water zich daar rondom verzamelt. Een voorbeeld is de sifon in de Kleine Aa onder de Zuid-Willemsvaart door. • Bij realisatie van een dynamisch beekdal moet (vanwege vertraging afvoer) ook waterberging gerealiseerd worden (om conflict met afvoer Dommel- en Maaswater te omzeilen).

Wateroverlast Droogte

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 30 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Knelpunten

grondwater voor beregening en hebben te 4.4 Knelpunt - Ecologie en de • De Aa is volledig gestuwd waardoor weinig motivatie om water vast te houden. KRW opgave: het afvoerpatroon onnatuurlijk is en • Blijft aanvoer vanuit de Maas via de • Profiel van de Aa is nog grotendeels morfologische processen ontbreken. (Belgische) Zuid-Willemsvaart beschikbaar gekanaliseerd. Dat biedt weinig kansen voor Samenhangende knelpunten: bij weersextremen of komt bij droge biodiversiteit vanwegde de steile kades in dit • Afname biodiversiteit. situaties de aanvoer in de toekomst tot profiel en het ontbreken van oeverzones die • Niet optimaal voor vissen in het stilstand? ruimte kunnen geven aan de dynamiek van stroomgebied (intern) en vissen die het • Laagtes op de horst worden voor de beek. stroomgebied al paaiplaats gebruiken de akkerbouw ontwaterd waardoor • Het verhang van de beken is te beperkt grondwaterstand op de gehele Peel- voor beekherstel in de huidige brede (extern). Maashorst relatief laag is. beekloop. De beekloop kent nu te veel • Intensief maaibeheer. • Watervraag van de Leigraaf om landbouw stroomsnelheid bij hoge afvoeren en • Er wordt bij watertekort vaak gekozen voor van water te voorzien stelt het waterschap stilstaand water in de zomer. De R5-R6 leveren van water aan de landbouw ten bate voor een verdeelprobleem tussen Aa en doelstelling uit KRW is zo niet haalbaar van economie, dat gaat ten koste van de Leigraaf. (R5-R6: middenloop op zand & langzaam ecologie. stromend riviertje op zand). Moet een ander 4.3 Knelpunt - Waterkwaliteit: KRW-type toegekend worden die wel bij de • De Aa en haar zijbeken hebben een slechte situatie past? waterkwaliteit. Ze voldoen nog (lang niet) aan de KRW-norm!

Samenhangende knelpunten: • Verwevenheid met kanaalsysteem heeft negatieve invloed op de waterkwaliteit • Mestoverschot van boeren • Riooloverstortingen • Effluent van RWZI’s • Te veel bezonning waardoor water te ver opwarmt op zomerse dagen

Waterkwaliteit Kades van gekanaliseerde Aa

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 31 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Knelpunten

4.5 Knelpunten bij 4.6 Knelpunten bij is groot bij overstroming. Feitelijk staan gebruiksfuncties in stedelijk gebruiksfuncties in landelijk deze kapitaalsintensieve functies op een te gebied: gebied: risicovolle plek te dicht op de beek. • Grote oppervlaktes verhard oppervlak • Jarenlang was de trend in de landbouw Samenhangende knelpunten: voorkomen infiltratie van water in de intensivering en schaalvergroting. Hierbij • Complex peilbeheer ondergrond. Dat levert wateroverlast op bij was er groot vertrouwen op maakbaarheid • Afname biodiversiteit piekbuien en snelle verdroging bij uitblijven van het watersysteem (gericht op afvoeren). • Onzichtbaarheid van Aa van regen. Dit heeft geleid tot een afname van de • Maakbaar watersysteem voor landbouw met • De Aa ligt vaak ingeklemd tussen stedelijke flexibiliteit van het watersysteem. weersextremen (in de toekomst) niet meer functies. Er is te weinig ruimte voor het • Niet overal is het grondgebruikrisico mogelijk. benodigd profiel van de Aa. Dat heeft afgewogen. Oftewel functies zijn niet • Slechte waterkwaliteit inundaties bij piekafvoeren tot gevolg. altijd geschikt voor de kans op droogte of Bovendien is er zo nauwelijks ruimte voor inundatie op de specifieke vestiginglocatie met schade en schadeclaims tot gevolg. De een EVZ (ecologische verbindingszone) kassen in het beekdal (o.a. bij Schabbert, Samenhangende knelpunten: Someren en Asten) vormen daar een goed • Hittestress voorbeeld van. De economische schade • Onderbroken Aa in Helmond. Helmond ligt nu aan het kanaal. • Onzichtbaarheid van Aa in stedelijk gebied: de Aa ligt vaak aan de ‘achterkant’ van de stad.

Stedelijk knelpunt Kas in het beekdal

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 32 verkenning klimaatrobuust Aa-dal BEELD HUIDIGE SITUATIE VAN DE AA fictieve weergave

BEELD HUIDIGE SITUATIE VAN DE AA Maas fictieve weergave

LA AGLA ND B E Maas E K L

A

A

L

A flank

P N

D

B

E

E

K

L

A

A

G

L

A

N

D

B E

E K L A LA A AGLA G ND L B A E N E D horst K B L E

A E

A K

L L

A flank A

P N

D

A

B

E

E

G ROG K

L

A L

A

G A

L

A

N

N beekdal

D D

B

B

E E

E K L A A G LA ROG N D horst B E A

E

K A N V O E R

L

A

A

G ROG

L

A

N beekdal

B I D

B J E D R O G T

ROG E A A N V O E R A A N V O E R

P flank B I J D R B I J O D O R G O G T T E A

horst A E N V O A A N V O E R E R B

beekdal I J D

P B I J D R flank R O G T O O E

G A N T flank E A V A horst O N V O E R B E R I J D B R I J D beekdal ROG O G T E R O A G T A E N V O

A N

flank E R V

P O EEKB B B E S O I

O S J

B R B EK B E D R BOSB EE

K I J

B O D

O O G T E

S R

B O G T E ROG B E E A N V O E K B O A

beekdal A ROG S B N V O

E R

E horst K B E R B I J D P O B

BEEKB R S O I S

O J B S O EK B E D R BOSB EE

K G T E A N

B O

O O G T E S B B E A N V O E

E V

K O B E beekdal O R S ROG B B I J

E R D R

E horst K B I J

B O

O D R Knelpunten S flank G T E A N O G T E A N V O E V Verbeelding van de huidige R B O E BEELD HUIDIGE SITUATIE VAN DE AAI J R

situatie... B

I J fictieve weergave

D R e

t

g

m e

i r

u

O b r

u

i n G T E A N

flank k Maas e

h

t a r g k ROG e i s n r w s o w t e t i n n s e d i a P a r e a s c w a e f n e e f n d e b t a e t t re e b n l a er re en el oe r e k s er V rl o fg er ali m m erge fvo m m afv oogt ade oO E ve ona kw LA AGLA ND B R B E E K L

A

A

I J

L

A flank

P N

D

B

E

E

K

L

A

A

en knelpunten G

L

A

N

D

B

e E t

g

m e E

i K

r L u b A

A

r G

L u A N

D horst

i B

n E

k E

K

e

L

h

A

A G ROG

t a r g L

k ROG A e i

s n o N beekdal

r w s w t D

e t i B n n s e d i E a P a r e a s c w a e f e e f n d e b t a e t t re en be n l a er re en el oe r e k s er rl o fg er ali m m rge fvo m m afv oogt ade ove ona kw ROG A A N V O E R B I J D R O G T E A A N V O E R

P flank B I J D R O O G T E A

horst A N V O E R B

beekdal I J D R O G T E

flank A N V O E R B I J D R ROG O G T E A A N V O E R

P BEEKB B S O I BO S J EK B E D R BOSB EE K

B O

O O G T E S B B E E A N V O E K B beekdal O ROG S B

E R

E horst K B B I J

O D

S R O G T E A N V O E R B I J D R O

flank G T E A N V O E R B

I J

e

t

g

m e

i

r

u b

Knelpunten uit atelier 1 - uitsnede r

u

i

n

k e

h

t a r g k ROG e i s n r w s o w t e t i n n s e d i a P a r e a s c w a e e e fr n b l re fr n n e d b te la o e te it em me ergen afvoe em me el afvo roogte kades rover onafg rkwal HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 33 verkenning klimaatrobuust Aa-dal 5. HET AA-DAL VAN DE TOEKOMST

5.1 Indeling stroomgebied van ₋₋ De beekzone • Dorp/stad: bebouwde kom3 de Aa: ₋₋ De inundatiezone • Flanken: resterende delen van het Voor de zonering van gidsprincipes en ₋₋ Daaromheen een calamiteitenzone met dekzandlandschap, die dus niet Peel- bouwstenen is een indeling gemaakt binnen omvang vergelijkbaar met het huidige Maashorst, beekdal en/of dorp of stad zijn het stroomgebied van de Aa. Hierbij is het beekdal uit de Verordening Water. beekdallandschap verdeeld in vier zones: ₋₋ De laatste zone is de bredere • Horst: deel van de Peel- en Maashorst dat beekdallandschapszone gebaseerd op binnen het stroomgebied van de Aa dat op de natuurlijke en geomorfologische de horst ligt1 begrenzingen van het beekdal. Hier • Beekdal: laaggelegen delen van het is nu geen directe sprake van kans op 3 Bron: Bevolkingskernen CBS 2011, aangevuld met stroomgebied waarin afwatering plaatsvindt wateroverlast. recente stedelijke uitbreidingen. via een beek2. Dit is de natuurlijke begrenzing van het beekdal. Binnen die begrenzing maken we onderscheid in: Het beekdallandschap is het geheel van deze puzzelstuken

1 Bron: breuklijn van het 1e watervoerend pakket geohydrologisch model REGIS II). Voor de Peelrandbreuk is gekozen voor de breuklijn in de dikte van het watervoerend pakket. Ter hoogte van Boekel en Gemert worden ook andere indelingen van de geohydrologische deelgebieden gebruikt (zie o.a. Geohydrologische deelgebiedenkaart Provincie Noord-Brabant). De inliggende beekdalen op de Peel-Maashorst behoren niet tot de zone Peel-Maashorst 2 Bron: bewerking van de begrenzing Leefgebiedsplan Beekdalen Noord-Brabant, 2011. De beekdalgrenzen zijn verder geïnterpreteerd tot in het stedelijk gebied op basis van de groenlanden op historische topografische kaarten. Hierbij is het grootste deel van het stedelijk gebied van ‘s Hertogenbosch als classificatie beekdal aangemerkt (en niet als aparte klasse rivierengebied

