Arkusz BREDYNKI (140)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: Marek Gałka*, Izabela Bojakowska, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska**, Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka *

* Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN…………..

Spis treści I. Wstę p – M. Gałka...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – M. Gałka ...... 4 III. Budowa geologiczna – M. Gałka ...... 6 IV. ZłoŜa kopalin – M. Gałka...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – M. Gałka...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – M. Gałka...... 15 VII. Warunki wodne – M. Gałka ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – P. Kwecko ...... 20 2. Osady wodne – I. Bojakowska...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 26 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 29 X. Warunki podłoŜa budowlanego – M. Gałka...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – M. Gałka...... 38 XII. Zabytki kultury – M. Gałka ...... 43 XIII. Podsumowanie – M. Gałka, K. Wojciechowska...... 45 XIV. Literatura ...... 46

I. Wstęp

Arkusz Bredynki Mapy geośrodowiskowej Polski (MGP) w skali 1:50 000 został wyko- nany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Insty- tutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym – Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i w Przedsiębiorstwie Geologicznym Pol- geol SA w Warszawie (plansza B), zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowisko- wej Polski w skali 1:50 000” (2005). Przy jego opracowywaniu wykorzystano Informacje za- mieszczone w Mapie geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 arkusz Biskupiec (Kacprzak, Jasińska, 2006). Mapa geośrodowiskowa składa się z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowaną treść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B zawiera warstwę informacyjną „Za- groŜenia powierzchni ziemi”, opisującą tematykę geochemii środowiska i warunki do składo- wania odpadów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną po-

3 moc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. Przy sporządzaniu tej mapy wykorzystano materiały archiwalne i publikowane z zaso- bów: Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego – Pań- stwowego Instytutu Badawczego, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Warmińsko- Mazurskiego w Olsztynie, Instytutu Uprawy, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, Wo- jewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Olsztynie oraz urzędów administracji lo- kalnej. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Mapa jest opracowana w wersji cyfrowej. Dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamiesz- czone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Bredynki znajduje się pomiędzy 21°00’ a 21°15’długości geograficznej wschodniej oraz 53°50’ a 54°00’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren obejmuje powiaty: olsztyński z gminami Kolno i Biskupiec, kętrzyński z gminą Reszel oraz mrągowski z gminami Sorkwity i Mrągowo. Według podziału fizycznogeograficznego (Kondracki, 2001) obszar arkusza połoŜony jest w obrębie podprowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich, makroregionie Pojezierza Ma- zurskie, mezoregionie Pojezierze Mrągowskie (fig. 1). Na opisywanym terenie dominuje falista wysoczyzna morenowa zbudowana z glin zwa- łowych. W rejonie Janiszewa, Surmówki, Szymanowa, Jełmunia, Samławek i Kolonii Kabiny urozmaicają ją kemy i plateau kemowe, których wysokość względna dochodzi do 15 m (Kac- przak i in., 1999). Wysoczyznę morenową przecinają dwie rynny lodowcowe o przebiegu południkowym. Przez środek arkusza przebiega początkowy fragment rynny sorkwickiej, a przez północno- wschodnią część terenu fragment rynny mrągowskiej. Rynnie mrągowskiej towarzyszą wy- raźne, zbudowane z piasków i Ŝwirów, formy szczelinowe, których deniwelacje dochodzą do 20 m. Obszar arkusza ze wschodu na zachód przecina strefa czołowomorenowa. Tworzą ją akumulacyjne moreny czołowe, których wysokość względna w okolicach Gizewa osiąga 12 m. W południowo-wschodniej części obszaru arkusza występują moreny zbudowane z pia- sków i Ŝwirów. W morfologii terenu wyraźnie zaznaczają się misy końcowe. W północnej części duŜą misę wypełniają jeziora: Legińskie, Trzcinno i Widryńskie. Misy końcowe zloka-

4 lizowane na północ od Bredynek, na południe od Gizewa oraz na wschód o Parlezy Wielkiej wypełnione są torfami (Kacprzak i in., 1999).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Bredynki na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski, Podprowincja: PobrzeŜa Wschodniobałtyckie, Mezoregion Niziny Staropruskiej: 841.59 – Równina Sępopolska Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olsztyńskie, 842.82 – Pojezierze Mrągowskie, 842.83 – Kra- ina Wielkich Jezior Mazurskich

NajwyŜej zlokalizowany punkt leŜy na wschód od Gizewa i lokuje się na rzędnej 209,4 m n.p.m., a najniŜej połoŜony punkt znajduje się przy wypływającym z Jeziora Legiń- skiego cieku Sajna. Punkt ten lokuje się na rzędnej około 100 m n.p.m. Deniwelacja względna przekracza 109 m. Opisywany obszar znajduje się w granicach mazursko-białostockiego regionu klima- tycznego. Wielkość rocznych opadów atmosferycznych wynosi około 600 mm. Średnia rocz- na temperatura wynosi 7,0°C. Temperatura równa lub mniejsza od 0°C utrzymuje się średnio 90 dni w roku (Wiszniewski (red.), 1973).

5 Lasy zajmują powierzchnię około 30% obszaru arkusza. Drzewostan stanowi świerk, sosna, dąb, a na terenach podmokłych olcha. Łąki i pastwiska wykształcone na podłoŜu orga- nicznym występują w okolicach miejscowości: Sadowo, Sorkwity, Bredynki, Stamka, Kabiny i Leginy. Znaczną część terenu zajmują urodzajne gleby wykształcone na glinie zwałowej, naleŜące do klas bonitacyjnych I–IVa. W granicach arkusza Bredynki brak ośrodków miejskich. Większymi miejscowościami są: Leginy, Zyndaki, Bredynki i Sorkwity. Czyste powietrze oraz woda w jeziorach umoŜliwiają rozwój turystyki. WaŜnym ośrod- kiem turystycznym są Sorkwity połoŜone między jeziorami Gielądzkim a Lampackim. Przez obszar arkusza przebiega droga krajowa nr 16 z Grudziądza przez Ostródę, Olsz- tyn, Mrągowo, Ełk, Augustów do przejścia granicznego w Ogrodnikach oraz drogi woje- wódzkie: nr 590 z Biskupca przez ŁęŜany do Barcian, 596 z Biskupca przez Kabiny do Resz- la. Przez południową część charakteryzowanego obszaru przebiega linia kolejowa z Czerwon- ki przez Biskupiec, Mrągowo do Ełku.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną terenu objętego arkuszem Bredynki przedstawiono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Bredynki wraz z objaśnie- niami tekstowymi (Kacprzak i in., 1999). Omawiany teren leŜy na granicy dwóch jednostek strukturalnych – syneklizy perybał- tyckiej (część północna) i wyniesienia mazursko-suwalskiego (część południowa), naleŜących do platformy wschodnioeuropejskiej. W granicach arkusza najstarszymi rozpoznanymi osadami są glaukonitowe piaski kwarcowe oligocenu nawiercone w Szymanowie na głębokości 207 m. Osady miocenu reprezentu- ją iły, mułki i piaski kwarcowe z wkładkami węgla brunatnego o miąŜszości około 70 m, nawiercone otworami wiertniczymi w Parezie, Stanclewie i Grzybowie. Iły i mułki pliocenu o maksymalnej miąŜszości 21 m rozpoznano w otworach wiertniczych w Parezie i Grzybo- wie. Cały obszar arkusza pokryty jest warstwą osadów plejstoceńskich o miąŜszości od 81,1 m w południowo-zachodniej jego części do 207,2 m w części centralnej (okolice Szyma- nowa). Charakter powierzchni podplejstoceńskiej jest urozmaicony. Przez środek arkusza przebiega głębokie obniŜenie w podłoŜu podczwartorzędowym.

6 Zlodowacenia najstarsze reprezentowane są przez dwa poziomy glin zwałowych rozdzielone piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Ich miąŜszość zawiera się w przedziale od 3 m w Parlezie do 55 m w Szymanowie. Osady interglacjału augustowskiego stwierdzono prawdopodobnie w otworze wiertni- czym Szymanowo. Reprezentowane są one przez piaski rzeczne o miąŜszości 9,4 m. W obrębie zlodowaceń południowopolskich stwierdzono pięć poziomów glacjalnych zlodowaceń: nidy, sanu i wilgi, rozdzielonych piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, muł- kami i piaskami zastoiskowymi. Ich miąŜszość wynosi od 19,9 m w Parlezie do 63,1 m w Szymanowie. W obrębie tego kompleksu prawdopodobnie występują, wykształcone w postaci piasków rzecznych, osady interglacjału małopolskiego. LeŜące nad osadami zlodowaceń południowopolskich osady interglacjału mazowieckie- go są wykształcone w postaci piasków rzecznych z substancją humusową i przewarstwieniami czerwonobrązowych glin spływowych. Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane są przez cztery poziomy glin zwało- wych zaliczonych do zlodowaceń odry i warty, rozdzielone osadami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Łączna miąŜszość tego kompleksu moŜe przekraczać 80 m. Wodnolodowco- we osady tych zlodowaceń mają nieciągłe rozprzestrzenienie i zmienną miąŜszość. Najbar- dziej rozprzestrzenione są piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stadiału dolnego zlodowacenia warty. W rejonie miejscowości Szpiglówka-Śpigiel, w zboczu rynny mrągowskiej nawiercono 2,5-metrowy kompleks mułków i piasków jeziornych z torfem zaliczane do interglacjału eem- skiego lub interstadiału w obrębie zlodowaceń północnopolskich. LeŜące wyŜej osady zlodowaceń północnopolskich reprezentowane są przez dwa poziomy glin zwałowych przedzielone utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi. Mak- symalna, stwierdzona ich miąŜszość wynosi 27,9 m. W ich obrębie występuje piaszczysty kompleks osadów wodnolodowcowych o miąŜszości 10 m. W granicach obszaru arkusza na powierzchni udokumentowano osady plejstocenu i holocenu (fig. 2). Znaczną część charakteryzowanego rejonu pokrywa falista wysoczyzna morenowa zbudowana z glin zwałowych. W jej obrębie występują liczne pagórki i zagłębienia bezodpływowe. Wysoczyzna urozmaicona jest pagórkami moren martwego lodu zbudowa- nymi z piasków, kemów i drumlin. Rynnie mrągowskiej towarzyszą, zbudowane z piasków i Ŝwirów, ozy oraz formy szczelinowe. MiąŜszość tych osadów dochodzi do 9 m. Formy szczelinowe udokumentowano: na południe do Bredynek, na północ od Kozarka Małego oraz

7 na wschód od Botowa. Między jeziorami Legińskim i Widryńskim doszło do akumulacji glin, iłów i piasków wodnomorenowych o miąŜszości przekraczającej 25 m.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Bredynki na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen zlodowacenia północnopol- skie:: 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwi- ry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe.

Zachowano oryginalną numerację z Mapy geologicznej Polski… (Marks i in. red, 2006).

