Anadolu Sahasi Türk Folklorunda Gökyüzü Varliklarinin Oluşum Hikâyeleri Ve Bunlara Bağli Inanmalar
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T. C. SELÇUK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI TÜRK HALK EDEBİYATI BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ ANADOLU SAHASI TÜRK FOLKLORUNDA GÖKYÜZÜ VARLIKLARININ OLUŞUM HİKÂYELERİ VE BUNLARA BAĞLI İNANMALAR Danışman Yrd. Doç. Dr. Sinan GÖNEN Hazırlayan Atila KARTAL 084201031002 KONYA 2011 ii iii iv İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ .......................................................................................................................... vii GİRİŞ ................................................................................................................................ 1 1. Coğrafi Unsur Olarak Gökyüzü Varlıkları ............................................................... 1 2. Edebiyatımızda Gökyüzü Varlıkları ......................................................................... 4 BİRİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................ 9 GÖKYÜZÜ VARLIKLARI ............................................................................................. 9 1.1. Gökyüzü ................................................................................................................. 9 1.2. Güneş ................................................................................................................... 18 1.3. Ay ......................................................................................................................... 22 1.4. Yıldızlar ............................................................................................................... 29 İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................. 30 TÜRK DESTANLARINDA GÖKYÜZÜ VARLIKLARI ............................................. 30 2.1. Yaratılış Destanı .................................................................................................. 30 2.2. Oğuz Kağan Destanı ............................................................................................ 32 2.3. Manas Destanı ...................................................................................................... 35 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ........................................................................................................ 40 TÜRK HALK EDEBİYATINDA GÖKYÜZÜ VARLIKLARI .................................... 40 3.1. Halk Nesri ............................................................................................................ 40 3.1.1. Masal ............................................................................................................. 40 3.1.2. Efsane ............................................................................................................ 46 3.1.3. Fıkra .............................................................................................................. 48 3.1.4. Halk Hikâyesi ............................................................................................... 51 3.2. Anonim Halk Şiiri ................................................................................................ 54 3.2.1. Mâni .............................................................................................................. 54 3.2.2. Ninni ............................................................................................................. 64 3.2.3. Tekerleme ..................................................................................................... 78 3.2.4. Türkü ............................................................................................................. 81 3.2.5. Ağıt ............................................................................................................... 84 3.3. Kalıplaşmış İfadeler ............................................................................................. 86 3.3.1. Atasözü ......................................................................................................... 86 3.3.2. Deyim ............................................................................................................ 89 3.3.3. Alkış ve Kargışlar ......................................................................................... 91 3.3.4. Bilmece ......................................................................................................... 94 3.3.4.1. Cevabı Ay Olan Bilmeceler ................................................................. 94 3.3.4.2. Cevabı Güneş Olan Bilmeceler ............................................................ 95 v 3.3.4.3. Cevabı Yıldız Olan Bilmeceler ............................................................... 