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 34 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Het Aa-dal van de toekomst

Uit deze definitie volgt dat de flanken de hele Oss zone betreffen tussen de Peel-Maashorst en het beekdal, en niet alleen de randzone van hoog naar laag gelegen gronden. Lage delen ´s Hertogenbosch van de flank, zoals leemgebieden en voormalige vennen, behoren dus tot de flanken. Er is gedeeltelijke overlap van de zones: het beekdal

loopt door in de woonwijken, de Peelrandbreuk Uden is in de praktijk een overgangszone met op verschillende locaties wijstgronden. Ook de grens tussen flank en beekdal is niet hard. Schijndel Veghel

Boekel De indeling dient als een indicatie gebruikt te worden. De begrenzingen zijn niet tot op

perceelsniveau te interpreteren. Gemert

Helmond

Deurne

Legenda

Natuurlijke begrenzing beekdal (Interpreta�e Leefgebiedsplan Beekdalen, prov. Noord-Brabant, 2011) Asten Begrenzing normering beekdalen (Normeringskaart WAM 2009) Someren Peel- en Maashorst

Flank

Dorp en stad

Beken en hoofdwaterlopen

Vaarwegen

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 35 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Het Aa-dal van de toekomst

5.2 Ideaalbeeld altijd afvragen: hoe groot is hier de kans op met name in het beekdal. Specifiek in het Het ideaalbeeld is een vergezicht op een ideaal wateroverlast of droogte en past dat bij de beekdal is ruimte voor natuurlijke dynamiek. stroomgebied voor de Aa op hoofdlijnen. Dit is (nieuwe) functie. In de transformatie naar een klimaatrobuust een lange termijn streven in de wetenschap dat beekdal worden ruimtes aangewezen voor het ideaalbeeld niet in zijn geheel realiseerbaar Risico afgewogen grondgebruik wordt het inundaties bij calamiteiten (calamiteitenzone) zal zijn om diverse technische en financiële nieuwe beleid van het waterschap. Op waar die de minste overlast en de minste redenen (zie ook 1.3 doel en 1.6 definities). lage delen op de Peel-Maashorst en in het economische schade opleveren. beekdal is een hoger risico op regelmatig Conserveren van water inunderen. Op andere plekken is de kans op Bij transformatie van het beekdal is de strategie Conserveren is het langdurig proberen te droogte groter. Het waterschap faciliteert voor bestaande bebouwing buiten de kernen: voorkomen van waterafvoer om in droge grondgebruikers door inzicht te bieden in de bewust maken van het risico, inundatie-proof periodes water beschikbaar te hebben. kans op droogte en overstroming. Zo kunnen maken, compenseren, inundatiezones er Dit wordt een van dé prioriteiten van het grondgebruikers de gebruiksfunctie, die omheen leggen/bebouwing beschermen, en als waterschap. Het systeem is lang gericht past bij de natte omstandigheden en hogere laatste optie: aankopen en afbreken. geweest op zo snel mogelijk afvoeren. Specifiek grondwaterstanden op de ene plek en droogte op de Peel-Maashorst wordt de sponswerking op andere plek, afwegen ten opzichte van Het waterschap kan in steden en dorpen vergroot. Maar ook op de flank (als het opbrengsten en risico’s: risico afgewogen niet altijd droge voeten garanderen. Waar kan) en in dorpen en steden wordt water grondgebruik. het waterschap in samenwerking met de geconserveerd door infiltratie in de bodem. gemeenten altijd de overlast zal proberen te In het beekdallandschap is beleid gericht op Naast voor economische functies geldt risico- beperken, moeten bewoners op lage delen er vertragen van het water, maar wel altijd met afgewogen grondgebruik ook voor bebouwing, bewust van zijn dat het een keer mis kan gaan. stromende beken. Tegelijkertijd moet worden voorkomen dat de piekafvoer van de Aa, het Dommelsysteem èn de Maas tegelijk optreedt. Het Aa-systeem moet daarom veel flexibiliteit en opvangvermogen hebben.

Risico afgewogen grondgebruik (RAG) Uitgangspunt is om samen bewust met water te leven en risico’s te beperken. Voor (nieuwe) functies in de buitengebied moet de grondgebruiker zich in de toekomst

Ideaalbeeld voor de landbouw in het stroomgebied van de Aa

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 36 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Het Aa-dal van de toekomst

Intelligent aansturingssysteem De Aa als ecologische verbinding In de toekomst moet een slim samenspel Tot slot wordt de biodiversiteit en de van conserveren / bufferen / bergen en klimaatrobuustheid van ecosystemen voldoende afvoercapaciteit de kans op overlast versterkt. Natuurgebieden op Peel- verminderen. Maashorst, de flank en in het beekdal Er wordt ingezet op zo veel mogelijk worden onderling met elkaar verbonden conservering. Extremere neerslag wordt (connectiviteit). In het beekdallandschap van voorspeld, gemonitoord en de afvoer wordt de Aa heeft ecohydrologisch systeemherstel gestuurd afhankelijk van de stand van het plaatsgevonden. De Aa en haar zijbeken totale systeem. Vasthouden zolang het kan, vormen een netwerk van ecologische 5.3 Horst: sponswerking afvoer als het moet. Plaatselijk kan hierbij verbindingzones dat in 2027 gereed is. Op de Peel- en Maashorst is alles gericht op meer ruimte voor afvoer nodig zijn maar de Investeringen in de ecologische inrichting het vergroten van de sponswerking. Door de Peel-Maashorst als spons (ondergronds Hoe bedoelen we dit? verwachting is dat het systeem voldoende van omliggende agrarische landschappen en capaciteit heeft voor de toekomst. natuurgebieden vragen nadrukkelijk nog veel waterreservoir) te vullen kan in tijden van Meer ruimte na het Hierbij worden ook technische en innovatieve aandacht. Uitruilen van droge natuur en natte droogte water via kwel op de flanken en het toekomstbeeld? . systemen als noodventielen op de Zuid- landbouwpercelen is daarbij een optie. beekdal tot afstroming komen. zie tekstvoorstel Willemsvaart en piekwaterbergingen Hiermee is het stroomgebied van de Aa op een Hierbij is een continue aanvoer van water VERWERKT. ingezet (in de vorm bijvoorbeeld van blauwe duurzame en klimaatrobuuste manier ingericht op de Peelhorst vanuit de Maas via de Zuid- diensten waarbij wordt samengewerkt voor de toekomst! Willemsvaart belangrijk. Dit voedselrijke water met agrariërs). Deze worden bediend met een intelligent aansturingssysteem dat gekoppeld is aan een slim meetnetwerk en weersvoorspellingssysteem.

Overal schoon water Meer nog dan voorheen is schoon water een belangrijk uitgangspunt voor het waterschap. Dat vraagt ingrepen in riooloverstorten en nazuivering van RWZI’s. Aanvoer van schoon water bovenstrooms is een belangrijk streven. Ook vermindering van uit- en afspoeling van nutriënten van de landbouw dat tot eutrofiëring van het oppervlaktewater leidt is belangrijk. Natuur op de horst Landbouw op de horst

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 37 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Het Aa-dal van de toekomst

wordt eerst gezuiverd met helofytenfilters. 5.4 Flank: conserveren als het Het herstellen van de breuklijn draagt bij kan aan het conserveren van het water en de Voor de flank is het motto: ‘conserveren als sponswerking van de horst. In een zone direct het kan - alleen afvoeren als het moet’. Dat achter de breuklijn wordt zo water ‘opgeslagen’ vraagt een uitgelezen systeem dat op beide voor droge perioden. situaties kan inspelen: water altijd infiltreren en Natuurgebieden waar hoogveen zich opslaan als het kan en water afvoeren naar de ontwikkelt, dragen nadrukkelijk bij aan de hoofdwatergangen als het moet. sponswerking van de Peel-Maashorst en Specifiek op de flank is snelle sturing van het worden waar mogelijk uitgebreid. watersysteem mogelijk door het hellende landschap. Dat maakt dat op de flank de meeste mogelijkheden zijn voor de landbouw in vergelijking met andere plekken in het stroomgebied. Per locatie blijft maatwerk nodig en kan landbouwkundig gebruik beter volgend zijn op de hoogteligging in het systeem en het lokale waterpeil. Laagste delen kunnen net als elders beter voor natte natuur worden bestemd.

Stuurbaar watersysteem op de flank Landbouw op de flank

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 38 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Het Aa-dal van de toekomst

5.5 Beekdal: vertraagd afvoeren 3. De calamiteitenzones met In het hele Aa-dal wordt voor beken en zijbeken noodwaterbergingsgebieden, die maar ingezet op het principe van een 3-fasen profiel: sporadisch niet bruikbaar zijn voor de landbouw, completeren het systeem. Ze 1. Beekzone4 voorzien in bergingscapaciteit in extreme situaties. 2. Inundatiezone 5 3. Calamiteitenzone (reserveringsgebied) In het dynamisch beekdal rond Berlicum is dit principe al uitgevoerd. De afvoer 1. Bij geringe afvoer blijft de beek zoveel wordt vertraagd en het water wordt meer mogelijk stromen dankzij een klein vastgehouden in de beekzone. Bij grote afvoer asymmetrisch ‘bakje’, de smalle beekzone. klimaatveranderingen of dat deze verruimd heeft de Aa de ruimte en inundeert de brede Zijbeken zullen eerder droogvallen waar moet worden. Het gehele beekdal, gebaseerd inundatiezone. Bij exteme afvoeren zal ook een dat bij de hoofdbeek zo veel mogelijk wordt op de geomorfologie en gedefinieerd in deel van de calamiteitenzone overstromen. voorkomen. hoofdstuk 5.1, is breed genoeg en biedt 2. De inundatiezone grenst direct aan de beek. hiervoor de ruimte. Dit drie fasen profiel past binnen de grenzen Deze dient voor ingericht en beheerd te worden van het huidige beekdal zoals omschreven om met regelmaat te onderstromen om de Noodventielen bij Helmond, Veghel en ‘s in de Verordening Water. Voor de lange beek de ruimte te bieden. Hertogenbosch zorgen er in de toekomst termijn moet worden bestudeerd of het Er is (net als vroeger) ruimte voor en erosie- voor dat extreme hoogwaters snel afgevoerd huidige normeringsgebied passend blijft bij en sedimentatieprocessen in de beek- en kunnen worden via de kanalen naar de Maas inundatiezone. Oude meanders kunnen gebruikt worden om de beek ruimte te geven waarbij bestaande kades worden opgeheven of 3. Calamiteitenzone 2. Inunda�ezone 1. Beekzone 2. Inunda�ezone 3. Calamiteitenzone naar achteren worden verplaatst.