W granicach arkusza Bredynki znaczne powierzchnie zajmują osady holocenu i czwar- torzędu nierozdzielonego. Osady te wypełniają dna dolin i pokrywają dolne części zboczy

8 młodych dolinek erozyjnych. Występują one równieŜ w spągu osadów organicznych. MiąŜ- szość osadów deluwialnych nie przekracza 2 m (Kacprzak i in., 1999). Holoceńskie iły i mułki jeziorne, które osadzane były na iłach zastoiskowych, stwierdzono w okolicach Parlezy Wielkiej. Ich miąŜszość zawiera się w przedziale od 2 do 15,8 m. W okolicach miejscowości Stama-Gązwa stwierdzono kompleks gytii i kredy jeziornej o miąŜszości 11,5 m. Na znacznych obszarach arkusza, w miejscach gdzie wytapiały się bryły martwego lodu występują równiny torfowiskowe. Torfowiska o największej powierzchni udokumentowano w rejonie Gązwy i Parlezy Wielkiej. W okolicach Gązwy miąŜszość torfów dochodzi do 7,5 m, a w południowo-zachodniej części arkusza w wielu miejscach miąŜszość torfów dochodzi do 3 m.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze leŜącym w granicach arkusza Bredynki aktualnie udokumentowanych jest 11 złóŜ, w tym: 6 złóŜ piaskowo-Ŝwirowych, 4 złoŜa kopalin ilastych ceramiki budowlanej i jedno kopalin ilastych do produkcji kruszywa lekkiego (tab. 1). ZłoŜe surowców ilastych ceramiki budowlanej „ŁęŜany II” skreślono z bilansu z powodu wyczerpania zasobów (Za- przelski, 1996b, Kuczyński, 2006). Parametry geologiczno-górnicze oraz jakość kopaliny udokumentowanej w złoŜach piaszczysto-Ŝwirowych przedstawiono w tabeli 2. W północno-wschodniej części terenu, na obszarze występowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych (Kacprzak, i in., 1999), znajdują się cztery złoŜa piasków i Ŝwirów: „Pi- lec” (Surma, 1980) udokumentowane w kat. C1+C2, „Pilec III” (Kokociński, 1998) udokumentowane w kat. C1 oraz „Pilec” (Marciniak, 1976) i „Pilec II” (Kokociński, 1991) udokumentowane kartą rejestracyjną. Kopalina znajduje się pod nadkładem gleby, piasków drobnoziarnistych miejscami gliniastych i gliny o średniej grubości od 0,20 do 1,27 m. ZłoŜe „Pilec” składa się z trzech pól udokumentowanych w kat. C1 o łącznej powierzchni 36,12 ha oraz jednego pola udokumentowanego w kat. C2 o powierzchni 31,60 ha. ZłoŜe „Pilec III” składa się z dwóch pól o powierzchniach 6,70 ha i 6,25 ha. W południowo-zachodniej części terenu objętego arkuszem znajduje się złoŜe piasków „Parleza Mała” składające się z dwóch pól o powierzchniach: 2,90 ha oraz 2,41 ha (Sylwe- strzak, 1976).

9 Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Stan zago- Nr giczne bilansowe Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Wiek komplek- spodarowania Przyczyny złoŜa Nazwa Rodzaj (tys. t., rozpoznania (tys. m3) kopaliny złóŜ su litologiczno- złoŜa konfliktowości na złoŜa kopaliny tys. m3*) surowcowego złoŜa mapie Klasy Klasy wg. stanu na 31.12.2010 r. (Szuflicki i in. red., 2011) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Pilec III pŜ Q 1007 C1 Z - Skb, Sd 4 B L 2 Pilec II pŜ Q 0 C1* Z - Skb 4 A - 3 Pilec pŜ Q 3409 C1+C2 Z - Skb, Sd 4 B L, Gl 4 Pilec p Q 468 C1* N - Sd 4 B L 5 ŁęŜany i(ic) Q 4276* C1+C2 Z - Scb 4 B L 7 Wólka-Oterki g(gr), i(ir) Q 5912* C2 N - I 4 B Gl 8 Parlice Wielkie i(ic) Q 884* C1 Z - Scb 4 B L 10 10 9 Parleza Mała p Q 465 C1* Z - Sd 4 A - 10 Słomowo pŜ Q 256 C1* Z - Skb, Sd 4 A - 11 ŁęŜany III i(ic) Q 551* C1 G 6 Scb 4 A -

12 Parlice II i(ic) Q 267* C1 N - Scb 4 A - ŁęŜany II i(ic) Q ------Rubryka 3 – i(ic) – iły ceramiki budowlanej, p – piaski, pŜ – piaski i Ŝwiry; g(gr) – gliny o róŜnym zastosowaniu, i(ic) iły o róŜnym zastosowaniu – do produkcji kruszywa lekkiego Rubryka 4 – Q – czwartorzęd; Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – A, B, C1, C2; złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1* Rubryka 7 – złoŜa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sd – drogowe, Skb –kruszyw budowlanych; Scb – ceramiki budowlanej, I – kopaliny inne (do produkcji glinoporytu) Rubryka 10 – złoŜa: 4 – powszechne; licznie występujące, łatwo dostępne; Rubryka 11 – złoŜa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe – moŜliwe do eksploatacji po spełnieniu określonych wymagań. Rubryka 12 – L – ochrona lasów, Gl – ochrona gleb.

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i parametry jakościowe piasków i Ŝwirów Po- Stosunek nad- Zawartość pyłów Gęstość nasypowa Numer Warunki MiąŜszość złoŜa Grubość nadkładu Zawartość frakcji Rodzaj wierzchnia kładu do miąŜ- mineralnych od–do w stanie zagęszczo- złoŜa na Nazwa złoŜa hydroge- od–do (śr.) od–do (śr.) < 2 mm od–do (śr.) kopaliny złoŜa szości złoŜa (śr.) nym od–do (śr.) mapie ologiczne [m] [m]) [%] [ha] (N/Z) [%] [t/m3] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 pole zachodnie: pole zachodnie: pole zachodnie: pole zachodnie: 4,2–6,9 (5,66) 0,2–1,6 (0,75) 45,0–100,0 (73,06) 1,5–3,4 (2,16) 1 Pilec III pŜ 12,96 CZ 0,2 nb pole wschodnie: pole wschodnie: pole wschodnie: pole wschodnie: 2,7–7,1 (4,84) 0,2–2,5 (1,18) 25,2–77,3 (50,55) 1,7–4,9 (2,94) 42,66–78,52 2 Pilec II pŜ 8,72 CZ 5,4–6,6 (6,01) 0,3–1,5 (0,8) 0,13 1,4–2,1 (1,74) (1,85) (57,85) 1,77–6,95 0–0.91 15,4–64,4 0,4–6,4 3 Pilec pŜ 67,72 CZ 0–4,8 (1,27) (2,02) (4,78) (0,24) (45,5) (2,8) 4 Pilec p 4,50 CZ 5,8–8,7 (7,3) 0,2–1,3 (0,8) 0,11 35,6–100 (77,5) 0,4–2,6 (1,0) 1,85–2,1 (1,94) pole zachodnie: pole A: 0,2–0,8 pole zachodnie: pole zachodnie: 11 11 2,0–10,5 (5,71) (0,4) 76,5–85,9 (81,1)* 0,5–4,1 (2,1) 9 Parleza Mała p 5,31 S 0,06 nb pole wschodnie: pole B: 0,3–1,3 pole wschodnie B: pole wschodnie: 6,2–15,8 (11,6) (0,7) 62,3–93,8 (82,2)* 0,6–2,1 (1,1) 57,45–97,85 10 Słomowo pŜ 1,23 S 3,5–18,0 (9,15) 0,3–4,5 (2,41) 0,3 1,6–2,8 (1,99) 2,0–2,11 (2,07) (79,68)*

Objaśnienia: Rubryka 3: p – piasek, pŜ – piasek i Ŝwir Rubryka 5: CZ – złoŜe częściowo zawodnione, S – złoŜe suche Rubryka 9: * – frakcja <2,5 mm Rubryka 10: nb – nie badano

Udokumentowano je kartą rejestracyjną na obszarze występowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Kopalina występuje pod nadkładem gleby i piasków gliniastych o śred- niej grubości od 0,4 do 0,7 m. ZłoŜe „Słomowo” (Kokociński, 1989) udokumentowane kartą rejestracyjną połoŜone jest w południowo-wschodniej części omawianego obszaru. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe znajdują się pod nadkładem gliny, piasku pylastego i gliniastego. W okolicach miejscowości ŁęŜany znajdują się dwa złoŜa kopalin ilastych – „ŁęŜany” udokumentowane w kat. C1+C2 z jakością kopaliny w kat. B (Piechowiak, 1960; Samocka,

1977; Zaprzelski, 1996a) i „ŁęŜany III” udokumentowane w kat. C1 (Kuczyński, 2007).

ZłoŜe „ŁęŜany” o powierzchni 43,00 ha zostało udokumentowane w kat. C1 + C2 z ja- kością kopaliny w kat. B. Serię złoŜową stanowią iły zastoiskowe i gliny zwałowe o miąŜszo- ści od 1,3 do 25,8 m, średnio 9,9 m. W nadkładzie występuje gleba, miejscami piasek i pył piaszczysty o grubości od 0,2 do 5,6 m (średnio 1,8 m). Stosunek N/Z wynosi 0,1. Kopalina charakteryzuje się zawartością marglu w ziarnach > 0,5 mm od 0,0 do 0,42% (średnio 0,06%), wartością wody zarobowej od 14,3 do 35,3% (średnio 25,0%), skurczliwością suszenia od 4,0 do 11,4% (średnio 7,8%), natomiast gotowy produkt: nasiąkliwością w wyrobach od 12,9 do 28,5% (średnio 18,5%), wytrzymałością na ściskanie od 10,21 do 23,7 MPa (średnio 16,15 MPa) i mrozoodpornością przy temperaturze wypału 980°C. W obrębie złoŜa udokumentowano w 2007 roku złoŜe „ŁęŜany III” bez rozliczenia zasobów. ZłoŜe „ŁęŜany III” połoŜone jest w obrębie wyrobiska złoŜa „ŁęŜany”. Powierzchnia jego wynosi 3,33 ha. Serię złoŜową tworzą iły zastoiskowe o miąŜszości od 15,8 do 20,0 m (średnio 18,2 m). Kopalina charakteryzuje się zawartością marglu w ziarnach > 0,5 mm od 0,1 do 0,2% (średnio 0,16%), zawartością wody zarobowej od 18,3 do 24,5% (średnio 21,38%), skurczliwością suszenia od 7,2 do 10,6% (średnio 8,62%). Optymalna temperatura wypalania wynosi 980°C. Gotowe produkty mają następujące parametry – nasiąkliwość w wyrobach od 16,5 do 18,4% (średnio 17,92%), wytrzymałość na ściskanie od 16,6 do 24,1 MPa (średnio 19,92 MPa). ZłoŜa są częściowo zawodnione. Surowiec moŜe być wykorzystywany do produkcji szerokiego asortymentu wyrobów ceramicznych drąŜonych i pełnych.

W południowo-zachodniej części omawianego terenu udokumentowano w kat. C1 złoŜe „Parlice Wielkie”, składające się z czterech pól o łącznej powierzchni 19,25 ha (Kardaszew- ski, 1981). Serię złoŜową stanowią iły jeziorne o miąŜszości od 2,0 do 10,5 m (średnio 5,71 m). W nadkładzie występuje gleba i piasek o grubości od 0,0 do 5,4 m (średnio 1,92 m).

