WESTSTELLINGWEBF

EEN ECONOMISCH-SOCIOQHAITSCH ONDERZOEK

door

Het Economisch Technologisch Instituut voor Friesland

en

Het Landbouw-Economisch Instituut

October 1951

Het rapport is verkrijgbaar, zolang de voorraad strekt, bij het Landbouw-Economisch Instituut, Van Stolkweg 29, 's Gravenhage» Prijs f. 5,-.

= BffitlOTHBKv c

%Tlt^'

oc INHOUDSOPGAVE Uz. WOORDVOORA F

HoofdstukI DESOCIAAL-ECONOMISCH EONTWIKKELIN GVA NWESTSTELLING ­ WERF

HoofdstukI I DEBEVOLKIN GVA NWESTSTELLINGWER FNAA RAANTA LE N SAMENSTELLING 4 HoofdstukII I DELANDBOU WAL SBESTAANSBRO N 8

A* Deproductie-omstandighede ne nd ebedrijfsvoerin g ind elandbou w 8 § 1.D ecultuurtechnisch e toestand 8 §2 .Aanta lbedrijven ,ontginnin g ensplitsin g 12 §3 .D ebetekeni sva nhe tnevenberoe p 16 §4 «Pach t eneigendo m 18 §5 «D efinanciël epositi eva nd ebedrijve n 21 §6 èD ebedrijfsvoerin gi nd elandbou w 23

B« Deagrarisch e bevolking 31 §7 «D estan dva nd eagrarisch ebevolkin g 31 ^8 .Onderwij se norganisati e 40 §9 «Analys eva nhe t arbeidsaanbod 43 C.D earbeidsprestati e 49 D. Samenvatting 57

HoofdstukI V DEINDUSTRI E 66

HoofdstukV DEVERZORGEND EBESTAANSBRONNE N 73

HoofdstukV I DEWERKLOOSHEI D 80

HoofdstukVI I SAMENVATTING ENRICHTLIJNE N 82

BijlageI INVENTARISATIEVA NNO G TEONTGINNE NGRONDE NI NWEST ­ STELLINGWERF 90 BijlageI I STANDAARDUHEN 91 BijlageII I DEVERHARDIN G VAND EZANDWEGE NI NWESTSTELLINGWER F 92 BijlageI V KAARTE NSTATE N 93 WOORDVOORA F

Hetverzoe k tothe tinstelle nva n eenonderzoe kwer dgegeve n doorhe tgemeentebestuu rva nWeststellingwerf .He tgemeentebestuu r steldeprij so pee nwelvaartsonderzoe kvoo rd egehel egemeente , hetgeenmed eal s"basi szo ukunne n dienenvoo r eenverantwoor d so».iaal eneconomisc hbeleid . HetWestelij k deelva nd egemeent e- he tveengebie d- wa s reedseerde rbetrokke nbi jee nonderzoek ,da twer dverrich tnaa r hetRandgebie dva nd eNoord-Oostpolder .He tOostelij k deelva n Weststellingwerf- he tzandgebie d- vie lbuite ndi tonderzoek } omdathe tgezie nzij ngeografisoh eliggin gnie tto the t eigenlijke Randgebiedko nworde ngerekend .O mdez erede nword tthan she t onderzoekva nd egehel egemeent e inee nafzonderlij krappor tuitge ­ bracht, Hetonderzoe kheef tplaat sgevonde ni nnauw e samenwerking tussenhe tEconomisc hTechnologisc hInstituu tvoo rFrieslan de n hetLandbouw-Bconomisc hInstituut ,terwij l deRijksoultuurconsulen t voo3?Friesland ,I rK s deHaan ,d e toestando p cultuurtechnisch gebiedheef tonderzocht » Hetonderzoe kva nhe tE .T .I.F .heef tzic h vooralgerich to pd esociaal-economisch eontwikkeling }d edemografisch e aantalsverschijnselen end eniet-agrarisoh ebestaansbronnen .He t LoEal»heef ti nhe tbijzonde r delandbou w alsbestaansbro n onder­ zocht,waarvoo r insamenwerkin gme td eProvincial eVoedselcommissari s voorFrieslan de nd eplaatselijk e bureauhouder teWolveg aall e grondgebruikersme tee ngrondgebrui kbove n 1h azij ngeënquêteerd .

- 1-

HOOFDSTUK I

D3 SOCIAAL ECONOMISCHE ONTWIKKELINGVA NWESTSTELLSNGWER F

1. Deveenderij , In de18 ee n19 e eeuw werd het"beel d vanhe teconomisch e leven in Weststellingwerf voor eengroo t deel "beheerst door deveenderij « Vooral inhe twestelijk e deel vand egemeent e werd omstreeks 1750 de veenderij opgrot e schaal aangepakt} speciaal door verveners uit deko pva nOverijsel . Deze verveners vergroeven uitgestrekte landerijen endede n opdez e wijze overal grotere enkleiner e veen- plassen (zgn„ petgaten) ontstaan. Door deze nieuwe vorm vanwerk ­ gelegenheid namSo khe tbevolkingsaanta lva nd egemeent e sneltoe . Omstreeks 1800 bedroeg ditno gpirn * 5*000, terwijl inI85 Od e gemeente albijn a 10ç000 zielen telde» In184 7 kwam voorhe t westelijk deel dergemeent e de "Grote Veenpolder vanWeststellingwerf " tot stand, welks "bestuur tottaai ekree g degronde n indi tgebie dt e bepoldei?en, tevervene n enwee r droog temaken .D eveenderi jna m toenno gvee l grotere omvang aanj in184 1wa s50 °û a verveend,i n 1884wa sdi tgestege n tot172 0 ha,i n192 6to tplm . 2000 ha. Uit deze gegevens blijkt,da tn a 1884 niet zovee l meer verveend isj het hoogtepunt vand eveenderi j valt vooral ind eperiod e I87O-I88O. Hoewel deveenderi j ookn aI88 Öno gvel e jaren eenaanta l mensen werk heeft verschaft,krom p dewerkgelegenhei d indez e bedrijfstak geleidelijk meer enmee r in.D esteenkoo l verdräng.d e turfal s brandstof»

2. Delandbouw . De ontwikkeling vand elandbou w werd inWeststellingwer fi n hoge mate beheerst door deveenexploitati e end e daaropvolgende inpoldering enontginnin g vand eafgegrave n veengronden. Inhe t oostelijk deelva nd egemeent e kond elandbou w zioh echter meer ontwikkelen door deontginnin g vanaanwezig e woeste gronden ind e vorm vanheidevelden . Opdez e ontginningsgronden vestigden zioh vooral vroegere veenarbeiders,di edoo r noeste arbeid eri n slaagden zich çp tewerke n totkleine , zelfstandige boeren. Zo steeghe t aantal landbouwbedrijvenva n157 3i n191 0to t186 6i n1949 ,du sme t ruim 300„ Boor eenevenredig e vermeerdering vand eoppervlakt e cultuurgrend isd egemiddeld e bedrijfsgroptte indez e periode nagenoeg onveranderd gebleven. Onderstaande ctaat geeft van deze ontwikkeling eenbeeld »

Tabel1 " I) E ONTWIKKELING VAN DÉ LANDBOUW INWESTSTELLINGBER F

Aantal Oppervl. Melkkoeien Bouwland Jaar bedrijven cultuur­ Absoluut per 100 Aantal Aantal In % v/d %grane n %aardap ­ grond In aantal ha cul- varkens leghennen totale v/d tot. pelen v/d ha tuurgr- oppervl. oppervl. tot.opp. cult.gr. bouwland bouwland

1910 1573 15.757 8.660 74,1 9.490 19.520 7.* 56,4 43,6 1921 1762 16.375 10.000 75,7 11.850 20.09.0 11,3 54,4 40,6 1930 1364 17.386 12.770 86,4 13.430 47.230 5,1 64,8 25,9 1939 - 17.761 18.740 105,5 8.200 38.370 6,3 74,0 21,0 1946 - 18.480 16.020 86,7 5.920 9.250 12,1 73,1 18,6 1949 • 1866 18.983 16.840 86,7 7.300 32.810 6,6 60,4 29,5

465 - 2-

Hettotal eaanta lmelkkoeie ni ssind s191 0nagenoe gverdubbeld } demelkveestape lheef ti n 1949d eomvan gva n 1939echte rno gnie t bereikt.D evarkensmesteri ji si nhe tverlede n zeervariabe lgeweest : naee nhauss ei nd eaa n 1930voorafgaand e jarenvolg tee nsterk e in!;:.'impingva n devarkensstape l doord ecrisi se nd eoorlogsomstan ­ digheden» In 1949ha d devarkensstape lhe tpei lva n 1939no gnie t bereikt» Dekippenstape lvertoon ti ngrot elijne nlietzelfd ebeel d alsd evarkensstapel .Hierbi jzi jaangetekend }da td ekippe nvnl . inhe tzandgebie dva nd egemeent evoorkomen » Bezietme nd everhoudin gbouwland-grasland *da nblijk tdez e ind eafgelope nveerti g jarennie taa ngrot everanderinge nonderhevi g tezij ngeweest jme tuitzonderin gva nd ejare n192 1 en1946 ,welk e onmiddellijko pd ebeid ewereldoorloge nvolge n (scheurplicht) schommeltd eoppervlakt ebouwlan di n fova nd etotal eoppervlakt e cultuurgrond tussend e5 e n Tf>*He tbouwlan d treftme nbijn auit ­ sluitendaa ni nhe tzandgebie dva nd egemeente n Hetbouwlan dword t vrijwelgehee lgebruik tvoo rd eteel tva ngrane ne naardappelen « Totomstreek s194 6i se ree ntoenemin gva nd eoppervlakt egrane n tenkost eva nd eaardappeloultuur $ ind elaatst e jarenbreid td e aardappelteeltzic hwee r enigszinsuit a 3. De rietvlechtnijverheid te Npordwolde^ Doord evergravin gva nenkel ehoogveenvelde nlang sd egren s metDrent ewa si nd e19 eeeu wee nvri jomvangrijk e arbeidersbevolking ind eplaat sNoordwold ekome nwonen .N aafloo pva ndez everveninge n ontstondhie revenwe l een.groo tarbeidsoversohot *Omstreek sI87 O wistee ndorpspredikan t- Ds.Edem ava nde rTuu k— hie ree nDuits e stoelenmakernaa rto et ehalen ,di eee naanta lNoordwolder sto t stoelenmakersopleidde *Ui tdi texperimen tontston dn aenkel ejare n eenbloeiend e stoelenmakerij,welk eron d 19OOa laa nplm « 250 mensenwerkgelegenhei dverschafte » Dooi-d estichtin gva nee nRijks - rietvlechtschool in 1908e nhe ti ngebrui kneme nva nnieuw egrond ­ stoffen (rotane npitriet )blee fdez enijverhei dzic hgunsti g ontwikkelen,ofschoo ndoo rdivers eexportbelemmeringe nn a 1920 / menigmoeilij k jaarwer ddoorgemaakte .

4.He t streekcentrumWolvega » Wolvegaheef thaa rbetekeni sal sstreekcentru mvoora lt e dankenaa nhe tfeit ,da td eplaat slig to phe tkruispun tva nd e groteverkeerswe gLeeuwarden-Meppe l ond elocal everkeersweg ,welk e vanoudsd edorpe no pdezandru g tussend eriviertje sLind ee nTjonge r verbindt.Dez eontwikkelin gva nWolveg awer d tenzeerst egestimuleer d doord eaanle gva nd espoorwe gLeeuwarden-Meppe lomstreek s1870 » Vooral deverzorgin gva nhe tagrarisch ebedrijfsleve ni nhe tomliggend e gebiedwer d êênde rbelangrijkst efunctie sva ndi t streekoentrum» In ditverban ddien ti nd e eersteplaat sd evarkensmark t teworde ngenoemd « Ookd eindustrie ,welk e ergeleidelij k totontwikkelin gkwam ,i si n velerleiopzich tnau wme td elandbou wvex-bonden ,al s2 zuivelfabrieken . 2 exportslachterijen,1 grasdrogeri je nenkel eveevoederbedrijven « In195 0werde nno g eengroo topslagbedrij fvoo rzuivelproducte n (een bedrijfva nd eFrico s deooöperatiev eafaetcoöperati eva nhet meren ­ deelde rFries e Coöperatieve zuivelfabrieken)e nee nvleeswarenfabrie k inWolveg agesticht .

5.D eberoepsstructuur . Tabel 2geef t eenoverzich tva nd everschuivingen ,welk ezio h na 1900-ind eberoepsstructuu rva nd egemeent evoltrokken » - 3

Tate l2 DEUITKOMSTE NVA NE BBEROEPSTELLINGE NVA N 1899,193 OE N194 7 Mannelijke beroensBersonen Bedrijfgklasse 1899 1930 1947 1899 I 1930 1947 Absolute aantallen'/ In procenten • Bouwni jverheid 212 447 452 4,5 7,7 7,0 Bewerking van hout, riet enz. 294 294 447 6,2 5,1 7,0 Voedings- en genotmiddelen 221 534 531 4,5 9,2. 8,3 Veenderij 143 70 57 3,0 1,2 0,9 Overige ambacht en nijverheid 216 280 436 4,5 4,8 6,8

Totaal ambacht en nijverheid IO86 1625 1923 22,9 28,0 29,9 Landbouw 2979 3248 328O 62,8 55,9 51,0 Visserij 51 28 13 1,1 0,5 0,2 Handel 262 447 506 5,5 7,7 7,9 Verkeer 228 236 233 4,8 4,1 3,6 Overige "beroepen 143 226 472 3,0 3,9 7,3

Totaal 4749 5810 6427 100,0 100,0 100,0 iu:.A. y 4 \- ,. „...Ai. ,!,,..,. Demannelijk eberoepsbèvolkjjn gi sgedurend ed eeerst ehelf t vandez eeeu w toegenomenmet 1700mannen «Hierva nvonde ner.no g 300ee nbestaansmogelijkhei d ind elandbouw .He tgrootst e deelva n dezeaanwa svon dechte remploo ii nee nbedrij fva nambach to f nijverheid,ni «plm .85 Oman .Va ndez eta kva nbedrij fnoeme nwi j inhe tbijzonde r debouwvakke n (240man) ,d evoedings -e ngenot ­ middelenindustrie(d ezuivelindustri ebehoor thiertoe ji ntotaa l nam dezebedrijfsgroe p 300manne nop )e nd ehoutverwerkend e industrie (hiertoebehoor to«a .d erietvlechtnijverheid jd ewerkgelegenhei d indez ebedrijfsgroe p steegme t 120man) . Detoenemin gva nd ewerk ­ gelegenheid ind egroe p overigeberoepe nkwa mvoornamelij kvoo r rekeningva nhe tbank -e nverzekeringswezen ,d epolitie ,overheids ­ diensten,end « Debelangrijkst ebestaansbro ni sno gsteed sd elandbouw » ruim dehelf tva nd emannelijk eberoepsbevolkin gvind tee nbestaa ni n dezebedrijfstak .Ongevee r30 $va nd emannelijk eberoepsbevolkin g werkti nambach t ennijverheid .Dez egroe pi sechte rzee rgedifferen ­ tieerd.I nd eindustri ei nengex^ ezi n 1)ware ni n 1947plm .55 0manne n werkzaam,d»i » dus8g $va nd etotal emannelijk eberoepsbevolking .

—0—0—0-0—0—0—0—0-

1)D.w.z « ind eindustriël ebedrijve nme t 10ma no fmee rpersoneel . Cl'MCfNTE WESTST£LLIKIGWERF A . ^jTAl NVJ -i-RS

J Ü00

lûf u

'OOO

12 COO

Q.OOO

&OO0

6.000

4.000

£.000

0 IÔ60 '70 '00 '90 1900 -10 '£0 '50 MO •50

LOOP OER BEVOLKING iaeo - IOSO.

AANTAL PERSONEN

600

soo

400

soo fc-

200

100

0

-100

- 200

-300 iSBO IZ 'IM '26 '26 '30 '38 'tH '36 *ft '40 '41 '«4 '46 '4» 'SO

GEBOORTE-QVfcFiCHOT Hlfl ^ E VÛLKIN6ST0ENEMIN6 B GRAFIEK NO I Vt RTR6K-0VERSCH0T C E VOLKI NES AFNEMING DATUM 25. ^ '5| t« No <,Q.36> BDI. No

ECONOMISCH TECHNOLOGISCH INSTITUUT FRIESLAND -4-

HOOFDSTUKI I

DBBEVOLKIN GVA NWESTSTELLINGWER FNAA RAANTA LE NSAMENSTELLIN G

1»D ebevolkingsgroe i Debevolkingsgroe i vanWeatstellingwer fi sd elaatst e7 0jaa r allerminstregelmati g geweest.Periode nva nee nregelmatig ebevol ­ kingstoenemin gwerde nmeerder emale nabrup tafgelos tdoo rperiode n vanachteruitgang » Heti sva nbelan gvas tt estellen ,welk efactore n dezeonregelmatig eontwikkelin ghebbe nveroorzaakt » Indi tverban d hebbenwi jd evolgend eindelin gi ntijdvakke ngemaak t (menzi eoo k grafiek1) » i860— 1880 Regelmatigebevolkingsgroei !d ewerkgelegenhei d ind e veenderijbreid tzic hregelmati guit « 1880- I9OO Hetinwonerta l schommeltron d 15,000» dewerkgelegen ­ heidi nd eveenderi jbegin t aft ebrokkelen jbovendie n heerste ree nernstig e crisisi nd elandbouw , I9OO- 1925 Snellee nregelmatig ebevolkingsgroei » ontginningene n zuivelindustrie stimulerend aopkoms tva nhe tklein e landbouwbedrijf. 1925- 1930 Snelledalin gva nhe tinwonertal » debedrijf^uitkomste n ind elandbou w zijnminde rgunstig jee ndee lva nd e bevolkingva nhe tplattelan dvloei ta fnaa rd esteden , waar deindustri e eentij dva nhoogconjunctuu rbeleeft . I93O- 1940 Hetbevolkingscijfe r stijgtwee rregelmatig » erheers t eenalgemen e crisis,waardoo r debevolkingsaanwa so p hetplattelan dnie tka nwegtrekke ne ne rzic hhie ree n structureel arbeidsoverschotvormt ,. 1940 1945 Setinwonerta lneem twee r sneltoe » diti sechte r vooral eengevol gva noorlogsomstandigheden . 1945 I95O Hetbevolkingscijfe rbeweeg tzic ho pee nvri jstabie l niveau» hetarbeidsoverschot ,da tzic hhie rn a193 0 gevormdheeft ,verdwijn tgeleidelij kwee r dooremigrati e èndoo rgroter ewerkgelegenhei dbinne nd egemeente .

Deafgelope n3 0jaa r (nl.ove r deperiod e 1920- I95O)i sd e bevolkingva nWeststellingwer fmet 9 $gegroeid .Ove rdezelfd e periode steeghe tinwonerta lva nFrieslan dme t21 $e nda tva nNeder ­ landmet bijn a 5°$.Dez erelatie fzee rgering egroe iva nWeststel ­ lingwerfi see ngevol gva nd egrot eemigrati e (ruim75 $va nd e natuurlijkebevolkingsaanwa sverdwee nnaa rander egebieden )o fm.a.w » vanee ngering e toenemingva nd ewerkgelegenhei dbinne nd egemeente »

Tabel1 DEBEVOLKINGSGROE IVA NWESTSTELLINGWER F Weststellingwerf Friesland Nederland Jaar Aantal zielen Indexcijfer Indexcijfer I92O 18,450 100,0 100,0 100,0 1930 180291 99*1 104,4 115,6 I94O 19.278 104,5 111,7 130,0 I95O 20.106 109,0 120,9 148,7 .')-

2«Geboort e ensterft e Invergelijkin gme td egeboortecijfer sva nNederlan dzij ndi e vanWeatstellingwer flaag » Ookd estijgin gva nd egeboortecijfers , welken a 1940i ngehee lNederlan dvie lwaa rt enemen ,i shie rvee l mindergeprononceer dgeweest .D egeboortecijfer sva nWeatstelling ­ werf.stege nva n l8,6%oin 1935/«39to t22,9 <#oi n 1946/'49$d e Nederlandsegeboortecijfer sdaarentege nva n 2Ö,3%>o p26,7 (/oo. .

Tabel2 GEBOORTE-E NSTERFTECIJFER SVA NWESTSTELLINGWER FE NNEDERLAN D Weststellingwerf Nederland Omschrijving Jaargemiddelde p/1000inwoner s (p/1000inw. ) Geboorten 1935t/ m 1939 354 18,6 20,3 " 1946t/ m 1949 457 22,9 26,7 Sterfte 1935V » 1939 177 9,3 8,7 " 1946t/ m 1949 174 8,7 8,0 Nuka nd ehoogt eva nhe tgeboortecijfe rworde nbeïnvloe ddoô r deleeftijdsopbou w derbevolking *Ee nzuiverde rbeel dva nd ever ­ houdingenverkrijg tme ndoo r degeboorte nui tt edrukke ni nhe t aantalvrouwe nva n2 1t/ m3 9 jaar.Voo rWeststellingwer fbedroe g hetaanta lgeboorte nove rd e jaren194 6t/ m 1949gemiddel d17,6? » vanhe taanta lvrouwe ni ndez eleeftijdsgroep ,voo rNederlan d18,7$ » Ookui tdez ecijfer ska nd econclusi eworde ngetrokken ,da td e geboortecijfersva nWeststellingwer f inverhoudin glaa gzijn . Desterftecijfer sva nWeststellingwer f zijniet shoge rda n dieva nNederland ,Voo ree ngroo tdee li sdi tverschijnse lto et e schrijvenaa nhe tfeit ,da tWeststellingwer fgemiddel d eeniet s ouderebevolkin gtelt » Dezuigelingensterft e inWeststellingwer fwijk tweini ga fva n diei nNederland » Dezuivelingensterft e (d0i« desterft eva nkindere n beneden1 jaar )uitgedruk ti npercente nva nhe taanta lleven d geborenenbedroe gin j Periode Weststellingwerf Friesland 1936- 1940 3,5 3,7 1946- 1949 3,7 3,2 3,D emigrati e Deafgelope n3 0jaa rovertro fhe tvertre kui tWeststellingwer f bijnavoortduren d devestigin g indez egemeente » Alleenin.d e oorlogsjaren 1943e n194 4von d eree nomvangrijk einstromin gva n immigrantenplaats .I nd eperiode n 1927-1930e n1945-194 9i sd e emigratieui tWeststellingwer fbuitengewoo ngroo tgeweest » Tabel3 geef tee nbeel dva nd erichtin gva n dezeemigrati e metbetrekkin g totee ndrieta l tijdvakken» Hetblijkt ,da tvoo rhe t merendeel dergebiede nhe tvertre k devestigin g overtreft.Allee n degemeente nDieve re nVledde rmake n eenuitzondering ivanui tdez e gemeentenka nee nregelmatig etre knaa rWeststellingwer fworde n waargenomen.I n dejare n1933-193 6wa se rtrouwen soo kui tander e gebiedenee ntre knaa rWeststellingwer f (terugkeerva nemigranten?) , inhe tbijzonde rui td eKo pva nOverijse le nhe tbuitenland » Opvallend isd evri jbelangrijk e emigratienaa rOverijse le n Gelderland,i nhe tbijzonde r ind e jarenvoo r I94O,Daarnaas ti sd e treknaa rhe tWeste nva nhe tlan dvri jgroot ,hoewe l dezezio hi n deeerst eplaat snie tnaa rd egrot estede nricht *Voo ree nnader e bestuderingva n ditaspeo tva nd eemigrati espreek td etabe luiter ­ aardvoo r zichzelf» ( MANNEN j AAR K^ASit H VROUWEN T i . i ; vso kV : -4- 75-79; —-j ,•-< \ -j/Pf , • • WESTSTELLINGWERF. 70-71 - • - • \ > . . . ~tï .: :. . : ... 65-69 60-61 - _____ 19^6 — i------i- * •--[ •— - — i 1_- X-- - S5-S9 "s • - h- -i .50-51 i y •* \ ..... 1Ô09 1 S 5-19 4 -_^f ** i t- ' - - 10-H -i 35-39 -+• « t - 30-31 H H 85-EO 20-il 15-19 ..... '••'.,.• -J ,-t; 10-11 — 5-9 ~' r; • - - — •- 0-1 6 5 13 0 •/. 0 I

MANNEN JAARKLAS&EN VROUWEN

I—1 >Ô0 1-1- .-„. . I ! 75-79 - -- - -. • f / 'I( 70-71 y 65-69 *s i " i I 60-61 . WEST3TELLIN0WERF 101« • tt • - - ; t 55-59 y 50-51 i i 15-16 \£j .NlOERLANQ I916 10-11 ^i, 3S-3 9 î.0-31 \ 25-« 9 I\

(• V Î0-Î1 IS-lO : I0-I1 5-9 *i- '. 0-1

6-Ü

50 Y% 0 - Il jARIGEKi

iû

30 K3 55 JAAft t». iuOïi

I0 r, .LA...... i. »16 «16 V. ESISTELLINv .t'RF •- »Stl

.»RING

LU" V £ R û C . if K «i a,i NTCN VAN BEVOLKING • .1 FTUQS. at re:*.! -»vo.KiN« 6 K u t •> t H ! *> i i I I K. W!. . 71 t.lUM £? H.' »I ittK ~» 1C 37 t!)l Ne

ECONOMISCH TECHNOLOGISCH INSTITUUT FRIESLAND

- 6 -

Tabel3 HETVERTREKOVERSCHO T VAND EGEMEENT E WESTSTELLINGWERF Hat vertrekoverscho t in de perioden: Gebieden, waarnaar vertrek of van waaruit vestiging Totaal 13?.6-»29 11933-136 |1946-'49 plaats had: in procenten Heerenveen, Opsterland en Ooststellingserf 3- - 6 9 k Lenisterland, Doniawerstal en Haskerland b' 14 3 5 • Diever en Vledder - '.- -16 -1 - 4 Kuinre, Giethoorn, Vollenhove, Steenwijkerwold, 01de- inarkt en Blankenham -10 2 1 Steenwijk 9 . 0 3 Totaal buurgemeenten 10 -9 13 9

Leeuwarden 2 - 1 6 3 Overig Friesland 6 2 8 7 Groningen en overig Drente 4 16 7 7 Totaal Noord-Nederland 12 17 21 17 Gelderland en overig Overijsel 30 46 23 29

Amsterdam, Rotterdaras Den Haag, Utrecht 9 27 12 13 Rest van Ned. en Zuidholland en Utrecht 24 30 24 24 Noordbrabant, Limburg en Zeeland 10 - 7' 6 6 Overig Nederland 43 50 42 43 Buitenland 5 - 4 1 2 Totaal 100 100 100 100 4. Deleeftijdsopbou w derbevolkin g Doord edalin gva nd egeboorte -e nsterftecijfer si sd ebevol ­ kingva nWeststellingwer f delaatst e tijd zeer sterkverouderd .I n 1909wa sbijv . 35$va nd ebevolkin g jongerda n1 5jaar ,i n194 6wa s hetpercentag e teruggelopento t28 .Daarentege nna md ebezettin gva n deproductiev e leeftijdsgroepen toetva n58 $i nI90 9to t63 $i n 1946. Deze.verschuivingbrach t eenbelangrijk e vergrotingva nd eberoeps ­ bevolkingme ee nnaas the tverdwijne nva nbestaansbronne n(al s de veenderij)e nd ebevolkingsaanwa si soo kd everouderin gva nd e bevolking èênde rfactore n geweest,welk ehie ree nvri jgrot e druk opd earbeidsmark t hebbenuitgeoefend o Ooki nvergelijkin gme td eleeftijdsopbou wva nd eNederlands e bevolkingmaak td ebevolkin gva nWeststellingwer f eenvri j sterk verouderde indruk.Me nzi ebijv « onderstaande tabel4 e ngrafie k 2» Tabel4 DELEEFTIJDSOPBOU WVA ND EBEVOLKIN GVA N WESTSTELLINGWERF (INPERCENTEN ) Leeftijdsgroep Weststellingwerf Nederland 1909 1930 I946 1946 0-15 jaar 35 31 28 31 16-20 » 10 9 8 8 21-64 " 48 52 55 54 65 jaar- en ouder 7 8 9 7 5oD everspreidin g derbevolkin g Grafiek3 geef t doormidde lva nee nstippenkaar tee noverzich t vand everspreidin gva nd ebevolkin g overhe tterritoi r dergemeente . 1D e tweegrootst ekerne n zijnWolveg ame t478 Oinwoner se nNoordwold e met plm»,4OO Oinwoners^ )D e bevolkingva nNoordwold ei sslecht si n geringemat ei nd edorpsko mi nenger ezi ngeconcentreerd ,t«w « 1)He tinwonerta lva nWolveg awa si n195 0gestege n tot5039 ,da tva n Noordwolde tot4177 . ^ T -7 -

ongeveer 1000inwoners .He toverig edee lva nd ebevolkin gva ndez e plaatswoon tversprei drondo m dezedorpsko m..(.Wesiersoh eVeld , OostersoheVeld ,Wilhelmina—oord ,Meenthe) . Inhe toverig © deelva nd egemeent evind tme nd ebewonin g hoofdzakelijk opd ezandruggen .D ebevolkingsdichthei dva ndez e zuiveragrarisch egebiede ni sal svolgt j GroteVeenpolde rva nWeststellingwer f (wijk2) i 68mense npe rkm2' | hetdee lte nZuide nva nd eLind eto tNoordwold e (wijk4) 18 3mense n perkm2 . .- . Vooralhe tWestelij k deelva nWeststellingwer f iszee rdu nbevolkt » Brzij nslecht senkel egebiede ni nNederland ,welk edunne rbevolk t zijn,o.a .enkel egemeente no p deVeluw ee ni nMidden-Drente » Ter vergelijkinggeve nwi jhieronde rno g debevolkingsdichthei dva n enkeleander ezuive ragrarisch egemeente ni nJfriesland t Hemaaarderadeel 86mense npe rkm 2 Gaasterland 86 " " " Oostdongeradeel 111 " " " Westutellingwerftel tno g tweevrijwe l onbewoonde enno gnie t ontslotengebieden ,t.w » deLindevalle ivana fD eHoev eto taa n deWestgren sde rgemeent e end eTjongervalle i tenNoordweste nva n Oldelamer» DeTjongervalle i iste nHoorde nva nWolveg avri jdu n bevolkt» .-.•••

6« Bevolkingsprognose Dezgn »natuurlijk eaanwa sword tbepaal ddoo rhe tverloo pva n geboorte-e nsterftecijfers .I nhe tbijzonde rd egeboortecijfer s zijnechte raa ngrot e schommelingenonderhevig » Overd eperiod e 1935t/ m193 9bedroe g deaanwa s (geboorteminu s sterfte)gemiddel d 9->3°yD0perjaar ,ove rd ejare n194 6t/ m 1949gemiddel d14«2° /iooPer jaar» Dezetoenemin gka nvoornamelij kaa nee nstijgin gva nhe tgeboorte ­ cijferworde ntoegeschreven . Voord enaast e toekomstka nwee ree ndalin gva nhe tgeboorte ­ cijferworde nverwacht ,terwij lo pee ngering e stijgingva nhe t sterftecijfermoe tworde ngerekend .O pgron dhierva nzoude nwi j voorWeststellirigwèr fo pee ngemiddeld eaanwa sva n 10to t12^é o --willenrekenen .I nabsolut eaantalle nomgereken dkom tdi tnee ro p eenaanwas'va n20 0to t25 0persone npe rjaar . •Degroe iva nhe twerkelijk einwonerta lword tuiteraar dmed e bepaalddoo rd emigrati eo fm.a.w » doord emogelijkhede no md e werkgelegenheidhie rverde rt evergroten .Voo r eennader ebeoor ­ delingva ndez eperspectieve ni sechte reers tee nanalys eva nd e bestaansbronnennodig «

-0-0—0-0-0-0—0—0— -,8 -

HOOFDSTUK III

DE LANDBOUW ALS BESTAANSBRON

A. DE PRODUCTIE-JDMSTAHDIGHKDEI .M.JffiJBEJ^JFSTOERJ^ B IN DE LANDBOUW

§1. De cultuurtechnische toestand

1.D ewaterbeheersin g enontsluitin g doorI rK ,d eHaan ,Rijkscultuuroonsulen t inFriesland .

Waterstaatkundig gesprokenzij nd ehoofdafvoerwege nva nd e gemeenteWeststellingwer fnatuurlij kva noorsprong ^ DeTjonge r vormtd eNoordgren sva nd egemeente ,i nhe tZuide nstroom td eLind e endaartusse nd evee lkleiner e Scheene*Zowe l deTjonge ral sd e Lindezij ngekanaliseer d endoo rschutsluize ni npande nverdeeld . Watd eTjonge rbetreft .Weststellingwer f grenstgehee laa nhe t onderstepand ,da the tpei lva nFriesland ß"boeze mheeft » OpTjonge r enLind ewater t een 10-talwaterschappe naf ,welk e samenvrijwe l dehel eoppervlakt eva nd egemeent ebeslaan .Ee n volledigebeschrijvin gva nd ewaterhuishoudin gzo uon st eve r voerenje rza li nhe tvolgend eworde nvolstaa nme tt ewijze no pd e voornaamste zwakkepunten ,welk e ind etoekoms td eaandaoh tverdienen .