4 Dit wordt ook wel zomerbed genoemd. Omdat dit een term is uit de rivierkunde gebruiken we deze niet voor de Aa. 5 Dit wordt ook we winterbed genoemd. Omdat dit een term is uit de rivierkunde gebruiken we deze niet voor de Aa.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 39 verkenning klimaatrobuust Aa-dal (binnen 36 uur) . Een noodventiel tussen de met brede inundatiezone en ruimte voor Boven Aa en de Zuid-Willemsvaart kan ook bij morfologische processen. droogte water inlaten dat via een natuurlijke Een scheiding van waterstromen van de Aa zuivering de Aa bereikt en zorgt dat de en de Zuid-Willemsvaart is nodig om het hoofdloop bij extreme situaties niet droogvalt. water van de bovenlopen in de Beneden Aa te krijgen. Dit is zinvol nadat de waterkwaliteit De beken zijn ook natte ecologische van de bovenlopen is verbeterd door de verbindingszones. Dat vraagt ruimte voor KRW-inspanningen èn ecohydrologisch ecologie en morfologische processen in het systeemherstel door alle bouwstenen heeft beekdal. Uitgangspunt is de reeks: plaatsgevonden. • Brongebied (vooral op de horst): langzaam stromend doorstroommoeras & moerasbeek, zonder afgebakend beekprofiel. • Boven- en middenlopen op de flank: ondiepe, zoveel mogelijk stromende beken met beekgeleide beplanting en alluviaal bos. • Laaglandbeek (beekdal) in de benedenloop

Doorstroomoeras Middenloop met alluviaal bos Laaglandbeek

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 40 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Het Aa-dal van de toekomst

5.6 Landbouw in het zoekt het waterschap naar mogelijkheden om infiltratie die een boer zelf beheert, in plaats stroomgebied van de Aa wijzigingen te stimuleren in samenwerking met van traditionele beregening met grondwater. andere overheden. Landbouw blijft het prioritaire grondgebruik In het stroomgebied van de Aa is landbouw als Beregening is een mooi voorbeeld van hoe in het stroomgebied van de Aa en kan zich zo van ouds het prioritaire grondgebruik. water in tijden van overschot kan worden aan het veranderende klimaat aanpassen. Altijd opgeslagen in de ondergrond en in tijden van zal er sprake zijn van maatwerk en peilbeheer In een klimaatadaptief beekdal krijgt de schaarste kan worden benut. Uitgangspunt op het scherpst van de snede om het landbouw te maken met hogere waterpeilen hierbij is wel dat er niet meer onttrokken wordt grondwaterniveau zo hoog mogelijk te houden. dan tot nu toe gebruikelijk was, om de dan er is geïnfiltreerd en dat de beregening droogteproblematiek in de hoger gelegen geen negatieve effecten op de omgeving flank en horst zoveel mogelijk te beperken. heeft. Hoe precies bepaald wordt of er niet Langdurige periodes van droogte zijn immers meer wordt onttrokken dan wordt aangevuld ook nadelig voor de landbouw. Specifiek moet nog nader worden uitgewerkt (over op de flank kan snel gereageerd worden op welke periode, in welk gebied, etc.). Ook wordt peilfluctuaties. Hier zijn hier op veel plekken ingezet op innovatieve vormen van irrigatie en kapitaalintensievere vormen van landbouw mogelijk omdat de kans op inundaties gering is.

In natte delen van het beekdal, op de lage delen van de Peel-Maashorst en op de flank, moet de landbouw in de toekomst nog meer rekening houden met natte situaties en tijdelijke inundatie. Dit valt onder risico afgewogen grondgebruik zoals eerder is beschreven. Zeer lage delen kunnen het beste als natuurgebied worden ingericht, zodat de omringende grondwaterstand relatief hoog kan blijven. Het waterschap realiseert zich dat kapitaalsintensieve gewassen nu niet altijd op de gronden met de minste risico’s verbouwd worden. Hoewel dit een risico en verantwoordelijkheid is van de ondernemer, Landbouw in een calamiteitenzone

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 41 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Het Aa-dal van de toekomst

5.7 Dorpen en steden: Bij Helmond is het streven om een verbinding beleving van de Aa tussen de Boven en Beneden Aa (de Traverse of de Meanderende Aa) voor de basisafvoer van In dorpen en steden ligt het primaat bij het de Aa (maximaal 3 à 4 m3/s) te realiseren. Dit is voorkomen van wateroverlast. Daarbij moet voor Helmond een kans om de beleving van de aangetekend worden dat het waterschap niet Aa te vergroten en gelijktijdig bij te dragen aan altijd droge voeten kan garanderen. Inwoners de bestrijding van hittestress. Nader onderzoek moeten leren leven met de kans op hogere naar de locatie, kosten en baten voor deze waterstanden en inundaties. verbinding is nodig.

In dorpen en steden aan de beek wordt daarnaast nadrukkelijk ingezet op beleving van de Aa en haar zijbeken. Voor alle dorpen en steden in het stroomdal geldt dat klimaatadaptieve maatregelen nodig zijn in de vorm van groenblauwe dooradering, afkoppelen van water en ontstening van pleinen en tuinen. Afgekoppeld water wordt gebruikt of (zoveel mogelijk) geïnfiltreerd. Als dat is doorgevoerd, kunnen riooloverstorten in samenwerking met de gemeentes (verantwoordelijk voor stedelijk water en riolering) worden opgeheven omdat de druk op het riool is verminderd. Dat levert een grote bijdrage aan de waterkwaliteit van de beken.

De Aa in Veghel Waterplein

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 42 verkenning klimaatrobuust Aa-dal IDEAALBEELD VAN DE AA fictieve weergave IDEAALBEELD VAN DE AA fictieve weergave Maas

Maas L

AAG

LAND

B

R N E

- L

W E L E T I U S J R E K S H L

I J B N T

G R

O

E N D

E

E N

-

K B

R

L E

A U

A K

L

G I

J

L N

A

N H

D flank

B E E

E

K

L R

A

L A

A G S L

A A

G N

L T

AN D

D E B

B R N E

- L

W E L E T

I U S J R E K S H L

I J

B N T

G R

O

E N S D L

E B E

E N

-

L K O B E A R

L E

E

A S U R K

A B K N E

L O L E

G I

- J P

E M

L A

K N W K

A A k m t E B E

N an oe

I B

G H O J S

D flank A

S

B L R

E

E A S E

E T O

K B M L N R

A G

A E

G D B

S

L M E K R

A B

N E O

K T O

D E E E B E

B E B R

O S S N A K L

E B S

O L S L O D E RAG A B

A B E B

S R E E

K

A E N K E E N

B E E K

G O

L E

K E M -

P - E CADO L M

A B B O W B

K m A O EK B E

A k t R

B an oe N E EEKBO S R

I B B S

G S S B E O J S A

D A O E O B B U

L S R K E

A S B beekdal E B EE K B T O

B K K

N B E M EE OS B B

G KB O E

O L

D E E B SB E

E I

K M S E B E K R K S

B E BOSB BO J

L EEK

K O B N

E E O

B A E E

E B R E H A

K O S N A K

E

G S L S O D

RAG B B R

A B B

E E S L O

A E K E

T

E E N K S

E

G A

K E M B

L

- horst - spons CADO L

B E B O L

B

A N E

O B E E

D R N

BEEKBOS B S R K N

S S B EEKL NDBEE E A

D AAGLA KL B

O E O AA

-

B KB E U G

B E B L O

beekdal B E K A W

B K K

E EEKBOS B BO E B L N

O I A

E S

B E O J E I

K E B

S K S S J D

BOSB BO A N V O E R L EEK

N B S T

B A

E CADO B G

E H E A

E R

K E

E

O G E

K

B R K N

L

S

L O B

A

D

S T

A

E

A E

B G

L A

horst - spons N

E L M

L

N A O

A N V O E R

E E

E R N

D - AS

B K N

B D EE

EEK B RAG B KM

LAAGLAND EEKL B B

AA O

R - E

G E R

L O A

W

E

A E SB L

B K E N U

I A E

O J

A K

S D K

A N V O E R

A

S T

B L G

CADO G

B A N V

I

E L

E R

J

N A E

O E N

K K N D

L B H A B D

A O E E

E

G A

N R

L M

E R E

A O

A N V O E R E

R S N

- K AS

B

D E

E T B K A N

RAG L M

B O

R E E A

E RA RAG

E

E S L

A B

L

K E

U L

G E

V

A K L E

K

A

N

A D

B E

E O E K L A N A G L A

N

D L G

B flank

E A N V

E I

L - K J N

A

R N W

L

A

D I

H J B A S

O E E A T N V O

R G E R

E G

S R K L

T O A N L A E

E A N N

RAG R

D L A D

L A N V O

G B horst - spons

E

V

L E E P

A N

N E D

B E E O E K

L A N A G L A N

D K m B flank

E k oet - E L an

- K A B

W R

A L R

A G

I E E J

A U R

L S A N V O

A T K A N G N G L

I

L D R J

O N A B E

N V O

E N H R

D E D

A N V O E B K

beekdal E

E E horst - spons R P L

E N S R A T K m A

L kan oet - E A

A N A B L L

A G R E G

E E N V

L U R L

A O E A -

flank A N

N K W N L

D GLANDB I R D BEEKLAA EE J IJ

KL N S A

B A

V O T E

A H G E G N V O

E R A K beekdal E L R O R

L A S R E A T N A N

E D O E A

CADO A N

D L E M R G L N K A P B E E V E E L m N - B

O E k t E S flank A an oe - B A N K W R R N OE V L E D ANDB R M B AGL E I O E R EEKLA E A J EEK U K B L A E L S ND A B M A A T A S K O A L A O G G B L E