12 Stosunek N/Z wynosi 0,34. Kopalina charakteryzuje się zawartością marglu w ziarnach o średnicy powyŜej 0,5 mm od 0,0 do 0,26% (średnio 0,08%), wartością wody zarobowej od 20,4 do 33,9% (średnio 29,5%), skurczliwością suszenia od 6,8 do 7,6% (średnio 7,3%), natomiast gotowy produkt: nasiąkliwością w wyrobach średnio 15,7%, wytrzymałością na ści- skanie od 15,3 do 22,0 MPa (średnio 15,3 MPa) i dobrą mrozoodpornością przy temperaturze wypału 950°C. ZłoŜe jest częściowo zawodnione. Surowiec był wykorzystywany do produkcji szerokiego asortymentu wyrobów ceramicznych drąŜonych i pełnych. ZłoŜe iłów ceramiki budowlanej „Parlice II” udokumentowano w pobliŜu złoŜa „Parlice

Wielkie” w kategorii C1 (Gradys, 1993). ZłoŜe składa się z dwóch pól o łącznej powierzchni 7,20 ha. MiąŜszość iłów jeziornych budujących serię złoŜową zawiera się w granicach od 1,9 do 6,2 m (średnio 3,8 m). Nadkład w postaci gleby i piasków ma grubość od 0,2 do 3,0 me- trów (średnio 0,9 m). Kopalina charakteryzuje się zawartością marglu w ziarnach o średnicy powyŜej 0,5 mm od 0,01 do 0,18% (średnio 0,05%), wartością wody zarobowej od 18,9 do 31,0% (średnio 29,5%), skurczliwością suszenia od 6,3 do 10,2% (średnio 7,3%), natomiast gotowy produkt: nasiąkliwością w wyrobach średnio 19,2%, wytrzymałością na ściskanie od 11,3 do 22,8 MPa, średnio 15,2 MPa. Optymalna temperatura wypalania wynosi 950°C. ZłoŜe jest suche. Surowiec moŜe być wykorzystywany do produkcji cegły. ZłoŜe surowców ilastych do produkcji kruszywa lekkiego „Wólka-Oterki” znajduje się na południe od miejscowości Wólka i zostało udokumentowane w kat. C2 (Kaczorek, 1971). Powierzchnia jego wynosi 33,33 ha. Serię złoŜową stanowią gliny i iły zastoiskowe o miąŜ- szości od 6,0 do 22,3 m, średnio 16,8 m. W nadkładzie występuje gleba i piasek drobnoziarni- sty o grubości od 0,0 do 1,30 m, średnio 0,30 m. Stosunek N/Z wynosi 0,02. Kopalina charakteryzuje się następującymi parametrami: zawartość CaO + MgO średnio 11,05%, zawartość

Fe2O3 od 3,14 do 5,87% (średnio 4,62%), zawartość Al2O3 od 8,22 do 14,59% (średnio

10,59%), zawartość SiO2 od 53,86 do 71,58% (średnio 59,87%), umowna gęstość nasypowa od 555 do 573 kg/m3, wydajność spieku od 0,6 do 1,7 (średnio 1,06 m3/m2/h) i strata praŜenia od 4,84 do 12,92% (średnio 10,0%). ZłoŜe jest suche. Surowiec moŜe być wykorzystany do produkcji glinoporytu. ZłoŜa występujące na obszarze arkusza Bredynki sklasyfikowano z punktu widzenia ich ochrony oraz ochrony środowiska (tabela 1). Z punku widzenia ochrony są to złoŜa zaliczane do klasy 4 – powszechne, licznie występujące i łatwo dostępne. Spośród udokumentowanych złóŜ: „Pilec II”, „Słomowo”, „Parleza Mała”, „Parlice II” i „ŁęŜany III” są mało konfliktowe (klasa A). Natomiast dwa złoŜa o nazwie „Pilec”, „Pilec III”, „Wólka-Oterki”, „Parlice Wiel-

13 kie” i „ŁęŜany” naleŜą do konfliktowych (klasa B), ze względu na ochronę gleb i lasów. Nale- Ŝy zaznaczyć Ŝe złoŜa: „Wólka-Oterki”, „Parlice Wielkie” „Parleza Mała” i „Parlice II” są połoŜone w granicach obszaru wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) nr 208 – Zbiornik międzymorenowy Biskupiec, który nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Bredynki obecnie prowadzi się eksploatację surowców ilastych ze złoŜa „ŁęŜany III”. Aktualną koncesję na eksploatację kopaliny uzyskała w 2007 r. firma Ceramika ŁęŜany Karasińscy – Spółka Jawna. Jest ona waŜna do 2032 r. Obszar, na który wydano koncesję i powierzchnia obszaru górniczego wynosi 3,33 ha, a terenu górniczego 3,86 ha. Eksploatacja prowadzona jest w sposób ciągły systemem odkrywkowym, jednym piętrem. Urobek ładowa- ny jest na samochody, które transportują go do cegielni. Kopalina przeznaczona jest do produkcji ceramiki budowlanej. Historia eksploatacji iłów w okolicach ŁęŜan sięga 1912 roku. Eksploatacja złoŜa „Łę- Ŝany” została zaniechana w 1996 roku. Powodem przerwania eksploatacji były liczne przero- sty piasków drobnoziarnistych obniŜające jakość kopaliny. Wyrobiska nie zrekultywowano. Eksploatacja piasków i Ŝwirów ze złoŜa „Pilec III” była prowadzona w latach 1999– 2004. ZłoŜe „Pilec” zostało zaniechane w 2004 roku. ZłoŜe „Pilec II” zostało wyeksploatowa- ne w 1998 roku. Wyrobiska tych złóŜ zostały zrekultywowane. Eksploatacja piasków ze złoŜa „Parleza Mała” została zakończona w 1990 roku, ze względu na słabą jakość surowca. W wyrobisku funkcjonuje obecnie wytwórnia betonu. ZłoŜe „Parlice Wielkie” zostało zaniechane w 1995 roku. Eksploatowano tylko pole A. Teren po eksploatacji zrekultywowano częściowo w kierunku rolnym, a część dawnego wyrobiska jest wypełnione wodą Eksploatację piasków i Ŝwirów ze złoŜa „Słomowo” zakończono w 1993 roku. Wyrobi- ska nie zrekultywowano. W sześciu miejscach istnieją ślady po niekoncesjonowanej eksploatacji torfów i pia- sków ze Ŝwirem. Zaznaczono je jako punkty występowania kopaliny i sporządzono dla nich karty informacyjne.

14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Podstawą dla oceny perspektyw surowcowych na obszarze arkusza Bredynki są: Szcze- gółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bredynki (Kacprzak i in., 1999), wyniki prac geologiczno-poszukiwawczych oraz własne obserwacje w terenie. Na obszarze objętym arkuszem Bredynki przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych za złoŜami kruszywa naturalnego, surowców ilastych ceramiki budowlanej, torfów i kredy jeziornej. Wyznaczono 6 obszarów prognostycznych torfów, 17 obszarów perspektywicznych torfów i 3 obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów. Na omawianym terenie, głównie w jego południowo-zachodniej części, wyznaczono 6 obszarów prognostycznych dla występowania torfów. Obszar III i V tworzą torfowiska mie- szanotypowe z torfem mechowiskowo-mszarnym-wysokim i mszarno-przejściowym-wysokim. Pozostałe obszary obejmują torfowiska niskie z torfem: olesowym, turzycowiskowo- olesowym i mechowiskowo-olesowym. Parametry jakościowe torfów przedstawiono w tabeli 3 (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Na obszarze IV pod torfem stwierdzono gytię węglanową. W przypadku dokumentowania złoŜa naleŜy ją udokumentować jako kopalinę współwystępu- jącą. Torf i gytia mogą zostać wykorzystane w rolnictwie i ogrodnictwie.

Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość Numer Wiek Średnia Po- kompleksu Zasoby Zastoso- obszaru Rodzaj kompleksu Parametry grubość wierzchnia litologiczno w kat. D wanie na kopaliny litologiczno- jakościowe nadkładu 1 (ha) -surowcowego (tys. m3) kopaliny mapie surowcowego (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 p – 12,2,0 % śr. – 2,86 I 6,5 t Q – 27 Sr r – 50 % max. – 3,10 p– 15,0 % śr. – 2,77 II 1,5 t Q – 42 Sr r – 45,0 % max – 3,20 p– 5,00 % śr. – 3,81 III 7,5 t Q – 148 Sr r – 45,0 % max. – 4,80 p– 20,30 % śr. – 3,68 IV 6,0 t Q – 100 Sr r – 45,0 % max. – 4,00 p– 5,0 % śr. – 2,64 V 4,5 t Q – 119 Sr r – 40,0 % max. – 3,00 p– 5,00 % śr. – 2,62 VI 2,5 t Q – 64 Sr r – 40,0 % max. – 3,2

Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorzęd, Rubryka 5; p- popielność, r – stopień rozkładu, Rubryka 9: Sr – kopaliny skalne rolnicze.

Na charakteryzowanym obszarze wyznaczono ponadto 17 obszarów perspektywicznych występowania torfów, które spełniają kryteria bilansowości (Kacprzak i in., 1999; OstrzyŜek,

15 Dembek, 1996). Obszary te znajdują się przewaŜnie na terenach pełniących funkcje rolnicze i wodochronne. Z tego względu ewentualne dokumentowanie ich zasobów, a następnie wydobycie powinno zostać poprzedzone dokładną analizą wpływu eksploatacji na środowisko naturalne. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 ark. Bredynki (Kacprzak i in., 1999) i zwiadu terenowego, wyznaczono 3 obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów. Na obszarach występowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych w okolicy Warpun i Pustnik wyznaczono dwa obszary perspektywiczne. W zlokalizowanych tam odkrywkach stwierdzono występowanie piasków i Ŝwirów o miąŜszości około 3 m. Kolejny obszar per- spektywiczny znajduje się w rejonie Bredynki-Sadowo. Jest to obszar występowania piasków i Ŝwirów ozów i form akumulacji szczelinowej. Wynikiem negatywnym zakończyły się poszukiwania piasków i Ŝwirów w okolicach miejscowości Widryny. Stwierdzono tu jedynie osady spoiste akumulacji lodowcowej i miejscami, występujące lokalnie, piaski i Ŝwiry niespełniające kryteriów bilansowości (Kaczorek, 1973). W okolicach miejscowości Samławki, Zyndaki i Jemłuń prowadzono szereg prac poszukiwawczych za kredą jeziorną. Nawiercono torf o niewielkiej miąŜszości, miejscami torf z gytią, podścielony iłami i mułkami ilastymi (Kwaśniewska, 1983; Muszyńska, 1991, Tołka- nowicz, śukowski, 2001).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Bredynki leŜy w strefie wododziałowej Wisły i Pregoły. W dorzeczu Wisły (zlewnia II rzędu Narwi i III rzędu Pisy) leŜy centralna część charakteryzowanego obszaru. Pozostała znajduje się w dorzeczu Pregoły obejmującym zlewnię II rzędu Łyny ze zlewniami III rzędu rzek Guber i Wadąg. Sieć hydrograficzna jest stosunkowo dobrze rozwinięta. Obejmuje system drobnych cie- ków, kanałów i rowów melioracyjnych, zasilających główne rzeki wymienionych zlewni. Licznie występują małe stawy i oczka wodne i tereny bagienne. Największymi rzekami tego obszaru są: Kanał Dymerski (Wadąg) naleŜący do systemu wodonośnego Łyny, Krutynia zasi- lająca zlewnię Pisy oraz Dajna i Sajna zasilająca zlewnię Gubra.