Ind eeerst eplaat sbetref t ditd eGrot eVeenpolde rva nWest - stellingwerf (35OOha) ,welk eword tbegrens ddoo rTjonger ,Lind ee n Helomavaart enwelk e deWestelijk eafsluitin gva nd egemeent evormt . HetOostelij kdee lva nd eGrote .Veenpolde rword tingenome n doord ezgn 0 Scheenekavel,he tWestelij k enZuidelij k deeli sd e Grachtkavel.Dez ename nzij nontleen daa nd ehoofdwij k deSoheen e resp.d eGracht ,welk e deruggegraa tvorme nva nd evervenin ge n waardoor deafwaterin g plaatsheeft * Dewaterstaatkundig e scheidingva nbeid ekavel sdateer tva n I928,toe nd eGrachtkave l eenonderbemalin gkree g teneind eontgin ­ ningva nd evel erietpiasse nmogelij k temaken ,Ee nelectriso h gemaal aand eTjonge rbreng td eGrach t opondergrond spei l (1,65m - F.Z»Pç)terwij ld ebovengronden.hu nwate rvi a stuwenhiero p kunnenlozen .Iede rpercee lka ndu she tmees tgewenst epei lhand ­ haven.Waterinlaa ti smogelij kui td eTjonge re nui td eScheenekavel , watnie twegneem tda td everdrogingsverschijnsele n plaatselijk ernstig zijn.Hoewe lhe taanta lmaalure nabnormaa lhoo gis ,heef t mend eontwaterin gvolkome n ind ehand . Ind eScheenekave l isme tontginnin gva nd epetgate nno g nauwelijksbegonnen * Demeest ediene nvoo r derietcultuur ,waarto e veleWindmotore nvoorkome no mhe twate r 'swinter slaa g en 'szomer s hoog tekunne nhouden » Bovendienkrijg tme ndoo ruitmale ne ninlate n stromendwater ,waarvoo rhe trie tzee rdankbaa ris ,zoda tverder e bemestingachterweg eka nblijven » Deontwaterin ggeschied tdoo r windkracht endoo rafstrome no pd eGrachtkavel .Ee nondergronds - bemalingheef t deSoheenekave l niet,hetgee nontginnin g derriet - plasseni nd ewe g staat» Tegeneventuel ebemalingsplanne n zullen (evenalsda ti n192 8i nd eGrachtkave l gebeurde)rietteler se nee n deelva nd evarend eveeboere n zichme than d entan dverzetten . Ingrot etrekke ni sd eontsluitin gva nd eGrot eVeenpolde r voldoende.E r zijnplanne no m deaarde nbaa nlang s de.Grach taa n deOostzijd e teverharden ,hetgee nvoo rbewoner s enbedrijve nee n groteverbeterin g zoubetekenen, ,Oo kbestaa ne rplanne no mSlijken - burgrechtstreek sme tToherpenzee l teverbinden ,al sschake l ind e -9 -

vegva nWolveg avi aKuinr enaa r deNoord-Oostpolder j terontsluitin g vand eVeenpolde rheef tdez ewe gweini gbetekenis » omdathi jongunsti g looptt.OoV « deverkaveling .

HetWatersoha pOldelame r (2200ha) , datgrens taa nd eTjonge r end eHelomavaart ,i sgee nveenpolder ,hoewe l ervee l isverveend . Eendee lva n deuitgeveend egron di saangemaak t totondergronden , eendee lbestaa tno gui tpetgaten .D ebemalingstoestan di szee r verward.E r zijn3 electrisch egemalen ,welk eiede rbemale no pee n boven-e nee nondergrond speil , terwijlbovendie nno genkel eparti ­ culierepoldertje see neige nonderbemalin ghebben . Verschillendepercele n strekkenzic hui tva nd everkeerswe g Munnekeburen-Wolvegato taa nd eTjonger ,ee nlengt eva nrui m3 km . Deboerderije n staanlang sd everkeersweg ,d eTjongerdij ki snie t begaanbaar.Voo ree ngoed eontsluitin g isee nwe gonontbeerlijk , welkeongevee rhalverweg e depercele nloodrech tsnijd te nwelk e aansluito pd eree di nBoelstra' spolder .Hiervoo r zijnreed splan ­ nengemaakt ,maa r totuitvoerin g ishe tnooi tgekomen .Dez ewe g kanteven sal swaterscheidin g dienentusse nhe thog egebie dlang s deTjonge r enhet "lager ecomple xlang sd everkeersweg . Bovendien zoukunne nworde noverwoge nlang sd enieuw ewe g enigeboerderije n tebouwen ,welk elan dto td eTjonge ri ngebrui k kregen.Verde rzij ne rno gvel epetgaten ,welk ekunne nworde n ontgonnene nonvolledi guitgeveend egronden ,welk eee nherontgin ­ ningbehoeven .Ee nvolledig e saneringva nd ewaterstaatkundig ee n vand eeigendomstoestan d zoumogelij k zijni nd evor mva nruilver ­ kavelingo fdoo ronteigenin g totDomeingrond ,zoal smomentee li n hetSwettegebie dplaat svindt .

Inhe twaterscha p deStroomkan t (1500ha )lig td eNijkspolde r (160ha )ee nlaaggelege n complexlang sd eLinde ,me tee neige n electrischondergrond sgemaal .He ti saangekoch tdoo rStaatsdomeine n enword tdoo r deN.V t DeDri eProvincië nontgonnen » Ditcomple x heeftaltij dvee llas tgeha dva nlekkag e en.kwe l doord eLindedijk , waardoor destroomkoste ne nd ewaterschapslaste nabnormaa lhoo g waren. .

Beoosten destraatwe gHeerenveen-Wolveg alig tlang sd eTjonge r hetwatersoha pMildam-Oudeschoot > waar deeigendomstoestan dversnip ­ perdi se nwaa rruilverkavelin g aoukunne nworde noverwogen .Tusse n ditwaterscha p end eVeenpolde r onderTe rIdzar de nOldeholtwold e ligtd eoud eveenpolderdij kme taa nweerskante nee nzandwe ge n bermsloten.Di tgeef tvee l landverliese nniettemi nee ngebrekkig e ontsluiting.D emees tverkieslijk e oplossing zouzij nhe taanlegge n van'ee nwe go pd edij ke nhe tlate nvervalle nva nd ebeid ezandwegen . Devrijkomend e strokengron dkunne nda nbi jd eaangrenzende ,percele n wordengetrokken .Zowe l deveenpolde r alshe twatersoha pware nhier ­ meegebaat . Hetwaterscha p deLind elang sd eZuidgren sva nd egemeent e (14.273h a ,voo r eenklei ndee li nOoststellingwerf )gelege nheef t eennatuurlijk eafwaterin g op deLinde ,welk ei ngrot etrekke n voldoendeis » Enkelekleiner e complexenzoude nbelan ghebbe nbi j eenafzonderlijk ebemaling ,bijv » hetgebie d tenZ.W .va nWolvega , datgrens taa nhe tnatuurreservaat .Mee rnaa rhe tOoste nkome nlang s deLind evel epetgate nvoor s welkeno g teontginne nzijn . Deverkavelin g end eontsluitin glate nhie r endaa rwe lwa t tewense nover ,o.a .i nhe tOostersch ee nWestersoh eVeld ,waa r zeervee lklein ezandbedrijfje skris-kra sdoo relkaa rliggen . Het enigedee lva nd egemeente ,da tno gnie ti nwaterschaps - verbandi sopgenome ni sUijholtpa 3 Totn uto ezij nd epoginge no m totoprichtin g tekomen ,mislukt * - 10

Demogelijkhei do m tekome n totcombinati eva nenkel ekleiner e •waterschappen,waardoo r dekoste nva nadministrati e en"bestuu rdale n enee ngezamenlij k technisch ambtenaarko nworde naangesteld ,i s onderoge nt ezien .Aansluitin gbi jhe twaterscha p "deLinde "zo u teoverwege nzijn .

Ingrot e trekkenka nd eontwaterin g end eontsluitin g ind e gemeenteWeststellingwer f alsvoldoend eworde nbeschouwd . Watd ewege nbetref tzi jto tslo topgemerkt ,da td etotal e lengtei nd egemeent ebedraagt » straatwegen 124.440m bitumenwegen 10.500m geteerdewege n 33«775m zandwegen 38.400m

2.D egebruiksverkavelin g Om eenkwantitatie finzich ti nd everkavelingstoestan d te verkrijgen,zij nall egrondgebruiker sbove n 1h avrage ngestel d overhe taanta lkavels') ,he taanta lpercelen2)bouwlan de ngraslan de nhe t aantal stukken,waari nhe tgraslan dword tbeweid .Va nd skavel s isvoort sd eruimtelijk everspreidin ggevraagd ,verdeel di n5 groepen» kavelsbi jhui se nd ekavel so pafstande nva nresp . 200-500m ,500-200 0m ,2000-500 0m enverde r dan5 k mva nd e bedrijfsgebouwen.D eresultate nva ndez evrage nzij nneergeleg di n tabel 1. Hetgemiddel daanta lkavel spe rbedrij fi si nhe tveengebie d enhe tzandgebied^ )gelijk ,nl .ongevee r3 .I nverban dme the t feit,da td ebedrijve ni nhe tzandgebie dgemiddel dvee lkleine r zijnda ni nhe tveengebie d (zie § 2), wijstdi to pee nbetrekkelij k gunstige toestandi nhe tveengebie d t.o.v.he tzandgebied .Di t wilnie tzeggen ,da td etoestan d inhe tzandgebie di ndi topzioh t zeerongunsti g is.Vergelijk tme nnl .he tzandgebie dme the t gemiddeldeva n9 gemeente no pd ezandgronden ,i nwelk egemeente n hetkleinbedrij foo koverheersen d is,da nsteek the tzandgebie d vanWeststellingwer fhierbi jno ggunsti gaf ;he tgemiddel daanta l kavelspe rbedrij fbedraag ti nd e9 gemeente nnl .ongevee r5 tegenover3 i nhe tzandgebie dva nWeststellingwerf .Wi jhebbe n nagegaano ftusse nhe tzandgebie d tenNoorde ne nte nZuide nva n deLind eno gverschi lbestaa twa tbetref the tgemiddel daanta l kavelsva nd ebedrijve nui tovereenkomstig egrootteklassen .Di t blijktnie the tgeva lt ezijn .I nverschillend e delenva nhe t Zuidelijk zandgebiedi sd everkavelingstoestan devenwe lvri jslecht « Vand espreidin gva nhe taanta lkavel sron dhe tgemiddeld ei s intabe l 1oo kee nindru kgegeven ^He tblijkt ,da ti nhet veengebie d 43$e ni nhe t zandgebied49 $de rbedrijve n 1o f2 kavel sheeft .I n verhouding tothe tgemiddeld eva n9 gemeente no pd ezandgronde n (32$)i sdi tbetrekkelij kgunstig ,zoal suiteraar dreed sui td e vergelijkingva nd egemiddeld eaantalle nkavel spe rbedrij fi nd e tweegebiede n teverwachte nwas 0

1JAl see nkave lword tbeschouw d een-stukgrond ,da tgehee lomgeve n isdoo rlan dva nanderen » 2)Ee npercee l isee nstu kland ,da tword tbegrens d doorgreppel , sloot,he go fwal o 3)Voo r desplitsin gva n degemeent eWeststellingwer f intwe edelen , t.w.ee nveen -e nzandgebie d end eonderverdelin gva nhe tzand ­ gebied ir. h.t eiandgobiodtusue nTjonge re nLind ee nhet zand ­ gebied tenZ t vand eLinde ,word tverweze nnaa r§ 2 . - 11 -

... J. . (A CO K~ -H tO 0 —1 f\> O "3 -O - O —1 —1 -i.,»), CD "J LH -1 <-t- o «-** o rv> —*•' —* o ro 3 O w CD cn CD cn —* v / CD cn CD cn -** o CO fl) 3 O- CD v TD 03 O- CD « 1 1 i » I CO " 1 1 1 II CD <—' co co ro —* —* cn co co ro «-* —* cn 3 #H- M CD CD CD Cn CD CD CD CD cn CD CO 1 . ' g 1 < CT > CO s. CO —i. —»• ro ro ro, CD CD CO OD "• CO CD co -

PÏ CO en ro <*> co co co ro ro CO co co co co ro ro fu CD *•*«*<• * «• • <• « *• •• « •*>. CO CO *co -O CO -O 4*- CO CD —V —i. cn -^* CD -o 4»-

ro —i CO O N -l>- -^ W N *t~\ t-k *^-* ro *^-* —* —* o w CD A) 3 r+- Ct- 0) ' —k —i -_JL tO -o CO 4=- cn -4 co co cn -ft- ro CO 4r- —* co ~~J cn co "3 CD •a M •• «• •# •• • 03 *p CO ro ro ro .p- CD 4»-* ro co O 4*- CO -*J cn -o CD Î2J 3 lu CD ^ CD cr 3 . > , f. _j, „», —1 —4 T3 sQ-. CO k CO cn -o ro — CD co co 4*- CO CO —*• CD -U CO 4^- CD -^i a. *• — •* n •+ — — 2 2 T^j cn co —* cn cn cn CD cn to ro CD co cn co CO 3 S CD CD Cn 1 ' ro _A CO —* cn —* -*j cn 4*- ro —*> 5 ••••*•«<«•* B CD --J -p- co ro —^ CO co -O CD —* co cn cn co *C•O co CD cn -^ -J co cr> to to co cn cn js- -o co CD •J g o *- *• to CD < CD CO CD a CD _A CD -A —* CD O CD CD —A cn —A •-* CD CD Cr -o •* *< W •• *P ' *• SI -o —J CD t*j "Tt- To *i*j cn 'j*- CO co cn O co —* l § CL. -j. -. ro CD CO CO 4Î- CO CO -p- *• -J N cn cn o . s CoD_ ft) CD nO - a. «o —w -J. _A co ro —* ro -* —* -A N N -i a a -i s o ro CO CD CO CO CD cn —*• CO cn —* to co co 4*- 1 ^ o CD _l N O cn cn -JS- w CO *-J cn CO 4^- —*• 4»- 3 S , ET" r*-j sa CO tu -< 73 o_ a. CO 3 —A f^, a -A _x CD CD UD ro ro —*•—*'—* CD s 18 S •• >• * <* <* w __1 Ci CO co co cn ro co -o CO ro CD CO CO *-* CO a CD oo CO ro cn -vj co co CD ra ro Ul -J CO CD ^- +- cr 3CD sO l s~ CD 1 O- CD • 3 s. alt^^L 4*- ro 4*- 4*- co co -p- cn 4s- J*- -*- -P- -Fr CT! i o i}r- ro cn CO -J c co co -J ro co co 4*- -o £ -2 f •L u •*•**• M en «C*O -U CD *^-*> *Ip- CD CO »ro 4»- CO CD 4=- CO CO t* 7* ,..,î r^Yi

ro fr V —X —*• —* ro ro —* —» ro ^ —»• CD CO en CO CO CO CO CD to CD") 4*- ÖD CD 4»- CO cn cn CD t»-*u - r- s I -p- co CO o o *• o O -J CO 4*- -O *• i-k M W cn . to CD -. to CD 3 -*• ro cn ro " co «k ro -o- —* —* ro ro co CD CD -o cn CO +- to en -i co co o •o; -o ro co ro —* CD < o_ CD o1 EU CD en CO -P- cn co co co -o CD . -*j' ro o> ro cp co 3 T 9 _* 3*. ?r t0 CO ro r4- < —A -A -_A —* _A »-A —*• -ji —*. • _i 1 CD c-»»n. co ISJ W -» Jf O O CO -j -o -NJ co 4=- cn cn _* o 'o " co en '•.c• o ••^ «;js - **4> *- CD« • œ CO co ro co cn -a ro ri­ **"_* ™1 m tu v_> . "•*—*."• w

~A «» -A —v V cn co co co en co co CO ro CD to co co cn . l. 1 * m <* *t <è 1 CO co —*• cn co cn cn CO to CO 4>- CO CO a

pr !. . co CO 4P- CO CO 4»- —J 4*- 4*- to 4»- 4*- cn cn ro ro & co ro ro co -o —* +• Q Nl -* N O F-* s aCD- ^-sj "•P- --J -o co CD co —o cn cn 4*- CO 4>- CO -O CD ro V) ••

3* CO ro CO co co 4*- 4*- *- ro CO co 4»- to 4=- co cn >* cn CD cn ro —* ro CD —J CO ^J ^J —A tmi,' 4?. CD CO a> •&• *••««•••*>«• * M •• w •* •• 3 —j CD CO -*J to "CD CO CO CD -o CD CD co to cn CD <: .**- w CO ' .3- cn cr M NM ISJ -* —X —A —A -J. —» —1 CO to ^ ro CD o ro ro CD —»• cn 4^ co co co ro 3- 8. •«<••«•••s • 1 w "1 4*- CO en *CD *CD *o *ro cn cn ro co -o 4 - ro co -*J "^* 0) < A> oo C3 D ro ro —A co ro cn —*• —* ro CO t^i ••c o B m * *t M M 1 1 « « 111 CD «X CD *CD cn CO CO CD CO CD CD CO & •A #•+- 3- CD ^ V o CD CO —»• CD CO CT —t. —»> » - 1 1 1 1 - 1 1 1 1 1 o •«rO CO ro CO 4s" 4-- CO s. t - 12 -

Wat de ruimtelijke verspreiding van de kavels "betreft ia ge"bleken, dat in het veengebied 56$ cLer kavels "bij huis ligt en in het zandgebied 44$» 'In "beide gebieden liggen voorts 17$ der kavels op een afstand van meer dan 2 km van de bedrijfsgebouwen. Vergelijking met het gemiddelde van 9 gemeenten op de zandgronden leert, dat ook in dit opzicht de toestand in Weststellingwerf gunstiger is. De verdeling van de kavels in percelen geeft in het veengebied als resultaat gemiddeld 9 percelen grasland op 3 kavels; het "bouwland is hier van geen betekenis. In het zandgebied komen gemiddeld 5 percelen grasland en ruim 1 perceel bouwland per 3 kavels voor. Opvallend is, dat vooral in het veengebied het gemiddeld aantal beweidingsperoelen zo nauw aansluit bij het aantal peroelen grasland. Wat de bedrijven in de verschillende grootteklassen in beide gebieden betreft, is reeds opgemerkt, dat het gemiddeld aantal kavels per bedrijf met het groter worden van de bedrijven vrij weinig toeneemt. Deze toeneming is veel minder sterk dan in de 9 gemeenten op de zandgronden, waar de bedrijven >30 ha gemiddeld 5,7 kavels per bedrijf bezitten tegenover 3,1 tot 3,7 op dezelfde bedrijven in Weststellingwerf. Dat de gemiddelde grootte van de kavels en percelen op de kleine bedrijven kleiner is dan op de grote is vanzelfsprekend. Tenslotte is met behulp van een grondgebruikerskaart van de Rijksconsulent voor Grond- en Pachtzaken in Priesland voor een gedeelte van het veengebied van Weststellingwerf - m»n. de Gracht­ kavel - nog nagegaan, of de uitkomsten van de enquête over het aantal kavels per bedrijf geen te gunstige indruk gaven van de feitelijke toestand in verband met de vorm der kavels» Dit bleek, althans voor de Grachtkavel, niet het geval te zijn,

§2. Aantal bedrijven, ontginning en splitsing De gemeente Weststellingwerf, welke in zijn geheel tot het landbouwgebied de Friese Wouden wordt gerekend, is voor het onder­ zoek naar de landbouw in twee gebieden gesplitsti het zand- en het veengebied. De grens tussen deze twee gebieden sluit zo nauwkeurig mogelijk aan bij de bodemkundige scheidslijn. Tot het veengebied behoort de Grote Veenpolder, de waterschappen Oldelamer en de Ontginning en een gebied ten Oosten van de Helomavaart tot ongeveer de O.-lijn op .de topografische kaart, dat o.m. het waterschap Weeren omvat. In het zandgebied komen plaatselijk nog betrekkelijk grote oppervlakten veengrond voor; in het veengebied eohter nage­ noeg geen zandgrond. Tussen de beide onderscheidene delen bestaan niet alleen bodemkundige verschillen; ook de spreiding van het aantal bedrijven over de grootteklassen blijkt sterk verschillend te zijn (tabel 2), In het zandgebied overheerst het kleine bedrijf - 70$ der bedrijven is kleiner dan 10 ha -, terwijl het veengebied wordt gekenmerkt door grote bedrijven - 63$ der bedrijven is groter dan 10 ha. De gemid­ delde bedrijfsgrootte ligt in het veengebied dan ook aanzienlijk hoger dan in het zandgebied, resp. 15»6 ha teger.over 8,7 ha. -1 3

Tabel2 AANTAL BEDRIJ*« W VEEN- ENZANDGEBIE D VAN «ESTSTELUMERF

Aantal bedrijven in degroottaklassen : Totaal Totale Gemidd. SCbedr. aantal oppervl. bedrijfe- dat is 3-5 1-5 5-10 10-20 >20 bedrij- cult.gr, grootte geBnojiê- ha ha ha ha ha ha taerd Zandgebied Enquêta 1950 246 251 «7 321 234 103 1155 9959 8,6 Inventarisatie 1953 338 312 650 392 139 1475 12799 8,7 78äf Veengebied Enquête 1950 15 19 65 87 93 279 4480 16,1 Inventarisatie 1953 28 23 56 75 109 112 352 5474 15,6 82* Seti sverde rgebleken ,da the tzandgebie dva nWeststelling ­ werfme ti ntotaa l 1155geënquêteerd ebedrijve nnie ti nall e opzichtenal see nhomogee ngebie dma gworde nbeschouwd .Tusse nd e zandgebiedente nNoorde ne nte nZuide nva nd eLind ebestaa nplaat ­ selijkaanzienlijk everschillen » Zoblijk tui tstaa t3. 1 inBijlag e IV,waari nd ebedrijve nove rd everschillend e dorpene nbuurtschap ­ penva nhe tNoordelij k enZuidelij k zandgebied enhe tveengebie d •zijnverdeeld ,da ti nhe tZuidelij k zandgebied (il)mee rklein e bedrijvenvoorkome n dani nhe t zandgebiedte nNoorde nva nd eLind e. (i). Inhe teerst egebie dval t 48%de rbedrijve ni nd egrootte ­ klasse 1-5h a en295 »i nd egrootteklass e5-1 0ha ,terwij ldez e percentagesvoo rhe tNoordelij kgebie dresp « 32e n26 $zijn . Deverschille ntusse nd etwe edele nva nhe tzandgebie dhebbe n nietallee nbetrekkin go pd espreidin gva nd ebedrijve nove rd e groötteklassen.Oo ki nlandbouwkundi g opzichtwijke n detwe e gebiedenva nelkaa raf ,zoal si n§ 6 no gza lblijken .Di tbeteken t evenwelniet ,da td esplitsin gva nd egemeent eWeststellingwer f in tweegebieden ,nl ,he tveengebie d enhe tzandgebied ,nie tka n wordengehandhaafd .Allee nindie n erkenmerkend everschille ntusse n detwe edele nvar ihe t zandgebiedbestaan ,za lno g eenverder e splitsingworde n doorgevoerd» Deveranderingen ,welk ezic hsind s191 0i nhet aanta l bedrij­ veni nd egemeent ehebbe nvoltrokken ,zij ni ntabe l3 aangegeven .

Tabel 3 CNTWIKWUN3 VAN HET »AL BEDRIJVEN SINDS 1910

Aantal badrtjven in da geoorbklasson: Totaal Totale Gem. aantal oppervl. bedrijfe- t-3 3-5 1-5 5-10 - 10-20 >23 bodrijven eult.gr. grootte ha ha ha ha ha ha in ha in ha

feststellingmerf 1910 730 245 975 253 774 171 1573 15.757 *,Q 1921 691 336 1027 331 . 2*i9 155 1762 16.375 9,3

1930 627 352 979 410 315 160 186* 17e38S 9,3 1947 445 331 776 m W 263 1858 18,665 10 fi Hetaanta lbedrijve ni stusse n191 0e n194 7vermeerder dme t 285. Dezevergrotin gva nhe taanta lbetref td ebedrijve nva n5 h a engroter .He taanta lbedrijve nkleine r dan5 h ai sn a 1921ster k teruggelopenihe tzij nme tnam ed e 1-3h abedrijven ,welk ei naanta l zijnverminderd . Dezetenden sze tzic hno g steedsvoort ;tusse n194 7 en195 0daald ehe taanta lbedrijve nva n1- 3h ava n44 5to t366 .D e afnemingva nhe taanta lklein ebedrijve nword twaarschijnlij kbeïn ­ vloeddoo rd eontginnin g endoo rhe tfeit ,da the tlo sgepacht e land (voor6 jaar )than sbi jd ebedrijfcgroott eword topgegeven , terwijl ditvroege rbi jd ejaarlijks eloalandverpachtinge nnie t - 14-

hetgeva lwas ,D egemiddeld ebedrijfsgroott ei ssind s191 0weini g veranderd^waarui td eoonclusi eka nworde ngetrokken ,da td e vergroting vand etotal eoppervlakt e cultuurgrondgelijk etre d heeftgehoude nme td euitbreidin gva nhe taanta lbedrijven . Voor de.uitbreidin gva nhe taanta lbedrijve nzij ni nbeginse l tweemogelijkhede naanwezig ? ontginning ensplitsing .He ti svoort s zeerwaarschijnlijk ,da ti nWeststellingwer f eenklei naanta l nieuwebedrijve ni sontstaa ndoo rhe tpachte nva nlo sland ;hiero p zalevenwe lnie tverde rworde ningegaan .

Deontginnin gi szowe li nhe tveengebie d alsi nhe tzandgebie d vanzee rgrot ebetekeni sgeweest ,zoal s tabel4 laa tzien .

TabeH AANTALLENBEDRLM N NAAR HET% CWTGINNIfäGSGROND ,D

zonder minder den 5$ 50-10$ all93ti Totaal ontginningsgrond ontginningsgrond orrimiipinosa/wd Gebied ornrnfmiqs'r'oiid Aantal in % v/h Aantal in % v/h Aanrâl in % v/h Aantal in t v/h Aantal in % v/h bedrijven totaal bedrijtien totaal bedrijven totaal bedrijven totaal bedrijven totaal Zandgebied 692 59,9 296 25^ 85 7S4 82 7,1 1155 100 Ifeengebied 111 39,8 54 19,4 51 11,3 63 22,6 279 100 1) \fergraven veengrond, »elke ontgonnen is +n a 1900 ontgonnen heidegrond,

Inhe tveengebie d zijnrelatie fmee r bedrijvenbi jontginnin g betrokkengewees tda ni nhe tzandgebied ,I nbeid egebiede ni s voortsgeconstateerd ,da the t$ bedrijve n zonder ontginningsgrond hetgroots ti si nd egrootteklass e 1-5h a3doo rontginnin gzij n nl.vel eklein ebedrijve nbove nd e5 h agren suitgegroeid .Di ti s mede eenverklarin gvoo r deafnemin gva nhe taanta lklein ebedrijven . Intotaa l zijnbi jd eenquêt e 145bedrijve nme tuitsluiten dontgin ­ ningsgrondaangetroffen *Oo kee ndeo lva nd ebedrijve nme t50-100 $ ontginningsgrond zali nfeit edoo rontginnin g ontstaanzijn . Vand eoppervlakt eontginningsgron d ingebrui kbi jd egeën ­ quêteerdebedrijve ngeef t tabel 5© en overzicht.

Tabel5 OPPERVLAKTE ONTGINNINGSGROND •".'otvle Oppervl. onL^'i-.i^.ri jOppervl. ontgonnen Aantal oppervl. ver^ravgn veengrond'heidegron d na 1900 bedrijven cult,, gr, in % v/d in ha in ha cult,gr«.J cult.gr. Zandgebied 1155 O0 1 ,0, 627 8,3 1096 11.0 Veengebied 279 4430 1672 37,3 8 0,2 Inhe tveengebie d is38 %de r cultuurgrond doorontginnin g ontstaani inhe tzandgebie d 19$. Diti oi novereenstemmin gme the t feit,da ti nhe tveengebie dmee rbedrijve nbi jd eontginnin gbetrok ­ kenzij ngeweest . Welkebetekeni sheef td eontginnin gno gi nd etoekoms tvoo r delandbouw ? InBijlag eI zij nove rd eoppervlakt ewoest egron d (heide,petgaten -e nkraggenland , etc,); welke voor ontginningi n aanmerkingkomen ,enkel e cijfersopgenomon * Dezecijfer szij nont ­ leendaa nee ninventarisatie ,wölk e doord eNederlandsch eHeide ­ maatschappijo pverzoe kva nhe tgemeentebestuu r enkelejare ngelede n isopgemaakt .Volgen s deze cijferszij ni ntotaa l 140h aheidegron d en I76Oh avergrave nveengron d (petgaten, hagene nkraggenland ) voorontginnin ggeschikt.- .Va nd evergrave nveengron di s+ 45 0h a -lis­

ais rietland,i ngebruik , vnl.i nd eSoheenekavel » Zoalsui tBijlag e I blijkt, komen deze gronden zoweli nhe tveengebie d alsi nhe tzand ­ gebied voor. Volgensd ecijfer sva nd eenquêt ei sd eoppervlakt e vergraven veengrond (petgaten enkraggenland) , welkeno gzo ukunne n worden ontgonnen,beperkt ji nhe tzandgebie d 146h ae ni nhe tveengebie d 261ha .Di tvind t zijn oorzaaki nhe tfeit ,da tvel e eigenaarsva n vergraven veengronden nietaa nd eenquât ehebbe n deelgenomen (riet- boeren,|Cer ke nander e instellingen).I nd esamenvattin g vandi t hoofdstuk wordt nadero pd emogelijkhede nva nd eontginnin g terug­ gekomen.

Als tweede mogelijkheid vanvergrotin g vanhe taanta l bedrijven is da splitsing genoemd. Deze factor isevenwe li nWeststellingwer f totn uto eva nweini g betekenis geweest, zoalsui ttabe l6 blijkt .

Tabel6 AANTAL BEORIJVEN BD SFLITSING BETROKKEN

Aantal bedrijven bij splitsinq betrokken ind e perioden: 1910-'20 192C-'30 193&>"in W50 WS) • TotaaL Rest, Nieuse Rest, Nieuwe Rest. Nieuwe Rest, Nieuwe Restbedpttven Nieuwe bedr. Abso­ in? bedrij­ bedrij" bedrij­ bedrij­ bedrij­ bedrij­ bedrij­ bedri> abs. abs. luut van ven ven ven ven ven ven ven ven aosfel v/het aantal v/het aantal het '"OCT?". totaal totaal Zandgebied 8 9 8 9 12 13 7 7 35 3,0 ?8 3,3 73 6,3 Veengebied 2 2 8 5 5 1 1 8 2S9 8 2*9 16 5,8 In zand- enveengebie d ishe tpercentag e bedrijven,da tbi j splitsing betrokkeni sgewees t zesr gering, nl» ongeveer 656»O pd e zandgronden bijv,i sd esplitsin g vanmee r betekenis} hieri s22 $ der bedrijven bij splitsing betrokken geweest!). Bovendien ontston­ den door desplitsin g opd ezandgronde n veelal zeer kleine bedrijven, terwijl inWeststellingwer f desplitsin g zich vnl.to td egroter e bedrijven beperkt.

Co n c 1 u s1 e s

1. In het zandgebied is het aantal kleine bedrijven relatief veel groter dan in het veengebied; resp. 70$ en 37$ der bedrijven is kleiner dan 10 ha. De gemiddelde bedrijfsgrootte in zand- en veengebied is resp. 8,7 en 15*6 ha«

2. Het aantal bedrijven is tussen 1910 en 1947 toegenomen met 245j deze uitbreiding heeft in alle grocttteklassen plaats gehad m,et uitzondering van de grootteklassen 1-3 ha (aantal bedrijven nog steeds dalende) en 3-5 ha (aantal bedrijven sinds 1921 vrijwel stationnair);, '

3- In het veengebied is 38$ en in het zandgebied 19$ van de cultuur­ grond bij ontginning betrokken goweestj het percentage bedrijven zonder ontginningsgrond is in beide gebieden resp, 60$ en 40$ van het totale aantal.

1) "Het kleine-boersnvraagstuk op de zandgronden", publicatie van het Landbouw-Eoonomisoh Instituut; Van Gorcum & Co, Assen, 1951. -1 6

4. Splitsing iavoo rhe tontstaa nva nnieuw ebedrijve nva nweini g betekenis;i nWeststellingwer f is 6%va nhe ttotaa l aantal bedrijvenbi jsplitsin gbetrokke ngewees tt.o » 22$o pd ezand ­ gronden.

5.Voo r ontginning zijnvolgen s eenopgav eva nd eNederlandsen e HeideMi jgeschikt » I40h aheidegron d enI76 Oh apetgaten ,hage n enkraggenland ,waaraa n+ 45 0h aal srietlan di ngebrui k is. Dezegronde nligge nzowe lir ihe tveengebie dal si nhe tzandgebied .

§3. De betekenis van het nevenbe roep Ind evorig eparagraa f zijnbi jd ebeschouwinge nove rd ever ­ meerderingva nhe taanta lbedrijve n ind elaatst ehalv eeeu w end e invloedva nontginnin g ensplitsin ghierop ,uiteraar dall ebedrijve n betrokken.He ti sechte r eenbeken dfeit ,da tnie tall ebedrijve n ind elandbou wzuivere.landbouwbedrijve nzijn .Voora lo pd ekleiner e bedrijvenoefene nd ebedrijfshoofde nveela lno gee nande rberoe p uito m aanvullendeinkomste n teverwerven .He ti sva nbelan g omi n devolgend eparagrafe ndez ecategori eva ngrondgebruiker sgescheide n tehoude nva nd ezuiver elandbouwers .Daarto e zijnme tbehul pva nd e PlaatselijkBureauhouder ,d eassistente nva nd eEijkslandbouwvoor - lichtingsdienst enoommissie sva nboeren ,d egeënquêteerd ebedrijve n ind evolgend egroepe ningedeeld : GroepA - Zuiverelandbouwer s GroepB - Hoofdberoeplandbouwer ,daarnaas tee nnevenberoe p Groep C - Hoofdberoep buitenhe tlandbouwbedrijf ,daarnaas teni g grondgebruik Groep D - Rustendelandbouwer s enniet-agrarisch erenteniers , dieeni ggrondgebrui khebbe n (zgn» sohijnbedrijven). Hetresultaa tva ndez eindelin gi si ntabe l 7vermeld ,waari n tevensd ecijfer sworde ngegeve nva ndez eindelin gi nenkel eander e gemeenten.