A N V O

G G G R A R LA A K I L EK E J A L ANDBE O L R E N S

A B A B ERAG N V N S B

H

N O N O D O E E

B

CADO E

D E S R

D K

E M O E R

R B E K

N K A

B B E

P E

E B S M

E E E E

- EK S T

m K B BE B O

k t E S O O E S E o N e B B

an A BO S B A N V O E O K L

R R K EK B K E V

S E E O B E L

L

L

B E M BOS BO E O E R E

B E E S

U B S

A EEK RAG E A K EE B L K O N

D K BE M BO B

A B S K

N S K B BEEKB SBEE O O O A

A LA -

A S O

G B L E O

Het Aa-dal van de toekomst E B

A G W

A

G A G E R

K I

L K

K B E J A S

L E O

L I

B L

E K N S E

A E R J

B E B

ND B

B S M S

E B

A

S

O

B E A N V

B RAG A N V

S

K B K B O

E H T

B

E

O N

B O N O S

E E

E G

O

B

S B

S E K D

B

E E S E D E B

E S B

O K

O E R E A B

R E R

B E K E

B K

B E K O

E S M L

E B A

E

E B

E A

S T

G N

EK O K E

K SB BO O O L E E O B A

M O S B A N V O E

B N D

E O

beekdalK K B K L

O E D S

S E E

E L

B R

E L B E

B BOS B E

R E O

B E B

E S E

B A

A B

S N

RAG E A 5.8 Als een verkeerssysteem...K EE

S K O N E K

O B

B O B E

B S K

E B

E E A

E B EKB SBE K O O

A

S E

- S -

L

B O

N

B IDEAALBEELD VAN DE AA

E

G W K

E

A B

K

Een E klimaatrobuuste Aa is als een parallelbaan

B S V O E

A

O B

I

B L R

K E

S

E R

J E B

B

B

G M

S

E

S O

O

K

E fictieve weergave A E

B A N V L

K K B

O

E

T

B

A

E

B

B N U

O

S

E N S

E G

O

D

B

S R S

K D

B

B E langs de autosnelweg; een traag systeem met E O

E E B

E K S B O

E E A B R K

E L A

A

E A

B K M L O K G

S L O

E A N V O

A L ER I

E A B J A A

B G N S

O K B horst - spons

L O EEN veel op-A en afritten en parkeergarages naast de N

M K

E M

N D beekdal E O

O D H E Maas E S

R R

E B E A

R K E B D E

B A S

A N

S B

B E R E O B E

E mogelijkheid van een snelle verbinding naar het E A

E K B

O S R

S E

-

L E

N T

B K E A S A

B K E

E V O E

B L A

A B R A L E

einddoelB (deG Maas) door de kanalen. Wanneer A

O N V O E R

L K E G

E L

E

A L

B U

N S L

E A A

N

D A

R G

B L O

E A

K K N N

E D

K

B

R N E

- L

W E L E

T U I S J R E K

S H L

I J B N T

G L

R

A O N E

D A

D E

E N

A M - afvoer op de Maas problemen geeft, heeft - B

L K B

B R

S G

L E

E

O U

A

A N V O E

L W

O I K

E K

R A L

J L

A A

B

I S A G

B horst - spons J

N A

E L A N

S E

A

I

N K

E G

M

N J

B

H

O D flank

A

L B

H E S

E E het parallelle langzame systeem voldoende E

E

R K

L R

A T

A

A A

N V O E R

K D G

S E L

A

M S

N

G T

D

O B

R E E

B B

E S R L

E E B A

R

B S

B L R E S O

E A E O K

M E O

E S R E M A K capaciteit om het verkeer op te vangen. O N T B E

E A flank O S L E

K P -

E E M

N A W O K K B L A m E

A A B k oet E L an

G I B O J S

B A D A L S E N V O E R RAG S R L E

A A

CADO T

G N B MO G

E E E EenR CaDo (calamiteitendoorsteek) is het E D B

L M E K R

B A E O

N K E A

E E O

N E

A E B B R

O N A K N K N S

S

L S O D

RAG B

D - S

A B B

E E B -

B

V O E R

A E K E

N

E K

B E E

B E G

W

O M

K K E

noodventiel van de Aa en de Zuid-Willemsvaart. - L L CADO

B B O

B A

A

R B E O E R A

A N

S BEEKBOS S R

E

I S S B A D

G O E O E

B B U

J E E B K

B beekdal B EE K B

A B K K E E B L

S EKBOS BO E L

U O

K E SB E E I

K S EK SB

B J

T A OSB BO L K

N V O E R EE B N

A

A

M Hiermee kan in een dreigende noodsituatie op E

K

M H

G E A

O P

K E

G A N

E

B R R L

A

R

S

S L O B

E

E

K O T M m

O S E I M E

A t O k A

oe B a L

n J

E horst - spons

flank L

E N E V E

N N D

de juiste momenten snel water worden aan- of K N O B

EEKLAAGLANDBEEKL B

AA G -

L O W

D A

E RAG

N B A

CADO I A O J

D S A N V O E R

E

R

S T

B

A CADO B G

r N E

R

k E

A i E E O

afgevoerd. i

N s K K

N

L

B

A

D -

S u

i

A

E

V O E R

G

c A

N r

B

L M

B

A O

A N V O E R

ER N

- AS

B

D EE B R K

o RAG M

E

B

b O R E

E RA

E

E S

E B L

E K E U

E

e A K

K U

K A

a

r L

G A N V

I

A L

J N

g A

M K u

P CADO f w N D

A N

H L n g B

RAG d O i E

O s m s E u

R I E R g ka oet t m E n J S o e n K n T

E a A N

n L

p V N a E n a b A l RAG

w r L P o t A

a e e o o i L

f a z G

e b

n V

r l r e a L E

n r l n A

d N

b f o D k B E

E O E K L A N A G L n A

t u N

D

n e e l B n flank

r v e a e i e g E a E g

s e i i r g e r -

we rge oe m m fvo n/u ve en efK b roe

R r W L k

i A

i I s J

A S

A T N V O u

i G G c r L R A O

N N E o R b D D B A N V O E P E horst - spons

E N

e K m L kan oet -

a r A B

A R

g u G

E E

CADO f w U R L

n g A K A N RAG d N i L

s s u I t D J

g m N e B

o n V O

p n n a E H a E

a l E n b K

P o w r t beekdal R E o e e L

o i a f a z S R n e b A T r l n r e a A

k b f n r l d o E n u A t A N r n v e e e a e i e g l a g n L s e i i r g e L we rge oer m m fvo n/u ve en efb roe G E L N V flank A - O E N W

D LANDB R BEEKLAAG EE IJ KL S A A T A G

G N V O R A L O R A N E

N CADO D O E

D E M R

N K A P B E E - E m B k t E S an oe B A N K R R OE V L E M O E R A BEEKL U E ND A B M A A S K O L A O AG B L E

G G R A LA K I L EK E J A A BE L E N

ND B S A B RAG N V S B

H O N O E

B

E E

S D K

O E R

R

B E K

B E

E B S M

E E

EK S T

K SBE BO O O E E

B BO S B A N V O E

O

K EK B K L

S E E

B E L

L

B BOS E BO E

B E

E SB S

RAG E A K EE K O N

K BO B

B B SBEEKB SBEEK O O A

- S

B O

E

G W

E

K

B S

O

I

B L K

S

E R J

E B

B

B

M

S

E

S

O

E A

B A N V K K B O

E

T

B E

B N

O

S

E

E G

O

B S

S K D

B E E E B E S

B

O E A B

EE R

B K

KL O E A

E A B

G N O

K LA O M

N D

beekdal E

O D S

R

E B E

R E B

B A

A N

S E O

B E

E A

E K

S E

-

L N

B K

A B

E V O E

A B R

E

G O

K E

L

A

B U

N S

D R

B O

E K

E K L A

A

A M L

S G O A N V O

L E I R J A A

B SB horst - spons

EEN N K E M O H E E RA K D E SB B B R E E O E S R T E A S K E B LA A B A L N V O E R G L

E

L E

E A N

K N

D

B -

B

E

E O W K

L

A

A A S

I

G

J

B

A

L S

T

A N V O E R

M

G

O

E

R

A

R S B

E E

K M

O E

M

A

flank O

N O

D

E RAG

CADO A

E

R

A

N A

N

- S

V O E R

B B

E R

E E K U A

M P K A N O m L ka oet I E n J N V

r

k

i i s

u i

c

Aa-tafel met verbeelding ideaalbeeld 2e atelier r o

b

e

a

r

g u CADO f w g n RAG d i s s u g t m p n n o e n a n P a o a w b r t l e o o i b af n fr n l re d la z n r e a e b nswerk ergen voere em me afvoe in/uit uivere ogen g leefba groen HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 43 verkenning klimaatrobuust Aa-dal 6. GIDSPRINCIPES EN BOUWSTENEN

In dit hoofdstuk zijn de gidsprincipes en 6.1 Hele stroomgebied bestaande ecosystemen zijn. bouwstenen voor de verschillende gebieden Uitgangspunten: Gidsprincipes (wat en waarom?): in het stroomgebied van de Aa geformuleerd. • Niet overal en altijd garantie droge voeten • Verbeteren van de waterkwaliteit om te De bouwstenen zijn onder andere gebaseerd • Natuurlijke dynamiek in het watersysteem voldoen aan de KRW. op de uitkomsten uit het tweede atelier. Het maar stuurbaar als het moet. • Risico-afgewogen grondgebruik materiaal uit dit hoofdstuk vormt de basis • Bij overlast: vasthouden – bergen – • Materieel past bij de draagkracht van voor de presentatie-pdf. De bouwstenen met afvoeren-accepteren (vasthouden is de grond (natte gronden vragen lichtere nummer 10 en hoger vormen bouwstenen die machines). in meerdere zones toe te passen zijn. het kortstondig afremmen van water om piekafvoeren /inundatie /overlast • Ontmoedigen van grondwater onttrekkingen / ontwikkelen alternatieven Gidsprincipes en bouwstenen vormen een benedenstrooms te verminderen). aangrijpingspunt en inspiratiebron voor • Bij droogte: conserveren – aanvoeren – grondwateronttrekking. Niet meer planvorming binnen het waterschap en overleg mitigeren – accepteren (conserveren is onttrekken dan er is geïnfiltreerd. met externe initiatiefnemers. Voor elke situatie het langdurig proberen te voorkomen van • Hoger aandeel organische stof in bodem is altijd lokaal maatwerk nodig, waarbij een afvoer van water om in droge periodes realiseren (dat vergroot sponswerking). keuze wordt gemaakt uit de aangeboden water beschikbaar te hebben). • Vertel het verhaal van de Aa. bouwstenen om bij te dragen aan een • Waterschap neemt de lead en zoekt • Ruimte voor innovaties (met historie als klimaatneutraal Aa-dal. samenwerking met andere partners! inspiratie - met liefde voor het landschap). • De klimaatverandering is een gegeven. • Verbeteren landschappelijke kwaliteit en Gevolg zal geleidelijke verandering van recreatieve belevingswaarde.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 44 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Horst - gidsprincipes en bouwstenen