16 Krutynia jest prawobrzeŜnym dopływem Pisy przepływającym przez 30 jezior. Jest to bardzo znany i popularny szlak kajakowy. Na obszarze arkusza znajduje się górny, źródłowy odcinek tej rzeki zwany Warpunką lub Spychowską Strugą. Płynie ona z północy na południe przez rynnowe jeziora: Warpuńskie, Zyndackie, Gielądzkie, Pustnik Mały, Lampackie od- wadniając malowniczą rynnę sorkwicką. Dajma odwadnia rynnę mrągowską w północno-wschodniej części arkusza. Płynie ona z południa na północ łącząc jeziora Kiersztanowskie i Dejnowo. W południowo-zachodniej części arkusza znajduje się niewielki fragment Kanału Dymerskiego (Wadąg). Największymi jeziorami opisywanego obszaru są: Cielądzkie (478 ha), Legińskie (231 ha), Jełmuń (150 ha), Kiersztanowskie (149 ha) oraz mniejsze: Warpuńskie, Zyndackie, Pasterzewo i Trzcinowo. Jakość rzek i jezior jest badana w ramach monitoringu środowiska przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie (Raport…, 2011). Ocena jakości wód powierzchniowych w 2010 roku została przeprowadzona zgodnie z zapisami rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Rozporządzenie…, 2008). Według oceny stanu ekologicznego – jednolita część wód powierzchniowych „Sajna od starego koryta Sajny do uj- ścia” charakteryzuje się dobrym stanem ekologicznym. Stan ekologiczny Jeziora Kierszta- nowskiego określono jako zły. W 2007 roku o badano jakość wód rzeki Dajny poniŜej jeziora Dejnowo, gdzie stwierdzono wody zadowalającej jakości (III klasy). Wody Jeziora Kiersztanowskiego były złej ja- kości (V klasy) (Raport...,2008).

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem na jednostki hydrogeologiczne obszar arkusza Bredynki naleŜy do makroregionu północno-wschodniego, do regionu III – mazurskiego (Paczyński, red. 1995). Wody podziemne o charakterze uŜytkowym na omawianym terenie związane są z utworami plejstocenu i miocenu. Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych części wód podziemnych (Paczyński, Sadurski, red., 2007) obszar arkusza zawiera się w prowincji Wisły, regionie Narwi, Pregoły i Niemna. Na charakteryzowanym terenie wody podziemne ujmowane są z plejstoceńskiego poziomu wodonośnego. Tworzy on skomplikowany system hydrostrukturalny i hydrodynamicz- ny, o silnie zróŜnicowanych warunkach hydrogeologicznych. Zbudowany jest z wielu zawod-

17 nionych warstw piaszczysto-Ŝwirowych, występujących na róŜnych głębokościach. Niecią- głość warstw wodonośnych jest cechą charakterystyczną omawianego obszaru (Wojciechow- ska, 2004). W granicach arkusza największe rozprzestrzenienie ma warstwa wodonośna występująca między utworami zlodowaceń północno- i środkowopolskich. Ma ona miąŜszość w przedziale od 5 do 50 m i występuje na głębokości od 8 do 59,5 m p.p.t. Jej parametry hydrogeologiczne przedstawiają się następująco: współczynnik filtracji 0,8–207,4 m/24h (średnio 23 m/24h), przewodność warstwy wodonośnej 49–7465 m2/24h (średnio 460 m2/24h). Zwierciadło wody ma charakter napięty, w rejonie: Surmówki, Szymanowa, Śpigla swobodny lub lekko napięty, a w okolicach Sorkwit artezyjski. Wydajności studni są zmienne i uzaleŜnione od litologii i miąŜszości warstwy wodonośnej. Zawierają się one w przedziale od 10 do 50 m3/h. Drugi, występujący głębiej, plejstoceński poziom wodonośny związany jest z osadami zlodowaceń południowopolskich i najstarszych. Ma on znaczenie podrzędne, a rozpoznanie hydrogeologiczne bardzo słabe. Poziom ten tylko w północnej części arkusza Bredynki stanowi główne źródło zaopatrzenia w wodę. Budują go piaski drobno- i średnioziarniste o miąŜ- szości od 4 do 35 m (najczęściej 7–14 m). Utwory wodonośne mają ograniczony zasięg i wy- stępują na róŜnych głębokościach od 70 do 125 m p.p.t. Parametry hydrogeologiczne charak- teryzowanej warstwy przedstawiają się następująco: współczynnik filtracji 3,2 do 47,8 m/24h (średnio 18 m/24h), przewodność warstwy wodonośnej 49–621 m2/24h (średnio 190 m2/24h). Zwierciadło wody ma charakter napięty. Wydajności studni wierconych nie przekraczają 30 m3/h (Wojciechowska, 2004). W granicach charakteryzowanego arkusza wody plejstoceńskie mają trwały, niezmien- ny od wielu lat skład chemiczny. Ich jakość jest średnia – wody wymagają uzdatniania ze względu na podwyŜszoną zawartość Ŝelaza, manganu, barwy i mętności. W północno- wschodniej części charakteryzowanego obszaru zarejestrowano ekstremalnie wysokie stęŜenie związków Ŝelaza i manganu (12,4 mg Fe/dm3, 0,8 mg Mn/dm3). Taki skład zdecydował o za- liczeniu ich do wód o niskiej jakości. NajniŜsze stęŜenie jonów Ŝelaza i manganu (0,03– 2,0 mg Fe/dm3 oraz manganu 0,0–0,15 mg Mn/dm3) notowane były w: Gązwie, Gizewie, Wo- li, Parlezie i Śmiglu. Ze względu na sposób zagospodarowania terenu i izolację od powierzchni terenu po- ziomów wodonośnych utworami nieprzepuszczalnymi, stopień zagroŜenia charakteryzowanego poziomu wodonośnego jest średni lub niski.

18 Na omawianym terenie eoceńsko-mioceńskie piętro wodonośne rozpoznano w jednym, zlokalizowanym w północno-wschodniej części arkusza, otworze kartograficznym. Z analizy materiałów archiwalnych z terenów sąsiednich wynika, Ŝe piętro to dzieli się na dwa poziomy – mioceński lub plejstoceńsko-mioceński oraz eoceńsko-oligoceński. Poziom eoceńsko-oligoceński związany jest z drobnoziarnistymi i średnioziarnistymi piaskami glaukonitowymi o miąŜszości ponad 100 m. Poziom mioceński wykształcony jest w postaci piasków pylastych i drobnoziarnistych z domieszką substancji burowęglowej. Jego miąŜszość zmienia się od kilku do 70 m. Poprzez analogię z terenami przyległymi naleŜy sa- dzić, Ŝe charakteryzuje się on zmiennymi parametrami hydrogeologicznymi.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Bredynki na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego red. (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwyŜszej ochrony (ONO), 3 – granica GZWP w ośrodku porowym, 4 – granica GZWP w ośrodku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorzęd (Tr), kreda (K); 206 – zbiornik czwartorzędowy Kętrzyn, czwartorzęd (Q); 208 – Zbiornik międzymorenowy Biskupiec, czwartorzęd (Q); 213 – Zbiornik międzymorenowy Olsztyn, czwartorzęd (Q), 215 – Niecka Warszawska, trzeciorzęd (Tr)

19 Wody omawianego piętra mają średnią jakość i wymagają odŜelaziania i odmangania- nia. StęŜenie jonów Ŝelaza i manganu przekracza wartości dopuszczalne dla wód pitnych i wynosi 1,384,96 mg Fe/dm3, (średnio 2,66 mg Fe/dm3) oraz 0,10,3 mg Mn/dm3, (średnio 0,19 mg Mn/dm3) (Wojciechowska, 2004). Ujęcia o największych zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych zlokalizowane są w: Samławkach, ŁęŜanach, Pilcu, Śpiglu, Gizewie, Warpunach, Szymanowie, Surmówce, Wólce, Stanclewie, Janiszewie, Sadowie, Gielądzie, Sorkwitach i Pustniku. Są to ujęcia komunalne. Charakteryzowany obszar połoŜony jest w granicach dwóch głównych zbiorników wód podziemnych. Północno-wschodnia część terenu leŜy w granicach zbiornika Subzbiornik Warmia, a część centralna i zachodnia w granicach zbiornika morenowego Biskupiec (Klecz- kowski red., 1990), (fig. 3). Dla wyŜej wymienionych zbiorników dotychczas nie opracowano dokumentacji hydrogeologicznej.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 październi- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜyt- kowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 140 – Bredynki, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawar- tości (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb.

20 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Wartość Zakresy zawar- Wartość przeciętnych przeciętnych tości w glebach (median) w glebach Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie (median) w na arkuszu 140 – obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporządzenie Ministra glebach na Bredynki dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) arkuszu 140 –

Bredynki N=8 N=6522 Metale N=8 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 11–65 20 27 Cr Chrom 50 150 500 3 –11 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 19–58 23 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–4 2 2 Cu Miedź 30 150 600 1–12 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–10 4 3 Pb Ołów 50 100 600 4–16 9 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,11 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 140 – Bredynki 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro- Co Kobalt 8 Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obsza- Cu Miedź 8 rów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych ą Hg Rtęć 8 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbanizowane arkusza 140 – Bredynki do poszczególnych grup z wyłączeniem terenów przemysłowych, uŜytków uŜytkowania (ilość próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Gleby mineralizowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej

21 spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie. Kontrolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych pró- bek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyj- nych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych całe- go kraju (tabela 4). Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, ołowiu i rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości prze- ciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜszą wartość mediany wykazuje jedynie zawartość niklu. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, mi- nerałów ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału

22 powstałego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzę- cych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloro-organiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Występują- ce w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza dra- pieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009., 1999; Albering i in., 1999, Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składni- ków są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składni- ków zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mecha- nicznego poruszenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelko- op 2000).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jakości osa- dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable

23 Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜenie ) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL.

Tabela 5. Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito- ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głę- boczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnowa drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawartości rtęci

24 wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amalgamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aroma-tycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a) pirenu, indeno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geolo- gicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod względem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zali- czania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifi- kowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osad jezior Gieladzkiego, Jełmuń, Kiersztanowskiego, Legińskiego i Wirydyńskiego. Osady jezior Kiersztanowskiego, Legińskiego i Wirydyńskiego charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zbliŜonymi do ich wartości tła geochemicznego. Osady Jeziora Cielądz- kiego i Jełmuń cechuje podwyŜszona zawartość pierwiastków śladowych, zwłaszcza cynku, ołowiu i rtęci. Odnotowano nieznacznie wyŜszą zawartość wielopierścieniowych węglowodo- rów aromatycznych w osadach Jeziora Kiersztanowskiego w porównaniu do przeciętnie spo- tykanych w osadach jezior Polski. JednakŜe stwierdzone zawartości pierwiastków śladowych i WWA są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska

25 są one takŜe niŜsze od ich wartości PEL, powyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziały- wanie na organizmy wodne (tab. 6). Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

Tabela 6 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych (mg/kg) Gielądzkie Jełmuń Kiersztanowskie Legińskie Widryńskie Parametr 1999 r. 2003 r. 2010 r. 2003 r. 2000 r. Arsen (As) 8 5 5 6 8 Chrom (Cr) 18 19 11 15 28 Cynk (Zn) 163 224 75 86 74 Kadm (Cd) 2,0 1,4 <0,5 1,3 0,7 Miedź (Cu) 19 22 15 13 17 Nikiel (Ni) 17 13 10 11 20 Ołów (Pb) 60 53 19 24 23 Rtęć (Hg) 0,208 0,14 0,072 0,068 0,086 * WWA 11 WWA n.o. n.o. 2,058 n.o. n.o. ** WWA 7 WWA n.o. n.o. 2,460 n.o. n.o. PCB*** n.o. n.o. 0,0066 n.o. n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜ- szonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umiesz- czona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Cze- chy).