Tabel7 DE INDELING DER GŒN3UETEERDE BEDRIJVEN NAAR GRCEFEN VAN GRONDGEBRUIKERS

WeststeUingwerf Acht- 6 gen. 11 ge«, Zandgebied Veengebied Totaal zandrveen karspe­ v/h Rand­ op de Aartal bdr. Gem. Aantal bedr, Gein. Aantal bedr. Gem. len gebied zand­ Groepen van grondgebruikers in? bedr. bedr. in? bedr« v/d N.0.P gronden per per per v/het

Totaal 1155 10$ 8j6 279 100? 16,1 •ft» M 10,1 100? 100? 100? - 17-

Hetpercentag e zuiverelandbouwer si si nbet veengebie d groter dani nhe tzandgebied .Di thang tnau wsame nme the tgroter e aantalklein ebedrijve ni nhe t zandgebied.Voora li nd egroepe n Ce n 1)kom ti nhe tzandgebie d eenaanzienlij kaanta lbedrijve nvoor » Dezegrondgebruiker s ingroe p Dzij nvoornamelij krustend eniet - agrarischepersonen ,di eeni ggrondgebrui khebben .I nvergelijkin g metd egemeent eAohtkarspele n (FrieseWouden) ,Vollenhov e(Over - ijselseWeidestreek )e nhe tgemiddeld eva n 11gemeente no pd ezand ­ grondenblijk the tpercentag e zuivereboere ni nWeststellingwer f vrijhoo g tezijn . Deindelin gi nd e4 groepe nva ngrondgebruiker shoud tnau w verbandme td egroott ede rbedrijven :i nd egroepe nB enC zij n debedrijve ngemiddel dvee lkleine rda ni ngroe pA .Va nd espreidin g derbedrijve nove rd egrootteklasse n ind everschillend egroepe n vangrondgebruiker sgeef ttabe l8 ee noverzicht .

Tabel 8 AANTAL BEDRIJVEN NAAR GRŒFEN VAN GROffiGEERUIKERS EN GROOÏÏEHASSEN (hiotte- Zndpbied Veerwebied klassen Aantalbedrijve n in de groopen Aantal bedriiven in de aroeoen inh a A B C 0 Totaal A B C D Totaal « 2D0 55 •M 98 W 8 6 12 8 » MO - 287 2B 2 321 55 10 65 ' 10-15 122 8 2 '132 « 3 2 48 15-20 100 1 1 102 38 1 39 20-30 70 1 71 E6 66 >30 30 1 1 32 27 27 Totaal 809 95 150 101 TI55 237 20 * 8 279 Inhe tzandgebie di smee rda nd ehelf tde rB-bedrijve nkleine r dan5 ha ,terwij lslecht senkel ebedrijve ngrote rzij nda n 10ha . Ingroe p Cvalle nnagenoe gall ebedrijve ni nd egrootteklass e 1-5 ha, evenalsd eD-bedrijven . Zoalsi n §2 reed si sgezeg dzij nd ebedrijve ni nd everschil ­ lendegrootteklasse nnie tregelmati g overhe tzandgebie dverspreid . Inhe tzandgebie dte nZuide nva nd eLind ekom trelatie f enabsoluu t eengrote raanta lklein ebedrijve nvoo r dani nhe tgebie dte n Noordenva nd eLinde .He tlig tda noo kvoo rd ehand ,da ti nhe t Zuidelijk zandgebiedmee rB -da nC-bedrijve nvoorkomen .Hierva n geeftstaa t3. 2 eenoverzicht ,Va nd e80 9A-bedrijve nlig tongevee r 67/êi nhe tZuidelij kzandgebied .Va nd e9 5B-bedrijve nligge ne r 64i ndi tgebied ,di ti seveneen sron d 67%.Va nd eC -e nD-bedrijve n evenwelligge ne r81 ,di ti s77$ > tenZuide nva nd eLinde .He ti s voortsuit -§ 2 gebleken ,da tenkel edorpe n enbuurtschappe ni nhe t Zuidelijkzandgebie d eenopvallend e concentratieva nklein ebedrijve n vertonen.He ti sjuis ti ndez edorpe n- me tnam eNoordwolde , Oostersche-e nWestersch éVel d enBo„-l-~waa roo kd emeest eB- ,O -e n D-bedrijvenvoorkomen .I nhe tNoordelij kzandgebie dkome nd emeest e vandez ebedrijve nvoo ri nOldeholtp ae nWolvega « Inverban dme td egering eomvan gva nd eB- *e nO-bedrijve ni s hetva nbelan go mn at egaa ni nhoeverr ehe tnevenberoe p ofhe t hoofdberoepva ndez egrondgebruiker sno gverwantscha pvertoon tme t hetagrarisc h beroep«,I nstaa t3. 3 zijnd eB -e nC-grondgebruiker s ingedeeldi n8 beroepsgroepen .I ngroe p Gblijk tee ngroo taanta l grondgebruikersee nhoofdberoe pui tt eoefenen ,da tnie ti nd e agrarische sfeerligt » Ingroe pB ,waari noo kd egemiddeld ebedrijfs - groottebelangrij khoge ri ada ni ngroe p C,i sdi tuiteraar dminde r hetgeval ;het nevenberoe p ismee rgerich to phe tagrarisoh ebedrijf . - 18 -

In de volgende paragrafen van dit hoofdstuk zal voornamelijk aandacht worden besteed aan de groep der zuivere boeren als belang­ rijkste groep. Op slechts enkele punten zal nader op groep B en groep Cworde n ingegaan.

Conolusi e s l.a.In het zand- en veengebied valt respa 70 en 85$ van de bedrijven in groep A (zuivere boeren), resp» 8 en 7$ in groep B (boeren met een nevenberoep), resp„ 13 en 5/° in groep 0 (hoofdberoep buiten de landbouw) en respc 9 en 2>% in groep D (rustende boeren en schijnbedrijven). b.In het zandgebied ten Noorden van de Linde valt 77$ d-er bedrijven in groep A; in het Zuidelijk zandgebied 67$. Vooral in Noordwolde en omgeving en in Boyl komen veel B-, C- en B- grondgebruikers voor. 2. De bedrijven in groep A hebben in het zand- en veengebied een gemiddelde bedrijfsgrootte van resp. 10,9 en 18,0 ha, in groep B resp. 5»9 en 7>0 ha en in groep Cresp . 2,6 en 4,1 ha. 3. De nevenberoepen van de B-grondgebruikers zijn merendeels sterk afhankelijk van of nauw verwant met het agrarisch bedrijf, In groep C is dit, afgezien van een aantal landarbeiders op zeer kleine bedrijfjes, niet het geval„

§4. Pacht en Eigendom De pachtwetgeving heeft door zijn beschermend karakter ten opzichte van de pachter een zodanig gunstige invloed op de exploi- tatiewijze van de gepachte gronden gehad, dat van verschillen tussen pachtbedrijven en eigendomsbedrijven geen sprake meer behoeft te zijn» Het is evenwel toch van belang om de eigendomspachtverhou- .dingen in Weststellingwerf op enkele, voor deze gemeente typerende punten, na te gaan, zoals het bijpachten van los landj de plaats, welke de Noord-Oostpolder in dit opzicht inneemt en de inscharing van vee.

Onderstaande tabel geeft allereerst een inzicht in de opper­ vlakte cultuurgrond in eigen exploitatie.» Tabel9 DB.OPPERVLAKT ECULTUURGRON DI NEIGENDO M(1948 ) Percentage cultuurgrondi neige nexploitati e Gebied ind egrootteklasse n 1-5 5-10 10-20 >20h a Totaal ha ha ha WeststellingwerfJzand 65 50 41 38 45 0 lveen 50 36 35 28 32 FrieseWoude n 52 38 33 27 34 FrieseVeenweidestre'e k /i/i . 31 26 17 21 v Zandgronden 58 55 46 551 Weidestreken 421) 39 37 28 371) TotaalNederlan d 50 49 45 36 43 1)inol .d ebedrijve n <1h a - 19-

Op deklein e bedrijven,treed t het.eigendomselemen t sterker naar voren dano pd egrot e bedrijven. Verder blijkt,da ti nhe t zand- enveengebie d vanWeststellingwer f naar verhouding meer cul­ tuurgrond ineigendo m wordt geëxploiteerd dani nd evergelijkbar e gebieden, nl, deFries e Wouden end eVeenweidestreek . Het percentage derbedrijve n inhe tzand - enveengebied ^ waar­ van de,cultuurgrond geheel ineigendo m is,bedraag t resp.3 9e n 24$, dat dergehee l gepachte 32e n 51$,e nda tde rbedrijve nme t een gemengde exploitatievorm 29 en26$ . Tussen de verschillende groepen van grondgebruikers bestaan indi topzich t evenwel grote verschil­ len. Inhe tzandgebie d heeft ind egroepe n A,B , Ce nD resp .43 , ,5°> 71.-en84 $va nd ebedrijve n decultuurgrpn d ineigendom . Inhe t veengebied isallee n ingroe p Cee nbetrekkelij k hoog peroentage vand ecultuurgron d ineige n exploitatie.He ti svoort s gebleken, dati nhe tzandgebie d onder dekleiner e bedrijven van.groe pA ver­ houdingsgewijze meer eigendomsbedrijven voorkomen danonde r de- grotere bedrijvenj bijdez e laatste treden degehee l gepaohte .bedrijvenmee r opd evoorgrond. .

Het isee nbeken d feit,da the tbijpachte nva nlo slan d door de eigendomsbedrijven enoo kdoo r depachtbedrijve n veelvuldig voorkomt inWeststellingwerf . Le onderstaande tabel geeft hiervan een overzicht.

Tabel1 0 GroepA HETVERPACHTE NVA KLO SLAN DNAA RGROOTT EKLASSE N Gebied en Totaal Aantal De bedr. Totale Oppervl. Geraidd. Geraidd. Oppervl. grootte- aantal bedrijven welke los oppervl. los ge­ grootte oppervl. , los ge­ klassen bedrijven dat los land pach­ los ge­ pachtlan d v/d bedr. los ge­ pacht land in ha land pacht ten in % pacht Tand tn % v/d met los pacht land 1n t v/d van het in ha Votaie • gepacht per bedr. totale totaal oultuur- land tn ha bedrijfs- aantal grond 9rootte Zandgebied 1-5 : 200 71 36 U5 19 • W) 2,0 51 5-Î0 287 136 47 «0 20 7,2 3,0 42 10-20 222 86 39 m 13 14,2 4,8 34 >20 100 26 26 268 10 28,1 10,3 37 Totaal 809 319 39 1236 14 10,1 . 3,9 38

'Veengebied • - 1-5 -8 7 88 26 74 4,3 3,7 87 5-10 55 36 65 139 34 7,2 3,9 54 10-20 81 43 53 325 27 14,4 7,6 53 >20 93 30 32 279 11 27,5 9,3 34 Totaal 237 116 49 769 18 14,9 6,6 44

Het bijpachten vanlo slan d isrelatie f voor debedrijve n >20 hahe tmins t vanbelang , hoewel inhe tveen - enzandgebied ,no g resp. 32 en26 $va ndez e bedrijven loslan d pachten. Vooral bijd e kleine bedrijven maakt delo sgepacht e oppervlakte eenbelangrij k percentageva nd etotal e bedrijfsgrootte uit,,D egemiddel d gepachte oppervlakte isi nhe tveengebie d groter dani nhe tzandgebied . Staat 3.5geef t eeninzioh t ind eaar d derverpachter sva n los enbehuis d land, terwijl tevens depachtprijze n vermeld zijn. Zowel voor los alsbehuis d land heefthe tveengebie d hogere paoht- prijzenda nhe tzandgebied . Degemiddeld e pachtprijsva nd eWoude n - 20 -

en Veenweidestreken blijkt hoger te liggen| de laatste jaren heeft een aanmerkelijke stijging plaats gevonden voor de "boerderijen en het los gepachte grasland. In de enquête is ook gevraagd of de pachtoontraoten schriftelijk of mondeling zijn gesloten. In het zandgebied blijkt 90$ der pachtbedrijven over een schriftelijk oontraot te beschikken, terwijl in het veengebied dit peroentage 93 is. Voor los land zijn deze percentages resp« 83 en 87« Wat betreft de aard der verpachters blijkt weinig versohil te constateren in de grootteklassen. In de Noord-Oostpolder is evenwel alleen los land gepacht door bedrijven ^>10 ha. Door de geënquêteerde bedrijven werd in zand- en veengebied resp. 105 en 35 lia gepacht. Volgens opgave van de Directie Noord-Oostpolder is de totale oppervlakte los gepacht land 157 en. 66 ha. Verder nemen dé particulieren als verpachters van behuisd en los land de voor­ naamste plaats in. Opvallend is? dat, voor wat het losse land betreft, evenveel in bezit is bij particulieren buiten als in de gemeente. De aankoop van gras op stam en naweide blijkt voor het zand­ gebied van betekenis te zijn (tabel 11). In het veengebied wordt slechts 16 ha op stam gekooht en 21 ha naweide.

Zandgebied GroepA Tabel 11 AANKOOP VAN GRAS OP STAiil EN HABEID E Gras en klaver op staœ Naweide Gras op stam « naweide Grootteklasser aantal oppervl. prijs in aantal oppervl, prijs in aantal oppervl. prijs in In ha bedrijven in ha gld p/ha bedrijven • in ha gld p/ha bedrijven in ha gld, p/ha

1-5 30 45 63 U 19 50 8' 8 99 5-10 34 67 78 14 22 56 7 8 142 >10 7 n 71 8 13 49 2 2 137 . Totaal 71 126 72 36 54 52 17 18 123

De eigenaars van deze gronden zijn voornamelijk particulieren, die hoofdzakelijk buiten de gemeente wonen. Ook de kerk en andere instellingen verpachten gras op stam en naweide. Voor de insoharing van vee blijkt de Noord-Oostpolder van zeer veel belang te zijn. Door de bedrijven in het zandgebied worden 830 stuks jongvee ingesohaard, waarvan 540 in de Noord- Oostpolder, De gemiddelde inscharingsprijs per seizoen is 43 gulden. De bedrijven in het veengebied scharen 38O stuks jongvee en 80 melkkoeien inj in de Noord-Oostpolder hiervan resp. 235 ©n 49 stuks. De insoharing geschiedt zowel door de kleine als door de grote bedrijven. Vele kleine bedrijven kunnen hierdoor een dichte veebezet­ ting aanhouden.

Conclusies 1,a.In het zandgebied van T|i(eststellingwerf wordt 45$ van de cultuur­ grond in eigendom geëxploiteerd! in het veengebied 32$. Deze percentages zijn ruim 10$ hoger dan in de V/ouden en Priese Veenweidestreek. b'.Op de kleine bedrijven is het percentage cultuurgrond in eigen­ dom geëxploiteerd het hoogst; naarmate de bedrijfsgrootte toe­ neemt, neemt dit percentage af* -,.21 -...

2.a.Als verpachters der boerderijen en loa land nemen de particu­ lieren de voornaamste plaats in,. Het bijpaohten, van los land is zeer belangrijk, vooral voor de kleine bedrijven« b,In de Noord-Oostpolder is alleen los land gepaoht door bedrijven >10 ha$ de totale oppervlakte is 223 ba. De insoharing in de. Noord-Oostpolder is voor de kleine bedrijven wel van betekenis. In totaal zijn hier bijna 800 stuks jongvee ingesohaard.

§5«De-f. inanoiële po s i t i van de be d r i j- ven

Naard efinanciël epositi ede rbedrijve ni see nonderzoe kinge ­ steldo mt ekunne nnagaa ni nhoeverr edez eeventuee lee ngezond e ontwikkelingva nd elandbou wi nd ewe gstaat .E rbestaat,in--he t jalgemeen,ee nduidelij kuitgesproke n tegenzin,bi jd eagrarisch e ibeyolkingte naanzie nva nhe topname nva ncrediete nop;k(j>rt eo f Hange;termijn ,oo ka lkunnen ,dez ecrediete nwerde nbestem dvoo r -h,e-t.aanbrenge nva nrendabel everbeteringen .Daaro mzij nbi jd e 'financiëleenquêt eallee nvrage ngesteld ,ove romvan ge naar dde r passiva;(schulden) jomda tglobaa l aangenonenma gworden ,da td e- bedrijvenme tschul dove rweini go fi nhe tgehee lgee neige nmiddele n besohikken. Inhe tveengebie dna m93 $va nd egeënquêteerde ,bedrijve naa n definanoiël e enquêtedeel ,i nhe tzandgebie d92$ jvoo rd egehel e ^gemeentei sdi tpercentag e92 .E rza li ndez eparagraa fi nd e eersteplaat saandach tworde nbestee daa nd egroe pde rzuiver e boeren (groep Â), Daarnaza lzee ri nhe tkor tworde ningegaa no p definanciël epositi ede rB -e nC~bedrijven a

Eenoverzich tva nd eaantalle nbedrijve nmet'e nzonder'schul d volgti ntabe l12 .In"dez etabe lzij nd èbedrijve nteven singedeel d naard ejuridisch evôr mva nhe tgrondgebruik . GroepA . Tabel 12", AANTALLEN,BEDRIJVEN WET E»-ZONDER SCHULD, Geheel in 50? en minder ^50Jf.in 'eigendom Geheel gepacht Totaal eigendom in eigendom Gebied met zonder met zonder met zonder met zonder met zonder schuld schuld ' schuld schuld schuld schuld schuld schuld schuld schuld Zandgebied 111 133 m • .,63. 37 61 41 . 229 258 . .486 Veengebied . 18 27 10, 21 6 17 18 94 52-. 159 fleststelling- werf totaal absoluut 129 160 79 •" 84 43 78 59 323 310 645 % 13 17" 8 , 9 5 8 6 34 • 32 68

Inhe tzandgebie d is65 $de rbedrijve n schuldvrij,j, nhe t veengebied75 $e ni nd egehel egemeent e68$ .I nhe tveengebie d: komendu sverhoudingsgewij sminde rbedrijve nme tschuld.voo rda n inhe tzandgebied « Maaktme nonderschei d tussenhe tzandgebie dI.e n II, danbedraag the tperoentag e schuldvrijebedrijve ni nbeid e gebiedewresp.73 $e n61$ ;he tNoordelij k zandgebiedvertoon t indil opzichtee ngrot emat eva novereenkoms tme the tveengebied .Ei j soortgelijkeonderzoekinge ni n1 1gemeente no pd ezandgronde n (194e), inWijh e (1950)e nhe tRandgebie dva nd eNoord-Oostpolde r (1950) washe tperoentag e sQhuldvrijebedrijve nresp » 60,6 5ö n71 .Wa t betrefth§ taanta lbelast ebedrijve ni nprocente nva nhe ttotal e aantal isdu sd etoestan di nWeststellingwer f zekernie tongunstige r -22

dan inander e gemieden. ' • » •Voort s blijkt uitd etabel ,da tonde r depachtbedrijve n rela­ tief meer schuldvrije bedrijven voorkomen dan onder deeigendoms - bedrijven. Dithoud t verbandme td ebezwarin g vand eeigendoms- - bedrijven (hypotheek) ingeval vanboedelscheidin g ofaankoop , het­ geen zio hbi jd epachtbedrijve n uiteraard niet ofi nvee l mindere mate voordoet (inventaris). Deaankoo p vanhe tbedrij f is, zowel inhe tveen - alsi nhe tzandgebie d devoornaamst e oorzaak voorhe t ontstaanva nschuld . Van devorm , waarinhe tcredie t isopgenomen , geeft tabel1 3 een overzicht*

GroepA Tabel1 3 DEBEDRIJVE NME TSCHUL DNAA RD EAAR DVA NHE TCREDIE T

Zandgebied Veengebied Grootteklassen Totaal Bedrijver Bedrijven Bedrijven Totaal Bedrijven Bedrijven Bedrijven in ha financieel met met bedr. met hyp.* financieel net net bedr. net hyp.» géSnquet. hypotheek schuld bedr.sch. geBnquet. hypotheek schuld bedr.seh. bedrijven in %v/ h tot. aant. fin.geSnq, bedrijven in % v/h tot. aant. fin.geënq. 1-5 189 32 k 3 8 13 5-10 26* 28 10 3 50 18 8 10-15 113 19 9 40 18 8 . 5 15-20 87 10 9 2 35 H 6 >20 91 8 12 '78 9 13 3 Totaal 7H 23. 8 3 211 13. 10 2

Het blijkt,da ti nhe tzandgebie d eni nminder e mate ooki n het veengebied, vooral dekleiner e bedrijven methypothee k zijn belast. Ditka nworde n verklaard uithe tfeit , datbi jd ekleiner e bedrijven deeigendo m vanmee r belang isda n bij de grotere bedrijven (§4) . De aard vand ecredietgever s isoo knagegaan . Hierbiji s gebleken, dato phe tgebie d vand ecredietverstrekkin g familie.en particulieren debelangrijkst e positie innemen» De'boerenleenbanken" komen inWeststellingwer f opd etweed e plaats«

Nahe toverzich t vanhe tvoorkome n vanschul d inverschillende , aspecten, isd evraa g aand eorde * inwelk e mate zijn.deze bedrijven belast engaa t deze belasting eenal stoelaatbaa raa nt eheme n grens te boven? Voor debeantwoordin g hiervan zijn debedrijve nme tschul d in drie groepen ingedeeld» 1. Eigendomsbedrijven (aantal129 ) Per bedrijf isd ebelastin g perh ai neigendo m berekend.D e resultaten hiervan zijn vermeld in.Bijlage IV (staat 3»6). Neemtme n als toelaatbare grens vand ebelastin g 2/3va nd eofficiël e liquida­ tiewaarde vand egron d - ditbedra g zoume nda nkunne n stelleno p ongeveer f, 1.400,-pe rh a- danblijke n slechts 12bedrijven 'hie r bovenuit tegaan .He tmerendee l derbedrijve n heeft eenbelastin g van f. 800,-o fminde rpe rha »B rword t opgemerkt, datdez e grens van f. I.4OO,- uitsluitend berust opd ev/aard eva nd e grond|d e waardeva nbedrijfsgebouwen , dode enlevend e inventaris is buiten beschouwing gelaten. 2. Geheel gepachte bedrijven (aantal 59) Voor ieder bedrijf indez e groep isd ewaard e van de aanwezige dode enlevend e inventaris perh aberekend . De toelaatbare grens van debelastin g moet globaal worden gesteld opd ehelf tva nd e berekende waarde alsveiligheidsmarg e voor eventuele liquidatiever- liezen. Ditbedra g- ongeveer f, 600,-pe rh a- i sn ut evergelijke n r: 23-

metd ewerkelijk ebelastin gpe rh a (zie-staat3.6). .Hierui tblijkt , datd efinanciël epositi eva nnagenoeg,all ebedrijve ni ndea egroe p gezond.ist enoemen . 3«Bedrijve nme t eengemengd e exploitatievorm'(aantal 121) Omva ndez ebedrijve n eenz ogoe dmogelij kinzich t tekrijge n omtrentd ezwaart eva nd ebelasting ,i spe rbedrij fd egren sva n detoelaatbar ebelastin g gesteld op2/ 3va nd eofficiël eliq.uidatie ~ waardeva nd egrond ,welk ei neigendo mi s+ jj fva nd ewaard eva nd e dode enlevend einventaris .He tgesommeerd ebedra gi svergeleke n metd eo phe tbedrij frustend e schuldenlast (ziestaa t3.6) .Va n 79bedrijve nblee kdez e sohuldminde rda n50 $va nhe tal stoelaat ­ baargesteld e tebedragen ;va n3 3bedrijve n50-75$ » terwijl4 bedrijvenbove nd e100 $kwamen .

B-e nO-bedrijven . Van de 115 bedrijven in groep B hebben er 110 aan de finan» oiele enquête deelgenomen, van de 164 bedrijven in groep C 143. ' Wat het voorkomen van sohuld betreft, blijkt in groep B 60$ en in groep C 68$ van de bedrijven schuldvrij te zijn« In 11 gemeenten op dé zandgronden was 49$ «Ier B-bedrijven vrij van aohuld, in het Randgebied van de Noord-Oostpolder reap. 81 en 79$ van de 5» en 0-, bedrijven. . De belasting van de B- en C-bedrijven in Weststellingwerf jaleak in slechts enkele gevallen aan de hoge kant te zijnj op de grote meerderheid der bedrijven kon de finanoiële positie der bedrijven bevredigend worden genoemd.

Conclusies 1.a»In het zandgebied ten Zuiden en ten Noorden van de Linde: is reap. 6.1$ en 73$ der bedrijven sohuldvrij, in het veengebied 75$» I"- 11 gemeenten op dé zandgronden, in Wijhe en in het Randgebied va» de Noord-Oostpolder waren deze percentages reap. 60, 65 en 71$. b.Van de B- en O-bedrijven in Weststellingwerf' was resp. 60 en sohuldvrij. 2. De.belast e bedrijven komen vnl. voor in.de groep van de èigen- •-.domsbedrijven en de bedrijven met een gemengde exploitatievorm. - Jn het zandgebied zijn het vooral de kleinere.bedrijven, welke belast zijn.:

,3. Uitgaande van de veronderstelling, dat de belaste bedrijven niet over eigen middelen besohikketi, blijkt desondanks de belasting slechts in enkele gevallen een als toelaatbaar te stellen grens te boven te gaan. De financiële positie der belas- .-. te bedrijven is in het algemeen gezond te noemen*

§6. Debedrijfsvoeringin de landbouw Zowel in het veengebied als in het zandgebied van Weststelling­ werf is de veehouderij het overheersende bedrijfsonderdeel. Bouwland komjb in het veengebied zo goed als niet voor en in het zandgebied slechts in geringe mate. Het vee wordt dus practisch geheel gevoed door. het grasland en voor een gering gedeelte door aangekooht kracht­ en ruwvoer« De beschrijving van de landbouw in Weststellingwerf zal dan ook vooral worden gericht op het grasland en de rundveestapel. Bij de beschrijving van de verschillende bedrijfsonderdelen zullen •'.-.24-

het.veen-en .zandgebie dtegelijkertij dworde n'behandeld ,terwij l hetzandgebied ,voo rzove re raanleidin g toebestaat ,no gwee ri n enkeleonderdele nza lworde ngesplitst .Voort sza lal salgemen e achtergrondgebrui kworde ngemaak tva nd ebelangrijkst ekengetalle n uitd emeergenoemd epublicati e "Hetkleine-boerenvraagstu k opd e zandgronden",

1.D eveebezetting . . Deveebezettin gpe r 100h acultuurgrond'•'geef taa nhoevee l stuks.melkveeworde ngecombineer dme td e terbeschikkin g staande •grondeD ekoppelin gva ndez etwe ezee rbelangrijk e productiemiddelen isva ngrot einvloe do phe tinkome nui td elandbouw .Naarmat eme n eri n slaagto pdezelfd eoppervlakt emee rve et ehoude nzonde r belangrijkgroter eveevoeraankopen ,word the tinkome nui the t bedrijfgroter .Hieronde rvolge nenkel ecijfer sove rd eveebezetting .

GroepA Tabel 14 AANTALMELKKOEIE NPE R 100H A CULTUURGROND Gebied 1-5 5-10 10-20 >20 Gemid-* ha ha ha ha deld . Weststellingwerf (1950) Veengebied 127 123 113 108 111 Zandgebied I 125 122 107 98 •107 Zandgebied II 103 97 88 82 90 Achtkarspelen 1948 -124 102 89 •- 78 93 Zandgronden 1948 88 68 59 55 63 Opvallendi sd egrot eovereenkoms ti nd egemiddeld eveebezet ­ tingtusse nhe tveengebie d enzandgebie dI ,terwij lhe tzandgebie d tenZuide nva nd eLind evee lmee rovereenkom tme td egemeente'Acht ­ karspelen,welk egemeent eal srepresentatie fvoo rd eFries eWoude n kanworde ngezien .Hieronde r zalblijken ,da too kt,a.v .he tbouw ­ landdi tzandgebie dvee lmee raanslui tbi jd ePries eV/oude nda nd e zandgronden tussend eLind e enTjonger » Vergelijkenwi jd ebedrijve nva n i-5h ame tdi eva n5-1 0-ha , dandoe tzic hee nmerkwaardi gverschi lvoo r tussenWeststellingwer f end ezandgronden .Wi jzie nnl .i nWeststellingwer fee nzee rgerin g verschili nveebezettin gtusse ndez e tweegrobtteklassen ,terwij l opd ezandgronde n enoo ki nd eFries eWoude nd ebedrijve nva n 1-5 haee naanmerkelij k zwaardereveebezettin ghebbe nda nd ébedrijve n van5~1 0ha .Ee nverklarin gvoo r ditverschi l zou-hierinkunne n zijngelegen ,da td ebedrijve nva n 1-5h ai nWeststellingwer f relatief zogerin g inaanta l zijn,da tzi jgee n zelfstandigebedrijfs- » voeringhebbe nkunne nontwikkelen .Vergelijkt "me nd ecijfers ,da nka n menzic hnie taa nd eindru konttrekken ,da ti nWeststellingwer fd e groterebedrijve n eentoonaangevend epositi einnemen . Blijven.wi jechte rbinne nd egemeent eYileststellingwerf ,da n steektzandgebie dI Iwe l ongunstiga ftege nd eres tva nd egemeente . Delag eveebezettin g tenZuide nva nd eLind ei sdaa ree nalgemee n verschijnsel,He taanta lbedrijve nme t eenveebezettin gal s'i nhe t veengebiedi ae rzee rgering o Diti sde st emerkwaardige romda t juisti ndi tgebie dd eklein ebedrijve n zijngeconcentreerd ,welk e overha talgemee n eendichte'veebezettin ghebben .Wa tdez elag e veebezetting betekent,ka ngemakkelij kui the tvolgend eblijken .D e gemiddeldebedrijfsgroott ei nzandgebie dI Ii sbijn a 10h ame tee n veebezetting vangemiddel dongevee r9> 5melkkoe .Zo ud eveebezettin g evenzwaa rzij nal si nhe tveengebie d en zandgebiedI ,da nzo u gemiddeldbi jdez ebedrijfsgroott ezeke r 11,5stuk smelkve ezij n gehouden,du s2 melkkoeie nmeer .Bi jd ehuidig eminimu m garantieprijs

Omdatpractisc h alhe tlan dword tgebruik tvoo rd erundveehouderi j ishe tnie tnodi gd eveebezettin gui tt edrukke npe r 100h a voedergewassen, 25-

van 17>5oen tpe rk gmel k souden2 koeie nmêS ro pdez ebedrijve n eenextr aarbeidsinkome nbetekene nva nongevee rf » 1100,-,al s dezemeerder ekoeie ngee nonevenredig egrot ekoste n(bijv »voeder- » aankoop)zoude nvergen .Ó pd ebedrijve nva n5 b aword tdi tda n ongeveerf . 55°>-e no pbedrijve nva n 15.haf . I65O,-»Hierbi j dientme nt ebedenken ,da tdi tjaarlijks einkomensverwohille nzijn , welkeva ngrot einvloe d zijno phe twelvaartspei l ind eversoh.illead e gebiedenva nWeststellingwerf .Wi jzulle nhiern ano gnagaa nwa td e oorzaakka nzijn,va nhe tverschi li nveebezetting .

2.He tgebrui kva nd egrond . a.D ebouwland -e ngraslandverhoudin g Hetbouwlan di si nWeststellingwer fnie tva nvee lbetekenis . Hetpercentag ebouwlan di n$ va nd etotal eoppervlakt e oultuurgrond •bedroeg-i nI95 Oi nhe tVeengebie d 1$,Zandgebie dI 556e nZandgebie d II 12$,terwij ldi tpercentag eo pd eZandgronde ni n194 838 $wa s eni nAohtkarspele n 10$»He tmeest ebouwlan dvinde nwi jte nZuide n vand eLinde ,voora li nRijsberkamp ,Boekeite ,he tWestersoh ee n OosterscheVeld ,Steggerd ae nPeperga » Tussend everschillend e grootteklassenbestaa nweini gverschille ni nd everhoudin gbouwland ­ grasland.I n staat3. 7word tee noverzich tgegeven'va nhe tgebrui k vanhet bouwland . b»He tgraslan d Eenbelangrij kkengeta lvoo rd ebeoordelin gva nd ebedrijfs ­ voering ishe tpercentag egemaai dgrasland .Ee nhoo gpercentag ei s eenaanduidin gvoo ree nintensiö fgraslandgebruik .Het $ gemaai d graslandi steven see nmaatsta fvoo r demate ,waari nwintervoe r wordtgewonnen .Z okenmerk t deFries ebedrijfsvoerin gzio hdoo ree n relatiefhoo gaandee lva nhe tgraslan di nd ewintervoedin gva nhet vèe$ ongeveer 100$va nhe tgraslan dword tgemaaid .I nZuidhollan d bijv,i sdi tpercentag evee llage re nbedraag the tongevee r60$ } hier staatechte ree nvee lhoger eveebezettin g tegenoverda ni n Priesland,waardoo rhe tgraslan dvoo r eenvee lgrote rdee lmoe t wordengebruik tal sweiland .

Tabel 15 GEMAAIDEOPPERVLAKT EI N$ VA NHE TGRASLAN D Gebied Gehooid Gekuild Gedroogd Totaal Weststellingwerf 1950 Veengebied 65 30 •5 100 Zandgebied 62 25 2 89 Zandgronden 1948 37 ' 7 — 44 Aohtkarspelen 1948 59 39 1 99 Tussend everschillend egrootteklasse ni se rweini gverschil » Dathe t$ gemaai dgraslan di nd egehel egemeent enoga lhoo gis ,staa t ooki nverban dme td egering eoppervlakt ebouwland ,waardoo rhe t graslandwe lee ngroo taandee l ind ewintervoedin gva nhe tve emoe t hebben. c.D e insoharingsdichtheid. Dezeblijk to pd ekleiner ebedrijve nsleohte rt ezij nda no pd e grotere.Di tkom talgemee nvoo re nvind t zijnoorzaa khierin ,da t depercele no pd eklein ebedrijve nnaa rverhoudin g totd ekoppe lvee , waarmeeword tgeweid ,t egroo tzijn .Al sbest e insoharingsdichtheid wordtalgemee naangenome n2 0koeie npe rha .Onderstaand e tabelgeef t eenbeel dva nd ewerkelijkheid . - 26-

Tabel 16 DE INSCHARINGSDICHTHElD

Aantal bedrijven in % van hèi tötaaT ow arootteklassô -: Inscharingsdichtheid 1-5 ha 5-10 ha 10-15 ha- 15"2Qh a 20-30 ha- •>30 hv zand veen zand veen zand veen zand veen zand veen zand veen 10-20 kooien per ha 1? 15 28 36 45 80 53 t' '65'"' 68 "86 sa: 89 41 5-10 • '" " 64 45 62 55 47 18 32 14 .17 - 'U 6 2 <5 » » »•. 24 40 10 9 8 2 1

d3 Hetkunstrnestgebruik.- . Een intensief gebruik vanhe tgraslan d gaat gepaardme tee n hoge stikstof-gift, eenextensie f gebruik daarentegenme tee nlag e stikstofbemesting. Inhe tveengebie d lagd egemiddeld e N-gifto p 33k gzuiver e Npe rha ,i nhe tzandgebie d op4 0k gzuiver eN pe r ha. Deze hoeveelheden wijzen opee nweini g intensieve bedrijfsvoering. Tussen degrootteklasse n isweini g verschil.We lzulle n dekleiner e bedrijven door deiet s zwaardereveebezettin g over meer organische stikstof (gier)beschikken .Ee ngelijk e gift kunstmest-N betekent op dekleiner e bedrijven infeit e dusee niet s zwaardere N-bemesting.