6.2 Peel- en Maashorst Bouwsteen H1 Sloten verondiepen, afdammen Bouwsteen H2 Alle stuwen A-watergang in de Gidsprincipes (wat en waarom?): of dempen hoogste stand • Vergroten sponswerking door maximaal Bouwt aan: Vergoten sponswerking, maximaal Bouwt aan: Vergoten sponswerking, maximaal water te conserveren om de reservoir van water conserveren (Vergelijkbaar met F1) water conserveren > Toelichting: Het verondiepen van sloten zorgt > Toelichting: De stuwen op de Peel-Maashorst de bodem te vullen. ervoor dat het gebied minder gedraineerd in beheer bij het waterschap worden • Peelhorst: met aangevoerd water de flank wordt (sloot gaat pas bij een hoger waterniveau maximaal opgezet in de hoogst haalbare waar mogelijk vernatten nadat het water afvoeren). Door het afdammen van sloten stand. Hiermee wordt het waterpeil zo hoog gezuiverd is. ontstaan ‘zaksloten’ die uitsluitend kunnen als mogelijk gehouden in natte periodes • Peel- en Maashorst: zoveel mogelijk water vollopen en vervolgens infiltreren. Het binnen de afgesproken peilvariatie. Door het infiltreren om zo de kwelstroom naar flank dempen van B en C watergangen (sloten) in de verhogen van de ontwateringsbasis wordt en beekdal te voeden. haarvaten van het systeem zorgt ervoor dat het grondwaterniveau hoger. De waterpeilen • Landbouw: op de horst is er ruimte voor het water een grotere afstand door de bodem zakken hierdoor in droge perioden later uit landbouw afgestemd op het algemeen of over land (oppervlakkige afstroming) moet en zo is er meer water beschikbaar aan het gidsprincipe risico afgewogen grondgebruik. afleggen voordat het in de watergang terecht begin van het groeiseizoen. Waar nodig worden Overal maar specifiek in laagtes is ruimte komt. De lagere drainage-intensiteit leidt tot stuwen geautomatiseerd stuurbaar gemaakt voor natuurinclusieve landbouw. een grotere infiltratie naar de ondergrond, een om in extreme situaties snel af te kunnen vertraagde afvoer en dus waterconservering. voeren en in droge situaties maximaal te Bouwstenen (hoe?) >> Dit moet plaatsvinden in afstemming met de kunnen conserveren. eigenaren van de betreffende perceel. Locatie: Peel-Maashorst, stuwen in Locatie: overal maar specifiek de zone achter de A-watergangen breukzone op de Peel-Maashorst. Voorbeeld: Het Loo, Palmvenloop

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 45 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Horst - gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen H3 Wijstgronden / breuklijn Bouwsteen H4 Laagste delen van de Peel- Bouwsteen H5 Veenontwikkeling - hoogveen herstellen Maashorst bestemmen voor natuur Bouwt aan: Vergoten sponswerking, maximaal Bouwt aan: Vergoten sponswerking, maximaal Bouwt aan: Vergoten sponswerking, maximaal water conserveren water conserveren water conserveren, natuurinclusieve landbouw > Toelichting: Op de Peel-Maashorst kunnen > Toelichting: In de watergangen die de breuklijn > Toelichting: Door het herbestemmen van de bestaande natuurgebieden robuuster doorsnijden worden (nieuwe) stuwen geplaatst. landbouwpercelen langs de breukzones in een worden gemaakt en uitgebreid. Zo kunnen Die sluiten vervolgens waterdicht aan op de zone van 0,5- 1 km stroomopwaarts van de daar omstandigheden worden gecreëerd ondoorlatende ijzeroerlaag om zo de breuklijn breukzone die op de laagste delen van de Peel- waarbinnen zich (meer) moeras en veen kan te herstellen. Ook de hoogteverschillen Maashorst (voormalige vennen) liggen kan het ontwikkelen (vergelijkbaar met de bestaande rondom breuklijnen die zijn weggeploegd en waterpeil integraal worden verhoogd zonder hoogveen in de Peel). Deze bouwsteen vormt geëgaliseerd worden hersteld. Zo blijft meer problemen te veroorzaken voor de landbouw. een specifieke invulling in de algemene natte water achter de breuklijn ‘hangen’ waardoor Die blijft op de hogere delen van de horst natuurgebieden die ook benoemd zijn in meer water op de Peel-Maashorst wordt gehandhaafd. De allerlaagste delen zullen zich bouwsteen H4. geconserveerd. Dit vergroot de sponswerking tot natuurlijke vennen ontwikkelen (met leem/ Hoogveen heeft een grote sponswerking. van de Peel-Maashorst. De wijze waarop loss laag als bodem). De tussenliggende zone Veenmosveen is de basis van hoogveen en breuken hersteld kunnen worden, is ook kan gebruikt worden voor (natuurinclusieve draagt in grote mate bij aan de gewenste onderwerp van nader onderzoek. natte) landbouw. Doordat de grondwaterstand sponswerking van veengebieden. Het kan tot 20 Locatie: Peel-Maashorst wordt verhoogd, wordt de sponswerking op de keer zijn eigen gewicht aan water conserveren. horst vergroot. Door deze hoge absorptiecapaciteit worden Locatie: stroomopwaarts langs de piekbuien door zogenaamde veenkoepels Peelrandbreuk en in lokale laagtes met opgenomen en vertraagd afgegeven aan het voormalige vennen. watersysteem. Voorbeeld: Grootte Wetering (deels), Nistelrode

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 46 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Horst - gidsprincipes en bouwstenen

Voor de ontwikkeling van veen zijn waterdichte Bouwsteen H6 Extra infiltreren wateraanvoer kades nodig. Dat voorkomt dat water te snel Bouwt aan: Vergoten sponswerking, maximaal afgevoerd wordt en wegzijgt naar de diepe water conserveren ondergrond. > Toelichting: Percelen op de Peelhorst die De uitbreiding van bestaande veengebieden grenzen het wateraanvoersysteem (kanaal van met nieuwe venen vormt een versterking en/ Deurne en zijlopen) kunnen worden gebruikt of invulling van het Natuurnetwerk Nederland om extra aangevoerd water te infiltreren in (NNN) waar de natura 2000-gebieden al deel de bodem. Zuivering van dat ‘gebiedsvreemd’ van uitmaken. water is daarbij belangrijk. Locatie: de horst Voormalige landbouwpercelen (vloeivelden), Voorbeeld: Mariapeel, Deurnsche Peel, vijvers, poelen, geïsoleerde bosjes (rabatten) Griendtsveen en struweel kunnen worden ingezet als infiltratievelden. Droge natuur kan daarbij worden omgezet in natte natuur met een nieuwe natuurdoelstelling. Locatie: Kanaal van Deurne, Helenavaart, Defensie- Peelkanaal, zijlopen op de Peel- Maashorst (kan ook op de flank) Voorbeeld: strook met bos en landbouwpercelen ten westen van Defensie- Peelkanaal

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 47 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Flank - gidsprincipes en bouwstenen

6.3 Flank Bouwsteen F1 Dempen haarvaten of Bouwsteen F2 Regelbare drainage en Gidsprincipes (wat en waarom?): toepassen dammen (ook H1) subinfiltratie • Optimaal stuurbaar watersysteem: Bouwt aan: conserveren als het kan, afvoeren Bouwt aan: conserveren als het kan, afvoeren • Conserveren als het kan (t.b.v. droogte als het moet als het moet, prioritair landbouwgebied > Toelichting: Door de haarvaten te dempen > Toelichting: Met regelbare drainage wordt het bestrijding) en: waar dit mogelijk is, kan water in de bodem grondwaterniveau nauwkeurig gestuurd. Met • Snelle afvoer als het moet (om worden geconserveerd. Waar dat niet mogelijk subinfiltratie wordt water geïnfiltreerd vanuit wateroverlast te voorkomen) is, kunnen zaksloten worden gerealiseerd die de drainagebuizen naar de bodem. Afvoeren • Minder diep ontwateren een overstort kennen in het hoofdsysteem bij gebeurt alleen als het noodzakelijk is. • Risico-afgewogen landgebruik overvloedige regenval. Zo blijft het systeem Alleen in bijzondere gevallen kan het • Landbouw: prioritair landbouwgebied - stuurbaar. Ook kan met hybride stuwen systeem extra water draineren, bijvoorbeeld vrijwel alle vormen van landbouw mogelijk (kunnen plat als het moet) en/of LOP-stuwen als mitigerende maatregel bij vernatting door snel stuurbaar watersysteem (daarbij het waterpeil worden verhoogd om droogte natuurgebieden. Aandachtspunt hierbij is de geldt dat de hoeveelheid water die wordt te bestrijden en water te conserveren. LOP- verdeling van het beschikbaar water in tijden onttrokken voor beregening in droge stuwen kunnen ook permanent in een van droogte tussen natuur en landbouw. periodes ook moet zijn geïnfiltreerd in natte stand blijven staan. Het water wordt zo Locatie: agrarische percelen met nat- of periodes). geconserveerd en kan bij piekbuien overstorten droogteschade in het hoofdsysteem. Cruciale stuwen moeten Voorbeeld: Bewuste Bodem programma Bouwstenen (hoe?) >> op afstand kunnen worden bediend. Lumbricus bij graszodenbedrijf Leon Locatie: haarvaten op de flank Steenbergen in Vinkel