26 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 32 do około 60 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 43 nGy/h i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 33 do około 56 nGy/h i przeciętnie wynoszą takŜe około 43 nGy/h. Na omawianym arkuszu pomierzone wartości promieniowania gamma są dość wyrów- nane (przewaŜają dawki z zakresu wartości: 3555 nGy/h). Nieco wyŜszymi wartościami promieniowania gamma cechują się gliny zwałowe (4055 nGy/h) dominujące na omawianym arkuszu oraz torfy, a niŜszymi (ok. 35 nGy/h) utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia oraz osady kemów (iły, mułki, piaski i Ŝwiry). StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 1,4 do 11,2 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 1,5 do 11,4 kBq/m2. Nieco podwyŜszone lokalnie wartości stęŜeń cezu w obu profilach (ok. 11 kBq/m2) są związane z niezbyt intensywną anomalią występującą między Olsztynem, Piszem a Ostrołęką i nie stwarzają Ŝadnego zagroŜenia radiologicznego dla ludności.

27 140 W PROFIL ZACHODNI 140 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5985803 5972687 5983699 5971685 m m 5981842 5970717 5976866 5969882 5973617

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 28 28

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5985803 5972687 5983699 5971685 m m 5981842 5970717 5976866 5969882 5973617

0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Bredynki (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2009). Z uwagi na skalę i specyfikę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umoŜ- liwiające późniejszą weryfikację i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów są zróŜnicowane w nawiązaniu do 3 typów składo- wisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne, O – odpadów obojętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wyłączenie terenów, na których bezwzględnie nie moŜna lokalizować składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słuŜb, • wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzględnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniających przyjęte kryteria dla określonego typu składowisk odpadów,

29 ─ obszary moŜliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej. Występowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjności pozwala wyróŜnić potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obrębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowań (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych właściwości podłoŜa – odpowiadających wyróŜnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ograniczeń lokalizacyjnych składowisk wynikających z przyję- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obrębie RWU posiadających wymie- nione ograniczenia warunkowe będzie wymagało ustaleń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotyczącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7).

Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Typ miąŜszość współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10-9 iły, iłołupki K – odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne ≥ 1 ≤ 1×10-9 O – odpadów obojętnych ≥ 1 ≤ 1×10-7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie: ─ warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami dla określonego typu skła- dowisk (przyjętymi w tabeli 7), ─ zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m, miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstwą „Geochemia środowi- ska” wchodzą w skład warstwy informacyjnej „ZagroŜenia powierzchni ziemi” i są przedstawione razem na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiertniczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydzieleń terenów POLS.

30 Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego przeniesiony z arkusza Bredynki Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Wojciechowska, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o do- brej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyróŜnionych typów odpadów naleŜy traktować jako podstawę późniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawiązaniu do nich projektowania odpowiednich badań geologicznych i hydrogeologicznych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze objętym arkuszem Bredynki bezwzględnemu wyłączeniu z moŜliwości składowania odpadów podlegają: ─ zabudowa miejscowości gminnych Sorkwity i Kolno, ─ obszary objęte ochroną prawną w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Puszcza Piska PLB 280008 (ochrona ptaków), „Gązwa” PLH 280011 i „Ostoja Piska” PLH 280048 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody „Bukowy” (leśny) i „Gązwa” (torfowiskowy), ─ obszary leśne o powierzchni powyŜej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, łąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Stryjewskiego, Bęskiego, Jełmunia, Legińskiego, Wi- dryńskiego, Trzcinna, Pasterzewa, Kierszanowskiego, Dejnowej, Lampackiego, Gie- lądzkiego, Pustnika Małego, SarŜa, Janowskiego, Warpuńskiego, Zyndackiego, ─ powierzchnia erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoceńskich w obrębie dolin rzek: Dajny, Sajny, Rynu i pozostałych cieków, ─ obszary zagroŜone ruchami masowymi w rejonie jeziora Trzcinno, Warpun, jeziora- Kiersztanowskiego (południowo wschodni i południowo zachodni brzeg) (Grabowski i in., 2007),

31 ─ tereny o nachyleniu powyŜej 10° (rejon Kolonii Kabiny, Widryn, wokół jezior: Paste- rzewa, Trzcinna, Kiersztanowskiego, Legińskiego, brzegi jeziora Zyndackiego, północ- ny brzeg jeziora Gielądzkiego, rejon Nibórka, ─ obszar występowania głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego na głębokości do 5 m (rejon Stryjewa). Obszary bezwzględnie wyłączone z moŜliwości składowania odpadów zajmują około 60% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowa- nia odpadów obojętnych Ze względu na wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpośrednio na powierzchni występują grunty spoiste spełniające kryteria przepuszczalności (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje się nie głębiej niŜ 2,5 m p.p.t. Analizę budowy geologicznej przeprowadzono na podstawie materiałów autorskich do Szczegółowej mapy geologicznej Polski arkusz Bredynki będących jeszcze w redakcji mery- torycznej. Granice wskazanych na mapie obszarów mogą zatem mieć przybliŜony przebieg. Prawie całą powierzchnię analizowanego terenu zajmuje wysoczyzna morenowa falista, której partie przypowierzchniowe tworzą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły zlo- dowaceń północnopolskich. W granicach powierzchniowych wystąpień tych glin wskazano obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych (Kacprzak i in., 1999). Gliny charakteryzują się silną piaszczystością i wapnistością, barwami od jasnobrązowej do ciem- nobrązowej i miąŜszością od 3 m do 21 m. Lokalnie gliny stadiału górnego wisły mogą być połoŜone bezpośrednio na glinach starszych, tworząc wspólną warstwę o miąŜszości docho- dzącej nawet do 80 m (Kolonia Pilec). Obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych wskazane w rejonach Kolonii Kabiny, na północny wschód od niej oraz w rejonie Jełmunia to miejsca występowa- nia na powierzchni terenu iłów, mułków, piasków i glin zwałowych w spływach kemów i plateau kemowych o miąŜszościach od około 2,5 m do 6 m. W rejonie Kabin i Legin występują gliny zwałowe w spływach moren martwego lodu. Ich miąŜszości wynoszą od około 10 m do 30 m. W rejonie miejscowości Kabina, Samławki, Widryny i Wólka na powierzchni terenu występują gliny, iły i piaski wodnomorenowe. Są to osady krótkiego przepływu wodnego (ablacyjne osady spływowe). Piaski są bardzo źle wysortowane, a gliny mają strukturę smu-

32 gowaną. Ze względu na moŜliwość niejednorodnego wykształcenia litologicznego i nieznaną miąŜszość osadów ich właściwości izolacyjne określono na zmienne (mniej korzystne). MoŜ- liwe jest jednak ich wykształcenie w facji iłowej, czego dowodem są udokumentowane w granicach ich kartograficznych wydzieleń złoŜa surowców ilastych – „Wólka – Oterki”, „ŁęŜa- ny” i „ŁęŜany III”. W rejonie Lipowa i Sorkwit na powierzchni terenu występują iły, mułki i piaski jeziorne. W partiach stropowych są one piaszczyste, niŜej pyłowate, w części spągowej masywne Ich miąŜszość moŜe dochodzić nawet do 20 m. W miejscach, w których na glinach zwałowych występują piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski, gliny i iły wodnomorenowe (o miąŜszości do 2 m) równieŜ wskazano zmienne właściwości izolacyjne. Budowa składowisk odpadów na tych obszarach wiąŜe się z koniecznością zdjęcia przepuszczalnego nadkładu, a w przypadku glin i iłów wodno-morenowych konieczne jest potwierdzenie badaniami obecności skał o parametrach słabo prze- puszczalnych. Zmienne warunki izolacyjne określono dla obszarów wskazanych w rejonie miejscowo- ści Spiglówka i Gizewo. Są to tereny połoŜone w obrębie i w pobliŜu strefy moren czołowych. MoŜliwe jest tu zaburzenie ciągłości pakietów izolacyjnych spowodowane glacitektoniką. Obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych wskazano na terenie gmin: Reszel, Kolno, Biskupiec, Sorkwity i Mrągowo. Wytypowane obszary mają duŜe powierzchnie i są połoŜone w pobliŜu dróg dojazdo- wych. UmoŜliwia to lokalizację obiektów potencjalnie uciąŜliwych dla środowiska w dogod- nej, niebudzącej konfliktów społecznych odległości od zabudowań. Środowiskowymi ograniczeniami warunkowymi w granicach części wskazanych obsza- rów są: p – połoŜenie w granicach Obszarze Chronionego Krajobrazu: Jezior Legińsko – Mrą- gowskich i w Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Symsarny b – bliskość zabudowy miejscowości gminnych Sorkwity i Kolno w – połoŜenie w zasięgu strefy wysokiej ochrony głównego zbiornika wód podziemnych nr 208 (zbiornik międzymorenowy Biskupiec). Nie mają one charakteru bezwzględnych zakazów. Powinny być jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słuŜbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

33 Planując miejsce lokalizacji składowisk odpadów w granicach obszarów wskazanych w rejonie miejscowości Choszczewo – Kolonia Stanclewo i w rejonie Sadowa (obszar po- zbawiony naturalnej izolacji) naleŜy zwrócić na obecność licznych drobnych oczek wodnych.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składowa- nia odpadów innych, niŜ obojętne i niebezpieczne (komunalnych) Na analizowanym obszarze wskazano dwa obszary, spełniające warunki dla lokalizacji składowisk odpadów innych niŜ obojętne i niebezpieczne. Znajdują się one w rejonie Wólki w gminie Kolno i w rejonie ŁęŜan w gminie Reszel. Pierwszy obszar rekomendowany do składowania odpadów innych, niŜ obojętne i niebezpieczne (komunalnych) wytypowano w granicach udokumentowanego w kategorii C2 zło- Ŝa surowca ilastego do produkcji kruszywa lekkiego (glinoporytu) „Wólka – Oterki” (Kaczo- rek, 1971). Osady wykształcone są tu w postaci serii ilastej typu zastoiskowego osadzonej na nierównej powierzchni glin morenowych. Iły są miejscami pylaste, z pojedynczymi głazikami, szare. Pod iłami zalegają gliny – plastyczne, tłuste, koloru brązowego, stanowiące ciągły po- kład. Łączna miąŜszość serii złoŜowej wynosi od 6 m do 23,8 m (średnio 16,8 m). Nadkład złoŜa w przewaŜającej części stanowi gleba o miąŜszości 0,0-0,3 m, lokalnie gleba i piaski (0,01,3 m). Średnia grubość nadkładu wynosi 0,3 m. Wody o zwierciadle swobodnym wystę- pują sporadycznie w piaskach nadkładu. Powierzchnia złoŜa wynosi 33,3 ha. ZłoŜe nie było dotąd eksploatowane, istnieje więc moŜliwość formowania skarp i podłoŜa ewentualnego składowiska w trakcie eksploatacji iłów. Drugi obszar wskazano w granicach udokumentowanych złóŜ „ŁęŜany” i „ŁęŜany III”. Łączna powierzchnia złóŜ wynosi 43 ha. W złoŜu „ŁęŜany” serię złoŜową stanowią iły zastoiskowe i gliny zwałowe. Średnia miąŜszość kopaliny wynosi 9,9 m (1,325,8 m). W nadkładzie o grubości 0,25,6 m (średnio 1,8 m) występują gleby, miejscami piasek i pył. Zawartość marglu w ziarnach powyŜej 0,5 mm wynosi średnio 0,06%. ZłoŜe jest częściowo zawodnione (Piechowiak, 1960; Samoc- ka, 1977; Zaprzelski, 1996a). Eksploatację złoŜa zakończono w 1996 r., wyrobiska nie zrekultywowano. Nadkład złoŜa „ŁęŜany III” (udokumentowanego w granicach złoŜa „ŁęŜany”) budują gleby gliniaste i gliny o grubości do 5,2 m (średnio 1,6 m). Serię złoŜową stanowią iły, iły pylaste, rzadziej piaszczyste-warwowe, plastyczne i średnioplastyczne o szarej barwie. Zawar- tość ziaren powyŜej 2 mm wynosi od 0,6% do 1% (średnio 0,8%). Zawartość marglu powyŜej 0,5 mm wynosi od 0,1% do 0,2% (średnio 0,16%). MiąŜszość złoŜa wynosi od 15,8 m do