3. Derundveestapel . De productiepe rko ei she tbelangrijkst e cijfer,waari nd e kwaliteit vand eveestape l totuitdrukkin g komt. Deze blijkti n Weststellingwerf zeer goed tezij n blijkens onderstaande cijfers.

Tabel1 7 AAMTALK GUELKVE TPE RKO E

Gebied 1-5 ha 5-10 ha 10-15 ha 15-20 ha > 20 ha Gemiddeld ïïeststellingwerf lactatieperiode 1948-<49 Veengebied 158 (88) 164 (277) 159 (333) 158 (1989) 159 (2687) Zandgebied 188 (9) 163 (208) 162 (338) 161 (662) 156 (1416) 159 (2633) Achtkarspelen (1947-H8) 131 138 131 125 136 134 Zandgronden (1947-H8) 132 133 133 133 135 133

1)0" aantalgecontroleerd ekoeien .

Tussenhe tzand - enveengebie d entusse n deverschillend e grootteklassen blijken geen verschillen tebestaan .We lmoe t worden opgemerkt, dathe tpercentag e gecontroleerde koeien ophe tzan de n op dekleiner e bedrijven kleiner is,da ni nhe tveengebie d eno p de grotere bedrijven.D ekans ,da td ehie r gegeven cijfers dewerke ­ lijkheid voor hetzandgebie d end eklein e bedrijven iets tegunsti g voorstellen ishierdoo r vermoedelijk groter danomgekeerd .I niede r •geva l magui tdez e cijferswe lworde n geconcludeerd, dathe tgecon ­ stateerde versohil inveebezettin g inderdaad totëe nverschi li n inkomen zalleide n zoals hiervoor t.o,v. zandgebied IIwer d becijferd. Haast demelkvetproducti e ise rd eafze tva nvlee s ind evor m van verkoop vannuchter e kalveren enoude r vee,Ho edez e verloopt kan worden afgeleid uithe taanta l kalveren enpinke npe r10 0melk ­ koeien. Ditvertoon t inWeststellingwer f eenvolkome n normaal beeld. Tabel1 8 AANTAL KALVEREN ENPINKE NPE E10 0 MELKKOEIEN Gebied Kalveren Pinken . Weststellingwerf 1950 Veengebied 36 34 Zandgebied 36 35 Achtkarspelen 1948 30 32 Zandgronden I948 38 36 - 27-

Warneerdez ecijfer s"tege nd e4 0liggen ,wi l ditzeggen ,da t bijnaall egoedgebore nkoekalvere nworde naangehouden ,da t erpe r 100koeie nongevee r4 0à 5 0nuchter ekalvere nworde nverkoch te n verderda te rpe r 100koeie njaarlijk songevee r3 5stuk svee , meestalminde rgeschikt eproductie-dieren ,word tafgezet .Di tgeef t demogelijkhei d totselecti ee nopvoerin gva nd ekwalitei tva nd e veestapels. Instaa t3<> 8zij nno g enkelecijfer sverzameld ,welk eee n indrukkunne n geven, vanhe t streveno md ekwalitei tva nd eveestape l teverbeteren- .Hierui tblijkt ,da te rtusse nhe t zand— enveengebie d verschilbestaa ti nhe tpercentag egecontroleerd ekoeien .I nhe t zandgebiedword to pd ebedrijve nkleine rda n1 0h ano gnie t dehelf t vanhe taanta lkoeie ngecontroleer d (44$)5 inhe tveengebie d isdi t percentageo pd abedrijve nva n5-1 0h a74$ *Di ti sgee ngunstig , tekenjd ekan si shierdoo r groot,,dat ,terwij l deveebezettin gi n het zandgebied (enda nspeciaa l tenZuide nva n deLinde )reed slage r isda ni nhe tveengebied ,oo kd eproducti epe rko ekleine r is.He t blijktvoorts ,da td ekunstmatig einseminati ei nhe tzandgebie d ietsmee ropgan ggemaak theef tda, ni nhe tveengebied ,resp .2 6e n17 $ derbedrijve n makenva ndez emethod egebruik .He tperoentag e niet-t«,b,c->vri jve ei si nbeid egebiede ngelijk p ongeveer0,4 $de r koeieni sreageerde r enongevee r 2$ twijfelaar.

4."D evarkena -e nkip pen sta pel , Datd evarkens -e nkippenstapel sva nweini gbelan g zijnblijk t uitonderstaand ecijfers .

?abel1 9 AA1ITALVARKEN SE IKIPPE NPE RBEDRIJ F Groctteklassen Zandgebied Veen gebied in ha Varkens Kippen Varkens Kippen •1-5 25 3 1 5-10 v? A 8 16-15 11 19 1 8 15 15-20 11 16 8 4 20-30 11 15 11 • 4 >30 15 15 12 3 Gemiddeld f 19 8 7 Dekippens't&pe li si nhe trandgebie dgemiddel dwe l iets groterda ni nhe tveengebied ,maa rva n eenbedrijfsonderdee lva n enigebetekeni ska nme nbi j2 0kippe ntoc hnie t spreken. Intussenvolg tui tdez e cijfersd ebelangrijk eoonclusie, 'da t debedrijve no phe tzandgebie d tanZuide nva nd eLind ei ndez e bedrijfsonderdelengee ncompensati evinde nvoo rd elager eveebezet ­ ting..

5*Bedr ij fsir.ilchtin ge nwerktuJgen: , la tabel 20zij nenkel egegeven sverzamel dove rd ebedrijfs - inrichtiii«;. - 28-

Tabel 20 DEBEDRIJFSINRICHTIN G Aantal bedrijven in % van het totale aantal met 3 Grootte­ Gebruikte m gierkeldep autom.dHnk- klassen stalruimte per stuk.» lichtstroo m bakjes of gierkelders silo's in ha voor melkvee grootvee vlotters zand veen zand veen zand veen zand veen zand veen zand veen

1-5 49 94 25 25 1 40 25 6 13 1,* 0,3 5-10 80 78 33 40 3 40 64 17 20 2,0 1.3 10-15 86 90 60 63 14 16 53 74 7 5 1,* 15-20 84 82 64 66 19 19 55 82 5 18 1,3 1,6 20-30 85 91 76 71 37 45 73 91 7 32 1,6 1,7 >30 91 104 93 59 53 70 03 100 10 41 1.8 1,5 Gemiddeld 79 90 45 59 11 27 48 79 10 22 1,6 1,5

1)1stu kgrootvee ;1melkkoe ;1stu kmestvea ;2stuk sjcmgvee ;1 werkpaard«

De kleinere bedrijven blijken minder goed tezij n ingericht dan degrotere » Mede hierdoor zijn degemiddeld e cijfersva nhe t zandgebied slechter danva nhe tveengebied . Opmerking verdienthe t feit, datd estalruimt e inhe tzandgebie d minder wordt benutda n inhe tveengebied * Dat deslechter e bedrijfsinrichting vooral moet worden gezocht inhe tr.andgebie d ten Zuiden van deLind e blijkt uitstaa t 3.9» waarin decijfer s voor debedrijve nme tgierkelder s zijn gesplitst naar zandgebied Ie nII »Teven s blijkt uil;d ecijfer spe rbuurtschap , dathe tzandgebie d IIwa tdi tbeiref t niet geheel uniform is. Vooral de dorpen Vinkega, Steggerda enPeporg a komen gunstiger naar voren dan derest , Wat dewerktuige n betreft isi nstaa t 3«10 eenoverzich t gegeven vanhe tvoorkome n vanenkel e belangrijke werktuigen opd e bedrijven ind everschillend e grootteklasnen» Zoals teverwachte n was, beschikken deklein e bedrijven inminder e mate over werktuigen in eigendom dand egrotere . Deklein e bedrijven zijndu smee r aan­ gewezen opburenhul p enander e dienstenva nbuite nhe tbedrij fo f moeten meer werkme td ehan d doen,I nbeid e gevallen betekentdi t een nadeel voor dekleiner e bedrijven» Zeer opvallend is,da tte nZuide n vand eLind e bijna dehelf t van debedrijve n niet over hooibouwwerktuigen beschikt.Di tgeef t te denken, omdat dehooi-oogs t opdeze ,hoofdzakelij kui tgraslan d bestaande, bedrijven eenva nd ebelangrijkst e werkzaamhedenis . Het alo fnie t goed binnenhalenva nhe thoo i isvoo r degehel e stalporiode vangrot e betekenis» Kwaliteitsverschillen inhe thoo i zijn nl3 vangrot e invloed opd eproducti e vanhe tve eo f ophe t aantal koeion, datme nme tdeaelfd e hoeveelheid hooi kanvoeren . De kans, datme nhe thoo i niet goed binnen krijgt isaanmerkelij k groterj naarmateme nnie t over eigen werktuigen beschikt, maar afhankelijk isva nandere n ofalle sme td ehan d moet doen* Ten aanzienva nd ebemestin g metgie r ofdunn e mest zijnd e bedrijven tenZuide nva nd oLind e eveneenshe tslechts t ingericht. Dit hangt samenme te' seveneen s slechtere ^ierbewaring,,Oo kdi t verschil is belangrijk, omdat een slochte bewaring enhe tnie t goed ofnie t op tijd overbrengen vand egie r grote verliezenaa n stikstof'veroorzaakt, ,

6. Deverder e ontwikkeling vand ebedrijfsvoering » Bijhe tnagaa n inwelk e richting delandbou w zich verder dient te ontwikkelen eno pwelk e wijze deze ontwikkelingka nworde n gestimuleerd, dientme nrekenin g tehoude nme td everschillend e -29 -••

omstandighedenwaaronder'd elandbou wverkeert .Ondank sd everschil ­ lenig bgrondsoor theef td elandbou wi ngehee l Weststellingwerf enkelealgemen ekarakteristiek ekenmerken } debedrijfsvoerin gi s nl„ traditioneelPries .Di tkarakte rverander tmee re nmeer ,naar ­ mateme ni nhe tzandgebie d degren snader tva nOverijse l enDrente . Aand een ekan twijs td evri jzwar eveebezetting ,he thog e peroentagegemaai dgraslan de nd eove rhe talgemee nvri jgoed e verplegingva nhe tgraslan do pee nvri jintensiev e engoed egras ­ landexploitatie,terwij laa nd eander ekan td ekunstmestbemestin g (vooral destikstofgift )ee naanduidin gvormt ,da thet graslan d noglan gnie tto tproductie skom tal smogelij k zouzijn » Hieruit kunnenwi jconcluderen ,da the tgraslan di nWeststellingwer fva n naturegoed eproductiemogelijkhede nheeft . Heti sgebleken ,da ti nhe t zandgebiedten Zuiden van de Linde deveebezettin glage ri sda n ind eres tva nd egemeente .Di tzo ukunne nzij nveroorzaak tdoo r eenminde rgoed ekwalitei tva nd egron di ndi tgebied .Gedeeltelij k isdi tzee rwaarschijnlij koo kwe lhe tgeval ,voora li nd estreke n langsd egren sva nOverijse le nDrente ,maa ree nalgemen everklarin g kandi tnie tzijn ,omda te roo kte nZuide nva nd eLind egronde n liggen,waarva nd eproductie-capacitei t zekernie tonderdoe tvoo r dezandgronde n tussenLind ee nTjonger .He ti sda noo kwaarschijnlijk , datme nzio hi ndi tgebied ,wa td ebedrijfsvoerin gbetreft ,mee r richtnaa rd ezandgronde n inDrent ee nOverijsel .D elag eveebezet ­ tingvind tdan ,althan sgedeeltelijk ,zij nverklarin gi nd eheersend e bedrijfsstijl enword tnie tbepaal ddoo rteohnisoh efaotoren .Opmer ­ kingverdien thie roo khe tfeit ,da td eLind eee nvri jscherp e grensvorm te nda td eboere n terweerszijde ni nhu ndagelijks ewer k zeerweini g contactme telkaa rhebben .Voo rzove rd eproductie ­ capaciteitva nd egron d zichhiertege nnie tverzet ,za lhe tvoo r, ditgebie dalleszin sgewens tzij nd eveebezettin go pt evoeren .Di t geldtvoora lvoo r deklein ebedrijven ,welk evergeleken«me td e bedrijvenva ndezelfd egroott ei nd eFries eWoude nee nzee rlag e veebezettinghebben .Voo r demeest ebedrijve ni ndi tgebie dza l ditzonde ra lt evee lmoeit ekunne ngelukken .Waa rd egron dminde r productiefi sza lhe tmee rmoeit ekosten ,maa rhe tza lvrijwe l overal/technischmogelij kzij nd oveebezettin g teverhogen .Me n zalo pd eminder 'productiev egronde nmoete novergaa n tothe t scheurenva nd eslechtst eperoéle ngraslan d enmee rvoedergewasse n moetengaa ntelen » Dearbeidsbezottin gvorm ti nhe talgemee ngee n belemnieringvoo r dézeintensivering . Eet'veengebie d kenmerkt zichdoo rhe tveel.voorkome n vangrot ebedrijven .Ee nfactor ,welk ehie rva nvee lbelan gi svoo r debedrijfsvoering ,i she tgebre kaa narbeidskrachten .Voora lhe t melken,waardoo rme noo kZaterdagsmiddag s enZondag sis .gebonden , isvoo rd emeest earbeider swéini gaantrekkelijk » Heti sechte rnie t alleenhet gebre kaa narbeidskrachten ,da tvel ebedrijve ndoe t mechaniseren.Be nzee rbelangrijk efaoto rhiervoo r isook ,da the t loonzee rster ki ggestegen« -Bi jgelijkblijvend ekoste nva nhe t krachtvoer zouhe tvoordeli gzij ngewees tminde rvoe rva nhe tgras ­ land tewinne n doormee rkrachtvoe r tekope no no pde'arbei dt e. besparen.D elcrachtvoerprijzè nzij nechte roo kgestege ne nbovendie n ishe tkrachtvoe rsleoht si nbeperkt emat et ekoop .Onde rdez e omstandigheden ishe tgewens tme tweini g arbeidzovee lmogelij k veevoero pd ebedrijve n tewinnen .Be nmechanisati eva nd ehooi -e n kuilvoerwinningi shiervoo r deaangeweze nweg . Wathie rgezeg di svoo rhe tveengebie dgeld too kvoo rd egrot e bedrijveni nd eander egebieden .Wa td eklein ebedrijve nbetreft , blijktui td ecijfer sove rd earbeidsprestaties ,da td earbeids ­ krachteno pdez ebedrijve nove rhe talgemee nnie tvolledi gbeze tzijn » - 30-

Eenintensiverin gka nhieri nverbeterin g brengen.Doo rmidde lva n voorbeeldbedrijveni swe l aangetoond,da tdez eintensiverin gbi j eengoed ebedrijfsvoerin gno gzee rve rka nworde nopgevoerd .Ee n dergelijkebedrijfsvoerin gvraag techte rvee lva nd eoapaciteite n vand ebedrijfsleider . Hetvoer t teve rhie rnade ri nt egaa no pd eteohnisoh e wijzigingen,welk ei nd ebedrijfsvoerin gmoete nplaat shebbe no m totee nopvoerin gva nd eproducti eva nd egron d tekomen .Aangenome n magworden ,da the tbi jd ehuidig earbeidsbezettin g voor debedrijve n groter dan+ 6 à7 h amogelij kza l zijnee nvoldoen dhog earbeids ­ prestatie tebereiken U Voord ebedrijve nkleine r dan6 à 1 h aka n ditnie tgezeg dworden ,a lworde n somsoo ko pzee rklein ebedrijve n zeergoed eresultate nbereikt .Voo ree nuitvoerig ebehandelin gva n deproblemen"va nd eklein ebedrijve nzi jverweze nnaa r "Hetkleine - boerenvraagstuk opd ezandgronden" . Naast dehie rbesproke nmechaniserin g enintensiverin gi s natuurlijkvoo rall ebedrijve nee nrationaliserin gva nbelang , waaronderwi jverstaa nee nverbeterin gva nd ehuidig ebedrijfsvoe ­ ringzonde rda tdirec tword tovergegaa nto the tinvestere nva nmee r kapitaal ofhe taanwende nva nmee rarbeid .Du sbijv .verbeterin g vand ewerkmethoden ,beter eontwaterin g vand egronden ,beter eaan ­ passing vand ebemestin gaa nd ebemestingatoestan dva nd egrond , hetsamenstelle nva ndoelmatige rrantsoene nvoo rhe tve ei nd e stalperiode,verbeterin gva n deerfelijk eproductie-aanle gva nhe t vee,verbeterin gva nd ebotanisch e samenstellingva nd egrasma tenz .

Conclusies

1.D elandbou w inWeststellingwer fword tgedreve nvolgen she t traditionelePries e systeem» bijnaall e cultuurgrond isgrasland , deveebezettin g isongevee r 1melkko epe rh a cultuurgronde n ongeveerd egehel eoppervlakt egraslan dword tpe r seizoenêê n keergemaaid .

2.Bi jdez ebedrijfsvoerin gword tbetrekkelij kweini g stikstof gegeven (+30à 4 0k gN pe rh ai nd evor mva nkunstmest) ,waar ­ uitval ta ft eleide nda td egron dtechnisc hgezie nmee rka n producerenda nthan she tgeva lis .

3.D eklein ebedrijve n inWeststellingwer f onderscheidenzic hi n minderemat eda no p dezandgronde n door eenintensiever e bedrijfsvoering.

4«He t zandgebied tenZuide nva nd eLind eval to pdoo ree nminde r intensievebedrijfsvoering ,zic huiten di nee nlager eveebezei^ - ting enee nslechter ebedrijfsinrienting .Di theef tte ngevolge , dathe tinkome npe rLu .te nZuide nva nd eLind eaanzienlij klage r ligtda ni nd eres tva nd egemeente .

5«D ebedrijfsvoerin go p deklein ebedrijve n- eni nhe tzandgebie d tenZuide nva nd eLind eo pall ebedrijve n- kan ,gezie nhe t niveauva nd ebedrijfsvoering ,no gaanzienlij kworde ngeïntensi ­ veerd,Neem tme nteven she tarbeidsaanbo d (zie§ 9 )i nogenschouw , danka nme n stellen,da to pd ekleinst ebedrijve n (beneden6 à 7 ha)he tnie tmogelij k iso mee nvoldoen dhog earbeidsprestati e tebereiken .O pd ebedrijve ngrote r dan6 à 7 b ai she twe l mogelijk.

1)Uitvoeri gword thiero pno gi nDee l Cingegaan . 31-

6.D egroter ebedrijve n (groterda n2 0ha )zij nove rhe talgemee n zeerkra pva narbeidskrachte nvoorzien .Verhogin gva nd eproduc ­ tieza lhie rallee nmogelij k zijnn aee nverdergaand emechanisa - j; ti eva nhe tmelke né nva nd ewinnin gva nhe twintervoer .

7°'Naastee nintensiverin gva n deklein ebedrijve ne nee nmechani - : seringva nd egrot ebedrijve ni see nrationaliserin gva nd e bedrijfsvoeringi nhet;algemee nzeer -wenselijk .

B,D EAGRARISCH EBEVOLKIN G.

Inleiding ;• • Ruim 50f derberoepsbevolkin gva nWeststellingwer fi swerkzaa m ind elandbouw .Het i sdaaro mVa nbelan gbijzonder eaandach taa n dezebevolkingsgroe pt eschenken . Inhe tonderstaand eword taa nd ehan dva nhet ,middels ,d e enquêteverkregen ,cijfermateriaa lee nindru kgegeve nva ndi èdemo- ; .grafischeverschijnselen, ,.welk enau w samenhangenmet d eeoonomisoh ë activiteitde ragrarisch ebevolking .Wi jzulle non shierbi ji n hoofdzaakbeperke nto td ezuiver eboere n (groepA) ,daa rdez ed e belangrijkstegroe pde rgrondgebruiker svormen .Waa rnodig ,za l -ortsonderschei dwprde ngemaak t tussenboeren ,wonend ei nhe t zand-e ni nhe tveengebie dva nd egemeente .

§7 i2 De st and van de ag r a r i s o h e be v o l - k 1-ï ig •

Wijgeve neers tée noverzich tva nall eo pd eboerderije n wonendepersone n(tabe l'21) .

GroepA Tabel 21 OVERZOT VAM DÉ BEDRIJFSBEVOLKING PERBEROEPSGROE P IN ZAND- EN VEENGEBIED'

BedrUfs- Echt­ Inwonende . Inwonende Inwonend Beroeps-' Zand/ Tetaal hoofdon genoten kinderen famiHe personeel groep. " Veen S • . V' V . IJ :. :v.. 'U 'V . H V tl . v •<•-"•.-'" A ' 'Zand. 792 17 665 828 '698 m 142 -65 10 1825 1532 Veön 229 • 8 m- 250 279 • 43. 34 25 .15 547 541 . ; B Zand•; 95 87 102 88 •:-.H". 12. 1 211 188 Veen'. 19 1 17- '20 19 1 3 40 . 40 • •"C";;' Zand' 150 131 167 146 :' 10 20 2 335 299 Veen 14 11 15 7 : v- 4 : 1 34 22 ./.i*B+.C Zand 1037 17 683 1097 932 172 174 65 13 2371 2019 : Veen .262' 9 ; 233 285 305 48 41 26 15 621 .603 ;•..•-:•• Achtereenvolgens zullen nu de onderscheidéne categorieën der bedrijfsbevolking aan een nadere beschouwing worden onderworpen.

.1. De bedrijfshoofden en hun echtgenoten Onze belangstelling gaat allereerst uit naar de 1 e e f - ;t. ij dsopbouw der bedrijfshoofden. De meösten van hen zijn gehuwd of gehuwd geweest. Vandaar dat wij van deze belangrijke groep in .de nu. volgende tabel zullen vermelden de leeftijdsopbouw, de gemiddelde leeftijd, -huwelijksleeftijd en -leeftijd, waarop men bedrijfshoofd werd, alsmede de percentages van degenenj die v66r, tegelijk met of na het huwelijk zelfstandig boer werden. - 32«

Zand+ Vee n GroepA Tabel 22 GEHUWDE MANNELIJKE BEDRI.JFSHOOFDEN EN WEDUWNAARS Percentage bedrijfs- Grootte­ In de leeftijdsklassen Gemiddelde Totaal hoofd geworden klassen in aantal: hiwe- leeft, gelijk ha <30 30-4-9 50-59 >60 voor na leef­ 1 ijks­ waarop met tijd leef­ bedr. abs. in procenten het huwelijk % tijd hoofd

1-5 164 100 1,2 35,4 28,0 35,4 52,8 31,3 29,6 7,3 53,7 39,0 5-10 291 100 6,1 51,9 23,4 18,6 47,4 30,5 30,4 10,0 53,6 36,4 10-15 142 100 2,8 52,8 26,1 18,3 48,4 29.2 28,2 8,5 57,0 34,5 15-20 124 100 M 54,8 24,2 16,1 47,8 29,4 29> 3 8,9 60,5 30,6 20-30 125 100 5,6 52,0 23,2 19,2 47,9 28,7 28,9 6,4 60,8 32,8 >30 53 100 7,5 58,6 20,7 13,2 45,8 27,8 27,4 11,3 62,3 26,4

Totaal • 899 100 *,5 49,9 24,7 20,9 48r6 29,9 29,3 8,7 56,6 34,7 Debedrijfshoofde nva nklein e bedrijven (1-5ha )"blijke ngemid ­ deldaanzienlij k ouder tezij nda ndi eva nd egrotere *Ee ngroo t percentageva nd eklein eboere nblijk toude r tezij nda n5 9jaar , ni« ruim 35$;voo r deoverig ebedrijfshoofde ni sdi tminde rda n20$ . Ookd eleeftijdsopbou w derongehuwd ebedrijfshoofde nhebbe nwi j nagegaan*Zi jblijke nhe tmees tvoo r tekome no pkleiner ebedrijve n (1-10 ha), nlo 15%tegenove rvoo r degehel egemeent e 10$.Voo rd e ongehuwdengelde ndezelfd eopmerkinge nal svoo rd egehuwde nzij n gemaakt,me tdie nverstande ,da tzi jgemiddel d 2à 3 jaarjonge r zijn« Verschillende jonge,ongetrouwd eboere nzulle nalsno g totee n huwelijkkomen ,doc hd eenquêt eheef tgeleerd ,da tzulk svoorname ­ lijkbeperk tza lblijve n totjong eboere no pbedrijve nme t eenopper ­ vlakteva nmee rda n1 0ha « Ditbetref t slechtsee ngerin gaantal . Degemiddeld ehuwelijksleeftij de nd eleeftij dwaaro pme n bedrijfshoofdi sgeworden ,ligge nbeid e tussen2 9e n3 0jaar »Mee r dand ehelf tworde ntegelij kme thu nhuwelij k zelfstandig,terwij l deoverige nmerendeel spa sn àhe thuwelij kboe rworden ,Typeren di a wel, dathoofde nva ngroter ebedrijve nvake r zelfstandigworde n tegelijkme to fvoo rhu nhuwelijk ,terwij l de "kleineboeren "dik ­ wijlsreed sto tee nhuwelij kovergaan ,voorda tzi jzelfstandi gzijn » Veleboerenzoon s zienzic hgenoodzaak t enigetij dagrarisch eloon ­ dienstt eVerrichten .Hie rkome ndu sreed sd emoeilijkhede nte n aanzienva nhe tverwerve nva n eenbedrij faa nhe tlicht . Overd e herkomst vand eboere nka nhe tvolgend eworde n gezegd.Gemiddel d l/3dee li sbuite nd egemeent egeboren ;25 $i n gemeentenbinne nee nstraa lva n2 0km ,7 $i nbuite ndez estraa l gelegenplaatsen« .Hoofde nva nklein ebedrijve nblijke nautochthone r tezij nda ndi eva ngrotere * Deverklarin ghierva nka ngelege nzij n ind eomstandigheid. -da tverscheiden eklein ebedrijve neigendoms - bedrijven zijn (zie§ 4)* Deallergrootst ebedrijve nworde ngeëxploi ­ teerddoo r eldersgebore nlandbouwers ,voornamelij k afkomstigui t Friesegemeenten .Verscheiden e dezerbedrijve n zijndoo rontginnin g gesticht«,Va nd eboeren ,di ei nWeststellingwer f aijngeboren ,hebbe n verschillenden enige tijdelder svertoefd e Demeeste nva nhe nzij n gehuwdi nd egemeent e teruggekeerd- Bijdegenen ,di e eldersgebore n zijn,vie l dikwijlshe t tijdstipva nvestigin gi nd egemeent esame n methe thuwelijk .Va nd eechtgenote nde rzuiver eboere ni sslecht s weinigmee rda nd ehelf ti nd egemeent egeboren ,ee nderd edee l binnenee nstraa lva n 20k m end eres t (ruim 10$)verde rweg « Thanswille nwi jeve nstilstaa n bijhe tgemiddel d ki n d e r— tal, Terberekenin gva ndi tcijfe rhebbe nwi jenerzijd she taanta l -3 3-

kinderen, anderzijdshe taanta l gehuwde engehul d geweest zijnde bedrijfshoofdeni naanmerkin g genomen.Wi jspreke n dusove r het gemiddeld kindertal pergezi n (tabel 23).He tgemiddel d kindertal per gezin bedraagt zowel inhe tzand -al si nhe tveengebie d .+,3 j methe tgrote r worden derbedrijve n neemt het toe.He tgemiddel d kindertal alleen geeft echter geen volledig inzioht inhe tvraag ­ stukva nd ekinderrijkdom » Daarom hebbenwi ji ntabe l 23oo kd e spreiding vand egezinne n naarhe taanta l kinderenpe rgezi n gegeven«

GroepA Tabel2 3 HETGEMIDDEL DKINDERTA L

Gezinsbedrijven Geaidd. Groot­ Aantal Totaal percentage met aantal teklas­ Zand/Veen bedrij­ aantal 0 1-2 3-4 | 5-6 | 7-9 ^10 kinde­ sen in ven ren per ha abs. kinderen % oezin Zand 1-5 200 162 100 10,5 42,6 27,8 9,9 7,4 " 1,9 2,84 5-10 287 249 100 13,3 45,0 26,9 4,0 1,6 2,67 >10 322 296 100 7,4 35,1 37,5 9,8 6,1 4.1 3,42

Totaal 809 707 100 10,2 40,3 31,5 9,6 5,7 ,2.7 3,02 Veen • 1-5 8 5 100 40,0 20,0 20,0 20,0 2,20 5-10 55 51 100 19,6 39,2 23,5 17,6 2,38 >10 174 161 100 6,8 36,0 31,1 19,3 5,0 1,9 3,31 Totaal 237 217 100 10,6 36,4 29,0 18,9 3,7 1,* 3,07

- .Daaruit blijkt, zowel voor hetzand -al she tveengebied ,da t ermee r grote gezinnen voorkomen naarmate debedrijve n groter worden. Slechts--10$.va n degezinne n is (nóg)kinderloos .He t kindertalde r boeren inWeststellingwer f isi nvergelijkin g totander e gebieden laag tenoemen ,Bi jhe tonderzoe k naar het kleine-boerehvraagstuk op dezandgronde n bleekhe tgemiddel d 4,2t ebedragen . Ditcijfer ' varieert inNederlan d tamelijk sterk naar dekerkelijk e gezindte der bevolking» Wijplaatse n daarom,hieronderno gee ntabe l overd e ; x.ertüGi.'xjjt e sx ruoxuur aer zuivere Doeren ^xaoei 24;, GroepA Tabel 24 DE BEDRUFSHOOFDEN HAAR KERKELIJKE GEZINDTEN Aantal bedriifshoofden Grootteklassen Totaal .N.H, Ger. Kerk R.K, OveHgen Onkerkeiijke n in ha absoluut '00 in promilles vän het aantal bedrijfshoofden Zandgebied 1-5 200 247 143 6 . 26 72 5-10 287 355 219 16 43 '- 77

10-15 122 151 88 9 26 • - • 28 15-20 100 124 77 7 19 1 20 20*30 70 86 62 1 16 1 6 >30 30 37 20 - 11 1 5. Totaal 809 1000 609 39 141 3 208 Veenqebied 1-5 8 34 30 4 5-10 55 232 186 4 17 - 25 10-15 43 181 114 17 8 4 38 15-20 38 161 118 13 17 - 13 20-30 ' 66 278 215 29 13 4 17 >30 27 114 75 13 13 - 13 Totaal 237 1000 738 76 68 12 106 --34 .-* •

De meestén zijn Nederlands-Hervormd. Degering e aantallen Gereformeerde enR.K . boeren, alsmede hetgrot e aantal onkerkelijken gevend everklarin g voor hettamelij k geringe aantal kinderen per gezin..De ,voora l inhe tzandgebied,grot e onkerkelijkheid isee n opmerkelijkverschijnse l voor deze gemeentef 21$o fmee rda n1/ 5 deel derzuiver e boeren ophe tzan d isonkerkelijk . Voor Aohtkarspelen luidde ditpercentag e + 3» voor Rolde +_6 ,voo r Oostelijk Lemsterland + 6,voo r Vollenhove C^. Deorikerkelijk e bedrijfshoofden worden, meerda nd ekerkelijke , opklein e bedrijven (1-5ba ) aangetroffen. 21$de ronkerkelijke ni songehuwd , voor kerkelijkene nonkerkelijke n tezamen.isdi tpercentag e + 13? clegemiddeld e leeftijd deronkerke ­ lijke,ongehuwde n bedraagt 45 jaar, d.w.z.hu nhuwelijkskàn s iB slechts gering.D egehuwd e'onkerkelijke nhebbe n gemiddeld slechts 2,58kindere n per gezin, de;kerkelijke n 3,13l toch zijn meer dand e helft;va nhe n langer dan2 0jaa r gehuwd. Ind egemiddeld e leeftijd ;bestaa n geen noemenswaardige verschillen tussen beide groepen.D e onkerkelijke boeren wonen vooral ind ebuurtschappe n Noordwolde en Boyl.

2. De'kindere n der-bedrijfshoofden . Beschouwenwi jthan sd ekindere nde rbedrijfshoofde n nader.I n tabel 25 worden eerst enkele cijfers voor hetzand - enhe tveenge ­ bied afzonderlijk gegeven.

GroepÄ

Tabel. 25 • . ... . •• • )E KINDEREN DER BEDRIJFSHOOFDEN

Groot- Aantal kinderen te- Totaal mannen Man­ Vrou­ -0-14 aar | 15 jaar en ouder Zand/Veen klas- en vrouwen nen wen inwonend uitwonend sen M I Vi M I V J IV In- ha abs» % In pr.ocenten Zand . 1-5 460 100 51,1 48,9 14,1 13,0 15,2 14,6 21,7 21,3 ' 5-10 .666 100' 55,4 44;6 26,1 18,6 17,4 12,8 11 ^9 13,2 10-20 674 100 51.,5' 48,5 19,9 23,3 19,3 12,5 12,3 12,8 >20 33? 100 51,6 20,2 17,2 21,1 18,7 10,4 12,5 Totaal 2137 100 52,6 47,4 20,6 18,7 18,1 14,0 13,9 H.V

Veen 1-5 11 100 63,6 36,4 22,3. 18,2 27,3 18,2 9,1 5-10 121 100 48,8 51,2 19,0 25,6 14,0 10,7 15,7 14,9 10-20 • 233 100' 52,4 '47,6 27,0 30,9 15,0 11,6 10,3 5,2 >20 300 .100 •46,3 53,7 19.0 28,3 16,3 15,7 11,0 9.7 Totaal 665 100 49,2 50^8 22,0 28,6 15,6 13,4 11,6 8,9

De leeftijdsverhouding derkindere n kunnenwi ji ndi tverban d het meest doelmatig weergeven indi e van 0-14 jaar enva n1 5 jaar en ouderj deeerste n kunnen immers noggee n beroep uitoefenen, zijn nog geheel "inzorg" ,d elaatste n kunnen zulkswe le ndoe nda too k voor hetallergrootst e deel.D everhoudin g isvoo r het zandgebied 39-6.1, voor het.veengebie d 51-49. Bezien wijdaarnaas t deverhoudin g inwonend-uitwonend,da ni s 'deze voorhe tzandgebie d 71-29, voor hetvee n 80-20. Vand e ouder dan 15-jarigeni si nhe tzandgebie d 52$ inwonend en48 $ uitwonend} inhe tveengebie d resp. 59e n41$ . Wij kunnen hieruit 2conclusie s trekken! 1.D ekindere n opd eveenbedrijve n zijn jonger dani nhe tzandge ­ bied'}di ti see ngevol g vanhe tfeit ,da ti nhe tveengebie d meer jonge bedrijfshoofdenvoorkome n (46% jonger dan4 5 jaar tegenover 3.6$o phe t zand). -35-

2o Hét inwonen komt relatief meer voor in het veengebied, niet alleen door de jongere leeftijd der kinderen, dooh ook in ver- hand met de "bedrijfsgrootte§ de veenhedrijven houden naar ver­ houding meer kinderen vast» Dit is een symptoom van het tekort aan arbeidskrachten op de grote "bedrijven, waarop wij nader terugkomen-, Thans willen wij nagaan, wat de kinderen, vooral de zoons, der zuivere boeren .doen« In tabel 26 vermelden wij eerst de bezigheden van de in de landbouw werkzame zoons.