96 3.3.4.4. Cevabı Gökyüzü Olan Bilmeceler .......................................................... 97 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM .................................................................................................. 98 TÜRK HALK İNANÇLARINDA VE FOLKLORUNDA GÖKYÜZÜ VARLIKLARI ........................................................................................................................................ 98 4.1. İnanmalarda Gökyüzü Varlıkları ......................................................................... 98 4.1.1. İnanç Nedir? .................................................................................................. 98 4.1.2. İnanmalardan Örnekler ............................................................................... 100 4.2. Türk Folklorunda Gökyüzü Varlıkları ............................................................... 104 4.2.1. Fal Baktırma, Sihir ve Büyü ....................................................................... 104 4.2.2. Halk Takvimi .............................................................................................. 106 4.2.3 Halk Hekimliği ............................................................................................ 107 BEŞİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................... 111 GÖKYÜZÜ VARLIKLARININ OLUŞUM HİKÂYELERİ ....................................... 111 5.1. Ay’ın ve Güneş’in Oluşum Hikâyeleri .............................................................. 111 5.2. Yıldızların Oluşum Hikâyeleri ........................................................................... 117 SONUÇ ......................................................................................................................... 119 KAYNAKÇA ................................................................................................................ 120 vi ÖN SÖZ İnsanlık tarihinin aynasına baktığımızda göreceklerimizden bir tanesi de şudur: Sosyal çevre ve tabiat koşulları beşeriyetin hayat tarzında, inanışlarında etkili olmuştur. Çevresinde olup biten tabiat hadiseleri veya olağanüstü olaylar, insanların inanma biçimlerine ve yaşayışlarına yön vermiştir. Gökyüzü ilk insanın varoluşundan bu yana gizemini koruyan, bazı toplumlar tarafından da mistik anlam yüklenen bir unsur olmuştur. Gökyüzüne karşı yüklenen bu mistik anlam tarihi süreç içerisinde azalsa da insanların gökyüzünü ve gök cisimlerini tanıma merakı günümüze kadar artarak devam ede gelmiştir. Türkler eski, devirlerden beri tabiatla iç içe yaşayan milletlerin başında gelir. Bundan dolayıdır ki inanışlarında gökyüzü unsurları önemli ölçüde etkili olmuştur. Gökler âlemi Türk düşüncesinde mistik bir algı taşır. Gök ve Tanrı birbiri ile ilişkilendirilmiş Orhun yazıtlarında da olduğu gibi birbirinin yerine de kullanılmıştır. Bilinen ilk yazılı kaynaklarımızda gök ve Türk adının birleşerek Göktürk adını alması bu bağlamda çok anlamlıdır. Günümüzde insanoğlu doğaya egemen olabilmek için büyük çabalar harcamaktadır. İlkel dönemlerden yakın dönemlere kadar tabiatla mücadele eden insan, bu mücadelesinde yenilirken bunlara Tanrının cezalandırmaları veya uyarıları gibi anlamlar yüklemiştir. Neticesinde de insan, çetin doğa şartlarında yaşama hakkı verdiği için tabiata hem boyun eğmek hem de saygı göstermek zorunda hissediyordu kendini. Türk Halk Edebiyatı ve Türk Folklorunda gök ve gökyüzü varlıklarını ele aldığımız bu çalışma ön söz, giriş, beş bölüm, sonuç ve kaynakçadan oluşmaktadır. Çalışmamızın “Giriş” bölümünde gökyüzü varlıklarını iki başlık altında ele aldık. Birinci kısımda gök cisimlerini gerçek anlamıyla bilimsel verilerle tanıtmaya çalıştık. Elbette alan sınırı sıkıntısı çektiğimizden burada astral unsurları az ve öz olacak şekilde inceledik. İkinci kısımda ise edebiyatımızda başlığı ile çok geniş olan bir ele almanın zorluğunu yaşadım. Çünkü Türk edebiyatında ay, güneş ve yıldızların kullanılmadığı bir alan hemen hemen yok denecek kadar azdır. Birinci bölümde gökyüzü varlıkları ana başlığı ile bütün bir bütün olarak gökyüzü algısı ele aldık. Alt başlıklarda ise bu bütünün parçalarını tek tek inceledik. Sırası ile ilk önce Gökyüzü, Güneş, Ay ve son olarak da Yıldız kavramının Türk düşünce sistemindeki yansımaları ve yeri tespit edilmiştir. vii Çalışmamızın ikinci bölümünde gökyüzü varlıklarının Türk destanlarındaki görüntülerine ışık tutmaya çalıştık. Milletlerin sosyal, iktisadi, siyasi, vb. hayatlarını onların destanlarında bulabiliriz. Türkler destan yapmadaki başarısını destan yazmada pek gösterememişler. Çünkü birçok destanımızı yabancı Türkologların araştırmalarına borçluyuz. Türkler, yaratılışla beraber tarih sahnesinde olan nadir milletlerden biridir. Türk destanlarından bu bölümde üç tanesini ele alarak tezimizin sınırları dışına çıkmamaya özen gösterdik. Üçüncü bölümde Türk Halk Edebiyatında Gökyüzü Varlıkları ana başlığı altında