34 20 m (średnio 18,2 m). Warstwy ilaste nie zostały przewiercone, prawdopodobnie mogą osią- gać miąŜszość do ponad 30 m. Seria złoŜowa jest sucha, w strefie głębokości 1,5-6,5 m mogą występować wysięki wody (Kuczyński, 2007). Kolejny obszar rekomendowany do składowania odpadów komunalnych wskazano w rejonie miejscowości Leginy w gminie Reszel,. w miejscu powierzchniowego występowa- nia iłów i mułków zastoiskowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. Jest to kontynuacja obszaru wskazanego na terenie objętym arkuszem Reszel (101). MiąŜszość tych osadów moŜe dochodzić do 18 m, zawierają one charakterystyczne „kukiełki” węglanowe. Środowiskowymi ograniczeniami warunkowymi budowy składowisk w granicach wyznaczonych obszarów są: p – połoŜenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Jezior Legińsko – Mrą- gowskich, z – połoŜenie na terenie udokumentowanych złóŜ „Wólka-Oterki”, „ŁęŜany” i „ŁęŜa- ny III”, w – połoŜenie w zasięgu strefy wysokiej ochrony nieudokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 208 Biskupiec. KaŜdorazowo, przed podjęciem decyzji o lokalizacji składowiska odpadów w granicach wskazanych obszarów naleŜy przeprowadzić rozpoznanie geologiczno-inŜynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji. Pozwoli to na wybór najlepszej, bezpiecznej dla środowiska lokalizacji obiektu. Na analizowanym terenie nie ma składowisk odpadów. Odpady przewoŜone są na skła- dowiska w Polskiej Wsi w gminie Mrągowo, Sękity w gminie Bisztynek, MaŜany w gminie Kętrzyn i do Świętajna.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych rozpatrywa- nych pod kątem składowania odpadów Najbardziej korzystny jest wariant lokalizacji składowisk odpadów w granicach udokumentowanych złóŜ surowców ilastych „Wólka – Oterki”, „ŁęŜany” i „ŁęŜany III”. Warunki izolacyjne określono jako zmienne, ze względu na moŜliwość ich niejednorodnego wykształ- cenia litologicznego oraz moŜliwość występowania przewarstwień piaszczystych. Pod kątem składowania odpadów komunalnych moŜna równieŜ rozpoznać tereny w bezpośrednim sąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono występowanie warstw czwartorzędowych iłów lub glin zwałowych o duŜych miąŜszościach. W rejonie PGR Oterki nawiercono 5 m warstwę iłów podścielonych 9 m warstwą glin; ( w otworach odwierconych

35 w bezpośrednim sąsiedztwie tylko gliny o miąŜszościach 14 m i 15 m), w Parlezie Wielkiej na głębokości 3 m występuje warstwa iłów o miąŜszości 13 m. W Choszczewie 2 m warstwę iłów podściela 4 m warstwa glin, (w profilu otworu odwierconego w bezpośrednim sąsiedz- twie 59 m glin). Gliny zwałowe o duŜych miąŜszościach stwierdzono w profilach otworów odwierconych w rejonie ŁęŜan – Cegielni (57,7 m), Kolonii Pilec (80 m), PGR Lembruk (44,5 m) i w otworze oddalonym o 750 m na południowy wschód od Choszczewa (59 m). Gliny o miąŜszościach rzędu 80 m mogą występować w granicach obszarów wskazanych w rejonie Pilca (przekrój hydrogeologiczny MhP). PrzewaŜającą część obszarów rekomendowanych do składowania odpadów wskazano na terenach o średnim stopniu zagroŜenia wód głównych poziomów uŜytkowych występują- cych na głębokości 15–50 m (podrzędnie 50–100 m i 100–150 m). Są to tereny uŜytkowane rolniczo, przy słabszej izolacji poziomów wodonośnych, występują tu ogniska zanieczysz- czeń. Najlepsze warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod kątem składowania odpadów mają obszary wskazane w części północnej analizowanego terenu, gdzie uŜytkowe poziomy wodonośne występują na głębokości 50–100 m i 100–150 m i są zagroŜone w stopniu niskim i bardzo niskim. RównieŜ w granicach obszarów wskazanych w rejonie Szelągówka–Stary Gieląd i Bagienic Małych stwierdzono głębokie występowanie uŜytkowych poziomów wodo- nośnych (50-100m) i niski i bardzo niski stopień ich zagroŜenia. Zachodnia część terenu objętego arkuszem połoŜona jest w zasięgu czwartorzędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 208 Biskupiec, który wymaga wysokiej ochrony. Po jego udokumentowaniu, przede wszystkim ustaleniu stref zasilania i ochrony część wskazanych obszarów moŜe być wykluczona z tego typu zagospodarowania. Niewielki obszar w pół- nocno-wschodniej części analizowanego terenu pozostaje w zasięgu obecnie dokumentowa- nego głównego zbiornika nr 205 (Subzbiornik Warmia). Ze względu na głębokie zaleganie i dobrą izolację od zanieczyszczeń powierzchniowych prawdopodobnie nie będzie on wyma- gał wprowadzenia strefy ochrony.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na miejsce składowania odpadów moŜna przeznaczyć wyrobiska złóŜ kopalin ilastych „ŁęŜany” i „ŁęŜany III”. Decyzję o takim zagospodarowaniu wyrobisk musi poprzedzić rozpoznanie geologiczno-inŜynierskie i hydrogeologiczne, które pozwoli na określenie rzeczywi- stych właściwości izolacyjnych osadów oraz warunków wodnych. Pozwoli to, w razie ko-

36 nieczności dodatkowego uszczelnienia podłoŜa i skarp obiektu na wybór optymalnej, dodat- kowej przesłony. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk w wyrobiskach złóŜ „ŁęŜany” i „Łę- Ŝany III” jest ich połoŜenie w granicach udokumentowanych złóŜ, Obszaru Chronionego Kra- jobrazu Jezior Legińsko-Mrągowskich oraz zabudowa pobliskich miejscowości.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze objętym arkuszem Bredynki dokonano ogólnej oceny warunków podłoŜa budowlanego. Warunków podłoŜa budowlanego nie wyznaczono na obszarach występowania: złóŜ kopalin, lasów, gleb w klasie I–IVa oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego, re- zerwatów przyrody. Na podstawie kryteriów przyjętych w Instrukcji (2005) zastosowano dwa podstawowe wydzielenia warunków budowlanych: obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Korzystne warunki budowlane wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni występują nieskonsolidowane, spoiste grunty morenowe zlodowaceń północnopolskich. Są to gliny piaszczyste, występujące w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Stwierdzono je w pół- nocno-zachodniej części arkusza od Bocianowa do Samławek oraz w okolicach miejscowości: Kolonia Burszewo, Warpuny i Bredynki. Pozostałe tereny o korzystnych warunkach budowlanych to miejsca, gdzie na powierzchni występują piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Są to piaski grube i średnie, średnio zagęszczone, w których zwierciadło wody stwierdzono na głę- bokości większej niŜ 2 m. Większe obszary zalegania tych gruntów to okolice miejscowości Widryny, Pilec, na północ od Warpun oraz na odcinku Bredynki – Dąbrówka Kobułcka. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo związane są z obszarami występowa- nia słabonośnych gruntów organicznych takich jak: torfy, gytie, piaski humusowe i namuły den dolinnych i zagłębień bezodpływowych, w rejonach występowania utworów deluwialnych, słabonośnych gruntów spoistych oraz na obszarach płytkiego występowania wód podziemnych. Większe obszary gruntów organicznych to doliny niewielkich rzek łączących jeziora, okolice: Kolna, Parlezy Wielkiej oraz bardzo liczne mniejsze zagłębienia bezodpływowe na całym omawianym terenie. Wody w tych utworach mogą być agresywne względem betonu i stali. Niekorzystne warunki budowlane wyznaczono równieŜ w rejonach występowania pia- sków i glin deluwialnych. Są to okolice miejscowości: Kabiny, Pilec i Kolonia Bredynki.

37 W rejonach: Sadowa, Dąbrówki Kobułckiej i Sorkwit stwierdzono słabonośne grunty spoiste. Są to mułki i iły zastoiskowe. Utwory te występują w stanie plastycznym i miękkoplastycz- nym. W wymienionych obszarach warunki budowlane utrudnia równieŜ płytkie występowanie wód gruntowych. Warunki niekorzystne, utrudniające budownictwo wyznaczono takŜe na obszarach, gdzie na powierzchni udokumentowano utwory niespoiste (piaski), a zwierciadło wody podziemnej występuje na głębokości mniejszej niŜ 2 m. Warunki takie stwierdzono w okolicach Kabin i Stamy. W centralnej części arkusza, w okolicach Szymanowa występują drumliny. Na obszarach tych naleŜy spodziewać się zaburzeń glacitektonicznych. W przypadku projektowania w tym rejonie przed rozpoczęciem inwestycji naleŜy wykonać dokumentację geologiczno- inŜynierską. Omawiany obszar jest bardzo zróŜnicowany morfologicznie. W okolicach: Paste- rzewa, na wschód od Widryn i na wschód od Jeziora Kiersztanowskiego spadki terenu wyno- szą powyŜej 12%. Miejsca te równieŜ uznano za niekorzystne dla budownictwa. Na obszarze arkusza wytypowano kilka obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych. Występują one na zboczach rynien jezior (np. jeziora Trzcine w okolicy Burszewo, jeziora Kiersztanowskiego w GiŜewie i Kiersztanowie, jeziora Pustnik w okolicy Pustnik) oraz. Sorkwitach przy nasypie kolejowym (Grabowski red., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe terenu objętego arkuszem Bredynki są chronione poprzez ustanowienie dwóch rezerwatów przyrody, obszarów chronionego krajobrazu, dwóch zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, pomników przyrody i uŜytku ekologicznego. W granicach charakteryzowanego obszaru ustanowiono dwa rezerwaty przyrody: „Gą- zwa” i „Bukowy” (tab. 8). Rezerwat „Gązwa” zlokalizowany jest na południe od miejscowości o tej samej nazwie. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych charakterystyczne- go dla Pojezierza Mazurskiego kompleksu śródleśnych torfowisk przejściowych i wysokich. Jest to jeden z największych takich ekosystemów w Polsce, który dotąd nie uległ znisz- czeniu, z wciąŜ przebiegającym procesem torfotwórczym. Największe powierzchnie leśne zajmują bór bagienny z sosną i bór mieszany bagienny. W składzie drzewostanu dominuje sosna z domieszką świerka i brzozy.