GroepA Tabel 26 DE IN DE LANDBOUW WERKZAME ZOONS VAN1 5 JAAR EN OUDER

Zoons van 15 .jaar en ouder Groot- Inwonend Uitwonend te- in de landbouw In de landbouw Gebieden klas­ Totaal Totaal to­ gadeel t ove­ to­ ove­ sen thuis knecht boer knecht taal thuis rigen taal rigen in ha äbs. % in procenten. abs. % in procenten Zand 1-5 70 100 47,1 27,1 8,6 8,6 2,8 100 100 31,0 10,0 19,0 2,0 5-10 116 100 63,8 45,7 12,1 1,7 79 100 30,4 6,3 20,3 3,8 10-20 130 100 80,7 66,9 10,0 2,3 1,5 83 100 54,2 27,7 24,1 '2.* >20 71 100 90,1 84,5 5,6 35 100 42,9 28,6 14,3 Totaal 387 100 71,3 56,6 9,6 3,6 1,5 297 100 38,8 "17,5' 18,9 2.4 Veen 1-5 3 .100 100,0 33,3 66,7 1 100 5-10 17 100 88,2 35,3 17,6 35,3 19 100 63,2 42,1 15,8 5,3 10-20 35 100 97,1 77,1 14,3 2,9 2,9 24 100 33,3 12,5 16,7 *,2 >20 49 100 85,7 73,5 8,2 2,0 2,0 33 100 66,7 27,3 36,4 3,0

Totaal 104 100 90,3 67,3 11,5 9,6 1,9. 77 100 54,6 26,0 24,7. 3,9 Bepalen wij ons tot de inwonende zoons, dan is zeer duidelijk te zien, dat in het veengebied een veel hoger percentage werkzaam is in de landbouw» Kijken wij daarna naar de uitwonende zoons, dan blijkt voor hen hetzelfde te gelden. Alleen liggen de percentages bij do inwonende zoons vanzelfsprekend hoger» Tenslotte is vooral voor het zandgebied duidelijk gebleken» hoe groter de bedrijven, des te meer inwonende zoons thuis meewerken« Toch blijken verscheidene in— en uitwonende zoons van zand- bedrijven en enkele uitwonende zoons van veenbedrijven buiten de landbouw werkzaam te zijn. Tabel 27 laat zier in welke beroeps­ sectoren' deze zoons thans werken.

GroepA Tabel 27 DE JITEN DE LANDBOUW WERKENDE EN NIET-WERKEND E ZOONS VAN 15 JAAR EN OUDER Zoons v a n 15 a a r e n o ud e r Inwonend Uitwonend Groot- buiten do landbouw bui ten de landbouw te- niet niet Gebie­ nij­ handel overige nij­ handel avertie klas- to­ ,8r to­ wer-.,, den Totaal ver­ en beroe­ "D Totaal ver­ en seroe- sen taal kend ' taal kend ' heid verkeer verkeer oen in ha pen heid abs. abs. i in procenten %• in procenten Zand 1-5 70 100 40,0 27,2 7,1 5,7 12,9 100 100 57,0 31,0 13,0 13,0 12,0 5-10 116 100 18,1 9,5 3,4 5,2 18,1 79 100 50,6 17,7 8.9 24,0 19.XJ 10-20 130 100 9,2 2,3 1,5: 10,0 83 100 34,9 13,2 3,6 18,1 10,8 >20 71 100 8,5 35 100 31,4 11,4 5,7 14,3 25,7 Totaal 387 100 16,0 9,8 3,1 3,1 12,7 297 100 46,0 20,3 8,4 17,3 15,2 Veen Totaal 104 100 2,9 2,9 - - 6,8 77 100 23,4 6,5 6,5 10,4 22,0

1) Hieronder zijn begrepen schoolgaanden, invaliden, zieken en tijdelijke militairen 36

Sleohtsweini ginwonend e zoonszij ni nniet-agrarisch eberoepe n werkzaami inhe tveengebie dzelf svrijwe l geenenkele .Allee nenig e zoonsva nd ekleiner ebedrijve ndoe n zulks enwe lvoornamelij ki nd e nijverheid (ambacht,fabrieksarbeid); ,zelde ni nhandel ,verkee ro f deoverig eberoepen « Deniet-werkend einwonend ezoon szij nmerendeel s nogschoolgaand . Vand euitwonend e zoonso p dezandbedrijve nwerke nd emeeste n ind enijverhei do foverig eberoepe n (vand eklein ebedrijve nmee r ind enijverheid ,d egrot emee ri noverig eberoepen) ,terwij loo k nogee nbelangrij k deelnie twerken d is,hstgee nmeesta lbetekent , datzi ji nmilitair ediens tzijn „He tlaatst egeld tvoora lvoo rd e uitwonendezoon so pd eveenbedrijven . Nat ehebbe ngeconstateerd ,welk eberoepe nd eboerenzoon st e Weststellingwerf ophe tmomen tva nd eenquêt ehadde ngekozen ,i s hetinteressan tn at egaan » inhoeverr e deze beroepskeuze doelbewustgeschiedt .Hierto ehebbe nwi jonderzoch ti nwelk emat e zijtussentijd sva nberoe p zijnveranderd ,va nwelk eaar ddez e wijzigingen-warene no pwelk eleeftij d zijplaat svonden . .Wi jvonde nreed sd evolgend eindelin g (hetzandgebied) s Schoolgaand 50zoon 3 Thuiswerken d 256 " Zelfstandigboe r 52 " Boerenknechto flandarbeide r "]0 " Overigeni nd elandbou w - •- 13 " Buitend elandbou w .24 3, " Totaal 684zoon sva n 15'jaa re noude r Vand e5 2zelfstandig eboere nbleke n er3 9voorhee nthuis , 11al sboerenknech t enslecht s2 buite n delandbou w tehebbe n gewerkt.B egemiddeld eleeftijd ,waaro pzi jboe rwerde nbedroe gc a 27jaar »Va nd e "]0boerenknecht s enlandarbeider si s2/ 3dee l directi ndez eloondiens tgetrokken ,d eoverige nware nnagenoe g alleneers tthui swerkzaam ; zijveranderde no pgemiddel d 23-jarige leeftijdva nberoep o Vand e24 3buite n delandbou wwerkzam ezoon s(d»i a sleohts 36$va nhe t totaalaanta l zoons)i srui m70 $direc tn a schoolme t hetniet-agrarisch eberoe pbegonnen ;va nd eoverige nwa s2/ 3dee l eerst thuiswerkzaa m enveranderd eo pgemiddel d24-jarig eleeftij d en1/ 3 deel eerstboerenknech t oflandarbeide r (leeftijdbi j beroepsveranderinggemiddel d2 6 jaar)^ Erka nnie tgenoe gworde ngeweze no phe tgevaa rva nhe teers t thuishoudende r jongens^Ee tgevol ghierva ni snl. ,da tzi jo p oudereleeftij dal songeschoolde no pd earbeidsmark tterechtkomen , d.i.afdale nva nd emaatschappelijk eladder « Voorhe tveengebie dzij nd eaantalle ndermat egering ,da the t nietverantwoor d isenig ewaard eaa nd euitkomste nt ehechten . Menza lzic hwellich tafvragen ,ho ehe ti ndi topzich tme td e tegenwoordigebedrijfshoofden ,j azelf sme tIm nvader si sgegaan . Uitd eenquêt eblee khieromtren the tvolgende » ongeveer 2/3dee l derbedrijfshoofde nwa seers tthui swerkzaam ,l/ 3dee lwerkt e eerstal sboerenknech t oflandarbeider ,slecht senkele nware n eldersi no fbuite nd elandbou wwerksaa mvoorda t zijboe rwerden . Deovergrot emeerderhei d dervader sva nd egeënquêteerd e zuivere boerenwa szel foo kgrondgebruiker ,slec h. sweini gmee rda n10 $ boerenknecht oflandarbeider ,zee rweinige nwerkte nbuite nd e agrarischeberoepsseotor » Bijd elandbouwond ebevolkin gbestaa t derhalveee nsterk eberoepscontinuïteit, , Uithe tvoorgaand ehebbe nwi jinzich tgekrege nove rhe taanta l boerenzoons,da td elandbou w heeftverlaten- ,D evraa grijs tnu ,o f dezeafvloeiin g uitd elandbou w inverban dme td ebedrijfsopvolgin g 37-

groot genoeg is.Bi jd e"beantwoordin gva ndez e vraag gaanwi je r van uitj dathe ti nhe talgemee n gewenst is,da te rpe rbedrij f éên "boerenzoonal sopvolge r wordt vastgehouden.Me tbehul p vand e gegevens over hetgemiddel d aantal zoonspe rbedrij fka nda nd e (in detoekomst ) noodzakelijke afvloeiing worden berekend:, Door vergelijking vand epercentage sva nd enoodzakelijk e afvloeiing metdi eva nd e feitelijke afvloeiing kanme n zich inord eva ngroott e eenindru k vormenva nhe tjonge-boeren - vraagstuk inWeststellingwerf o Hierbij zij opgemerkt,da td e cijfers over denoodzakelijk e afvloeiing betrekking hebben opall e zoons, ook.op-di ebenede n 15 jaar,hetgee n dusbetekent ,da tdez e cijfers eok betrekking hebben opd enoodzakelijk e afvloeiing ind e toekomst vmen denke aand ebedrijve nme tjong e kinderen). Omdez e reden zijn in tabel 28twe e percentages over defeitelijk e afvloeiing opgenomen. Het eerste cijfer geeft aanwel k percentage vanbe t totaal aantal zoons isafgevloeid ,He ttweed e percentage heeft betrekking opd e zoonsva nI. 5jaa r enouder< > Uiteraard isdi tlaatst e cijfer belang­ rijk groter danhe teerste , omdat voor dezoon sva n1 5 jaare n ouderhe tproblee m vand eberoepskeuz e acuut isgeworden .

Zande nVee n GroepA Tabel2 8 AFVLOEIINGSPERCENTAGES Grootte­ Aantal Gemiddeld Noodzake­ Feitelijk Percentage Feitelijk klassen bedrijven aantal lijk afvl. afvl.perc. zoons afvl.perc. in ha zoons per percentage van alle <15 jaar v/d zoons . bedrijf zoons ^.15 jaar Zandgebied 1-5 200 1,18 15 45 28 62. r 5-10 287 1,29 22 26 47 50 • 10-15 122 1,45 31 22 34 34 15-20 100 1,70 41 14 43 25 >20 100 1,7* 43 16 39 26 Totaal 809 1,39 28 26 43 39 Veengebied 1-5 8 0,88 - 14 ' 43 25 5-10 55 1,07 7 15 39 25 10-15 M 1,51 34 17 42 29 15-20 38 1,50 33 11 63 29 >20 93 1,« 33 13 41 22 Totaal 237 1,38 28 14 25 45

Uit detabe l blijkt,da te rwa tbetref t denoodzakelijk een. ' feitelijke afvloeiing belangrijke verschillen bestaan tussen grote en kleine bedrijven. Vooral inhe tzandgebie d zijn deze verschillen zeer duidelijk waar tenemen .O pd eklein e bedrijven zijni nver ­ bandme the tlag e kindertal depercentages ,welk e de noodzakelijke afvloeiing aangeven, kleiner dano pd egrot e bedrijven. Hiertegen­ over staat,da tjuis to pd eklein e bedrijven defeitelijk e afvloei­ ingspercentages aanzienlijk groter zijn dano pd egrot e bedrijven. Dit betekent,da to pd eklein e bedrijven inhe tzandgebied , speoiaal op dieva n1- 5ha ,i nd etoekoms t niet genoeg opvolgers,di eva n deze bedrijven afkomstig zijn, aanwezig zullen zijn.D ezoon sva n deze bedrijven verkiezen eenniet-agrarisc h beroep boven dat;va n kleine boero O pd ebedrijve nva n10-1 5 h.a.i nhe tzandgebie d bestaat een zeker evenwicht tussen denoodzakelijk e end efeitelijk e afvloeiing. Aannemende, datva nd ezoon s beneden 15 jaar ind é toekomst ongeveer eenzelfde percentage zalafvloeie n alsthan sbi j de zoonsva n1 5 jaar enoude rhe tgeva l is (34$),ka nme n constateren, dat opdez e bedrijvenhe tvraagstu k vand eopvolgin g geen aanleiding. tot moeilijkheden zalgeven » 38-

Geheelander sligge n evenwel deverhoudinge n opd ebedrijve n groterda n1 5na > Opdez e"bedrijve ni sd enoodzakelijk eafvloeiin g "belangrijkgrote rda nd efeitelijk eafvloeiing *Hiervoo r ise r reedsenkel emale no pgewezen ,da to pd egrot ebedrijve ntevee l zoonsworde nvastgehouden ;di tstaa tmed ei nverban dme the ttekor t aanarbeidskrachte no pdez ebedrijve n enme the tfeit ,da td e gezinsledengoedkoper ewerkkrachte nvorme nda nd evreemd earbeids ­ krachten.I nhe tveengebie dka n opd ebedrijve n >10h adezelfd e tendensworde ngeconstateer dal so p debedrijve n ^>15h ai nhe t zandgebiedme t dienverstande ,da the tvraagstu kva nd eagrarisch e jongerenhie rminde r scherpi si nverban dme the tgeringer ekinder ­ tale nmee ree ntoekomsti gkarakte r draagtdoo rhe tgroter epercen ­ tagekindere nbenede nd e 15jaar< > Voor debedrijve nme tvolgroeid egezinne n (allezoon s1 5jaa r enouder )i si nonderstaand e tabelno g deopvolgingsdru kberekend . Voor debedrijve nme tuitsluiten d zoonsbove nd eleerpliohtig e leeftijdi simmer she tproblee mva nd eberoepskeuz ee nd edaarme e samenhangendekwesti eva nd eopvolgin g acuutgeworden .D eopvolgings - drukgeef td everhoudin g aantusse nhe taanta lopvolger se nhe t aantal terbeschikkin gkomend e (ouderlijke)"bedrijven .

GroepA Tabel28 a DBOPVOLGINGSDRU K Aantal Aantal . Opvol­ Aantal Aantal Opvol- bedryvën opvolgers ging s - badrijven opvolgers gings- Grootteklas­ met vol­ 1) druk met vol­ 1) druk sen in ha groeide groeide gezinnen gezinnen z a i i d g e b i e d vee n g e b i e d : 1-5 78 38 0,49 . 1 1 1,00 5-10 79 70 0,89 17 12 0,71 10-15 47 48 1,02 ^ * 14 1,27 15-20 31 42 1,35 I 91 6 0,67 >20 36 38 1,06 27 36 1,33

Totaal 271 236 0S87 65 69 1,06 1)D ei nd elandbou wwerkzam ezoon s (exclusief dezelfstandig e -.boeren ).' +d èo phe tbedrij fmeewerkend eschoonzoons .

Uitd etabe lkome ndezelfd e tendenties tevoorschijnal sui t devoorgaand e tabelr.O pd eklein ebedrijve ni nhe tzandgebie dzij n nietgenoe gopvolgers,afkomsti gva ndez ebedrijven ,aanwezig ;o p degrot ebedrijve ndaarentege nzij nno gt evee lopvolger si nver ­ houding tothe taanta l terbeschikkin gkomend eplaatsen .D ecijfer s overd eopvolgingsdru k inhe tveengebie d dienen,gezie nd egering e aantallen,me tenig ereserv e teworde nbeschouwd; . Tenaanzie nva nhe tjonge-boerenproblee mi nWeststellingwer f kanme ndu sconcluderen ,da the tvraagstuk'voo rd egemeent eal s geheelva nweini gbetekeni sis ;d enoodzakelijk eafvloeiin gi s ongeveeri novereenstemmin gme td efeitelijk e afvloeiing.Le tme n evenwelo pd ebedrijve ni nd everschillend egrootteklassen ,da n blijkto pd eklein ebedrijve nde.feitelijk eafvloeiin ggrote rt e zijnda nd enoodzakelijke ,terwij l opd egrot ebedrijve nhe ttegen ­ overgesteldehe tgeva l is* Ind esamen-ra ttin gza lno gnade ro phe t vraagstukva nd eafvloeiin gworde ningegaan s Tenslottezulle nwi jenkel eves'houdir.gsoijfer snoeme nbetref ­ fended ebezighede nva nd e dochters derbedrijfshoofden . Bijna50 $d-e rinwonend e dochterswerk t enigeure npe rda gme ei n - 39

hetlandbouwbedrijf ,rui m30 $verrich thuiselijk e dienstenthui s ofi nee ndienstbetrekking ,ongevee r7 $i swerkzaa mal snaaiste r e.d.,eenzelfd epercentag egaa tno gnaa rschoo l (meestald ehuis ­ houdschool);d eoverige nzij nversprei dove rd eresterend eberoepen » Deuitwonend e dochterszij nvoo rhe tmerendee lgehuwd ,d eoverige n vrijwel allendienstboden .

3.D einwonend efamilielede n Metbetrekkin g totdez ecategori eva nd ebedrijfsbevolkin g vraagtme nzic hterston daf i "Isdi tinwone nva nfamilielede n louter eensociaa lverschijnsel ,inhaeren taa noud etraditie so f •geldenhierbi j(ook )zakelijk e overwegingen?".D eouder einwonend e familieleden (boven6 0jaar )zij ngrotendeel souders ,d ejonger e familieledenzij nveela lbroers ,zusters ,neve ne nnichten .O p grondva nd eaantalsverhoudinge n ind eleeftijdsklasse nka nme n globaal eenindru kkrijge nva nd eaar dva nhe tverschijnsel . Opd e80 9sandbedrijve nwone ni ntotaa l 282familielede nin , à„i0 0,35pe rbedrijf ,o pd e23 7veenbedrijve n 77ofwe l0,3 2pe r bedrijf« Hierinbestaa tdu sgee nnoemenswaardi gverschil .Verde r vermeldenwij ,da td evolproductieve.groe pva ninwonend efamilie ­ leden(2 0t/ m 59jaar )e nd eoverige n (jongerda n2 0jaa r+ 60jaa r ofouder )i nongevee rgelij kaanta lvoorkomen .O pd ezandbedrijve n overwegend eoudere nenigszins ,o pd eveenbedrijve nd evolproduc - tieveni opd elaatst ebedrijve ni steven ssprak eva nee nduidelij k mannenoverwicht.D einwonend efamili eo phet zan dbestaa tvoo r gelijke delenui tmanne ne nvrouwen ;va nd emanne nwerk t40$ »va n devrouwe n slechts25 $me ei nhe tbedrijf .I nhe tveengebied ,waa r duidelijk sprakei sva nee nmannenoverwicht ,werk tva nd emanne n 51$,va nd evrouwe n32 $mee » Hetsocial everschijnse lva nd everzorgin g derouder sdoo r hunkindere nblijk tdu si nYfeststellingwer ftamelij kster kvoo rt e komen,Oo kzakelijk eoverweginge n echtergelde nterdege ,o phe t veenevenwe lmee rda no phe tzan d enuiteraar do pgrot ebedrijve n meerda no pkleine .

4-0D einwonend e arbeidskrachten Ookvoo rdez ecategori egeve nwij ,al saanloo pto td eanalys e vanhe tarbeidsaanbod ,slecht senkel everhoudingsoijfers . Brword t sporadischme tinwonend earbeidskrachte ngewerkt ;i n hetveengebie d tweemaal zoveelal so phe tzan d (resp» 0,17 en0,0 9 inwonendearbeidskrach tpe rbedrijf) .I nhe tzandgebie doverwege n demannen ,e rkome nallee nenig eouder edienstbode nvoor ;i nhe t veengebiedoverwege nd emanne n inminder emate ,hetgee nword tver ­ oorzaaktdoo r jongeuitwonend e dienstboden,voora lo pd egrot e bedrijven,di evoora lmeehelpe nbi jhe tmelken .

Conclusies

1„D egemiddeld eleeftij dde rgehuwd emannelijk ebedrijfshoofde ne n weduwnaars (86$va nhe t totaleaantal )bedraag t ca4 9jaar .D e gemiddeldeleeftij d inhe tveengebie dlig tlage rda ni nhe tzand ­ gebied.,35 $de rhoofde nva nklein ebedrijve n (1-5ha )i soude r dan 59jaar ,tegenove rno ggee n 20$de roverig ebedrijfshoofden « Degemiddeld ehuwelijksleeftij dbedraag t oa3 0jaa re ni shoge r naarmated ebedrijve nkleine r zijn.D egemiddeld eleeftijd , waaropme nbedrijfshoof dwerd ,bedraag to a2 9jaa re ni seven ­ eenshoge rnaarmat eu ebedrijve nkleine rzijn » 57$

2«68 $de rbedrijfshoofde ni si nd egemeent egeboren ,25 $i n gemeentengelege n"binne nee nstraa lva n 20.km ,7 $i nverde rwe g gelegenplaatsen .Va nd ehoofde nva nklein ebedrijve ni see n groterpercentag ei nd egemeent egebore nda nva ndi eva ngroter e bedrijven.Va nd eechtgenote ni sslecht srui m dehelf ti nd e gemeentegeboren .He tkinderta lpe rgezi nneem tto enaarmat e debedrijve ngrote rworden .Gemiddel dbedraag the tc a3 .I nhe t veengebiedheef tnie tminde r dan 20$de rgezinne n5 o f6 kinderen . Demeest ebedrijfshoofde nzij nNederlands-Hervormd } deoverig e kerkélijkeni nhe tzandgebied ,merendeel sRooms-Katholiek ,i nhe t veengebiedGereformeer do fRooms-Katholiek .D epnkerkelijkhei d isgróó te nbedraag ti nhe tzandgebie d 21,i nhe tveengebie d11$ . Zeervél eonkerkelijke nwone no pklein e bedrijveni nNoordwold e enBoyl j21 $va nhe ni songehuwd } degehuwd eonkerkelijke n hebbengemiddel d slechts2,5 8kindere npe rgezin .

3«*t,T$ ."dé rinwonend ezoon sva n1 5jaa ro foude ri nhe t zandgebied werkti nd elandbou w tegenover90 $va ndezelfd ecategori ei n het.veengebied .Voo rd euitwonend e zoonsluide nd eovereenkomstig e percentagesresp .3 9s n55$ « Opgroter ebedrijve nwerke nmee r eigenzoon sme ei nhé tbedrij f dano pd ekleinere .D eoverig e inwonendezoon si nhe tzandgebie dzij nmerendeel s schoolgaand of- bi jd ekleiner ebedrijve n- werkzaa min.d enijverheid .D e overigeuitwonend e zoonsi nhe tzandgebie dwerke nmerendeel si n denijverheid ,i nd e "Overigeberoepen "o fzij ni nmilitair e dienst. Dezoons ,di e thansee neige nbedrij fvoeren ,werde no pgemiddel d 27-jarigeleeftij d zelfstandig.T evee l zoonsworde nn a delager e school eerstthui si nhe tbedrij fopgenome no muiteindelij k op.c a 25-,jarigeleeftij dal songeschool dwerke relder so pd earbeids ­ markt tebelanden .

4«He tjonge-boerenproblee mi svoo rd egemeente'Weststellingwer f alsgehee lva nweini gbetekenis } denoodzakelijk eafvloeiin gi s ongeveeri novereenstemmin gme t defeitelijk eafvloeiing » Let men evenwelo pd ebedrijve ni nd everschillend egrootteklassen , danblijk top .d ekleine'bedrijve n (<1 0ha )i nhe tzandgebie d defeitelijk eafvloeiin ggrote rt ezij nda nd enoodzakelijke , terwijlo pd ebedrijve ngrote rda n1 5h ai nhe tzandgebie de n opdi egrote rda n 10h ai nhe tveengebie dhe ttegenovergesteld e hetgeva l is.O pd eklein ebedrijve n zullendu s (ind etoekomst ) .te.wéini ge no pd egrot ebedrijve ntevee lopvolger szijn .

5.Gemiddel dwoon t er'Ö»3 4familieli dpe rbedrij fin .I nhe tzand ­ gebiedbestaa n deinwonend efamilielede nui tevenvee lmanne n alsvrouwen ,i nhe tveengebie dhebbe nd emannelijk efamilielede n deoverhand .I nhe tzandgebie dwerk t40 $de rmannelijk e en25 $ dervrouwelijk efamilielede nme ei nhe tbedrijf ,i nhe tveenge ­ biedresp .51 $e n32$ . Inwonendearbeidskrachte nkome nsporadisc hvoor ,i nhe tveenge ­ bied0,17 ,i nhe tzandgebie d0,0 9 perbedrijf .

§8. Onderwijs en organisatie

Wijzulle neers twee rnagaan ,ho ehe tomtren the tbelangrijk e onderwerp dervakopleiding ,alsoo komtren the torganisatieweze ne n hetleze nva nvaklitteratuu rgestel d isme td etegenwoordig e bedrijfshoofden.Daarn aword td evakopleidin gva nd ezoon sonde r deloup egenomen » - 41 -

r-%i CD < CD CO CO' CD CD CD 3" cr CD CD O- 3 3 a: CD*

—t «•+• —i o ÛÎ o r+- —t r*- —1 a Grootte - co o CO O klasse n CD 1 K- GD in-h a CO 1 3 0> O v I I I (O O w CD en -* ro ro —* en =r w H- w v er >A cr CD CO C3 ÏU CD r+- D) »KA, CO co * VA o- ro ro -^ en VA cr co b * *co • O CD O . —1 —J. Co —i til —I co o tu o O CD —*• ->J Ol N -^ r+- CO CD CD O —J O) o ^ w <-*- ça ta fa tu co CD +» CD cn J> en -f»- eo

—*. _i S. § ET —V ro co | -^1 CO CO *—. O. 3 CO «D CD. _k S c Ó) -o en -4J co -* o. n cn en co g. 7 f OD 4> ro —* -o o co —»• e o 33- 1 o- en —j —* co ro oo CO «o •NJ ^ IS) +- 3. g ia(O CD aCD "5 T O 3=- 1

nder - ard.e r ee n ro ro J*- ~* i-** co cn ro -* •£ a 1 4s- *-J O i " verde r onderwij s Gee n SS < X I —*. —A O 4*- to CD co co ro ho CD Ä O 3 co ro eo co co co ro 3 « • • CD CD co co ro cn CD CD CD 3 o_ a. winter - Rijkslb * • schoo l J*- CO —A —1 —- CD ro CD So -o ro J>- CJ> en • 3 —k —k m en eo o co CO O) +• 1 O. CD rr: CO ca c schoo l Lager e cn *• l i ro ro landbouw ­ —* ° a iCD Ï 3 fr CJÏ -p- O) -* •t»: *- ro _' er CL. 4>- -* CO O) -A «J |Nj O) o co ro CD § 4>- Ü) ro -J co 4=- *r— CD a. S E'S 5- cr • * o to ro ro co 3 §="§ i 1 I i l 1 CD C7> ,-* CD ro -o co -j ^o: cn a. .c if s o CD B M —A —I DJ -H 1 Dï —< CO CD CO ro co en cn i *& > o § § 3- -o. —* 3 #-t- «•+• (U CD -p- O -* -* *• ro w r+1 - CO ft) w o ro O en en eri 4*- -* W 0) < co 3 «or—*— —• * M •—k — o co to ^ w. o. g O en j r*à —. 3 £3 1.8 % to 4*- CD -o co en to. CD CO CD tJ 3 ' en o is- 7 -* S.S. O ti O < CD co S. —. 3 CD CD -J CO •*J co -j.cn-**.—* CD CD A ro co CD CO CO — —* -o to CD >-» O- T » CO CD O. 3 T CD Gee n verde r 1 -3 cz 3 onderwij s 1*' cz 32 < =C O r+- *-*- —i -A —i ICO cou en o eo en O =c o O co —* O —* « • • cn en CO i ro i —*

a= co schoo l Lager e ro oi cn i 1 en ï °3. landbouw ­ ro d CO -J 3S -j én ro cn —A —A. i en ro l —* -p- —o

CD cursu s landbouw ­

r- «= CD) —* CO —* -* en cn | —k —i. co • » co en ^J co js- -o co en CD GD - 42-

Inhe tzandgebie dheef t34 $de rbedrijfshoofden ,i nhe tveen ­ gebied46 $landbouwonderwij sgehoten ji nbeid egebiede nbetref t hethoofdzakelij klandbouwc.ursussen » Noggee n5 $heef tmee ronder ­ wijsgevolg dn ahe tlager eonderwijs ,zoda tmee rda n50 $gee n verderonderwij sda nd elager eschoo lheef tgenoten *Wi jnebbe n dezepercentage sbereken dvoo r4 leeftijdsgroepe nva nzuiver e boeren,nl » 60-jarigene nouderen ,40-5 9jarigen ,30-3 9jarige ne n jongerenda n3 0jaar * Duidelijkbleek ,da td evakopleidin g der jongereboere naanzienlij kbete ri sda ndi ede rouderen .Va nd e oudstenheef t slechts 10à 15$landbouwonderwij sgenoten ,va nd e jongstengemiddel dmee r dan70$ * Ookd ekwalitei tva nhe tonderwij s ondergingverbetering *Volgde nd eoudere nhoofdzakelij kcursussen , dejongere nbezochte nmerendeel s delager elandbouwschool . Wathe torganisatieweze nbetreft ,i nhe tzandgebie dde r gemeentei s68 $aangeslote nbi jee nlandbouworganisati e tegen84 $ inhe tveengebied « Demeest eboere nzij nli dva nd eFries eMaat ­ schappijva nLandbouw ,d eoverige nva nd eC.B.T.B ,o fd eA.B.T.B . Inhe tveengebie dbestaa ngee nopvallend everschille nnaa rd e bedrijfsgrootte,i nhe tzandgebie dzij n relatiefaanzienlij k minderklein eboere nbi jee nstandsorganisati eaangesloten . Tenaanzie nva nhe tleze nva nvakbladen ,kunne ngelijksoortig e opmerkingenworde ngemaakt ,I nhe tzandgebie dlees tme no p89 $de r bedrijven 1o fmee rbladen ,i nhe tveengebie do p94 $de rbedrijven . Deverschille nnaa r debedrijfsgroott ezij noo ki ndi topzich ti n hetzandgebie dopvallende rda ni nhe tveengebied ,me tdie nverstande , dato phe tzan dd etoestan dgunstige rword tnaarmat e debedrijfs - groottetoeneemt «

Watd ezoon sde rbedrijfshoofde naangaat ,dez everdele nwi j weeri ntwe egroepen ,nl. .d ein -e nd ebuite nd elandbou wwerkzamen » Tabel 29da ngeef tee nbeel dva nhe tonderwijs ,da td ei nd e landbouwwerkzam e zoonsva n 15jaa r enoude rhebbe ngenote nn ahe t verlatenva nd elager e school,tabe l3 0hetzelfd evoo r debuite n delandbou wwerkend ezoon's * Globaal gesprokenhe^ef t2/ 3 deel derinwonende ,i nd elandbou w werkzamezoons ,landbouwonderwij sgenoten .Bi jd euitwonend ezoon s isdi t slechtsvoo r ongeveerd ehelf the tgeval .Zoon sva nkleiner e bedrijven zijnmindej vgeschool dda ndi eva ngrotere .I nhe tveen ­ gebiedhebbe nnaai -verhoudin gmee r zoonsvakopleidin ggenote nda n inhe tzandgebied .Wa td ekwalitei tva nhe tlandbouwonderwij s betreft,val the top ,da ti nhe tzandgebie drelatie fmee rzoon s lagerelandbouwschoo l enlandbouwwinterschoo lhebbe ngevolg dda n inhe tveengebied .Di thang techte rnau w samenme td eaar dde r bedrijven inhe tveengebied ,waa rme npractiso hhe tmeest egebaa t isme tonderwij saa n specialecursussen ,I nverban dme thetgee ni n §6 ove rd eintensivering ,rationaliserin g enmechaniserin gva nd e bedrijfsvoeringi sgezegd , zal ind esamenvattin gnade ro phet landbouwonderwijse nd ebehoeft eaa n eenlandbouwwinterschoo l in Wolvegaworde nteruggakomen » Ruim 2/3 deelde rinwonende ,buite nd elandbou wwerkzam ezoon a ophe tzan dheef tande rda nlandbouwonderwij sgenoten ,i nhe tveen ­ gebied ishe taanta l tegerin go mconclusie s tetrekken .Rui m 10$ heeft tochno glandbouwonderwij sgenoten ^ Voortsblijke nvoora ld e uitwonende zoonsva nd ekleinst ebedrijve nongeschool d tezijn , anderzijdsvolge ndez e jongens- voo r zoverzi jande ronderwij s genoten- relatie fhe tmees tambachtsonderwijs . Deuitwonende ,buite nd elandbou wwerkzam ezoon s- diemeren ­ deelsgehuw d endu sgemiddel d ouder zijn- zijnvoo r eengrote r deelongeschool d dand einwonende e l/3dae lva nhe nheef tn ad e lagere schoolgee nverder eopleidin g ontvangen.Di tgebre kaa n - 43-

scholing ishe ternstigs tbi jd ezoon sva nklein ebedrijven .No g nietd ehelf tva ndez ezoon sheef tande rda nlandbouwonderwij s genoten,terwij lbijn a1/ 4dee leers tlandbouwonderwij sheef tgehad . Zij,di eande ronderwij svolgden ,bezochte n eensdeelsd eambachts - school,anderdeel s instellingenvoo rmiddelbaar — enuitgebrei d lageronderwijs » Erblijk t dusaa nd emat eva n scholing enaa nd esoor tva n vakonderwijsno gvee l tehaperen « Goedevoorlichtin gomtren the t tevolge nonderwijs ,zowe laa nd eouder sal saa nd eleerlinge n derhoogst eklasse nva n delager e scholen,i sderhalv e tenzeerst e gewenst.