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 48 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Flank - gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen F3 Waterbuffering op de flank Bouwsteen F4 Grondwaterpeil zo hoog Bouwsteen F5 stuwvakken optimaliseren - Bouwt aan: conserveren als het kan, prioritair mogelijk houden gunstiger waterpeil landbouwgebied Bouwt aan: conserveren als het kan, prioritair Bouwt aan: conserveren als het kan, afvoeren > Toelichting: Om water te conserveren in de landbouwgebied als het moet, prioritair landbouwgebied bodem op momenten dat er genoeg water > Toelichting: In de winter kan het > Toelichting: Door stuwen op een andere is worden lokale waterbuffers aangelegd. grondwaterpeil hoger zijn omdat locaties te plaatsen worden de stuwvakken Dit is een infiltratievoorziening gericht op landbouwpercelen niet toegankelijk hoeven (gebieden met gelijke stuwpeil) veranderd. innovatieve vormen van irrigatie. Belangrijk is te zijn. Na lichte grondwaterpeilverlaging Binnen een stuwvak (ook wel een peilgebied dat de voorziening in goede verbinding met het van de percelen in het vroege voorjaar t.b.v. genoemd) is het bovenstroomse deel meestal watervoerend pakket staat. De ondergrond in grondbewerking voor agrariërs kan het peil te droog en benedenstrooms (bij de stuw) de slenk bestaat namelijk uit grindhoudende weer worden opgezet. Zo wordt maatwerk nat. Door het maaiveld beter te volgen kan pakketten van grof zand. Het geïnfiltreerde geleverd en is het grondwaterniveau hoog binnen een stuwvak de grondwaterstand water kan de grondwaterstand aanvullen zodat als het kan t.b.v. conservering in de bodem. worden verhoogd en kan meer water worden beregening in droge tijden mogelijk is. Infiltratie Dit vraagt samenwerking van boeren in geconserveerd. Extra drempels om water vast kan via een vijver, poel, moeras of bosje (met collectieven (zie ook Blauwe diensten) en te houden kan in hellend gebied een extra rabatten), of via drukdrainage. Onderzocht clustering van teelten met dezelfde zaaitijd. Met bijdrage leveren aan het conserveren van moet worden of de beregeningsputten langs de gebruik van lichtere machines is het bewerken water. Meer drempels en stuwen gelden niet percelen ook omgekeerd gebruikt worden om van het land bij hogere grondwaterstanden voor beken op de flank waar stagnatie van water in de grond te infiltreren. ook mogelijk en kan standaard een hoger stroming vanuit ecologische oogpunt moet Locatie: hele flank, vooral in gebieden met diepe grondwaterpeil worden aangehouden. worden voorkomen. grondwaterstand Locatie: flank en Peel-Maashorst. Dit principe Locatie: alle stuwvakken met kan zich uitstrekken in een reeks van waterschapsstuwen in de A- watergangen peilgebieden van Peel-Maashorst naar beekdal.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 49 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Beekdal - gidsprincipes en bouwstenen

6.4 Beekdal Bouwsteen B1 Werken aan een 3 fasen aangekocht die een natuur of agrarische functie Gidsprincipes (wat en waarom?): profiel: beek-, inundatie- en calamiteitenzone krijgen die past bij de inundatiefrequentie. Realiseren van een dynamisch beekdal bestand Bouwt aan: Altijd stromend water in de beek, Voor de calamiteitenzone kunnen gronden tegen droogte en grote hoeveelheid water: sedimentatie- en erosieprocessen de ruimte gebruikt worden die in gebruik zijn als • Meer ruimte voor de beek in een geven landbouwgebieden die als blauwe dienst incidenteel ingezet worden voor waterbeheer. overstroombaar beekdal die pieken kan > Toelichting: Doel is het vertragen en vasthouden van de afvoer en tegelijkertijd Voor gebruik en aankoop van gronden kan een opvangen zorgen voor (vrijwel) altijd stromend water. grondbank worden opgezet. • Sedimentatie- en erosieprocessen de ruimte Daarom wordt gewerkt aan de realisatie Locatie: Aa en alle zijlopen geven (zo onderhoudt de beek zichzelf) van een brede inundatiezone en een smalle Voorbeeld: Dynamisch beekdal van de Aa bij • Altijd stromend water in de hoofdbeek beekzone. In de (bij voorkeur) asymmetrische Berlicum waar dit principe is uitgevoerd. Elders • Stuurbaar als het moet beekzone stroomt de beek (vrijwel) altijd ook in het beekdal kunnen andere breedtes worden • Klimaat-adaptief wonen bij geringe afvoer. Altijd stromend water is van gehanteerd. • Goede waterkwaliteit - alleen gebiedseigen belang voor ecologie. water door de beek Een brede inundatiezone van enkele tientallen • Risico afgewogen grondgebruik tot honderden meters, kan meestromen en

• Beekdaltypologie: brongebied, bovenloop/ zorgt voor ruime afvoercapaciteit bij hoge calamiteitenzone beekzone

middenloop/ benedenloop (laaglandbeek) afvoeren. inundatiezone • Vismigratie: beekoptrekbaar vanuit het Bij extreme piekafvoeren kan het beekdal hoofdsysteem gebruik maken van de calamiteitenzone. In het • Een beleefbare Aa beekdal moeten hiervoor de kades worden verlegd en krijgt de Aa meer ruimte. Voor Bouwstenen (hoe?) >> de inundatiezone moeten gronden worden

3. Calamiteitenzone 2. Inunda�ezone 1. Beekzone 2. Inunda�ezone 3. Calamiteitenzone

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 50 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Beekdal - gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen B2 : Ontvlechten van de Aa en de Voorbeeld: Een beek parallel aan het kanaal Bouwsteen B3: Noodventielen Zuid-Willemsvaart kan als basis dienen om de Aa om te leiden. Bouwt aan: goede waterkwaliteit - stuurbaar als Bouwt aan: goede waterkwaliteit - alleen beeklopen (Gulden Aa) en de Traverse kunnen het moet gebiedseigen water door de beek, klimaat- hiervoor worden ingericht. > Toelichting: Noodventielen bovenstrooms adaptief wonen, een beleefbare Aa van de grootste kernen kunnen bij extreem > Toelichting: Om alleen gebiedseigen hoogwater het teveel aan water afvoeren via water in de Aa te krijgen, is onder normale het Wilhelminakanaal (boven Aa) en de Zuid- omstandigheden het ontvlechten met Willemsvaart (Beneden Aa). de Zuid-Willemsvaart nodig. Doel is de Bij grotere afvoeren vindt eerst berging in het verbeterde waterkwaliteit van de Boven Aa in beekdal plaats. Bij afvoeren vanaf T=5 tot T=10 de Beneden Aa te krijgen en niet te mengen treden de noodventielen in werking en voeren met aangevoerd water uit het buitenland het surplus snel af. Bij afvoeren tot T=100 (met een lagere kwaliteit). Hiermee worden leiden de kanalen maximaal water af naar de inspanningen voor de KRW (schoon water) de Maas. De rest van het water wordt in het en de implementatie van bouwstenen (meer beekdal geparkeerd. kwel, minder hoge pieken) effectiever gebruikt. Een extra noodventiel kan bij extreme droogte Het idee is dat de (schone) basisafvoer van bij uitzondering water bovenstrooms inlaten de Boven Aa (tot 3 - 4 m3/s) rechtstreeks naar in het Aa-systeem vanuit de Zuid-Willemsvaart de Beneden Aa stroomt door een nieuw te zodat de waterlopen niet droogvallen. realiseren verbinding rond of door Helmond Locatie noodventielen: Asten, Helmond die ook bijdraagt aan beleving van de Aa en de (Wilhelminakanaal), Veghel, ’s-Hertogenbsoch bestrijding van hittestress in deze stad. Locatie nieuwe verbinding: Aa rond Helmond.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 51 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Beekdal - gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen B4: Beekgeleide beplanting en Beekgeleide bossen fungeren ook als beekbegeleidende boszone is dit niet meer beschaduwing waterberging door het verhogen van de mogelijk en onderhoudt de beek zichzelf. Bouwt aan: goede waterkwaliteit, berging op maaiveld. Natuurlijke bochten Aandachtspunt is dat beek zichzelf niet gaat beekdaltypologie: boven- en middenloop in de beek maken een betere waterberging verdiepen met een ongewenst ontwaterend en laaglandbeek, sedimentatie- en en sterkere structuren mogelijk. In extreme effect. erosieprocessen de ruimte geven (zo omstandigheden kunnen deze bossen Deze beekgeleide (alluviale) bossen kunnen onderhoudt de beek zichzelf), meer ruimte voor inunderen. Een ander aspect is dat de wortels alleen toegepast worden op trajecten met een de beek in een overstroombaar beekdal van bomen en dood hout als habitat dienen groter dalverhang om ongewenste opstuwing > Toelichting: Bomen langs de beekloop zorgen voor vissen en macrofauna. Tot slot leveren bovenstrooms te voorkomen. Bij flauwere voor schaduw in de beek. Wanneer een beekgeleide bossen, als sedimentbuffer beektrajecten is een bosbeek niet zondermeer beekloop gestuwd is, zakt de stroomsnelheid voor oppervlakkig afstromend nutriëntrijk mogelijk. Beschaduwing en de ontwikkeling van in de zomer onderuit en komt het water tot landbouwwater van buiten de beekbedding, een houtwalbeek is in alle gevallen mogelijk. stilstand. Hierdoor warmt het water op, wat een bijdrage aan de waterkwaliteit in de beek. Bron: beekgeleide bossen volgens het 5 B principe ongunstig is voor de flora en fauna. Warm, van P. Verdonschot. stilstaand water leidt tot algenbloei waarbij in Deze bouwsteen kent een flexibel groeimodel: combinatie met slib het zuurstofgehalte daalt. van een kleine bosschagezone ter grootte van Locatie: Beschaduwing: alle beeklopen. Beschaduwing zorgt ervoor dat het water een brede houtwal naar een brede beekgeleide Bosbeek: boven- en middenlopen met een minder snel opwarmt en niet zuurstofloos boszone omzoomd door een bufferzone in een dalverhang groter dan 1 m/km. wordt. Beschaduwing van de beek voorkomt beekdalbrede inrichting. Voorbeeld: beschaduwing: Aa-dal zuid, Kleine dat (ongewenste) waterplanten de kans krijgen In de kleinste vorm is beheer mogelijk vanaf Aa, Astense Aa, Bakelse Aa - beekgeleide om te groeien. Dit is gunstig voor het beheer. de noordoever. Een beschaduwde beek bossen: Starkriet (Aa-dal Zuid), De Oetert Bomen langs de beek kunnen zich ook heeft minder oeverbegroeiing waardoor (kleine Aa) ontwikkelen tot beekbegeleidende bossen. de beek minder onderhoud vergt. Bij een