38 Tabela 8 Wykaz rezerwatów przyrody, pomników przyrody, uŜytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych Forma Gmina Rok zatwier- Rodzaj obiektu Lp. Miejscowość ochrony powiat dzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Kolno 1 R Wólka 1954 L „Bukowy” (8,3) olsztyński Mrągowo 2 R Gązwa 1958 T „Gązwa” (204,76) mragowski Kolno 3 P Samławki 1989 PŜ, dąb Olsztyński Reszel 4 P Leginy 1984 PŜ, dąb kętrzyński Reszel 5 P Leginy 1984 PŜ, 6 dębów kętrzyński Reszel 6 P ŁęŜany 1963 Pn, G, granitoid rapakiwi kętrzyński Reszel 7 P Śpigiel 1989 PŜ, dąb kętrzyński Biskupiec 8 P Bęsia 1988 PŜ, dąb olsztyński Sorkwity 9 P Botowo 1961 Pn, G, granit szary mrągowski Sorkwity 10 P Choszczewo 1992 Pn, G, granitoid mrągowski Sorkwity 11 P Choszczewo 1992 Pn, G, granitoid mrągowski Biskupiec 12 P Lipowo 1970 PŜ, dąb olsztyński Sorkwity 13 P Jełmuń 1992 PŜ, lipa mrągowski Sorkwity 14 P Kozarek Mały 1952 PŜ, 3 cisy mrągowski Sorkwity 15 P Kozarek Mały 1989 PŜ, dąb mrągowski Sorkwity 16 P Sorkwity 1992 PŜ, modrzew mrągowski Sorkwity 17 P Sorkwity 1992 PŜ, 5 modrzewi mrągowski Sorkwity 18 P Sorkwity 1992 PŜ, miłorząb dwuklapowy mrągowski Sorkwity 19 P Sorkwity 1992 PŜ, 7 dębów mrągowski Biskupiec „Parlezkie Wzgórza” 20 U Parleza Mała 1998 olsztyński (244,54) Biskupiec, Sorkwity „Kobułckie Wzgórza” 21 Z Kobułty 2000 olsztyński, mrągowski (2005) Sorkwity, Mragowo „Jeziora Sorkwickie” 22 Z Sorkwity 2000 mrągowski (4460)

Rubryka 2: R – rezerwat przyrody, P – pomnik przyrody; U – uŜytek ekologiczny, Z – zespół przyrodniczo- krajobrazowy, Rubryka 6: rodzaj rezerwatu – L – leśny, T – torfowiskowy, rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej, Pn –nieoŜywionej rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

39 Rezerwat „Bukowy” zlokalizowany jest na południe od miejscowości Samławki. Głów- nym przedmiotem ochrony jest będący na wschodnim krańcu swego zasięgu drzewostan bukowy. W drzewostanie dominują: buk, dąb, grab, olsza, osika i brzoza. W granicach arkusza Bredynki za pomniki przyrody uznano okazałe drzewa i 4 głazy narzutowe. Chronione są głównie dęby i modrzewie, a na szczególną uwagę zasługuje rosnący przy pałacu w Sorkwitach miłorząb dwuklapowy (tab. 8). W południowo-zachodniej części arkusza ustanowiono uŜytek ekologiczny „Parlezkie Wzgórza”. Obejmuje on ciekawy pod względem geomorfologicznym i przyrodniczym obszar wzgórz morenowych z wybitnymi walorami krajobrazowymi. Obszar ten obejmuje łąki, pastwiska oraz nieuŜytki o bogatej roślinności kserotermicznej. W granicach charakteryzowanego obszaru leŜą fragmenty dwóch zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Na terenie gminy Biskupiec w 2000 roku został ustanowiony zespół przyrodniczo- krajobrazowy „Kobułckie Wzgórza” na powierzchni 2005 ha. Jego fragment znajduje się w południowo-zachodnim naroŜniku arkusza (tabela 8). Zespół ten został utworzony w celu ochrony duŜego kompleksu wysokich (do 220 m n.p.m.) wzgórz morenowych porośniętych lasem. Obszar ten jest wododziałem między dorzeczem Krutyni, a zlewnią jeziora Dadaj. Wy- stępuje tu duŜa róŜnorodność flory i fauny. Na części wzgórz występuje roślinność kseroter- miczna, a na śródleśnej polanie Kolonii Rudziska (arkusz Kobułty) na uwagę zasługuje sta- nowisko rokitnika. Na omawianym obszarze występują następujące gatunki fauny: orlik krzykliwy, krogulec, kobuz, pustułka, dzięcioł zielony i zagroŜony wyginięciem na świecie der- kacz. Łąki wsi Rudziska (arkusz Kobułty) są w okresie lęgowym waŜnym Ŝerowiskiem bociana białego. Sorkwity i Jezioro Lampackie leŜą w granicach zespołu przyrodniczo-krajobrazowego „Jeziora Sorkwickie”, którego celem utworzenia była potrzeba ochrony górnej części dorzecza Krutyni i zabezpieczenie pod względem ochrony przyrody i krajobrazu najpopularniejszego kajakowego szlaku Europy. Na obszarze tym występuje kilkanaście gatunków roślin chronionych, a spośród rzadkiej awifauny naleŜy wymienić orlika krzykliwego, pustułkę i bociana czarnego. Znaczna część omawianego terenu leŜy w granicach obszarów chronionego krajobrazu. Centralna i wschodnia część arkusza Bredynki leŜy w obrębie Obszaru Chronionego Krajo- brazu Jezior Legińsko-Mrągowskich. Charakterystyczny dla niego jest krajobraz rolniczo- leśny z jeziorami o duŜej powierzchni. W północnej części obszaru leŜy wytopiskowe Jezioro

40 Legińskie, z jezior rynny sorkwickiej w jego granicach leŜą jeziora: Gielądzkie, Pustnik Mały, Zyndackie, Warpuńskie, z jezior rynny mrągowskiej jeziora Dejnowa i Kiersztanowskie. Środkowo-zachodnia część arkusza Bredynki leŜy w granicach Obszaru Chronionego Krajo- brazu Doliny Symsarny. Znaczna część charakteryzowanego obszaru leŜy w granicy korytarza ekologicznego o znaczeniu europejskim o nazwie Korytarz Mazurski (7m). Południowo-wschodnia część arkusza zlokalizowana jest w granicach obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym – Puszczy Piskiej (14M) (fig. 5). Na obszarze tym głównymi typami siedlisk są: subkontynen- talny bór sosnowy, bór wilgotny, bór bagienny, bór mieszany.

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Bredynki na tle systemu ECONET (Liro red., 1998) System ECONET 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 13 M – Obszar Zachodnioma- zurski, 14 M – Obszar Puszczy Piskiej, 15 M – Obszar Wschodniomazurski 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa:7 m – Korytarz Mazurski

W ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, wyznaczonych w celu ochrony cennych pod względem przyrodniczym terenów i zagroŜonych składników róŜnorodności biologicznej, na obszarze arkusza Bredynki wyznaczono 3 ostoje (tab. 9).

Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru PołoŜenie centralnego punktu Typ PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Kod i obszaru Powierzch- Lp. obsza- obszaru symbol oznaczenia na Długość geo- Szerokość nia obszaru Kod ru Województwo Powiat Gmina mapie gr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 PLH 21°21’42” 53°33’35’ PL622 warmińsko- 1 K „Ostoja Piska” (S) 57827 mrągowski Sorkwity 280048 E N PL623 mazurskie

2 PL344 PLB 21°28’24” 53°39’15’ warmińsko- D „Puszcza Piska” (P) 172802 PL622 mrągowski Sorkwity 280008 E N mazurskie PL623 PLH 21°13’42” 53°51’37’ warmińsko- Sorkwity, 3 B „Gązwa” (S) 499 PL622 mrągowski 280011 E N mazurskie Mrągowo

42 42 Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony), bez Ŝadnych połączeń z innymi obszarami Natura 2000, D – OSO, który graniczy z innym obszarem Natura 2000 – OSO lub SOO, ale się z nim nie przecina, K – SOO, częściowo przecinający się z OSO, Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

We wschodniej części obszaru arkusza został wyznaczony specjalny obszar ochrony siedlisk PLH 280011 „Gązwa”, obejmujący kompleks bagien i torfowisk, których najciekaw- sza część jest chroniona w rezerwacie o tej samej nazwie. Fragment terenu arkusza połoŜony na południe od Sorkwit naleŜy do obszaru specjalnej ochrony ptaków PLB 280008 „Puszcza Piska” i do specjalnego obszaru ochrony siedlisk PLH 280048 „Ostoja Piska”. Obszar ten obejmuje Puszczę Piską – jeden z największych komplek- sów leśnych w Polsce, gdzie dominują bory sosnowe z domieszką jodły, a w dolinach poto- ków zachowały się lasy łęgowe. Ochroną objęto zlewnie i dorzecza Krutyni i Pisy oraz liczne jeziora i torfowiska. Na tym obszarze występuje kilkadziesiąt gatunków ptaków chronionych, z których najciekawsze to: cietrzew, orzeł bielik, bocian czarny, orlik krzykliwy i puchacz. WaŜnym bogactwem terenu arkusza Bredynki są lasy, które zajmują 30% powierzchni, a takŜe jeziora – około 3% powierzchni arkusza. DuŜe znaczenie w gospodarce odgrywają urodzajne gleby klas bonitacyjnych I–IVa. Zajmują one około 25% powierzchni omawianego terenu i są wykształcone na glinach zwa- łowych zlodowaceń północnopolskich. Zaliczono je do kompleksu pszennego dobrego, pszennego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego. Pod względem typologicznym są to gleby brunatne o składzie granulometrycznym piasków gliniastych na glinach lekkich, glin lekkich na glinie średniej, glin cięŜkich na ile, glin całkowitych oraz pyłów zwykłych na pyłach ilastych. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmują niewielką powierzchnię. Są to gleby torfowe i murszowo-torfowe oraz gleby murszowo-torfowe, murszowo-mineralne, mur- szowate oraz mułowo-torfowe i torfowo-mułowe gdzie na głębokości około 1 m występuje gytia. DuŜe kompleksy łąk występują w rejonie miejscowości: Parleza-Sadowo, Stamka, Ka- biny i Leginy.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Bredynki najstarsze ślady bytności człowieka pochodzą sprzed około 9000 lat. Z tego okresu pochodzą osadzane w strzałach i dzirytach kościane ostrza. Te- go typu znaleziska odnajdywane bywają najczęściej przy kopaniu torfu i pracach melioracyjnych, gdyŜ przedmioty z materiałów organicznych mogą tak długo przetrwać tylko w korzystnych warunkach torfowo-bagiennych. Znaleziska z epoki neolitu jest znacznie więcej niŜ z epok wcześniejszych. W tym czasie ludność zaczęła uprawiać ziemię, co w odkryciach ar- cheologicznych uwidoczniło się odkryciami szczątków osad i prostych narzędzi.