Conclusies

derbedrijfshoofde no phe tzan dtegenove r46 $i nbe tveen ­ gebiedheef tlandbouwonderwij s (vnl.cursussen )genoten .I n beidegebiede nheef tmee rda n50 $n ahe tverlate n derlager e schoolgéé nverder eopleidin g ontvangen« Devakopleidin gva n jongeboere ni sevenwe lbelangrij kbete rda ndi ede rouderen , kwalitatief zowelal skwantitatief »

2. 68%de rbedrijfshoofde no phe tzan di saangeslote nbi jee nland ­ bouworganisatie tegen84 $i nhe tveengebied .Het'organisatie ­ wezenword tbete rnaarmat e debedrijve ngrote rworden ,

3«,I nhe tzandgebie dlees tmè no p89 $de rbedrijve n1 o fmee rvak ­ bladen,i nhe tveengebie do p94 $der "bedrijven ,

4« 2/3 deelde rinwonende ,i nd elandbou wwerkend ezoon sheef t landbouwonderwijs genoten;bi jd euitwonend ezoon si sdi tslecht s voorongevee r dehelf the tgeval aI nhe tveengebie d isd etoe ­ standgunstige r dano phe tzan de no pgroter ebedrijve nbete r danop .kleinere .

5» 2/3 deel derinwonende ,buite nd elandbou wwerkend e zoons(o p hetzand )heeft.ande rda nlandbouwonderwij sgenote n (tochvolgd e nogrui m 10$va nhe nlandbouwonderwijs) 5 bijd euitwonend ezoon s isdi tvoo rminde r dand ehelf the tgeva l (ruim20 $volgd eland ­ bouwonderwijs,33 $blee fongeschoold) ,

60Goed evoorlichtin g omtrentvakopleidin gn ad elager e schoolaa n deleerlinge nde rhoogst eklasse n enaa nhu nouder si sdringen d gewenst.

§9« Analyse vanhet arbeidsaanbod

Hierbovenverkrege nwi jreed see nindru kvan .d eonderscheiden e categorieënva narbeidskrachte n opd ebedrijven ,alsoo kvän .he t totaalaanta larbeidskrachten .Hiermed ezij nwi jechte rgeenszin s geïnformeerd omtrent dehoeveelhei d arbeid,welk eo pd ebedrijve n wordtaangewend ,hetgee n tochnodi gi so»m ,te rbepalin gva nd e arbeidsprestatie.Hierto e ishe tnodi g tebeschikke nove ree neenhei d vanarbeidskracht ,waaro pall ecategorieë nkunne nworde nherleid . Alseenhei dva narbeidskrach tkieze nwi jhe tbegri p"volwaardig e arbeidskracht",d 0i,d ehoeveelhei d arbeid,gelever ddoo r aenvalid e mannelijkearbeide rva n20-5 9jaar ,di ehe tgehel e jaardoo ri nhe t landbouwbedrijfwerkzaa m is.Voo r deherleidin go pdez erekeneenhei d stellenwi jd evolgend e.normen * - 44 -

o o o o o o CD CD CD CD CD CD CD CD CD CD CD O CD CD CD CD CD CD CD CD CD CD ^puet p/i t— t— V— T— \— T— t~* _o [89puee*ooJd c r— CO i-r es* m rr er}, r-*- O- CD tO OJ CO -4* tO p- CO Cd piapl(UBBM[OA M in •* U3 CO I— Ln o co co n co •* to CD V) to •6 S to to co tp CO CO CO OD U") CO tO tO O- H- 03 OJ -O [E^uee o to -*t- o- co CM CO V~ tO CO CD CD tO c (Û CO fs CO CO CO m T- CO CO CO o* OJ cd \— r rr Nr CO* }nn|osqv M co n co OJ \— OJ S U3paquieez>)ja^ OD. r— LTi CO tO CD CD -4" OJ r- CO CD CO 03 «i tv n •» •>. a. 1 *•.».#.«,»• •qp»*i p/i O N Ol -LO CO U*3 to CO CO CO t-O in •*— OJ CO T— CM OJ -d" OJ *o o [88pUBe'00JJ £= cd 03 t. CD. v- IT3 CO OJ CD Or N |s •* p.sij6ipieettL0A •t a» •« n "• *• t * at ^ •, •• o ^ ro (r> in ip to r- -4- tp in CD in to BS T3 T- CM m -r in m CM -4- -4" co r-* in -H «r- •— Qî léguée O CO -=** CO CO CO CD r r- N n to s_ LO I OJ CO «i" C3Î in 3 cd j\nn[osqy T— -a- to r- co co CO OJ

. -* O O) •* N. CO OD CO CO CO CD CO ••qpuBi p/i * »a •• •> » 1» 1 *l *k *l •> •» [98pöeelo6ü3 O r •* CO CO N CD OJ CO Lrt CD -4-

o r- o r* r- N r- CD in co in co Ps. piaq6ifiieeM[0A cö •* *t * •• •» r ït- m r- -4* oj CO in CM OD in co OJ eöe^uaoJScj r- co eo co en CO co to r— co to

Inwonen d CM -4- -4» T— -4" personee l \— to -4» co co co CM UD r- csj r- r- 1 1— T~ CO j^nn[0sqy

Uap3UU]EEZ>)JaA\ , O O CO. CM -4* T- o en co OJ r— in •> - *• a* » *» •» 1 •» «t •* •» * 'dpuei p/i Csl -4* -4* -4* CO CO CO CO CO LO CO OJ -4* [Sdpuee^oo^ 0> CO O) CO M CO •* to oor-r- o OJ CU r— pjaqßtpuEBMioA c «- -4* tO CO OJ- *— -4* CO CD CO T— CO CD -4^ * o e 86e^U90J8(j co in co r- to o-i in (D CO CO fs O r- Ç/3 — [B^uee n en co n *— co CO -4- in to to CM co CO CO ^nn[osqy

38paqiueez>jJ3fA OJ CO CO. CO O" oJ CO CO CD O CO tO -4* «•qpuet p/i r- Nin O l— -4* CO CM -4- -4- in UO CO •** l88pUBB *00JcJ c CO. Lf) **- .in -4- CO r- CD co Co to eo'r— CD O) ppq6LpjBeM[0A •* m* m m. a» M -H io i*-o) rs oi N CO CD CM v- co to in o- -C OJ CO CO CO CO CO CO CO O CM CO CO -4" CO -4" O to CM co Q in -4- O i— CD r— v— CO P— CO [B^uee r- co co oj co Y-i T— T- V- OJ to ^nn^osqv tJ8w U") CO -4* OJ CM CO CM CO CO to, CO co to Ps•. « -qpUBt p/i CO •* CO r- o r- to T- CO CO CD tO CO CO laepuee -OOJJ t— V- csj. OJ s— CO. CD CD CO CO CO T— OJ i pi8l^pjBB/A^0A r- -4- -4- oj to co t- •+ CM' a CM co to CD r- OJ -4- co 'r- to o CO CO CO O) CR co CO o r- oo co.co co CO PM [B^UEB •* O •+ M CO N r- O UD CD CO r»- to CM ft- in in -4- CM CO r- CM t— CO CO j\nn|0sqv Csj

uep9L)iueEZ>]jôiA -4*. oj uo to en co CO co co in in OJ co CO i o> ZE 03 o OJ co O O- -4- CO CD CM v- to en in co to .O G O» V— T— t—' 05 [88DUBB ^OÖUQ CU "O Oï -4* o T- un co CD O-i O co CM T- r- in in p.8q6lfUBBft[0A n. a> •<- •* • TD e c U8p3UIUBBZ>jJ8ft CO co to, o- o- r- Ol T— co CD to co r*- CO c ' *qp"et p/i k. * *. •» h a, eu •* r o en CM u) CD -4- -4- CO T— x— CO -o O- tO -4* CO CO OJ in CO CO -4" -4* CO CM 03 4- l88pUBB *00JJ -*: o •—* o 3l8q6ipJBBM[0A O'S CO ID CD CO CD T— U~3 CD CO CD CO CD CO r— to to OJ -4" -r--OJ -4" v— CM -4- to in CO CD 03 H- SßB^UBOJBcJ CT) CO CO CO OJ O) CD CO C ""i co en o> co en en C "~ CD CD CO CO O CD CM co LO O> to -4- r- ca t- [E^UEB 1 23 en •r* -' i— co i^» co in co co to OJ "S ^nn^osq'v r «Mr- r- g

1 V) cd r— Cd -SC J= -o 03 03 •s - 03 to in CD to CD JO CD in CD CD CD O c in rr CM n n CU IT) r r- CM CO CO 'm cd 1 * 1 1 1 yv cd t- CD -o 1 1 1 1 1 s\x o CD M d x- in o vn CD / c: r- LO CD in CD /^ -H CO V— T— OJ o Ol t- r- OJ o rs.i 03 1— D*- 45-

een jongenva n 15-17jaa r= 0, 7volwaardig e arbeidskracht 11 11 11 -J8—I9 " =0, 9 " " tl man H 20-59 11 = 1,0 il II II H » 60-69 11 = 0,7 il ; II li­ M H 70 -ÏT> ; rt-F der= >0, 1 il 11 Arbeidva nmeisje se nvrouwe nword tgelijkwaardi ggestel daa n mannenarbeidoVoort swordt ,voo rvrouwelijk e zowelal smannelijk e personen,d eduu rva nhe tmeewerke nnauwkeuri g inrekenin ggebracht , ni»voo riede ruu r 0,1 volwaardigearbeidskrach t (exol.d ereducti e voor deleeftijd) « Eenmeisj eo fvrouw ,bijv .3 ure npe rda gi nhe tbedrij fmee ­ werkend,lever t0, 3 volwaardige arbeidskracht» Opdezelfd ewijz e levertee njonge nva h 16jaar ,di e5 u urpe rda gi nhe tbedrij f werkt,0j 7x 0, 5 =0,3 5volwaardig earbeidskraoht ,etc . Metbehul pva nbovenstaand enorme nka ndu she taanta lvolwaar ­ digearbeidskrachte npe rgrootteklass e enhe tpercentag evolwaar — digheidva nieder ecategori earbeidskrachte nworde nbepaald . Tenslotte stellenwi jhe ttotal e arbeidsaanbod,doi »he t totaalaanta l volwaardigearbeidskrachte npe rgrootteklass egelij k aan 100e nberekende nvoo r elkecategori ehe tprocentuel eaandee l ind etotal elandbouwwerkzaamheden , Tabel3 1geef tee ngedetailleer doverzicht, ,Wa the tpercentag e volwaardigheidbetreft ,zie nwi jpe r saldogee nverschi l tussen zand— enveengebied« ,Voo rbeid egebiede nbedraag the t+ 66$>,d.w.z » datd earbeidskrachte ngemiddel d slechts2/ 3volwaardi gzijn . Alleente naanzie nva nd einwonend efamilielede nbestaa nverschillen » dieo pd eveenbedrijve nwerke nintensieve rme e (vgl» §7c) . De mannelijkebedrijfshoofden ,d emeewerkend e zoons,d einwonend e familieleden enhe tinwonen dpersonee lvertone nd ehoogst evolwaar- r digheidsperoentages.D elaagst epercentage sgelde nuiteraar dvoo r devrouwe n endochters « Hieruit'blijkt ,evenal sui tvoorgaand e onderzoekingen,da tee nvrouwelijk earbeidskrach t ind elandbou w ongeveerovereenkom tme tI/ 3volwaardige ,mannelijk earbeidskracht . Tussend egenoemd euiterste n inlig td ecategori ede ruitwonend e arbeidskrachten« Hetgemiddeld epercentag evolwaardighei dvoo rhe t zandgebiedbedraag tiet sminder ,voo rhe tveengebie diet smee rda n 50$.Dez ecijfer sligge nz olaa gvanv.'eg ehe rçaart verhoudin ggrot e aantalzgn t lossearbeiders ,di eminde r dän2 0weke npe rjaa ró p hetbedrij fwerke n (zietabe l34) »Voo r dévast earbeider sgelde n percentages tussen9 0e n 100$.,Duidelij kspreek tdi too kui td e stijgingde rpercentage sme the ttoeneme nva nd ebedrijfsgrootte » opgroter ebedrijve nword tmee rme tvast earbeider sgewerkt .Tusse n degrootteklasse ndoe nzic hgee nopmerkelijk everschille nvoor « Betreffendehe t aa n d e e 1 indélandbouwwerkzaamhede n kanui ttabe l3 1worde nafgelezen ,da thet,aandee lva nman ,vrouw , zoonse ndochter sgrote ri snaarmat ed ebedrijve nkleine r zijnof , omgekeerd,da the taandee lva nbetaald earbeidskrachte n toeneemt methe tgrote rworde nde rbedrijven, .Tusse nd egebiede ndoe tdi t onderscheid zicheveneen sgelden ,i ndi èzin ,da the taandee lva n vreemd personeel opd eveenbediijve naanmerkelij kgrote ri sda nda t opd ebedrijve ni nhe tzandgebied ^ Decijfer sspreke nverde rgehee l •voorzichzelf * Omee ne nande rno g eensduidelij kt ebelichten ,zij nd ever ­ schillende categorieënarbeidskrachte n intabe l3 2samengeva ti n tweegroepen ,ni »gezinsarbei d envreemd earbeid . Oökhe tgemiddel d aantalarbeidskrachte npe rbedrij fi see n belangrijkgegeven .I ntabe l3 3hebbe nwi jd eoijfer sgerangsohik t naarmannen jvrouwe n entotaa lpe rgrootteklass e enda tnie tallee n betreffende deabsolut eaantallen ,doc hoo kvoo rd eaantalle nvol ­ waardige arbeidskrachtenpe rbedrijf « -46-

Groep A Tabel 32 AANTAL, PERCENTAGE VOLUARDIGHEID EU PROCENTUEEL AANDEEL It! DE WERKZAAMHEDEN VAN GEZINS- EN VREEMD PERSONEEL NAAR GROOTTEKLASSEN

Gezinsarbeid Vreemde arb 3id Totaal arbeidsaanbod Grootteklas­ Absoluut Percen­ procent• \bsoluut Percen­ procent. Absoluut Percen­ procent. sen in ha aantal tage vol­ aandeel aantal tage vol­ aandeel aantal tage vol­ aandeel waardig­ i/d landb. waardig - i/d landb. waardig­ i/d landb. heid werkzaam­ heid werkzaam­ heid werkzaam­ heden heden heden Zandgebied 1-5 349 65,0 99,1 n 20,9 0,9 360 63,7 100 5-10 581 68,7 96,3 55 28,4 3,7 636 65,2 100 10-15 296 69,8 85,6 78 44,4 14,4 374 64,5 too 15-20 238 71,8 76,0 99 54,5 24,0 337 66,7 100 20-30 187 72,0 68,2 102 61,5 31,8 289 68,3 100 >30 85 73,6 57,1 77 61,1 42,9 162 67,7 100

Totaal 1736 69,2 84,7 422 51,2 15,3 2158 65,7 100 Veengebied 1-5 11 80,0 100,0 11 80,0 100 5-10 113 65,4 92,7 - 23 24,9 7,3 136 58,6 100 10-15 98 72,7 81,0 35 48,0 19,0 133 66,2 100 15-20 84 71,6 73,1 46 48,1 26,9 130 63,3 100 20-30 172 71,6 65,1 104 63,3 34,9 276 68,4 100 • >30 .56 75,0 44,7 70 H,2 55,3 126 74,6 100 Totaal 534 71,0 70,0 278 58.4 30,0 812 66,7 100

Groep A Tabel 33 ARBEIDSAANBOD PER BEDRIJF Gemiddeld aantal arbeidskrachten per "bedrijf sen in ha Mannen Vrouwen Totaal Absoluut Volwaardig Absoluut Volwaardig Absoluut Volwaardig Zandgebied 1-5 1,2 0,97 0,6 o?17 1,8 1,14 5-10 1,5 1,20 0,8 0,24 2,3 1,44 10-15 2,1 1,64 0,9 0*34 3*0 1,98 15-20 2,5 1,96 0,9 0,29 3,4 2,25 20-30 3,0 2,42 1,1 0,40 4,1 2,82 >30 4,3 3,28 1,1 o,37 5,4 3,65 Totaal 1,9 1,49 0,8 0?26 2,7 1,75 1 Veengebied 1-5 1,1 1,05 0,3 0,05 1,4 1,10 5-10 1,6 1,19 0,9 0,26 2,5 1,45 10-15 2,4 1,82 0,7 0,23 3,1 2,05 15-20 2j5 1,81 0,9 0,36 3,4 2,17 20-30 3,1 2,46 1,1 0,40 4,2 2,86 >30 3,6 3,08 1>1 0,39 4,7 3,47 Totaal 2,5 1,97 0,9 0,32 3,4 2,29 Duidelijk aien wij uit tabel 33 dat het arbeidsaanbod per bedrijf regelmatig toeneemt met het groter worden der bedrijven. Gemiddeld is nauwelijks l/3 vrouwelijke volwaardige arbeidskracht per bedrijf werkzaam. Het arbeidsaanbod per bedrijf is over de gehele linie voor het veengebied hoger dan voor het zandgebied« Een duidelijk, kwantitatief beeld van het voorkomen van uit­ wonende, betaalde arbeiders op de bedrijven wordt gegeven in tabel 34» - 47-

Wijkunne nnie tduidelijke ri nwoorde nzeggen »hetgee ntabe l3 4i & cijfersaangeeft ;nl » datvrijwe lgee nenke lbedrij f..van -1—5 'û & uitwonendearbeider sheeft ,terwij l anderzijdsvrijwel-gee nenke l "bedrijfvai igrote r dan3 0h ahe tzonde rdez earbeidskrachte ndoet . Deovergan g tussendez ebeid everloop tregelmati gme td ebedrijfs — grootte»Verde r zienwi jhie rkenmerkend everschille ntusse nhe t zand- enhe tveengebied » Opd e (grotere)veenbedrijve nword ti n veel sterkeremat eme tuitwonen dpersonee lgewerkt « Bedrijvenme t 2arbeiders ,kome ni nhe tveengebie dveelvuldi gvoor ,i nhe tzand ­ gebieddaarentegen'beperke nd ebedrijve nme tbetaald earbeider s ziehi nverrewe g demeest egevalle n totéé narbeider «

GroepA Tabel 3* . DE UITWONENDE MANNELIJKE ARBEIDSKRACHTEN . " Aantal bedrijven Aantal uitwonende' Gew. Grootte- zon­ waarvan i »et raannelilke arbeiders bedr« Totaal met klassen, der 1 2.3 4 >5 C20 20-44 gr.' to­ in ha Uitwonende mannelijke arbefders weken weken i/ast ïn ha taal abs«. % in procentf j n p/jr p/!r abs. In procenten Zandqebied 1-5 3,79 200 100 9Q,5 3,5 3,0 0,5 8 100,0 ' 5-10 ' 7,17 287 100 84,7 15,3 14,5 0.7 - - - 46 78,3 13,0 8,7 10-15 12,20 122 100 57,4 42,6 36,9 4,1 - 1,6 - 63 57,1 28,6 14,3 15-ZO 17,07 100 100 47,0 53,0 40,0 9,0 4,o - - 70 42,9 30,0 27,1 20-30 23,60 70 100 25,7 74,3 54,3 11,4 4,3 4,3 - 75 32,0 25,3 42.7 >30 37,33 30 100 3,3 96,7 46,7 23,3 13,3 3,3 10,0 61 41,0 9,8 49,2 Totaal 10,85 809 100 70,7 29,3 22,9 4,0 1,* 0,7 0,4 323 49,2 21,7 29,1 Veenaebied 1-5 4,34 8 100 100,0 5-10 7,46 55 100 65,5 34,5 32,7 1,8 - - - 20 70,0 15,0 15,0 10-15 12,51 43 100 37,2 62,8 53,5 9,3 ~ - - 31 45,2 22,6 32,3 15-20 17,21 38 100 .21.1 78,9 57,9 15,8 5,3 - 40 55,0 12,5 32,5 20-30 24,56 06 100 19,7 80,3 36,4 34,8 9,1 - - 88 34,1 19,3 46,6 >30 37,50. .27" 100 7,* 92,6 22,2 48,1 11,1 11,1 - 53 1.5,1 22,6 62,3 Totaal 18,02 237 100 35,0 65,0 39,2 19,8 4,6 1,3 - 232 37,9 19,0 43,1

ïnhe tveengebie d treffenv/i jzowe l eengroo taanta lvast e arbeidersal sseizoenarbeider s aan;i nhe tzandgebie dgaa the t voornamelijk om seizoenarbeiders,d evast ekome no pd etweed eplaats « Inbeid e strekenzij nd earbeider sva n20-4 4weke npe rjaa ri nd e minderheid,döo hdez evorme n tochaltij dno gl/ 5dee lva nhé ttotal e aantalr Tenslotteworde nhieronde rno g enkeleoijfer sgenoem dbetreffend e hetaanta lo pd eonderzocht eA-bedrijve nwonend epersone n enhe t percentage daarvan,da taa nd ebedrijfswerkzaamhede ndeelneemt .Wi j bepalenon shierbi jto td. e80 9bedrijve ni nhe tzandgebied .Gemiddel d wonen errui m4 persone npe rbedrijf »Hieronde rbevinde nzic hgemid ­ deld2 kinderen .D einwonend efamili ee hhe tinwonen dpersonee l maken tezamengemiddel dnó ggee n0, 5persoo npe rbedrijf'uit . Van.deechtgenote nwerk t 63$mee , van 1-5ha s 65$,bove n2 0ha s 43$ Vand einwonend e zoons ^.15jaa rwerk t69 $mee , van 1-5ha i34$ jbove n 20ha t 92$ Vand einwonend e dochters ^>15jaa rwerk t50 $mee , van1- 5ha s 24$,bove n2 0ha $ 78$ Vand einwonend efamili ewerk t33 $mee , van1- 5ha s 18$,bove n2 0ha j57 $ Vanhe tinwonen dpersonee lwerk t96 $mee , van 1-5ha ? 50$,bove n2 0ha s100$ , Vand e396 8ziele ntellend ebedrijfsbevolkin gwerk t46 %mee j resp.va n1— 5ha i 40%,va n5-1 0ha t 45%,va n "JO—20ha i 47%© nbove n 20ha » 51$« Debedrijfsbevolkin gbestaa techte rvoo r21 $ui tkindere n vanO-I 4jaar .Late nwi jdez ebuite n deberekening ,da nverkrijge n wijhe tvolgend eoverzicht i

GroepA Tabel3 5 Bedrijfsbevolking ^.15 jaar Grootteklas­ Gemiddeld peroont» mee­ Aantal Totaal seni nh a aantalpe r werkendi n bedrijven aantal bedrijf eigen bedryf 1-5h a 200 760 3,8' 46 5-10 287 993 3,5 59. 10-20 222 912 4,1 63 >20. 100 463 4,6 65 Totaal : 809 3128 3,9 58

Conclusies

1.He taandee l ind elandbouwwerkzaamhede ni she tgroots t voord e de bedrijfsnoofden, daarnavolge n dezoon s enhe tuitwonen d personeel,vervolgen s deechtgenote n entenslott e dedochters , deinwonend e familieleden enhe tinwonen d personeel. Zoweli n het zand— alsi nhe tveengebie d ishé t aandeel vanhe tgezins ­ personeel veel groterda nda tva nhe tvreem dpersoneel ;di t verschil isechte r inhe tveengebie d kleiner dano phe tzand f hetzelfde geldt voor grotere bedrijven tenopzicht eva nkleiner e bedrijven.

2.He tarbeidsaanbo d perbedrij f bedraagt voorhe tzandgebie d 2,7 •werkerso f1,7 5volwaardig e arbeidskrachten,voo rhe tveengebie d 3,4werker s of2,2 9volwaardig e arbeidskrachten.He tneem t regelmatig toeme the tgrote r worden derbedrijven . Gemiddeldi s nauwelijks 1/3vrouwelijk e volwaardige arbeidskraohtpe rbedrij f werkzaam«

Inhe tzandgebie d werkt ruim 70% derbedrijve n zonder uitwonende arbeiders,i nhe tveengebie d slechts 35$» Vrijwel geen enkel bedrijf beneden 5h aheef t uitwonend personeel,terwij l nagenoeg alle bedrijven boven 25h awè lme tdi tpersonee l werken.I nhe t zandgebied betrefthe tvoornamelij k seizoenarbeiders,i nhe t veengebied voor eenbelangrij k deel vaste arbeiders.

Gemiddeld wonen errui m 4persone npe rbedrij f inhe tzandgebied , •waaronder2 kinderen . Dekindere nva n0-1 4jaa r vormen er 21% van-de totale bedrijfsbevolking. Debedrijfsbevolkin g van1 5 jaar en ouder bedraagt 3,9pe r bedrijf|hierva nwerk t 58%me ei nhe t bedrijf,o pklein e bedrijven ligt-di tpercentag e lager,o pgrot e hoger» Respectievelijk neemt 63% derechtgenoten , 69% derinwonend ^ oudere zoons, 50% derinwonend e oudere dochters,33 %de rinwonen ­ de familieleden en96 %va nhe tinwonen d personeel aand ewerkzaam ­ heden ophe tbedrij f deel«, 49 -

C DE ARBEIDSPRESTATIE

1o Methode tér bepaling van de arbeidsprestatie Het behulp van arbeidsnormen voor de verschillende gewassen en diersoorten kan de arbeidsbeho e f t e van de bedrij­ ven in een bepaalde grootteklasse worden gemeten. De in dit rapport gebruikte normen zijn ontleend aan de goed geleide bedrijven van 'tO —1 5 ha, waarbij de ,niet-economisc h aangewende arbeid zoveel moge­ lijk is geëlimineerd^ door deze normen tot standaard te verheffen kan men dus de arbeidsbehoefte op andere bedrijven berekenen. Omdat niet alle bedrijven onder dezelfde omstandigheden werken als de bedrijven, waaraan de normen zijn ontleend, behoeft de arbeids­ behoefte, gemeten in standaarduren, niet overeen te komen met de reële arbeidsbehoefte. Alleen op de bedrijven, waaraan de standaard is ontleend komt de relatieve arbeidsbehoefte overeen met de reële. Tegenover deze arbeidsbehoefte staat het arb eidsaan- b o d, dat bestaat uit de verschillende categorieën ongelijk­ soortige arbeidskrachten, die op de bedrijven werken. In § 9 zijn al deze arbeidskrachten herleid tot het begrip "volwaardige arbeidskracht", waaronder verstaan werd een gemiddelde valide man tussen 20 en 60 jaar* Het arbeidsaanbod op een groep bedrijven kan dus worden uitgedrukt in volwaardige arbeidskrachten. Door deling van het arbeidsaanbod (in volwaardige arbeids­ krachten) op de arbeidsbehoefte (in standaarduren) krijgt men voor een groep bedrijven in een bepaalde grootteklasse het gemiddelde aantal standaarduren per volwaardige arbeidskracht5 dit wordt de arbeidsprestatie genoemd. Welke betekenis kan nu aan het op deze wijze gevonden begrip arbeidsprestatie worden toe­ gekend? De arbeidsprestatie geeft in de eerste plaats een indruk over de hoeveelheid "productiemiddelen", welke een volwaardige arbeids­ kracht bedient, of concreter uitgedrukt het aantal dieren en de oppervlakte gras- en bouwland, welke éên man verzorgt. Is dus het aantal standaarduren per werker laag, dan wil dit zeggen, dat een arbeidskracht relatief - d.w.z. in vergelijking met andere bedrijven in het betreffende gebied - een geringe hoeveelheid productiemiddelen bedient. Op andere wijze kan men de arbeidsprestatie formuleren als het aantal uren, dat een arbeidskracht op een bepaald bedrijf (met gegeven bouwplan en veebezetting) zou moeten werken als het bedrijf onder dezelfde omstandigheden en op dezelfde wijze zou produceren als het bedrijfj waaraan de standaard is ontleend. Het accent ligt dus op de vergelijking van de arbeidsprestaties op de bedrijven in de verschillende grootteklassen. Om ook iets te zeggen over de absolute hoogte van de arbeidsprestatie, sij er aan herinnerd, dat op de bedrijven, waaraan de standaard is ontleend, het aantal gevorkte uren overeenkomt met het aantal standaarduren. Het aantal werkuren, dat in de landbouw in doorsnee per jaar wordt gemaakt, kan men stellen op ongeveer 3*000^). Dit komt voor genoemde bedrijven overeen met een arbeidsprestatie van 3«000 standaarduren, hetgeen wij in het algemeen als een physiek bereikbare norm voor de arbeids­ prestatie willen aanhouden,-. Met hot constateren van een hoge of lage arbeidsprestatie is evenwel nog niets gezegd ever de oorzaken hiervan. Deze dienen afzonderlijk te worden nagegaan. Het is mogelijk, dat door zeer

ij Een overzicht van de voor de gemeente Weststellingwerf gehan­ teerde normen vindt men in Bijlage II. 2) In de C.A.0. , wordt voor een arbeider-veeverzorger 32Ó0 werkuren vermeld-. - 'JO

ongunstigeproductie-omstandighec.e n (bijv»verkaveling )o fdoo r eenzee rlaa garbeidstemp o (bijVo tengevolg eva nee nhoo garbeids ­ aanbod)i nee ngroe pbedrijve n 2arbeidsure n gewerktword to mee n prestatieva n 1standaa rduu rt ebereiken. ,Anderzijd si she tmogelijk , datdoo r eenvergaand emechaniserin g (melkmachine)o fdoo ree nzee r extensievebedrijfsvoering ^waarbi jsprak ei ava nverwaarlozing » slechtsee n•§ •o f-f -arbeidsuu rnodi gi so m 1standaarduu r temaken , Inhet eerst egeva lza lme nt-o tee nlaa gaanta l atandaardurenpe r volwaardigearbeidskrach tkomen ,i nhe ttweed egeva l totee nhoo g aantal» In'd otweed eplaat si sd earbeidsprestati e eenmaatsta fvoo r hetarbeidsinkome n opd ebedrijve ni nd everschillend egrootte ­ klassenva nee ngebied » Ditbehoef t enigetoelichting » Hetarbeids ­ inkomenpe rvolwaardig earbeidskrach t ishe tproduc tva nhe taanta l standaardurenpe rvolwaardig earbeidskrach t en hetinkome npe r s'tandàarduur.I she tinkome npe r standaarduurgelijk ,da ngeef t hetaanta l standaardurenpe rvolwaardig e arbeidskracht dusd e hoogteva nhe tarbeidsinkome n aan.«H ublijk tui td eboekhoudinge n vand ebedrijven ,wölk ebi jhe tL.E.I .i nadministrati e zijn,da t hetinkome npe r standaarduur opd ebedrijve n ind everschillend e grootteklassenva nee ngebie dweini guiteenloopt« ,Di ti soo kbegrijpe ­ lijk,indie nme nbedenkt ,da ti nd omeeat egebiede nweini gverschi l inbedrijfspla nbestaa t tussend eklein e engrot ebedrijven » datd e voedingva nhe tve eo pvrijwe l dezelfdewijz ogeschied te nda too k destofopbrengste nva nklein e engrot ebedrijve ngelij kzijn .Indie n erevenwe l tussongroepe nvan.bedrijve ngrot eversohille nbestaa n ind ehoedanighei d vand egepresteerd e arbeid (bijv*minde rgoed e verzorging ofverwaarlozin gva nbepaald ebedrijfsonderdelen )o fme n laati nee nbepaald e oategoriebedrijve nee naanta lnoodzakelijk e werkzaamhedenachterwege ? danza lhe tinkomo npe r standaarduurnie t inall égroepe nva nbedrijve ngelij kzijn »

2» Dearbeidsprestati ei nhe tveen -e nzsnigebied- . Had ebesprekin gva nhe tbegri parbeidsprestati evolg thier ­ onderi ntabe l3 6ee noverzich tva nd earbeidsprestati e opd e bedrijvenva nd e zuiverelandbouwer s (groop A)a Voor eenmee r gedetailleerdbeel d ziestaa t3»1 1i nBijlag eIII . Dearbeidsbehoeft em standaardurenpe rh ablijk t tussend e grotee nklein ebedrijve nvri jster k teverschillen ;d everschille n zijni nhe tzandgebie dgrote rda ni nhe tveengebied ,waarschijnlij k doord egroter emechanisati e inhe tlaatst egebied » Debelangrijkst e oorzaakvoo rdez eintenaitsi.tsver3ohille ntusse nd ebedrijve ni nd e verschillendegrootteklasse ni ei n§ 6 read sbesproken ,nl .he t verschil ind eveebezetting, ,He ti sva nbelan g ero pt ewijzen ,da t opd ezandgronde nho tintensiteitsverschi l tussend eklein e engrot e bedrijvenvee l groter>i sda ni nWeststell:ngworf f opd ezandgronde n wasi n194 &d oarbeid sbehoeft epe rh ava n debedrijve nva n 1-5h a 55Ostandaardure ae nve nd ebedrijve n] >3 0h a35 0standaarduren » De totalearbeidsbehoeft epe rbedrij fi nWeststellingwer fstijg tme t hetgrote rworde nva nd ebedrijve nva nongevee r2.00 0standaardure n opd s1- 5h abedrijve n totongevee r 15.000standaardure no pd e bedrijven>3 0 haa 'Dscijfer sove rhs tarbeidsaanbo d: 1a-e nzien ,da the taanta l volwaardige'arbeidskrachtenpe r 100h a cultuurgrondo pd eklein e bedrijvenaanzienlij kgrote ri sda no pd egrote » Deklein ebedrijve n beschikkenpe roppervlakte-eenhei dove rongevee rdriemaa l zoveel arbeidskrachtenal sd egrot ebedrijver s Opd ezandgronde ni sd e gemiddeldearbeid3bozottin gvee lhoge rda ni nWeststellingwerf ;he t aantal arbeidskrachtenpe r 100h acultuurgron d ishie ro pd ebedrijve n van 1-5h a36, 301 ?t edale n tot 10,0o pd ebedrijve n^>3 0ha 0 51 kla s Gro o i n h 0 4 ro ~* --•• ON 3 l\3 -*• -* h3 4 -F* o 1 O O o^« V????! CD CD Cu CU PO -i J. vjl P> CvfV?Yu cu rb _» -» ui f t» CO cf •d H O O OUI O o o OUI o 0 rf- Pi 1» Cu .& ON