Beekgeleide beplanting >>>> beekgeleide bossen

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 52 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Beekdal - gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen B5: ruwere beekbedding waterstand hoger. Bouwsteen B6: bypass voor de beek Bouwt aan: sedimentatie- en erosieprocessen Bij het aanbrengen van structuren moet Bouwt aan: capaciteit voor de beek als grote de ruimte geven (zo onderhoudt de beek rekening gehouden worden met de afvoer nodig is zichzelf), boven- middenloop / laaglandbeek, opstuwende werking bovenstrooms en is dus > Toelichting: Een beek met alluviaal bos heeft vismigratie: beekoptrekbaar vanuit het meer ruimte in de beekbedding nodig om ecologische waarde. De benodigde extra hoofdsysteem, een beleefbare Aa overlast te voorkomen. afvoercapaciteit dient ‘als het moet’ niet ten > Toelichting: Een hydraulisch ruwere Locatie: overal in het beekdal waar dit mogelijk kosten te gaan van de ecologische waarde beekbedding zorgt voor meer variatie en is (dus niet te dichtbij natte agrarische percelen waarbij een grote afvoer schade veroorzaakt substraat voor flora en fauna in de beek. of laaggelegen gebouwen bovenstrooms). Deze aan de flora en fauna (alles stroomt weg). Een Een ruwe bedding kan gerealiseerd worden bouwsteen is aanvullend op B4 beekgeleide bypass in /parallel aan de beek zorgt voor een met dood hout pakketten, waterplanten of bossen op de locaties waar B4 niet mogelijk is. grotere afvoercapaciteit ‘als het moet’. Met oevervegetatie. Ook wortels en stobben van Voorbeeld: Drentse Aa (Gasselterdiep), diverse een schuif of overstortdrempel kan de bypass bomen bieden structuur en bescherming voor locaties binnen stroomgebied ingeschakeld worden. Het verlaagde maaiveld vissen en macrofauna. Lokale stroming zorgt van de bypass kan door boer als hooiland voor lokale erosie en verderop sedimentatie. worden gebruikt wanneer deze niet in gebruik Een ruwere bedding kan ook ontstaan door niet is. Een glad profiel van de bypass zorgt voor / beperkt /anders te maaien. snelle afvoer. Een gevolg is dat een ruwere beekbedding Locatie: alle beken en zijbeken een hogere hydraulische weerstand biedt. Voorbeeld: een vergelijkbaar systeem ligt bij Dit betekent dat het water in een ruwere kasteel Heeswijk beekbedding minder snel afstroomt en langer wordt vastgehouden. Bovenstrooms van een dood houtpakket of ruwe bedding is de

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 53 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Beekdal - gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen B7: Beken visoptrekbaar maken B8: Bestaande natuur inzetten voor retentie Bouwsteen B9: Aa-dalpad langs hele Aa (ook Bouwt aan: Vismigratie: beekoptrekbaar van het Bouwt aan: meer ruimte voor de beek in een DS4) hoofdsysteem, goede waterkwaliteit overstroombaar beekdal, laaglandbeek. Bouwt aan: Een Beleefbare Aa, risico-afgewogen > Toelichting: Voor goed ecologisch functioneren > Toelichting: Enkele bestaande natuurgebieden beekdal-landbouw van de Aa is vismigratie van belang. Dit kan liggen in of langs de beekdalen. Deze gebieden > Toelichting: Streven is om een doorgaand verbeterd worden door stuwen in Aa en een zijn vaak schakels in het Natuurnetwerk wandelpad aan (in elk geval) één zijde langs aantal hoofdlopen vispasseerbaar te maken Brabant. Deze gebieden kunnen een rol spelen de Aa te realiseren. Het wandelpad kan in de of waar mogelijk zelfs geheel te verwijderen als waterretentiegebied zodat voor piekberging inundatiezone liggen waar de beek beleefd als een snellere afvoer geen probleem is. niet alleen naar landbouwgebieden gekeken en recreatief benut kan worden. De dynamiek Vispasseerbaar kan met een natuurlijke of wordt. Het natuurtype van deze gebieden van de beek wordt beleefd omdat het pad een technische oplossing: een bypass om de kan daarbij veranderen van droge naar natte soms alleen met laarzen toegankelijk is en stuw, een bekkenpassage, vertical slots of een en dynamische natuur met ruimte voor men enkele dagen per jaar moet omlopen. vislift. Hiermee zijn de Aa en de hoofdzijlopen morfologische processen door (over)stromend Aanvullend op het pad kunnen overnachtingen visoptrekbaar vanuit de Maas voor migrerende beekwater. Soorten zullen weliswaar migreren op de boerderij en streekproducten in het vissen die paaiplaats hoger in het systeem maar andere soorten komen in deze natuur tot beekdal worden aangeboden. zoeken. ontwikkeling. Locatie: Langs de hele Aa Locatie: Aa en hoofdzijbeken Locatie: langs de hele Aa en zijbeken Voorbeeld: Dynamisch beekdal Berlicum Voorbeeld: Diverse vispassages in stroomgebied Voorbeeld: Kleine Aa, De Oetert van de Aa en elders op de Hoge Zandgronden

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 54 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Dorps & stad - gidsprincipes en bouwstenen

6.5 Dorp & stad Bouwsteen DS 1: Principeprofiel voor beek in Alleen het laagste deel van de buitenoever kan Gidsprincipes (wat en waarom?): stad en dorp onderlopen. • Wateroverlast in dorpen en steden Bouwt aan: genoeg ruimte voor doorstroming, Waar onvoldoende ruimte is om dit profiel te realiseren kan gebruik gemaakt worden van voorkomen EVZ/natuurlijke beekloop en beleving van de beek een minimaal profiel. Minimale profielen zijn • Bewust met water leven en risico’s beperken > Toelichting: Voor de Aa en haar zijlopen is een maatwerk en worden voor elke specifieke • Genoeg ruimte voor de beek voor: principeprofiel van 50 meter opgesteld voor locatie opgesteld. • Doorstroming (veiligheid) steden en dorpen. Dat profiel is asymmetrisch Locatie: dorpen en steden aan de Aa en zijbeken • Beleving: landschap van de Aa is met twee zijden die ruimte bieden voor zichtbaar inundatie bij grote afvoer en er tevens voor • Recreatie-ruimte: de beek is beloopbaar zorgt dat de beek vrijwel altijd stromend water • EVZ / natuurlijke beekloop bevat in droge periodes. De binnenbocht, • Water vasthouden, conserveren en zo de stroomluwe zijde, krijgt een natuurlijke mogelijk infiltreren naar het grondwater (in inrichting op een flauwe oever die ruimte tuin, straat, park en plein) geeft voor de EVZ. In het brede talud is een • Klimaatrobuuste stad (gaat breder dan onderhoudspad opgenomen dat ook recreatief alleen het stroomgebied) b.v. ook hittestress kan worden gebruikt en kan overstromen. In tegengaan de buitenbocht, de stroom-actieve zijde, staat beleving centraal met een steilere oever en kan Bouwstenen (hoe?) >> de rand stedelijk ingericht worden.

inundatiezone - standaard profiel 50 m.

calamiteitenzone 2,25 m. variabel afh. van maaiveld * 1 m. * Luwe zijde Stroomzijde * onderhoudspad beekzone Natuurzijde stroomt onder bij hoogwater circa 13 m. Beleefzijde

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 55 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Dorps & stad - gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen DS 2: meervoudig gebruik Bouwsteen DS 3: EVZ Bouwsteen DS 4: continue pad langs de Aa inundatiezone Bouwt aan: ruimte voor EVZ/natuurlijke beek Bouwt aan: ruimte voor beleving van de Aa Bouwt aan: voldoende doorstroomprofiel > Toelichting: Om een EVZ door dorp/stad te > Toelichting: Schakel voor schakel kan > Toelichting: De inundatiezone staat ook maken is een continue zone met minimale een continue pad langs/op de Aa worden in stad en dorp vaak niet onder water. De breedte in de luwe binnenbocht nodig, zoals gerealiseerd met verblijfsplekken om te inundatiezone kan daarom ruimte bieden voor verbeeld in het principeprofiel. Wanneer zitten, te ontmoeten en te vissen. Dat maakt andere functies (meervoudig ruimtegebruik). gebruik gemaakt wordt van een minimaal de Aa beleefbaar. Ook moet er langs het pad Op deze wijze is een brede inundatiezone profiel in delen van de beekloop, is daar slechts uitleg zijn over de natuurzone (veel mensen makkelijker in te passen in stedelijke gebied ruimte om te passeren voor ecologie. Er moet houden van netjes en kunnen natuurzone waar de ruimte schaars is. Voor meervoudig dan elders extra ruimte worden geboden voor als rommelig ervaren, dus dat vraagt ruimtegebruik valt te denken aan een woning een rustplek. Aanvullend kunnen dan stedelijke uitleg). Onderhoudspaden kunnen ook een (of uitbreidingen van woningen) op palen boven stapstenen van een minimaal formaat worden recreatiefunctie hebben. De afwisseling van een de inundatiezone en aan speel- en sportveldjes toegepast. Rustgebieden voor en na een dorp/ pad op kade, in talud, over vlonder maakt het in de inundatiezone die waterproof zijn. stad met ruime maat dragen bij een goede EVZ tot een aantrekkelijke, afwisselende route. Locatie: langs hele Aa en zijlopen door stedelijk gebied. Locatie: door stad en dorp maar ook elders Voorbeeld: Stowa-studie water in stedelijk Locatie: alle steden en dorpen met beken in het langs de Aa gebied stroomgebied