43 Na mapie zaznaczono stanowiska archeologiczne o duŜej wartości poznawczej lub te, które mają własną formę morfologiczną (kopce, kurhany). W okolicach miejscowości Młyn- nik zlokalizowano wpisany do rejestru zabytków kopiec krzyŜacki. Pozostałymi stanowiskami archeologicznymi są: osady późnośredniowieczne, grodziska i cmentarzyska. Największą miejscowością opisywanego obszaru są Sorkwity, które ze względu na po- łoŜenie między dwoma jeziorami miały duŜe znaczenie obronne. Jednym z najcenniejszych zabytków omawianego obszaru jest połoŜony nad jeziorem Lampackim pałac w Sorkwitach. Za panowania krzyŜackiego, w miejscu dzisiejszego pałacu, brat zakonny Hans von Oelsen postawił drewnianą straŜnicę strzegącą Sorkwity przed najaz- dami Litwinów. W 1788 roku major huzarów Jan Zygmunt Bronikowski von Oppeln, wybu- dował w Sorkwitach dwór. W latach 1850-1856 Juliusz von Mirbach przebudował dwór w pałac w stylu angielskiego neogotyku. Ogromny piętrowy gmach z czerwonej cegły stanął w rozległym parku krajobrazowym nad malowniczym jeziorem. W skład zabytkowego zespo- łu pałacowego wchodzą: pałac, park, czworaki oraz wozownia ze spichlerzem, gdzie obecnie mieści się hotel i restauracja. W Sorkwitach za zabytek uznano takŜe XVIII wieczny ewangelicki kościół oraz cmentarz parafialny. W gminie Sorkwity rangę zabytków uzyskały: kuźnia w Burszewie, domy mieszkalne z XIX wieku w Choszewie i Gielądzie, park dworski w Janiszewie i Pustniku, cmentarze ewangelickie w Bagiennicach Małych, Pustniku i Surmówce, ewangelicki kościół w Warpu- nach oraz dwór z pakiem w Jełmuniu. W ŁęŜanach (gmina Reszel) znajduje się zespół pałacowo-parkowy. Pałac wybudowano w 1900 roku w stylu neogotyckim. Przetrwał on wojny w stanie prawie nienaruszonym. Zagi- nęły jedynie elementy ruchomego wyposaŜenia. W skład zespołu wchodzą równieŜ zabytkowe zabudowania folwarczne (cielętnik, obora, hydrofornia, młyn, stajnia). Cały obiekt otoczony jest rozległym parkiem. W gminie Reszel za zabytek uznano takŜe XIX-wieczny kościół z kostnicą oraz park zlokalizowany w Leginach. W Oterkach zlokalizowany jest wybudowany na przełomie XIX i XX wieku dwór i park. W Bredynkach znajduje się zabytkowy dom i kaplica, a w Sadowie park dworski. W miejscowości Kabiny ochroną konserwatorską objęto zabytkowa kaplicę, cmentarz i dom. Zabytkowa kaplica znajduje się takŜe w Samławkach.

44 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Bredynki połoŜony jest w województwie warmińsko-mazurskim, w po- wiatach: olsztyńskim, kętrzyńskim i mrągowskim. Swym zasięgiem obejmuje mezoregion Pojezierze Mrągowskie stanowiące fragment makroregionu Pojezierza Mazurskie. Ludność zamieszkująca omawiany obszar znajduje zatrudnienie w rolnictwie, rzemiośle, handlu i usłu- gach oraz w turystyce. Na opisywanym obszarze aktualnie udokumentowanych jest 11 złóŜ, w tym: 6 złóŜ piaskowo-Ŝwirowych, 4 złoŜa kopalin ilastych ceramiki budowlanej i jedno kopalin ilastych do produkcji kruszywa lekkiego. W 2010 roku eksploatowane były iły ceramiki budowlanej ze złoŜa „ŁęŜany III”. Kopalina jest wykorzystywana na potrzeby miejscowej ludności. Na obszarze arkusza Bredynki wyznaczono 6 obszarów prognostycznych torfów, 17 obszarów perspektywicznych torfów i 3 obszary perspektywiczne piasków i Ŝwirów. Głównym poziomem uŜytkowym, z którego zaopatrywana jest w wodę ludność miej- scowa, jest poziom czwartorzędowy. Gleby naleŜą przewaŜnie do klas bonitacyjnych IIIa, IIIb i IVa. Opisywany teren odzna- cza się walorami krajobrazowo-przyrodniczymi. Występują tu: rezerwaty przyrody „Bukowy” i „Gązwa”, obszary chronionego krajobrazu „Dolina Symsarny” i „Jezior Legińsko- Mrągowskich”, dwa zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, liczne pomniki przyrody oraz uŜytek ekologiczny. Na terenie objętym arkuszem Bredynki wskazano obszary rekomendowane dla składo- wania odpadów obojętnych i komunalnych na terenie gmin: Reszel, Kolno, Biskupiec, Sor- kwity i Mrągowo. Odpady obojętne moŜna składować w granicach powierzchniowego wystę- powania glin zwałowych oraz piasków, glin i iłów wodnomorenowych zlodowacenia wisły. Gliny zwałowe o największych miąŜszościach, stwierdzonych wiertniczo występują w rejonie ŁęŜan – Cegielni, Kolonii Pilec, PGR Lembruk i Choszczewa. W rejonie PGR Oterki nawiercono 5 m warstwę iłów podścielonych glinami o 9 m miąŜszości, w rejonie Parezy Wielkiej na głębokości 3 m13 metrową warstwę iłów. Na terenach udokumentowanych złóŜ czwartorzędowych surowców ilastych „Wólka Oterki” oraz „ŁęŜany” i „ŁęŜany III” oraz miejscu występowania na powierzchni iłów i muł- ków zastoiskowych zlodowacenia Wisły w rejonie miejscowości Leginy wytypowano obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych.

45 Warunki hydrogeologiczne są korzystne, przewaŜająca część obszarów wskazanych do lokalizacji składowisk znajduje się na terenach o średnim stopniu zagroŜenia wód poziomów uŜytkowych, występujących na głębokości 15–50 m. W części północnej wody uŜytkowe wy- stępują na głębokości 50–100 m i 100–150 m, a stopień ich zagroŜenia określono na niski i bardzo niski. Zachodnia część analizowanego terenu połoŜona jest w zasięgu GZWP nr 208 (Biskupiec). Po udokumentowaniu zbiornika i ustaleniu stref jego zasilania część wyznaczonych obszarów moŜe zostać wykluczona z tego typu zagospodarowania. Na składowiska odpadów moŜna rozpatrywać wyrobiska złóŜ surowców ilastych „Łę- Ŝany” i „ŁęŜany III.”. Decyzję o przeznaczeniu terenu pod składowiska odpadów musi kaŜdo- razowo poprzedzić rozpoznanie geologiczne i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji. Walory przyrodnicze, obszary leśne, czyste zbiorniki wodne oraz liczne zabytki pozwa- lają upatrywać przyszłość tego obszaru w turystyce, agroturystyce i związanych z nią usłu- gach. Samorządy terytorialne powinny dąŜyć do ochrony i wzbogacania tych walorów. W celu uniknięcia zanieczyszczenia wód podziemnych konieczne jest dostosowanie istniejących gminnych wysypisk odpadów komunalnych do obowiązujących norm.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13–35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. (1996) – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P. (1995) – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400.

46 GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), Morawski W., Pochocka-Szwarc K., 2007 – System Osłony Prze- ciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występo- wania ruchów masowych w województwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Ge- ol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

GRADYS A., 1993 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa iłów ceramiki budowlanej „Parlice II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag. Berlin Heidelberg, p. 137–174. Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. 2005. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., JASIŃSKA A, 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50000. Arkusz Bredynki. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., KALINOWSKA-JAŹWIŃSKA E., LISICKI S., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bredynki – materiały archiwalne. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

KACZOREK M., 1971 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa surowca ilastego do produkcji kruszywa lekkiego (glinoporytu) „Wólka-Oterki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KACZOREK M., 1973 – Sprawozdanie geologiczne z prac poszukiwawczych za złoŜami kruszywa naturalnego przeprowadzonych w rejonie miejscowości Widryny, pow. Kę- trzyn, woj. olsztyńskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KARDASZEWSKI S., 1981 – Dokumentacja geologiczna złoŜa iłów ceramiki budowlanej w

kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B „Parlice Wielkie”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

47 KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Aka- demia Górniczo – Hutnicza w Krakowie. KOKOCIŃSKI M., 1989 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Słomowo”. Ar- chiwum Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie. KOKOCIŃSKI M., 1991 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego drobnego (piasku i piasku ze Ŝwirem) „Pilec II” gm. Reszel. Archiwum Warmińsko-Mazurskiego Urzę- du Wojewódzkiego w Olsztynie. KOKOCIŃSKI M., 1998 – Dokumentacja geologiczna – uproszczona złoŜa surowca naturalnego drobnego (piasku i piasku ze Ŝwirem) „Pilec III” w miejscowości Pilec gm. Re- szel, woj. olsztyńskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej uproszczonej złoŜa

iłów ceramiki budowlanej „ŁęŜany II” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoŜa iłów ceramiki budowlanej „ŁęŜa-

ny III” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorzędowe osady węglanowe województwa olsztyńskie- go. Arch. Przedsiębiorstwa Geol. Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) — Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3– 4 p. 363 – 383. LIRO A., 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31.

48 MARCINIAK A., 1976 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego dla budownictwa drogowego w rejonie miejscowości Pilec gm. Reszel, woj. olsztyńskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1 : 500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201– 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Eviron. 320 (2–3): 189–209. MUSZYŃSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kredy jeziornej w północnej części województwa olsztyńskiego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZYśEK S. DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PACZYŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. PIG Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PIECHOWIAK H., 1960 – Dokumentacja geologiczna złoŜa surowców ilastych ceramiki budowlanej „ŁęŜany” w ŁęŜanach. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes. Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370.

49 REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w roku 2007. 2008. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olszynie. Raport o stanie środowiska województwa warmińsko-mazurskiego w roku 2010. 2011. Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olszynie. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wód. Dziennik Ustaw nr 32, poz. 284, z dnia 1 marca 2004 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych, Dziennik Ustaw nr 162, poz. 1008, z dnia 10 września 2008 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r.

50 SAMOCKA B., 1977 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa iłów ceramiki budowlanej „ŁęŜany”. Archiwum Warmińsko-Mazurskiego Urzędu Wojewódzkiego w Olsztynie. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BORŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski Część I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa stęŜeń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Wyd. Państw. Instyt. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski Część II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Instyt. Geol. Warszawa.

SURMA D., 1980 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 + C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B złoŜa kruszywa naturalnego „Pilec” gm. Reszel, woj. olsztyńskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1976 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego dla potrzeb budownictwa drogowego w rejonie miejscowości Parleza Mała gm. Biskupiec, woj. olsztyńskie. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. TOŁKANOWICZ E., śUKOWSKI K. 2001 – Mapa węglanowych osadów jeziornych woje- wództwa warmińsko-mazurskiego w skali 1:200 000. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r. VINK J. (2009) – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527.

51 WENG H., CHEN X. (2000) – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C. 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Reser- voirs: Research & Management 9 (1): 75–87. WISZNIEWSKI W. (red.), 1973 – Atlas klimatyczny Polski. IMGW. Warszawa. WOJCIECHOWSKA R., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Bre- dynki (0140). Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. ZAPRZELSKI Z., 1996 a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej złoŜa iłów ceramiki budowlanej „ŁęŜany”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 1996 b – Dokumentacja geologiczna – uproszczona w kat. C1 złoŜa iłów ceramiki budowlanej „ŁęŜany II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.