CD 9 g (ND 00 -i ->• ro ro CU (O ON Lu4=» UI O cu—j o ro co o ~a --) ON cocuui CD NO o o o ro —a o H- 0! CJ. P 1

_J. _k -jb O* -j Ul O —3 ON Ui ro -F=» Ji. NO —J vjl Cu _l CD id S' vo —JUl'Ui ' O ON -J. Co ui cor. ONUiso Cu o ONM D —a ni. -*. • -J —3 OUI O -J-Nù e*s —J ui covji ro —3 cu o CNNO ON -s- Cu ro H- TOcf CJ. H) 8 p- CD 4=> •F» £*• 4^.-T> -fc--F* -F* Cu 45. 42. -pa. 4^. Ui H Si -p» t-i Lu Cu 00 00 CD -f». NO -»• ro ui NO ro NO o O ONM D —J NO -A ON'_n NO 0 ON (3* fi­ ts 4 ON ON ONU I ON ON ON Ui Ul Ul Ul Ul Vjl 4^ ro _vvo -i.-i.ro ro Lu 4=!. cu ro _». NO tG n -^ t* S4 •* td . S.5 tü '^> N» v* *• ** *» Cf •o* o ro ro o o cu ON 4^ aivo 0 —ar o < •ia 'J W ^ W .* M v* •» t* %•> *• ' ** •Sd •H- U1 ON —4 -J CD CD o P CD 6. Ori- P <^ W . S» 0C0D CD cu ro LU Lu Lu Lu Cu es* Cu .r o Ui Lu Cu 4a. Cu ti. •N« *» '» Ki ** v» ta F- t« ** ** •* v> v> t» H' 6 M ON->-UlUl —4 UI CD ON Ul I>' Co Op Cu Js> CD P" CD O O 4 1 0>3 O Cu eu LU cu ro ro ro Cu 4s. C»J Cu Cu Cu Cu —*• Cu ro Lu covo— o ON O—5 ONVJ145. Cu , 8& t« t» Vi \e v> ta, »* - v» .« tc 4 v; t# ta » cH -J ro ro -fi. ÓN o-4 Cu Cu—3 4*. NO CO-1-] pi «

ro Cu ro ro ro •-*• ->• _^ cu ro ro -"• -*• -j- CD »d 4 & •Jt «.' O *4 ^ *.J *» v* ** t* %« t« vi ta 4*- 1 O" P 1 ro. -fi. Co -J. o ->• - —3 ON co ro vo 4> ->• CD c*- Q CO O—J ui vji O UI Ul M Ul C04S.U l . e-ïs: CD \o eu. F- H. sf• P- CA ——— W ti-Kd —V _!.—). .-*. ^i. ro —i _> -J. _i ro cu H e> CD HPJ H* S' ro vo -v ro CN vo ui ON NO -J. Cu ON O O 04 O« p vi vj -.»' va •-* -,| 4 .« ** ^» •* *9 \0 vt k t3" • 0^ —3 Cu —1 ON ?» -F* -F'' —L covo ro iv> roc u P-& - H- 0 CD Pi r 0 P •

LU 4*- eu LU ro ro •-»• ro LU LU cu ro ro ^ 1 •F* vji CN 4^ NO Ui MD -j NO 42- ro C04s> -J trust'9) C3*

. • ro cu ro ro ro ro -» -ito»d CD-i-fi-H h ro 4^- NO ON Cu 0 NJl NO P CD CD CD D* 1 ï ! I i 1 3 —i ON4Ï> CuvjiUl O 45. 5- p, p Wj ta g NO 4=. .J. NO ro C»4Ä. OOth CD< * CD H- rf- H- w? '• 8T B Tf ro cu t>j ro ro ro -» ^ë-p-^fî •£* Cu O NO -J Cu ON NO CD I34 CD CD D1 1 : i t ?! i •-3 eu—3-r> -s. ro -i 4^-M ri- m ä UI —'• OO O O Cu Ji. CO CD gf W' et- £• - 52-

Hot'-gemiddel daanta l arbeidskrachtenpe rbedrij fi nWes tstellingwer f neemtva nongevee r 1,1 opd e 1~5h abedrijve nto e-tot -ongevee r3> 5 opd ebedrijve n >30§ dezelfdecijfer svoo r dezandgronde nzij n reap« '1,3e n3,8 « Heti si ndi tverban dgewens to m enkeleopmerkinge n temake nove rhe t socialeminimu mva nhe tarbeidsaanbod .Hierme e wordtbedoeld ,da the taanta larbeidskrachte nnie tbenede nee n bepaaldminimu mka ndalen ,omda to pel kbedrij fn ueenmaa l eenma n enee nvrou wnodi g zijn.Di tbeteken t eenarbeidsaanbo dva ntenminst e 1-1,3 volwaardige arbeidskrachtpe rbedrijf ,omda ti nd emeest e gevallenoo kde.vrou whaa raandee l ind ewerkzaamhede n ophe tbedrij f heeft (§9) 0Ee nverminderin gva nhe tarbeidsaanbo d benedendi t minimumi sda noo knie tmogelijk ;hetgee nblijken sd ecijfer soo k zelfso pd ekleinst ebedrijve n (l~5na )i n Weststellingwerfnie t voorkomt enhetgee noo kdoo rd egegeven sva nall eto tn uto eonder ­ zochtegebiede nword tbevestigde : Uitd egegeven sove rd earbeidsbehoeft ee nhe tarbeidsaanbo d resulteert dearbeidsprestatie„He tblijk tnu ,da td egroott eva n dearbeidsprestati enau wverban dhoud tme td ebedrijfsgrootte jd e arbeidsprestatielig to pd e,grot ebedrijve no pee nbelangrij khoge r niveauda no pd ekleine »Aangezie n dearbeidsprestati e eenmaatsta f isvoo rhe tarbeidsinkome n pervolwaardig e arbeidskracht,beteken t dit,da the tgemiddel d inkomenpe rwerke ro pd egrot ebedrijve n aanzienlijkhoge ri sda no pd ekleine .He tverschi l inarbeids ­ prestatie tussend eklein e engrot ebedrijve nis ,n ahetgee nhier ­ bovenopgemerk ti sove rd earbeidsbehoeft ee nhe tarbeidsaanbo dpe r oppervlakte-eenheid,oo kbegrijpelijk .Hoewe ld eklein ebedrijve n intensieverzij nda nd egrot e— d.w.z » eengrote raanta l standaard­ urenpe rh ahebbe n-• ,;i shet.arbeidsaanbo do pdez ebedrijve neven ­ wel zoveelgroter ,da td égemiddeld earbeidsprestati e belangrijk lagerlig tda no pd egrot ebedrijven » Degemiddeld earbeidsprestati e opd ebedrijve ni nhe tveenge ­ biedi sgrote rda ndi éi nhe tzandgebied ,nl a resp.347 0tegenove r 2780.Di tka nslechts:te ndel eworde nverklaar dui the tfeit ,da t dearbeidsprestati e inall egrootteklasse nva nhe tzandgebie dlage r ligtda ni nde -overeenkomstig egrootteklasse nva nhe tveengebied . Vanmee rbelan gi she tfeit ,da the taanta lklein ebedrijve ni nhe t zandgebiedrelatie fvee lgrote ri sda ni nhe tveengebied .Overigen s dienthie r directaan ^t eworde nvastgeknoopt ,da te rgrot everschil ­ lenbestaa n tussenhe tzandgebie d tussenLind ee nTjonge r(i )e n hetzandgebie dte nZuide nva nd eLind e (il)* In §6 i sgeweze no p hetverschi l inbedrijfsvoerin g tussendoz etwe egebieden ,wa to.a . totuitin gkom ti nd elichter eveebezettin g inzandgebie dII . Uiteraard isdi tva ninvloe do phe tnivea uva n dearbeidsprestatie . Zobleek ,da bd earbeidsprestati e opd ebedrijve nva n 1-5h ae n 5-10h ai nSteggerd aresp * I5OOe n223 0standaardure nbedroeg ,i n Nijholtpa daarentegenrësp « 1890e n2530 0 Vergelijktme nd ecijfer sva nde.gemiddeld earbeidsprestati e inhe tveengebie d enhe tzandgebie dme t dieva nAchtkarspele ne n van ilgemeente no pd ezandgronden ,da nblijk td earbeidsprestati e inWeststellingwer f op eenhoge rnivea u teligge nda no pd ezand ­ gronden,'oo ka lhoud tme nrekenin gme the tverschi l inhe ttijdsti p vand eenquêt e (resp*195 0e n1948) « Diti soo ki novereenstemmin g methetgee ni n§ 6 i sgebleke nbi jd evergelijkin g vand everschillend e kengetallen,welk ehe tnivea uva nd ebedrijfsvoerin gi ndez egebiede n aangeven* Zoalsreed si sgezeg dmoe t eenarbeidsprestati eva nongevee r 3000ure nal see ngoed enor mworde n beschouwd» Uitd ecijfer sva n tabel3 6blijkt ,da the tzowe l inhe tveen -al si nhe t zandgebied gemiddeldallee nd ebedrijve nva n <10ha .zijn ,welk eaanzienlij k benedendez enor mblijven » Aandez ebedrijve nza lhieronde r (3a)i n - f,3-

deeerst eplaat saandach tworde ngeschonken .D ezee rhog eprestati e opd ebedrijve n> 20h aaa ldaarn a (3b)te rsprak ekomen .

3o Dearbeidsprestati ei nd everschillend egrootteklassen . aa.D a"bedrijve nkleine rda n1 0ha, , Vandez e"bedrijve ni sgebleken. » datd earbeidsprestati e belangrijkbenede nd enor mva n300 0standaardure nblijft » Ditgeld t voor debedrijve nva n !-5h auiteraar d sterkerda nvoo rdi eva n 5-10ha » Sr zijnn ui nbeginse l 3mogelijkhede n omd earbeids ­ prestatie opeo nmee rbevredigen dnivea ut ebrengen . Ind eeerst eplaat s dooree nverminderin gva nhe tarbeids - aanboda Nui she tarbeidsaanbo dpe rbedrij fgebonde naa nhe t socialeminimum ,zoal shiervoo r iaopgemerkt .Ee nverhogin gva nd e arbeidsprestatie lar.gsdez ev/e gi sdu svoo rd ekleinst ebedrijve n inhet algemee nnie tmogelijk .O pdi ebedrijven ,waa ree nopvolge r aanwezigis ,di eVolledi g ophe tbadrij fmeewerkt ,(vnl .o pd e bedrijvenva n5-1 0 ha),i she tgewenst ,da tdez etijdelij ko p anderebedrijve nenploo izoekt s Hetarbeidstekor to pd egrot e bedrijvenbied thierto eruimschoot sgelegenhei d (zie3b) . Detweed emogelijkhei d omto tee nbehoorlijk earbeidsprestati e tekome ni sd evergrotin gva nd earbeidsbehoefte. ,I n§ 6 i sopge ­ merkt,da td eklein ebedrijve nvanui ttechnisc hoogpun tbezie nno g belangrijkkunne nworde ngeïntensiveerd » Bijd erealiserin gva n dezeintensiverin gzulle nzic hevenwe l enkelemoeilijkhede nvoordoen » Ind eeerst eplaat s zald eintensiverin gdiene n tegesohiede nzonde r 'eenverhoogd eaankoo pva nkrachtvoer ;e rzulle ndu smee rvoeder - middelenva nhe teige nbedrij fgewonne ndiene nt eworden .Di tstel t hogeeise naa nd evakbekwaamhei d van deboe re nhe ti sui t§ 8 gebleken,da td eklein eboe ri ndi topzich tte nachte r staatbi j deboere nva nd egroter ebedrijven .Verde r zal intensivering bepaaldekapitaals !nvestering.a nme tzic hmeebrengen « Geziend e mentaliteitva nd eboere n t^a^Vjhe topneme nva ncrediete ne n gezienhe tfeit ,da th a&kleinbedrij fi nWeststellingwer ffinanciee l zwakker staatda nhe tgroter ebedrijf ,za ld enoodzakelijk ekapitaals ­ investeringwaarschijnlij k eenre m opd euitvoerin gva nd eintensi ­ veringvennen *Tenslott ei sno gva nbelang ,da td eklein ebedrijve n - vooral inhs tzandgebie d- reed sintensieve rzij nda nd egrot ee n datd ebedrijfsstij li nhe tgebie dva nonderzoe kword taangegeve n doord egro ter. -'ebedrijven « Deintensiverin gva nhe tklein ebedrij f opgrot e schaalhoud tdu see ndoorbrekin gva nd eheersend ebedrijfs - stijlin ,hetgee nno g eenextra-verzwarin gva n demoeilijkhede n betekóii":,welk ereed saa nd eintensiverin g zijnverbonden » Hetmoe tcla noo k- -uitzonderingsgevalle nbuite nbeschouwin g gelaten- »i nhet ,algemee nnid tmogelij kworde ngeacht ,da tme no p dobedrijve nkleine r dan6 •*' , 7h adoo rintensiverin g eenredelijk e arbeidsprestatieka nbereiken .D ebedrijve nva nongevee r6 h ato t 10h ahebbe n indi topzich raaort kan sva nslagen .Doo ree nIntensi ­ vering« gepao.rigaand eme tse nrationaliserin g ente ndel eoo kme t eenverder em< aebaniserin gi she tvoo rdez ebedrijve nmogelij ko m eengoed earbeidsprestati e tebereiken .He tza lvoo ree ndee lva n dezebedrijve nevenwe lva nbelan g zijn.da td eopvolge r tijdelijk opeen,ande rlandbouwbedrij fwor kzoekt » Benvergrotin gva nd earbeidsprestati edoo rintensiverin go f verminderingva nhe tarbeidsaanbo do pd ebedrijve nbenede n6 à 1 li a isdu si nbe talgemee nn.ie tmogelijk » Alsderd emogelijkhei dblijf t danno gover sverminderin gva nhe taanta lbedrijve nbenede nd e6 à 7 ha0 Dipka. no pteee maniere nwoede nbereikt ,I nd eeerst eplaat s doorgebrui kt emake nva nhe tfeit ,da tnie to pall eklein ebedrijve n eenopvolge raanwezi gi s(§7) *Doo rd ei nd eloo pva nd etij d -•54

vrijkomendeklein ebedrijve na ft ascherme nvoo rgegadigde nva n anderebedrijve nbereik tme nee nverminderin gva nhe taanta lklein e bedrijven„ De.tweed emanie ri so md ebedrijve nbenede n6 à 7 a at e vergroten,waardoo rhe taanta lbenede ndez egren sautomatisc hver — mindert|hierto eschep td eaanzienlijk eoppervlakt egrond ,welk e nogvoo rontginnin g inaanmerkin gkomt ,grot emogelijkhede n( § 2)., Opd etwe emanieren ,waardoo r eenverminderin gva nhe taanta l kleinebedrijve n totstan dka nkomen ,word ti nd esamenvattin gva n dithoofdstu kno gnade ringegaa n (§1 1) «Hie r zijsie'o ht egeoon - stateerddat ,aangezie nd ebedrijve nbenede n6 à î li anoc hdoo r verminderingva nhe tarbeidsaanbod ,noc h doorintensiverin gvol ­ doendemogelijkhede noplevere n omto tee nverhogin gva nd earbeids ­ prestatie tékomen ,verminderin gva nhe taanta lva ndez ebedrijve n deeni goverblijvend eoplossin gis « Erzi jaa nherinnerd ,da the tmerendee l derbedrijve nva n 1-5h ai nzandgebie dI Iligt « Ditgebie dkenmerk t zichbovendie n dooree nminde rgoed ebedrijfsvoerin gi nvergelijkin gme tzandgebie dI . Hsti ada noo ki ndi tgebied s dathe tkleine-boerenproblee mhe t nijpendstis « In-hetNoordelij k zandgebiedi she taanta lklein e bedrijvenrelatie fvee lgeringer ,terwij lbovendie ni sgebleken , datd earbeidsprestati eo pd ebedrijve ni nd eovereenkomstig e grootteklassenhoge rlig tda ni nhe tZuidelij k zandgebied.I nhe t veengebied tenslotte ishe tproblee mde rklein ebedrijven ,gezie n hetgering eaantal } van/zeerweini gbetekenis o b.D ebedrijve ngrote r dan1 0ha * Debedrijve nva n 10-20h avorme ni ng3e nenke lopzioh tee n probleem!d earbeidsprestati elig to p eenbevredigen dniveau .Di t wiloverigen snie tzeggen ,da to pdez ebedrijve ngee nverbeteringe n mogelijk zijn!hiervoo r zijverweze nnaa r §6 » Opd ebedrijve n >20h alig td earbeidsprestati eo pee nzee r hoogniveau « Hetlig tvoo r dehand ,da tdez ehog earbeidsprestati e slechtste ndel everban dhoud tme the tfeit ,da tme no pd egroter e bedrijveni nhe talgemee ni nee nvlugge r tempowerk tda no pd e kleinebedrijven ,waa rhe tarbeidsoverscho tee nremmend einvloe d heefto phe t tempo.D egroter emeohanisatiegraa d(melkmachine se n hooibouwwerktuigen-zi e §6 )e nd egroter emogelijkhede nto t arbeidsverdeling zijneveneen sva ninvloe do pd ehoogt eva nd e arbeidsprestatie» Ookhe tfeit ,da td egroter ebedrijve ngebrui k makenva nseizoenarbeider sbeïnvloed td earbeidsprestati ei n gunstige zin(zi e§ 9) = Dezearbeidskrachten ,di ei nd eperiod e vand etopdrukt eworde naangetrokken ,kunne nnl „voo r eengrote r percentagevolwaardighei dworde ngetel d danbi jd eberekenin g is geschied,omda ttijden sd etopdrukt ei nd ehooibou wd earbeidstijde n veellange rzij nda nnormaa lhe tgeva l is"!),Bovendie nworde ndez e arbeidskrachtenwee r afgestoteni nd ewinter ,terwij lhe tklein e gezinsbedrijfd elaste nva n deovertollig e arbeidi nd ewinte rnie t opd emaatschappi jka nafwentelen ? zoalsd sgrot ebedrijven !oo kdi t isva nbelan g terverklarin gva nhe tverschi l ind earbeidsprestati e tussengrot ee nklein e.bedr ijven »

TjIndie n eenloss earbeide rbijv o 2maande n opee nbedrij fwerkt , wordthi jgereken dvoo r l/6volvaardig earbeidskracht !hierbi j 'wordtdu saangenomen ,da td earbeidsprestati e inall emaande nva n het jaareve nhoo g is0 Inwerkelijkhei d isdi tnie the tgeval ! tijdensd etopdrukt ei nd ezomor -wo:<*d tvee lharde r envee llange r gewerktda ni nd ewinterperiode ^ Dearbeide r ishierdoo ri nfeit e nietvoo rl/ 6volwaardig ,maa rbijv *voo rl/ 5o fno gmeer e -•55 -

Hóewei dé grote "bedrijvengebrui k maken van seizoenarbeiders, hebten deze "bedrijvenveela l eentekor t aanarbeidskrachte n (melkers)j hier isi n§ 6 reed s opgewezen . Ten gevolge hiervan laat de-bedrijfs ­ voering op sommige punten nogvee l tewense n over.Ee nuitvloeise l van deze krappe voorzieningme tarbeidskrachte n is,da to pd egrot e bedrijven veelal meer dan1 zoo n ophe tbedrij f wordt vastgehouden. Dit isi nbeginse l niet juist, omdatme nda nmoeilijkhede n krijgt met deopvolgin g (§ 7). Omhe ttekor taa narbeidskrachte no pd e grote bedrijven opt e heffen, zijn drie mogelijkheden aanwezig., nl. het aantrekken vanmee r (vreemde) arbeidskrachten, eenverder e mecha­ nisering eni nd ederd e plaats splitsing vand ebedrijven . Op deze drie mogelijkheden zali nd esamenvattin g nader worden teruggekomen,

4. Dearbeidsprestati eo pd eB - en C-bedrijven. Zoals in§ 3 van deel Ava ndi thoofdstu k naar voreni s gekomenj komen de B-^e nO-grondgebruiker smerendeel s voor opd e kleine bedrijven. Op deze bedrijven zouden zich dusdezelfd e pro­ blemen voordoen also pd eklein e bedrijven ingroe p A,war ehe t nietj dathe tarbeidsoverscho t opdez e bedrijven aanzienlijk kleiner is, omdathe tbedrijfshoof d eenmee r ofminde r belangrijk deelva n zijn tijd besteedt aanzij n hoofdberoep ofnevenberoep .Ui tonder ­ staande tabel krijgtme nee nindru k inhoeverr ehe tproblee mva n het overschot aanarbeidskrach t opd eB - enC-bedrijve n hierdoor wordt opgelost.

GreepBe nC Tabel3 7 DEARBEIDSPRESTATI EO PD EB -E NC-BEDRIJVE N

Groep 8 GroepC Grootteklassen Aantal Arbeids- Arbeids­ Arbeids­ Aantal Arbeids- Arbeids­ Arbeids­ in ha bedrijven behoefte aanbod in prestatie bedrijven bohoefte aanbod in prestatie in s.u. volw.arb. in s.u. in s.u. volw.arb. in s.u. per bedrij kr. por per volw. porbedrij f kr. por per volw» bedrijf arb.kr. bedrijf arb.kr. zan10 11 6304 1,79 3520 3 8004 1,72 4645

1-5 6 1433 0r73 1954 12 1080 0,40 . 2690 5-10 • . 10 3233 0.9Z 3510 - . - - . - >10 4 6007 1,46 4107 2 3368 0,90 3742

Vergelijkt mend egemiddeld e arbeidsprestatie vand eB ~e nC - bedrijvenme tdi eva ngroe p Ai nd eovereenkomstig e grootteklassen, dan blijkt deze ind egroepe nB enC o p eenbelangrij k hoger niveau te liggen.He tzij n infeit e alleen deB-bedrijve n <10h ai nhe t zandgebied, welke moeilijkheden opleveren. Aangezien deze bedrijven aeer nauw verwant zijn mèt dezuiver e landbouwbedrijven- dearbeids — behoefte instandaardure n perh ai svoo r debedrijve n ind egroepe n A enB ongeveer gelijk- moet voor deze bedrijven ingrot e lijnen dezolfde conclusie worden getrokken alsvoo r debedrijve n ingroe pA , nl™ eonverhogin gva nd earbeidsprestati e isallee n mogelijk door uen verminderingva nhe taanta lva ndez e bedrijven.

on c 1 u s i es

rDe arbeidsbehoeftei nstandaardure n perh aneem tme the tgrote r wordenva nd ebedrijve n af:i nhe tzandgebie d van52 6 standaard- uren opd e1- 5h a"bedrijve nto t39 1standaardure n opd ebedrijve n >30 ha;i nhe tveengebie dva n48 7to t41 9 standaarduren. 56-

b;.Detotal earbeitlsbehoeft epe rbedrij fneem t toeva nongevee r 2,000standaardure no pd ebedrijve nva n1- 5b ato tongevee r " 15.000standaardure no pd ebedrijve n >30ba .

2aa0Hetaanta lvolwaardig earbeidskrachte npe rbedrij fi so pd e ' bedrijvenva n 1-5h aongevee r 1,1 om toet eneme nto tongevee r 39éo pd ebedrijve n >30ha ™He tarbeidsaanbo dpe rbedrij f daaltdu snie tbenede nhe t socialeminimu mva nhe taanbod ,d.i . ' 1-1,3 volwaardigearbeidsïcraoh tpe rbedrijf * b0Debedrijve nva n 1-5h ahebbe npe roppervlakte-eenhei dbijn a driemaal zoveelarbeidskrachte nal sd egrot ebedrijven , cTussenhe tveen - enzandgebie dbestaan ,wa the tarbeidsaanbo d betreft,gee ngrot eyerschillen 0

3.a.Degemiddeld earbeidsprestati e instandaardure npe rvolwaardig e arbeidskrachti si nhe tveengebie d347 0e ni nhe tzandgebie d 278Ó0 Invergelijkin gme the tgemiddeld eva n 11gemeente no pd e zandgronden (2280standaärduren )e nAchtkarspele n (248Ostandaard ­ uren),lig td earbeidsprestati e inWe3tstellingwèr fo pee nhoo g niveau, b.Dearbeidsprestati eneem tme the tgrote rworde nva nd ebedrijve n inhe tveengebie d toeva n 1920to t451 0standaärduren ,i nhe t zandgebiedva n 1740to t399 0standaarduren .D etoenemin gva n -d earbeidsprestati e houdt,nau wverban dme the tversohi li nhe t arbeidsaanbodpe roppervlakte-eenhei dtusse n deklein e engrot e bedrijven»

4ia»Vjoord ebedrijve nbenede n6 à .7 h aza lhet i nhe talgemee nnie t ..mogelij k zijno m doorverminderin gva nhe tarbeidsaanbo do f verhogingva nd earbeidsbehoeft e (intensivering)ee nbehoorlijk e arbeidsprestatie tebereiken .I nverban dme td egrot everschille n inarbeidsprestati e tussengrot e enklein ebedrijve nza lhe t gewenst zijn,da the taanta l bedrijvenbenede n6 à 7 h avermindert . b,0pd ebedrijve nbove n6 à 7 h ai she twe lmogelij kom.ee ngoed e arbeidsprestatie tebereike ndoo rintensivering ,gedeeltelijk e mechanisering enrationalisering « Voor dekleinst ebedrijve nui t dezegroe p ishe tgewenst ,da td eopvolge r tijdelijk elders emplooizoekt . c.Dezeer.Hog earbeidsprestati eo pd ebedrijve n> 20h aword t bereiktdoo ree nhoge rarbeidstempo ,ee nhoger eraechanisatie- graad,groter emogelijkhede nto tarbeidsverdeling ,he tgebrui k vanseizoenarbeider s eni nvel egevalle ndoo ree nzee rextensiev e bedrijfsvoering tengevolg eva nhe tgebre kaa narbeidskrachten .

5» Inhe tzandgebie d tenZuide nva nd eLind elig td earbeidsprestati e opee nlage rnivea uda ni nhe tgebie d tussenLind e enTjonger » Aangesienbovendie nhe taanta lklein ebedrijve ni ndi tgebie d zeergroo tis ,i shet kleine-boerenp::oblee mhie rnijpende rda n ind eander edele nva nWeststellingwerf . - 57 -

D. SAMENVATTING' • ; ' In de Voorgaande paragrafen is een analyse gemaakt van de landbouw in de gemeente Weststellingwerf, zowel van de productie­ omstandigheden en de bedrijfsvoering als väh de agrarische bevol- . king én de arbeidsprestatie per volwaardige arbeidskracht. De conclusies., waartoe de analyse van de verschillende aspecten van dé agrarische sector aanleiding hebben gegeven, moeten thans worden samengehundeïd en ér zal moeten worden nagegaan, welke eventuele richtlijnen'voor, het beleid hieruit voortvloeien.'

.'"Voor het onderzoek naar de landbouw is de gemeente Weststel­ lingwerf in twee delen.'gesplitst', te weten het veengebied 'en,het zandgebied. De grens tussen deze twee gebieden sluit zo nauwkeurig mogelijk aan bij de bodétakundige scheidslijn (zie kaart 1). Bij het onderzoek is verder gebleken, dat het zandgebied geen homogeen gebied 'is en dat er t«afv. verschillende aspecten grote verschillen bestaan tussen-het zandgebied tussen Tjonger en Linde (i.) en het zandgebied ten Zuiden van de Linde (II).. Waar dit van belang was, is daarom het zandgebied in deze twee gebieden onderverdeeld. Ten aanzien van de omstandigheden, waaronder de agrarische productie plaats vindt, zullen in de eerste plaats enkele opmerkingen worden gemaakt over de cultuurtechnische toestand. Vooral de ontsluiting laat op enkele gedeelten, in de gemeente veel te wensen over.'Wij denken hierbij in het'bijzonder aan de Oldelamer en. het gebied ten Zuiden van de Linde. Ook met betrekking tot de waterbeheersing zijn plaatselijk nog verbeteringen mogelijk, met name bi'j de gronden langs de Tjonger. Voorts zouden enkele kleinere waterschappen kunnen worden gecombineerd, waardoor de kosten van administratie en bestuur dalen, De verkavelingstoestand is in het algemeen niét slepht te noemen. Dit neemt niet weg, dat op enkele plaatsen de grond sterk is 'versnipperd en ruilverkaveling te over­ wegen was. Daarnaast dient té worden overwogen of men door middel van pachtruil plaatselijk niet tot éen meer bevredigende toestand van de gebruiksverkaveling kan kómen* Voor verdere bijzonderheden over de cultuurtechnische toestand zij verwezen naar § 1 van dit hoofdstuk. Wat de g r o o t t e der bedrijven betreft kan worden gezegd, dat in het 'veengebied de grotere bedrijven, overheersen - 63$ van de 352, bedrijven is groter dan 10' ha -, terwijl het zandgebied wordt gekenmerkt door het kleine bedrijf - 70$ vah de 1475 bedrijven is kleiner dsgn 10 ha. In dit opzicht bestaan evenwel nog aanzienlijke verschillen tussen het zandgebied I en II, In hét laatste gebied valt 48$ 'der, bedrijven' in

Beziet men de ontwikkeling van het aan­ tal b e irij'T.en in de laatste veertig jaar, dan blijkt het aantal in 1947 sinds 1910 met 18$ te zijn toegenomen, waarbij nog opvallend is, dat in deze periode het aantal bedrijven beneden 5 ha belangrijk is gedaald. Deze ontwikkeling is mogelijk gemaakt door de grote activiteit op het terrein der o n tgi n n i n g. Zo blijkt, dat in het veengebied en het zandgebied resp» 41 ®n 14$ der bedrijven 50$ of meer grond bezitten, welke na 1900 ontgonnen iso In het veengebied bestaat 38 en in het zandgebied 19$ van de totale oppervlakte cultuurgrond uit ontginningsgrond. Van belang is, dat in Weststellingwerf de splitsing van bedrijven weinig heeft bijgedragen tot de vermeerdering van het aantal bedrijven; 6$ van het totale aantal bedrijven is bij splitsing betrokken geweest» Op de zandgronden is de splitsing van veel meer betekenis geweest, hier is 22$ der bedrijven bij splitsing betrokken geweest. De grote bedrijvigheid t.a.v* de ontginning is op dit > lagere'percentage van Weststellingwerf stellig van invloed geweest. Welke betekenis heeft de ontginning in de toekomst nog voor de landbouw? Volgens een inventarisatie van de Nederlandse Heide­ maatschappij is in Weststellingwerf nog ongeveer 140 ha heidegrond en I76O ha petgaten, hagen en kraggenland (waarvan + 450 ka a^-B rietland in gebruik) voor ontginning geschikt^). Deze gronden komen zowel in het veengebied als in het zandgebied voor (zie Bijlage i). In de gemeente Weststellingwerf zijn dus nog belangrijke ontginnings- mogelijkheden aanwezig* Hieronder zal op de wenselijkheid van de realisering van deze mogelijkheden nog nader worden ingegaan. Over de eigendoms- en pachtverhoudin- g e n in Weststellingwerf behoeft weinig te worden gezegd« De huidige pachtwetgeving heeft door zijn beschermend karakter ten opzichte van de pachter een gunstige invloed op de exploitatiewijze van de gepachte' gronden, In het zandgebied is 45$ en i*1 ^e* veen­ gebied 32$ van de totale oppervlakte cultuurgrond in eigen exploi­ tatie. Hieraan kan worden toegevoegd, dat op de kleinere bedrijven het eigendomselement sterker op de voorgrond treedt dan op de grotere. Het is voorts een bekend feit, dat het bijpachten van los land door de eigendomsbedrijven en ook door de pachtbedrijven veelvuldig voorkomtc. In het zandgebied wordt 14$ (1236 ha) en in het veengebied 18$ (769 ha) van de totale oppervlakte cultuurgrond los gepachte Het zijn in het bijzonder de kleine bedrijven - vooral in het veengebied -, welke los land bijpachten. Voor deze bedrijven maakt de los gepachte grond een groter percentage van de totale bedrijfsoppervlakte uit, dan voor de grotere bedrijven. Volgens een opgave van de Directie van de Noord-Oostpolder werd in 1950 door de grondgebruikers uit het zandgebied 105 ha en door die uit het veen­ gebied 66 ha los land in de polder gepacht. Het betrof hier uit­ sluitend bedrijven >10 ha» Voor de inscharing van jongvee blijkt de Noord—Oostpolder van meer belang te zijn. De bedrijven in het zandgebied schaarden er 540 stuks jongvee in, de bedrijven in het veengebied 235 stuks jongvee en 49 melkkoeien. De inscharing geschiedde zowel door de kleine als door de grote bedrijven. De financiële positie der bedrijven is in het algemeen gezond te noemenc Er bestaat in dit opzioht weer grote overeenkomst tussen het zandgebied I en het veengebied» in het veengebied en in het zandgebied I en II zijn resp» 75» 73 en 61$ der bedrijven schuldvrij. Het is voorts gebleken, dat in slechta