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 56 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Dorps & stad - gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen DS 5: regenwatersysteem Hiermee wordt de waterkwaliteit van de Aa en Bouwsteen DS 6: groen blauwe dooradering afkoppelen van riool de zijlopen verbeterd en worden afvoerpieken van dorpen en steden Bouwt aan: klimaatbestendige steden en verminderd. Bouwt aan: klimaatbestendige steden en dorpen, verbeteren waterkwaliteit Locatie: alle steden en dorpen, maar ook in het dorpen > Toelichting: Het regenwatersysteem in steden buitengebied. > Toelichting: Hittestress is een gevaar van en dorpen kan (grotendeels) afgekoppeld de klimaatverandering, dat kan worden worden van het riool. Regenwater van daken tegengegaan door een groenblauwe en verharde oppervlakken volgt dan de trits: dooradering in stad/dorp toe te passen. Ook afkoppelen - vasthouden - infiltreren (waar dat in gebouwen kunnen groene daken, gevels kan). en balkons een belangrijke bijdrage leveren. Om water te kunnen vasthouden worden Behalve het voorkomen van hittestress, heeft regentonnen ter beschikking gesteld, wadi’s groen ook een functie om water vast te houden en waterpleinen aangelegd in steden en en kan zelfs dienen als piekwaterberging. dorpen. Ook de aanleg van groene daken wordt Locatie: alle steden en dorpen gestimuleerd. Dit zijn kleinschalige maatregelen in bestaand stedelijk gebied. Bij nieuwbouw en herstructurering is als grootschalige maatregel de aanleg van een gescheiden regenwaterstelsel de norm. Als het regenwater van het gemengde stelsel is afgekoppeld zijn de riooloverstorten overbodig door verminderde belasting.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 57 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Gidsprincipes en bouwstenen

6.6 Bouwstenen die voor Dit draagt bij aan een hoger vochtgehalte Bouwsteen H/F11: Brede ondiepe watergang meerdere zones bruikbaar zijn in de onverzadigde zone. Dit alles kan door Bouwt aan: conserveren als het kan (t.b.v. de grondeigenaar, meestal de agrariër, zelf droogte bestrijding), snelle afvoer als het moet worden uitgevoerd. Daarom is het belangrijk (om wateroverlast te voorkomen) H/F10 stimuleren van betere bodemstructuur om de verbetering van de bodemstructuur met > Toelichting: Brede ondiepe waterlopen Bouwt aan: vergroten sponswerking, voorlichting, pilots, subsidies en/of regelgeving worden ook wel GGOR-profielen genoemd die conserveren als het kan, hoger aandeel te stimuleren. in plaats van diepe smalle waterlopen gebruikt organische stof in bodem realiseren Locatie: overal op de Peel-Maashorst en flank, kunnen worden. GGOR staat voor Gewenst > Toelichting: Door het omwoelen van de met name dichtgeslagen gronden en/of Grond- en Oppervlaktewaterregime. Een breed, ploegzool (harde grondlaag net onder de gronden met een laag organische stofgehalte. ondiep profiel houdt meer water in de bodem bouwvoor) wordt de infiltratiecapaciteit van de Voorbeeld: pilots Bewuste Bodem Lumbricus vast (minder drainerend) en voert vooral het bodem hersteld en de sponswerking van de programma overtollige water af. Het onderliggende principe bodem benut. Belangrijk is om vervolgens met is dat de lokale grondwaterstroming naar niet-kerende grondbewerking (grondbewerking de waterloop meer hydraulische weerstand zonder te ploegen) te voorkomen dat de ondervindt bij een GGOR-profiel dan bij een ploegzool terugkomt. Diepwortelende gewone, diepere sloot. Het water verplaatst gewassen dragen ook bij aan structuurvorming. zich immers grotendeels door de bodem in Een andere maatregel hierbij is het toepassen plaats van door de watergang. van lichtere machines of een betere verdeling Als het grondwaterniveau daalt, valt een van de druk met bijvoorbeeld dubbelle lucht waterloop met GGOR profiel sneller droog en banden. Een laatste maatregel is het verhogen kan dan niet meer (ongewenst) afvoeren in de van de organische stofgehalte in de bouwvoor. droge situatie (draineren).

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 58 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Gidsprincipes en bouwstenen

Een asymmetrisch profiel (eenzijdig Bouwsteen H/B/F12 Blauwe diensten Bouwsteen H/B/F13 Ander (innovatief) accoladeprofiel) is bedoeld voor vergroting van Bouwt aan: conserveren als het kan (t.b.v. grondgebruik de biodiversiteit. Variatie in diepte, substraat droogte bestrijding), ruimte voor innovaties, Bouwt aan: verbeteren sponswerking, risico- en plantengroei bieden diversiteit aan habitats vertel het verhaal van de Aa afgewogen grondgebruik, ruimte voor voor macrofauna, libellen, amfibieën en vis. > Toelichting: Blauwe diensten worden geleverd innovaties Locatie: Alle watergangen op de Peel-Maashorst door individuele boeren of groepen van boeren > Toelichting: Andere (innovatieve) vormen van en flank (dus niet de beken en zijbeken!). Deze als waterbeheerderscollectief. Dit kunnen grondgebruik dragen bij aan de sponswerking bouwsteen sluit aan op bouwsteen B1 3 fasen- diensten als waterberging, bypass, vloeivelden van de bodem en gaan verdroging zo tegen. profiel in het beekdal. of infiltratievoorzieningen zijn. Tevens leiden Zo kunnen voedselbossen water beter blauwe diensten tot bewustwording bij boeren. vasthouden. Vloeivelden kunnen zorgen voor Het waterschap vergoedt de overeengekomen vertraagde afvoer (water langer vasthouden) inkomstenderving. en dragen bij aan de vruchtbaarheid van de Locatie: in het hele stroomgebied bodem. Locatie: overal in het landelijk gebied, vooral op de lage delen

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 59 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Gidsprincipes en bouwstenen

Bouwsteen H/F/B14 : Droog bos De droge bossen worden omgevormd H/F/B15: Meervoudig gebruik duurzame transformeren tot kringlooplandbouw en en ingezet voor extensieve begrazing energielandschap uitruilen met broekbossen langs de beek. waarmee een bijdrage wordt geleverd aan Bouwt aan: Vasthouden als het kan, meer Bouwt aan: Meer ruimte voor de beek in stikstofreductie (verschraling door begrazing), ruimte voor de beek in een overstroombaar een overstroombaar beekdal, boven- en aan infiltratie en aan de kringlooplandbouw. beekdal middenloop, laaglandbeek. > Toelichting: In het kader van de > Toelichting: Droge bossen komen veel voor Het natuur areaal van de droge bossen energietransitie naar duurzame energie zal ook op voormalige heidevelden. Met name de komt terug in beekgeleide bossen elders in gezocht moeten worden naar mogelijkheden bossen die zijn gelegen op de voormalige het beekdallandschap. Beekgeleide bossen in het Aa-dallandschap. Windmolens en woeste gronden en veelal begin 20e eeuw zijn vormen dan de basis voor het 5B-concept (zie zonneparken hebben een ruimtelijke impact aangeplant hebben een lagere biodiversiteit. bouwsteen B4). op het landschap. Daarvoor dienen met andere Daarnaast verdampen naaldbossen meer water Zo kan met behoud van dezelfde hectares overheden zorgvuldige afwegingen gemaakt dan loofbossen of heide. natuur en landbouwgebied gewerkt worden te worden waar deze landschappelijk ingepast In de transitie naar kringloop- en biologische aan een klimaatrobuust beekdal. kunnen worden. landbouw is behoefte aan extensieve Locatie: in de bovenloop van de Aa en de Deze gebieden kunnen als nevendoel weidegebieden zoals we deze van het zijlopen. waterberging of infiltratiegebied hebben, agrarisch cultuurlandschap kennen. Denk aan afhankelijk van de ligging in het stroomgebied. begrazing bijvoorbeeld met jonge en overjarige Wanneer op de juiste manier toegepast kan het dubbelras-koeien, scharrelvarkens of uiteraard ook een ecologische meerwaarde genereren. schapen en geiten. Locatie: waterbergingsgebied in beekdal, infiltratiegebied op de flanken en de Peel- Maashorst.

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 60 verkenning klimaatrobuust Aa-dal PANORAMA Aa

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 61 verkenning klimaatrobuust Aa-dal HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 62 verkenning klimaatrobuust Aa-dal PANORAMA Aa

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 63 verkenning klimaatrobuust Aa-dal BIJLAGE - IMPRESSIE ATELIERRESULTATEN

Ingrediënten voor knelpunten uit interviews: Ingrediënten voor ideaalbeeld uit atelier 1: Synthese ideaalbeeld uit atelier 1:

Aa-tafel met het ideaalbeeld tijdens atelier 2 Aa-tafel tijdens atelier 2

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 64 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Literatuurlijst

• De Kracht van het Aadal. Verkenning kansen voor het de versterking van het beekdal, Terra Incognita, 2016. • Gebiedspaspoorten, uitwerking structuurvisie ruimtelijke ordening, Provincie Noord- Brabant, januari 2011 • Handboek beken en erfgoed, beekdallandschappen met karakter. Bleumink, H. & Neefjes, J. & Stowa & RCE, 2018 • Handboek ecohydrologische systeemanalyses beekdallandschappen. Besselink, D. et al., Stowa, OBN 2017 • Handboek geomorfologisch beekherstel, leidraad voor een stapsgewijze en integrale ontwerpaanpak. B. Makaske, G. Maas. Stowa, 2015 • Het brede beekdal als klimaatbestendige buffer in de veranderende leefomgeving. Flexibele toepassing van het 5B-concept in Peel en Maasvallei. P.F.M. Verdonschot • KRW Factsheets waterchap Aa en Maas, Royal Haskoning, 2018 • Leefgebiedsplan Beekdalen Noord-Brabant, Runhaar, J. Verdonschot P.F.M. et al. 2011 • Panorama Nederland, College van rijksadviseurs, december 2018 • Reisgids op weg naar klimaatrobuuste beeklandschappen, H+N+S, 2018. • Waterbeheerplan 2016-2021 waterschap Aa en Maas, 2015 • Watersysteemanalyse ‘t Aa-dal Zuid. Bart Reeze & Rimbaud Lapperre, 2016 • Watersysteemanalyse Beneden Aa van Gemert tot ‘s Hertogenbosch. Royal Haskoning, 2016

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 65 verkenning klimaatrobuust Aa-dal Colofon

Het rapport ‘Het verhaal van de Aa’ is opgesteld door:

Jan Maurits van Linge - Xi ontwerp 06 129 65 760 - [email protected]

Johan de Putter - atelier voor water en landschap 06-47197610 - [email protected]

in samenwerking met: Dorine Epping - buitenruimte.nu Miranda Koffijberg - Communicatiebureau de Lynx

in opdracht van Waterschap Aa en Maas projectleider Simon Schimmel

met dank aan de vele experts van het waterschap Aa en Maas voor hun bijdrage tijdens ateliers en interviews

Wageningen, 16 juni 2020

HET VERHAAL VAN DE AA - juni 2020 66 verkenning klimaatrobuust Aa-dal