TjNaar de hoofdopzichter van de NcH.M. te Heerenveen ons mededeelde, bedragen de kosten van een veenontginning bij 100$ subsidie van de overheid in de arbeidslonen en sociale lasten ongeveer f» 2.500»- per ha0 -5 9

enkelegevalle nd esohuldbelastin g eenal stoelaatbaa r testelle n bedragt ebove ngaat .Hieraa nka nno gworden ,toegevoegd ,da the t voornamelijk deeigendomsbedrijve ne nd ebedrijve nme tee ngemengd e exploitatievorm zijn,welk ebelas tzijn .Di tzij ni nhe tzandgebie d vooral dekleiner ebedrijven . Tgnaanzie nva nd e b.e dr i jf sv oe r i n g . ind eland ­ bouwka nworde ngezegd ,da td elandbou wi nWeststellingwer fword t gedrevenvolgen she t traditioneleFries e systeem« bijnaall e cultuurgrondi sgrasland ,d eveebezettin g isongevee r 1melkko e per.hacultuurgron d enongevee rd egehel eoppervlakt egraslan d wqrdtpe rseizoe néé nkee rgemaaid ,waarva nongevee r63 $voo rd e hooiwinning is,bestemd,27 $voo rkuilvoe re nee nklein e oppervlakte voorhe tdroge nva ngras » Erword tbetrekkelij kweini g stikstof gegeven- ongeveer3 3to t4 0k g zuiverestiksto fpe rh a- ,waarui t valt aft eleiden ,da td egron d technischgezie nmee rka nproducere n danthan she tgeva l is.Va nbelan g is,da td ekarakteristiek e kenmerkenva nd eFries ebedrijfsvoerin gmee re nmee rveranderen , naarmateme n in,hef .zandgebie dd egren sva nOverijse l enDrent e nadert.I nhe tzandgebie d tenZuide nva nd eLind erich tme nzich , watd ebedrijfsvoerin gbetref tmee ro plaatstgenoemd eprovincies . Ditgebie donderscheid t zich.nl .ve »he tNoordelij k zandgebiede n hetveengebie ddoo ree nminde r intensievebedrijfsvoering ,welk e zichui ti nee nlager eveebezettin g enee nslechter ebedrijfs - inrichting.Hoewe l deproductiecapacitei tva nd egron di nsommig e strekenva ndi tgebie dgeringe r isda ni nhe tander edee lva nd e gemeente,i she tzee rwaarschijnlijk ,da the tvoora l deheersend e bedrijfsstijlis ,welk e de.lager eveebezettin gbeïnvloedt .D e Lindeblijk tee nvri jscherp egren s tussend etwe ezandgebiede nt e vormen.Opvallen d isvoorts ,da td eklein ebedrijve ni nWeststel ­ lingwerf- speciaal inhe tveengebie d- zichi nminder emat eda n op.dezandgronde n onderscheidendoo ree nintensiever ebedrijfs ­ voering,hetgee nuiteraar di.Vcm o degering ebedrijfsoppervlakt e noodzakelijk,zo uzijn .B ri si nWeststellingwer f slechtsee n betrekkelijk.geringverschi l tussend ebedrijve ni nd egrootte ­ klassenva n 1-5ha .o n5-1 0h a teconstateren ,terwij lo pd ezand ­ grondene noo ki nd eFries eWoude nd ebedrijve nva n 1-5h aee n aanmerkelijkzwaarder eveebezettin ghebben « Benverklarin gvóó r ditverschi lzo uhieri ngelege nkunne nzijn, ,da td eklein ebedrijve n inhe tNoordelij k zandgebied enhe tveengebie d doorhu nbetrekkelij k geringaanta lgee n eigenbedrijfsstij lhebbe nkunne nontwikkelen . Degroter ebedrijve n inWeststellingwer fzouden ,wat debedrijfsstij l betreft,d «too naangeven .Ui the tvoorgaand eka nworde ngeconcludeerd , datd ebedrijfsvoering ;o pd eklein ebedrijve n- eni nhe tzandgebie d tenZuide nva nd etind eo pall ebedrijve n- no gaanzienlij kka n worden•verbeterd«

Watd eagrarisch ebevolkin gaangaat ,wille nwi jvoorshand s volstaanme the tvermelde nva n deresultate nva nd eanalys eva nhe t ftr b e i i ls a a n b o.d o Deverschillend e categorieënarbeids ­ krachten,welk eo pd ebedrijve nvoorkomen ,kunne nme tbehul pva n bepaaldenorme nworden ^omgereken d totvolwaardig earbeidskraohten . Ind eeerst eplaat si sn ugebleken ,da td ebedrijve nbenede n1 0h a nogvrijwe lvolledig egezinsbedrijve n zijn,d.w.z « nagenoegall e. werkzaamhedenworde nverrich tdoo rd sto the tgezi nbehorend earbeids ­ krachten.Me the tg-?ote rworde nva nd ebedrijve nneem the taandee l vanhe tgezi ni nd etotal ewerkzaamhede n snelaf ;o pd ebedrijve n >30h ai nhe tveengebie dword tmee rdan.d ehelf tva nall ewerkzaam ­ hedenuitgevoer ddoo rvreemd earbeidskrachten, ,He tgemiddel daanta l volwaardigearbeidskiachte npe rbedrij fneem tto eva n1, 1 opd e bedrijvenva n 1-5h ato tongevee r3, 5o pd ebedrijve n^3 0 ha* 60 -

Uitgedrukt in het aantal arbeidskrachten per 100 ha cultuurgrond vindt men.voor de bedrijven van 1-5 ha een gemiddelde bezetting van ongeveer 30 en voor de bedrijven ^30 ha een bezetting van 9» Het arbeidsaanbod op de kleine bedrijven is dus relatief aanzienlijk groter dan op de grotere bedrijven. Dat het aantal arbeidskrachten op de 1-5 ha bedrijven niet beneden de 1,1 daalt - uitzonderingen daargelaten - houdt verband met het feit, dat het arbeidsaanbod gebonden is aan het sooiale minimum. Eer bedrijf zijn nu eenmaal een man en een vrouw nodig, hetgeen, rekening houdend met het feit, dat ook vele echtgenoten een bepaald aantal uren per dag op het bedrijf meewerken, betekent, dat-het arbeids­ aanbod zelfs op de kleinste bedrijven niet zal dalen beneden 1-1,3 arbeidskrachten per bedrijf. Dit wordt door alle onderzoekingen tot dusverre bevestigdo

Na dit overzicht over de omstandigheden, waaronder de landbouw werkt en over de analyse van het arbeidsaanbod, kan men de vraag stellen: hoe staat het met de arbeidsprestatie op de bedrijven in de verschill&nde grootteklassen? De arbeidsprestatie - uitgedrukt in standaarduren per volwaardige arbeidskraoht - geeft een inzicht in de verschillen, welke er tussen de kleine en grote bedrijven bestaan in de hoeveelheid productiemiddelen (aantal koeien, ha grasland, etc.), welke door één man wordt verzorgd. De cijfers over de arbeidsprestatie zijn dus van het grootste belang, temeer daar het aantal standaarduren per volwaardige arbeidskraoht ook een maatstaf is voor het arbeidsinkomen. Het is nu gebleken, dat er tussen het zandgebied en het veen­ gebied en tussen de kleine en grote bedrijven, wat betreft de arbeidsprestatie, grote verschillen bestaan, In het zandgebied stijgt de arbeidsprestatie van 1740 standaarduren per volwaardige arbeidskracht op de bedrijven van 1-5 ha tot 3990 °P de bedrijven >30 haj in het veengebied zijn deze cijfers resp. 1920 en 4510. De gemiddelde arbeidsprestatie in het veengebied en het zandgebied is resp» 3470 en 278O uren* Het blijkt evenwel, dat de gemiddelde prestatie in het zandgebied II belangrijk lager ligt dan in het zandgebied ten Noorden van de Linde.» Dit wordt veroorzaakt door het grotere aantal kleine bedrijven en door het feit, dat de bedrijfsvoering hier minder intensief is, waardoor de arbeidspres­ tatie ook op de bedrijven in de overeenkomstige grootteklassen lager is. Na hetgeen hiervoor over het grote verschil in het arbeids­ aanbod tussen kleine en grote bedrijven is gezegd, ligt het voor de hand, dat dit in de eerste plaats oorzaak is van de veel te geringe arbeidsprestatie op de kleine bedrijven. Hoewel de kleine bedrijven intensiever zijn dan de grote - d„w.z. een groter aantal standaarduren per ha hebben - is het arbeidsaanbod op deze bedrijven zo veel groter, dat de gemiddelde arbeidsprestatie op een belangrijk lager niveau ligt* In beginsel is de verhoging van de arbeidsprestatie op de kleine bedrijven op twee manieren mogelijk, ril» door een verminde­ ring van het arbeidsaanbod of door een verhoging van de arbeids- behoefte. De eerste mogelijkheid biedt weinig kans tot slagen, omdat op de kleinste bedrijven het sooiale minimum van het aanbod reeds is bereikt en een verdere verlaging niet mogelijk is» Wat de tweede mogelijkheid betreft, zijn er gunstiger perspectieven. Zoals hiervoor is gezegd, kunnen de kleine bedrijven technisch nog belang­ rijk worden geïntensiveerd.. Bij de realisering van de intensivering kan evenwel worden verwacht, dat zich verschillende moeilijkheden zullen voordoen, Er ka.n op worden gewezen, dat de kleine bedrijven - in het bijzonder in het zandgebied - reeds intensiever zijn dan - 61 -

de grote« Verder zal deze intensivering, welke zonder een-verhoogd gebruik van krachtvoer zal moeten plaats vinden, zware eisen stel­ len aan de vakkennis van de kleine hoer, die in dit opzicht niet vooraan staat, Tenslotte vormt de heersende "bedrijfastijl (van de grote bedrijven) een belangrijke weerstand, welke zal moeten worden doorbroken» Op grond hiervan moet worden geoonoludéerd, dat een behoorlijke arbeidsprestatie alleen bereikbaar is op de bedrijven groter dan ongeveer 6 ha0 Voor de bedrijven beneden deze grens moet het onder de huidige omstandigheden - uitzonderingen buiten beschouwing gelaten - uitgesloten worden geaoht, dat zij door intensivering een behoorlijke arbeidsprestatie kunnen bereiken« Als enige mogelijkheid voor deze bedrijven blijft nog over» vergroting boven degrens van onge­ veer 6 h a. Op dit punt kunnen wij aansluiten Mj hetgeen hiervoor over de mogelijkheden op het gebied van de ontginning is. gezegd. In Weststellingwerf is nog een belangrijke oppervlakte grond voor ontginning geschikt. Het zal voor de kleine bedrijven van het grootste belang zijn - en het is ook de enige mogelijkheid om de verschillen in arbeidsprestatie tussen kleine en grote bedrijven te doen verminderen - indien deze grond of een gedeelte hiervan wordt bestemd voor de sanering van de kleine—boerenbedrijven. Een gelukkige omstandigheid hierbij is, dat deze gronden ook in het zandgebied voorkomen, omdat in dit gebied - vooral in het gebied ten Zuiden van de Linde - het probleem der kleine bedrijven het nijpendst is0 Om deze reden moet er dan ook op worden aangedrongen, dat de ontginning van woeste grond in de eerste plaats wordt aange­ pakt in het zandgebied* Op deze wijze zal het tevens mogelijk zijn om rekening te houden met de belangen van de riettelers in de Sche«nekavel, omdat een groot gedeelte van de rietlanden in dit; , gebied zioh thans nog in een productief stadium bevindt en het rietland ook financieel goede resultaten oplevert. Het zal de taak zijn van andere instanties om uit te maken op welke wijze de ont­ ginning op grote schaal het best kan worden uitgevoerd en op welke wijze de kleine bedrijven hierbij kunnen worden betrokken. Hier zij geconstateerd, dat de ontginning vandenog aanwezige woeste grond voor de kleine bedrijven van uitermate groot belang i s en dat alleen op deze wijze een oplossing van het probleem der kleine boeren is te bereiken. De gemeente Weststellingwerf bezit in dit' opzicht unieke mogelijkheden. Ten aanzien van de mogelijkheid om het kleine—boerenvraagstuk op deze wijze op te lossen, doet zich evenwel het bezwaar voor, dat de uitvoering van ontginningswerkzaamheden momenteel geheel is afgestemd op de mate van werkloosheid en niet op de noodzakelijk­ heid voor het betreffende gebied. Voor de oplossing van het kleine- boerënproblee m is het een dringende eis, dat de ontginningen in ©en . zo vlug mogelijk tempo ter hand worden genomen. Dit zal alleen mogelijk kunnen worden gemaakt door een verandering in de gevolgde ontginningspolitiek» In dit verband kan t.a.v, de bestaande plannen voor ruilverkaveling worden opgemerkt, dat deze plannen het meeste effect zullen sorteren, indien aan de ruilverkaveling gelijktijdig een sanering van de bedrijfsgrootte wordt gekoppeld. Wij denken hierbij in het bijzonder aan het complex ten Zuiden van de Linde, waarvoor een ruilverkaveling zal worden aangevraagd. In verband met de zeer lage arbeidsprestatie op de kleine bedrijven, waarvan de oorzaak in feite is gelegen in de wanverhouding tussen het aantal mensen en de oppervlakte cultuurgrond, wordt als mogelijkheid ter verbetering van de arbeidsprestatie vaak het invoeren van tuinbouwteelten op de kleine bedrijven bepleit. Uit een onder- - 62- .

1) zoekin.dez erichtin g isgebleke n ,dat .d earbeidsprestati e opd e landbouwbedrijvenme ttuinbouwteelte n slechtsweini ghoge ri sda n vand ebedrijven ,waari n zijnie tvoorkome n enda the tgevaa r bestaat,da td eafvloeiin g door de.hogeretopbehoeft ei nd ezome r wordtgeremd .Daarnaas tmoe tworde ngeweze no pd emoeilijkheden , welkebij.d einvoerin gva ndez eteelte n (grondsoort,vakbekwaamheid ) enbi jd eafze tva nd etuinbouwproducte nkunne nrijzen .O mdez e redeneni she to,i .i nee ngemeente ,waa rd emogelijkhede n tot ontginningno gi nz oruim emat eaanwezi g zijnbuite nall etwijfe l verheven,da td eoplossin g vanhe tkleine-boerenvraagstu kmoe t wordenbereik tdoo r eenvergrotin g vand ebedrijven ,T.a.v .d d kruidenteelto pd aklein ebedrijve nneme nwi jhetzelfd e standpunt in,afgezie nno gva nhe tfeit ,da tdoo rkruidenteel t slechtsee n gedeeltelijke oplossingva nhe tkleine-boerenvraagatu kka nworde n bereikt enda tinvoerin g enafzo tva ndez egewasse nongetwijfel d moeilijkhedene nrisico' sme tzic hza lmeebrengen . Watd emogelijkhei dbetref to mi nverban dme td erietvlecht - nijverheid inNoordwold egriendoultura ai nd egemeent ei nt evoeren , willenwi je ro pwijzen ,da tdez ecultuu rminde r arbeidsintensief isda nd ebestaand eveehouderij .Onde r dehuidig everhoudinge ni n onslan di she t zekernie tverantwoor d omove rt egaa nva nee n intensieve naar eenextensiev e cultuur» Daarnaasti snaa r demenin g vand eRijkslandbouwoonsulen tvoo rgriend -e nrietoultuu rd egron d inWeststellingwer fwa t telich to mui tee n twijgwaard gedurende langetij dbehoorlijk eopbrengste nt ekrijgen .Al sfacto rva n belang bijd einvoerin gva nd egriendculture sdien tvoort sd e wisselvalligepositi eva nhe tgriendbedrij f inogenschou w teworde n genomen.O pgron dva nbovengenoemd eoverweginge n zijne ro»i » weinigperspectieve nvoo r degriendcultuu ri nWeststellingwerf , Voord ebedrijve nva n6-1 0h ai she twe lmogelij ko mdoo r intensivering en.ee ngedeeltelijk emechaniserin g totee nbehoorlijk e arbeidsprestatie tekomen ,He tza levenwel ,voora lvoo r dekleinst e bedrijvenui tdez egroep ,va nbelan g zijn,da td eopvolger so p dezebedrijve n tijdelijk eldersemploo ivinde n omhe tarbeidsaanbo d niet tegroo t tedoe nworden .D ebedrijve nva n 10-20h abiede ni n geenenke l opzichtmoeilijkheden ,hoewe lwa td ebedrijfsvoerin g betreftno gverbeteringe nmogelij k zijno phe tgebie dva nrationali ­ sering enmechanisering » Opd ebedrijve ngrote rda n2 0h aword tee nzee rhog earbeids ­ prestatiebereikt « Dezehog eprestati e opd egrot ebedrijve nka n wordenverklaar ddoo rd egroter emogelijkhede nwa tbetref td e arbeidsverdeling enhe t toepassenva nmee rrationel ewerkmethoden, . Degroter emechanisatiegraa dwerk too ki ngunstig e zin,evenal s hetinzette nva n seizoenarbeidersi nd eperiod eva nd ©topdrukte . Opd egroter ebedrijve nword tverde ri nhe talgemee noo ki nee n vlugger tempogewerk t dano pd eklein ebedrijven f opdez elaatst e bedrijvenword the t tempodoo rhet .aanwezig earbeidsoverscfro t belangrjjkgedrukt ,Tenslott eka nal sfacto r terverklarin gva nd e hogearbeidsprestatie ,worde n gewezeno pd ezee rextensiev ebedrijfs ­ voering,walk e inettelijk egevalle ngrens taa nverwaarlozing .Ui t bedrijfseconomischoogpun t zouhe to pta lva ngrot ebedrijve n aanbevelingverdiene no md ebedrijfsvoerin g teintensiveren .Hier ­ voor zijni nbeginse l driemogelijkhede naanwezig ,nl ,he taantrekke n vanmoe ra rbe idslr rachte n -eef nverder emechaniserin g ofverkleinin g vand ebedrijve n totd eomvan gva nsuivex' ögezinsbedrijven . Demechaniserin gva nd egrot ebedrijve ngrijp t steedsverde r omzic hheen ;v/i jbobbe nde.-indruk ,da the taanta lmelkmaohine 3i n •Weststellingv.erfmomenteel'reed svee l groteri sda ntijdón sd e

IJ "Hetkleiiie-bcerenvruägstu ko pd ozandgronden" ,zi ehoofdstu k XEV:,; Detuinbou w enhe ikleine-boerenvraagstuk" . - 63

enquêtei n1950 »Wa tbetref the taantrekke nva nmee rarbeidskrachte n stuitme no pd emoeilijkheden ,da the ttekort.aa narbeidskrachte n - metnam eaa nmelker s- eenalgemee nvoorkomen dverschijnse l is,in deweidestreken .Te rillustrati e diene,da the ttekor taa nland ­ arbeidersi nhe tveengebie dbi jee nintensiverin gva nd ebedrijfs ­ voering opd egrot ebedrijve nword tgescha to pongevee r 100.He t tekorthoud tonde rmee rverban dme td egering e aantrekkelijkheid vanhe tberoe p (o.a.doo rhe twerke no pZaterdagmidda g enZondag ) eno.i .oo kme the t tekortaa nbehoorlijk elandarbeiderswoninge ni n dekleiner ewoonkernen ,welk eo pnie tt egrot eafstan dva nd e boerderijengij ngelegen .Me tbetrekkin g totdi tlaatst epun tzo u menkunne n trachtenhe t tekortaa nlandarbeider s tevermindere n doorvoorzieninge n ophe tgebie dva nd ehierbove ngenoemd ewoning ­ behoefte.Afgezie nno gva n demoeilijkheden ,welke 'zio hhierbi j voordoen- me ndenk eaa nd ehuidig e schaarsteaa nbouwvolum ee n aanhe tfeit ,da tvoo rd ebou wva nenkel ewoningen ,i nd edorpe no f buurtschappen doord ebetreffend eSijksinstanti eui thoofd eva n dehoger ebouwkoste npe rwonin g invergelijkin gme t dieva ngrot e complexenwoninge nmeesta lgee n toestemmingword tverleen d- doe t zichhie r devraa gvoo r ofhe ttekor taa nmelker sgee n struotureel verschijnsel zal zijni nonz elandbouw .He ti snie tmogelij ko m opdez evraa gee ndefinitie fuitsluitse l tegeven ,gezie nd evel e meningen,welk e ert.a»v .di tpun tbestaan .Zo uhe ttekor taa n arbeidskrachten eenblijven dverschijnse l zijni nd eweidestreken , danheef the tbouwe nva nee nvoldoen daanta llandarbeiderswoninge n alleen totgevolg ,da the ttekor taa nmelker smisschie ntijdelijk , d.w.Zo ind eperiod eva nd ewoningschaarste ,word topgevangen * Geziend eonzekerheid ,welk e erte nopzicht eva nd earbeidsvoor ­ zieningi nd eweidestreke n ind etoekoms tbestaat ,i she to.i . gewensto mhiermed ebi jd etoekomstig ewoningbouwpolitie k rekening tehoude n eno mi neerst einstanti e alleeni nd edringendst e behoefteaa nlandarbeiderswoninge n tevoorzien ,zove rdi tuiteraar d mogelijk isi nverban dme td emoeilijkheden ,welk ee rspeciaa l doorhe tnie tverlene nva n devereist eRijksgoedkeurin gbestaan. ' Dederd emogelijkhei d omt ekome n totee nbedrijfseconomisc h verantwoorde intensiveringva nd ebedrijven ,i sd everkleinin gva n debedrijve n totd eomvan gva ngezinsbedrijven ,waardoo r dusde - vreemde arbeidskrachten overbodigworden .Uiteraar dheef tdi t alleend ebelangstellin g vand eboeren ,indie ne rmee rda néé n opvolgeraanwezi gis .Verde rdien te ro pt eworde ngewezen ,da t ditallee nda nverantwoor d is,indie nhe ttekor taa narbeidskrachte n ind eweidestreke nee nstruoturee l verschijnsel blijktt ezijn .

Tenslotte dionte rno gaandach t teworde ngesohonke naa nhe t vraagstukva n deagrarisch e jongeren.Ka nme ni nWeststellingwer f sprekenva nee n jonge-b c erenprobl ee m ? I nd e eersteplaat ska nworde ngesteld ,da the tgemiddel dkinderta li n Weststellingwerfi nvergelijkin gme tvel eander egebiede nbetrekke ­ lijklaa g is*He tgemiddel d aantalkindere npe rgezi nbedraag ti n het z

Stelt men zich op het standpunt, dat per "bedrijf niet meer dan êên opvolger aanwezig mag zijn, dan kan men op basis van het gemid­ deld aantal zoons per bedrijf de noodzakelijke afvloei­ ing berekenen. Hiernaast dient het cijfer van de feitelijke afvloeiing tè worden gesteld, d.i. het percentage van het totaal aantal zoons, dat de landbouw reeds heeft verlaten. Uit het onderzoek is nu gebleken, dat op de bedrijven beneden 10 ha de feitelijke af­ vloeiing groter is dan de noodzakelijke afvloeiing. Dit betekent, dat indien alle uit de landbouw afgevloeide zoons niet meer in deze bedrijfstak terugkeren en indien alle thans nog opgroeiende zoons boer. worden, er op deze bedrijven niet genoeg opvolgers aanwezig zullen zijn. Op de bedrijven groter dan 10 ha is het tegenovergestelde het geval; hier is de feitelijke afvloeiing geringer dan de noodzake­ lijke afvloeiing. Vooral op de grote bedrijven in het zandgebied bestaat er i.v.m, het betrekkelijk hoge kindertal een vrij belang­ rijke marge tusson de twee afvloeiingspercentages. Dit is ook in overeenstemming met het feit, dat op de grote bedrijven, in verband met het tekort aan arbeidskrachten dikwijls meer dan 1 zoon wordt vastgehouden. Hierbij kan nog worden opgemerkt, dat dit alleen is verantwoord, indien de bedoeling voorzit om de bedrijven in verband met het gebrek aan arbeidskrachten te verkleinen. Is dit niet het geval, dan is er van een oplossing geen sprake; men verschuift dan de moeilijkheid naar het tijdstip waarop de opvolging moet worden geregeld. Beziet men het vraagstuk van de noodzakelijke en de feitelijke afvloeiing voor de bedrijven in de gemeente Weststelling- wërf in zijn geheel, dan kan worden geconstateerd, dat het jonge- boerenprobleem van weinig betekenis is* Let men evenwel op de bedrijven in de verschillende grootteklaasen, dan blijkt op de kleine bedrijven de feitelijke afvloeiing groter te zijn dan de noodzakelijke, terwijl het op de grote bedrijven juist omgekeerd ia. , Welke conclusie kan uit de cijfers van de feitelijke en nood­ zakelijke afvloeiing ten aanzien van het in de toekomst te verwachten aanbod van arbeidskrachten uit de agrarische sector worden getrokkenT B'ij de beantwoording van deze vraag speelt het potentiële arbeids- overschot, dat op de kleine bedrijven aanwezig is, geen rol. Dit arbeidsoverschot bestaat op slechts enkele bedrijven uit arbeids­ krachten, welke in hun geheel overbodig zijn, terwijl op veruit de meeste bedrijven de arbeidskrachten slechts voor een gedeelte onder­ bezet zijn. Uitgaande van de veronderstelling, dat de agrarische beroepsbevolking in de toekomst niet mag toenemen, kan op grond van de overlevingskansen van de mannelijke agrarische beroepsbevolking worden berekend, welk aantal agrarische jongeren, geboren in de periode 1932-1947* ^° openvallende plaatsen kan innemen in de periode 1947-1962. De overige zoons uit deze leeftijdsgroep dienen dus'af te vloeien. Wij hebben de indruk; dat guzien de cijfers over de noodzakelijke en feitelijke afvloeiing, dit aantal ook inderdaad de agrarische sector verlaat s Tot slot nog enkele opmerkingen over de wijze van af­ vloeiing van de agrarische jongeren* Van de 243 buiten de landbouw werkzame zoons van de bedrijven uit het zandgebied is ruim 70$ direct na het verlaten van de lagere school met het riiet-agrarisch beroep begonnen; van de overigen was 2/3 deel eerst thuis werkzaam en veranderde op gemiddeld 24-jarige leeftijd van beroep en l/3 deel was eerst boerenknecht of landarbeider (leeftijd bij beroepsverande­ ring gemiddeld 26 jaar). In vergelijking met vele andere gebieden is het percentage Van de buiten de landbouw werkzame zoons» dat in Weststellingwerf direct na de lagere school afvloeit betrekkelijk - 65-

gunstig tenoemen .Daarnaas tblijk tevenwe l;da tva nd ezoon sme t eenniet-agrarisc h"beroe p $6%voo rhu nhuidi gberoe pnie ti sgeschoold . Ditzij nuiteraar dmeesta l dezoons ,di eo plater eleeftij dd eland ­ bouwhebbe nverlaten .E r zaldaaro mi nd etoekoms tno gmee raandach t moetenworde ngeschonke n aan detijdig eafvloeiin gvi aee nvakopleiding . Watd evakopleidin gva nd ezoons ,di ei nd elandbou wwerkzaa m zijnbetreft ,ka nworde nopgemerkt ,da thoewe l eenduidelijk everbete ­ ringwaarneembaa ris ,toc hno gongevee r30 $va ndez ejongere ngee n landbouwonderwijsheef tgevolgd .He tzij nvoora ld ezoon sva nd e kleinebedrijven ,di eto td ecategori eva nohgesohoolde nbehoren .O m denoodzakelijk eintensiverin g vanhe tklein ebedrij ft edoe nslagen , ishe tgewens tda ti nhe tbijzonde r deklein eboe ri nd etoekoms t meerbelangstellin g zal tonenvoo rhe tlandbouwonderwijs «Voo rdez e bedrijvenza lhe t tevensgewens t zijno mee nz onau wmogelij k contact metd evoorlichtingsdiens t teonderhouden .I ndi tverban dmoe tworde n gewezeno pd ewenselijkhei do m eenlandbouwwintersohoo l inWolveg a tevestigen .Dez e school zoukunne nvoorzie ni nd ebehoefte ,welk e eri nZuid-Oos tFrieslan daa nlandbouwwinteronderwij sbestaat .I n eenrappor tva nhe tE.T.I.F.1 )word the taanta lleerlinge nvoo rdez e schoolgescha to pongevee r 60.Gezie nd eontwikkelin gva nd eland ­ bouwtechniek,de;steed sgrote rwordend ebelangstellin gva nd ezijd e derboere nvoo rlandbouwonderwij s end enoodzakelijkhei d om tekome n totee nverdiepin gva n ditonderwijs ,moe tdi tcijfe rvoo r detoe ­ komstal see nminimu mworde nbeschouwd .Teven smoe thie rworde n g«wezeno pd ewenselijkheid ,da bd elandarbeider si nverban dme td e steedstoenemend emechanisatie ,mee rda n tothede nhe tgeva li s gaandeelneme naa nhe tlandbouwonderwijs .I nd ekringe nva nd e landarbeiders-vakverenigingenword to pdez escholin gva nd eland ­ arbeidersreed sgeruim e tijde ppropagand aaangedrongen .

—o—o—o—o—o—o—o—o—o—o—

1)E.T.I.F .rappor tn o 2361 "Eenonderzoe knaa rd emogelijkhede n om eenlandbouwwintersohoo lt eWolveg at evestigen" » 66-

HOOFDSTUKI V

DEINDUSTRI E

1.D ebestaand eindustri e i) In I93Oomvatt ed eindustrie.'i nWeststellingwer f 288personen , in I95Obedroe ghe taanta larbeidskrachte n ind e.industri e9Ö3 *D e groeiva nd eWeststellingwerve r industriei srelatie fgezie ndu s vrijgroo tgeweest . In I93Oteld eNoordwold e3 rietvlechtbedrijve nme t 10o fmee r personeni ndienst f in 1950bedroe g ditaanta l 11.Ogenschijnlij k lijkthe tdus ,da td erietvlechtindustri e eenbelangrijk eexpansi e beleefde.I nfeit ei snie tzozee rhe taanta lrietbewerker stoegenomen , maari sd egemiddeld ebedrijfsgroott esterk"gestege ne ni sd egroe i dus eengevol gva nhet "feit, ,da twi jui tutiliteitsoverwaginge n alleenbedrijve nme tminsten s 10ma npersonee l totd eindustri ei n engerezi nrekenen , .'Late nwi jd erietvleohtnijverhei d evenwelbuite nbeschouwing , dangeve nd ecijfer sno g eenvri jgunstig eontwikkelin gva nd e industrie tezien .Dez egroe i isvoora l eén*gevolgva nd eactivitei t vanplaatselijk e ondernemers,di eo fin 'dez eperiod e eennieu w bedrijfstichtte no fee nreed sbestaan d ambachtsbedrijfto tee n bedrijfme tee nmee rindustriee lkarakte rwiste nui t tebouwen .Wi j noemeni ndi tverban dbijv .d eopkoms tva nee ncarrosseriebedrijf , eenmachinefabriek ,ee nbetonindustri e enee nhoutskoolindustrie . Dezeactivitei tka nvoora l inWolveg aworde nwaargenomen . Ookd egroe iva n dezuivelindustri e isechte rzee rbelangrij k geweest.I nJ93 0ware n 130persone nbi jdez eta kva nindustri e werkzaam,in '195 0228 1 Tenslottevestigde nzic hn a 1945n °g enkelenieuw ebedrijve n inWeststellingwerf ,al see ntextielindustri e enee nvleeswaren - fabriekt eWolveg a enee nconfectiefabrie kt eNoordwolde .No gniet ' ind e tabel opgenomen zijnd evestigin gva nee nhoutwarenfabrie k en eenopslagbedrij fvoo rzuivelproducte nva nd ePric o (afzetcoopera­ tieva nd ePries ecoöperatiev e zuivelfabrieken)t eWolvega .Hoewe l ditopslagbedrij feigenlij k totd ehande lmoe tworde ngerekend ,i s devestigin gva ndi tbedrij fvoo rWolveg ava nzee rgrot ebetekenis , daarbi jdi tbedrij fbegi n 1951a l bijna10 0persone nware n tewerk­ gesteld. Uitdez egegeven ska nworde n afgeleid,da tvoora l delaatst e jaren deindustri e zichhie rvri jgunsti gheef tontwikkeld .Dez e industrialisatie beperkte zichvoornamelij k totWolveg ae nNoordwold e met in 1950resp .44 5e n41 7industrie-arbeiders . Hetaanta lvrouwe ni nd eindustri e isi nverhoudin gnoga lgroot . In.195 0wa sde .verhoudin g namelijk76 8manne ne n21 5vrouwen .Va n dezevrouwelijk earbeidskrachte nware n errui m 150werkzaa mi nd e textiel-e nconfectie-industrie .I nd erietvlechtindustri ewerkte n plm.2 5meisjes .D eoverig evrouwe nverrichtte nhoofdzakelij k administratievewerkzaamheden .

1)I nenger ezin ,du sallee nbedrijve nme tmee rda n9 arbeids ­ krachten. 61-

Tabel1 DEINDUSTRI EI NWESTSTELLINGWBR FI N193 0B N195 0 Bedrijfskiasse Aantal bedrtfven Aantal werknemers 1930 I95O 1930 I95O I Betonindustxde 2 49 III Grafische industrie 1 1 20 16 V Chemische industrie 1 17 VI' Rietvlecht- en houtindustrie 3 11 42 290 VII Matrassen- en confectie- industrie 1 2 11 156 XI Metaalindustrie 3 39 XV Textielindustrie 1 48 XVI Nutsbedrijven 1 1 12 17 XVII Zuivelindustrie, veevoeder­ fabrieken, slachterijen, e.d. 8 10 203 351 Totaal 14 32 288 983 Derietvlechtindustri e Derietvlechtnijverhei di sd eoudst eta kva nindustri ei n Weststellingwerf.Dez edateer tnamelij ka lva n 1873e nuiteraar d heeftme ni nNoordwold eme tdez enijverhei da lhee lwa tup se n downameegemaakt* .Opvallen di sechter ,da td eNoordwolde rriet ­ vlechtnijverhei d delaatst e5 °Jaa rweini g expansieheef tvertoond . Zoomratt edez ebedrijfsta khie romstreek s 1910ee n350-ta larbeids ­ krachten,terwij l ditaanta li n 1947pln w 380bedroeg ,Terwij lhe t aantalrietbewerker s teNoordwold edu snagenoe g constantbleef , nam eldershe taanta lrietbewerker sbelangrij ktoe .Z o teldeme n in 1909elder si nhe tlan dno ggee n 150rietbewerker s eni sdi t aantal thansa lgestege n totongevee r 700.Uiteraar di sdez eont ­ wikkelingnie taa néé nbepaald eoorzaak ,maa raa nee ngehee lcomple x vanfactore nto et eschrijven « Indi tverban dmene nwi jo.a .o p hetvolgend e temoete nwijzen i a»Voora l ind ejare nn a 1930i sd eonderling econcurrenti egroo t geweest.Doo rd eprijze nsteed smee r teverlagen ,d estuklone nsteed s scherper tecalculere n endoo rhe tgebrui kva ninferieur egrondstof ­ fentrachtte nd eNoordwolde rondernemer szic hindividuee l tehand ­ haven,Bovendie nginge nwerkloz erietvlechter s thuisproducte n vervaardigen,welk e zeoo kzel flang sd ehuize nuitventte n tegenz o laagmogelijk eprijzen .Di talle sleidd e totd eproducti eVa n goederenva nbedenkelijk ekwaliteit ,hetgee nte nkost egin gva nd e "Goodwill"de rNoordwolde rrietmeubele n enhe tgebrui kva nhe t rietenmeube li nhet algemeen , b£ Voor eendee li sd ebove ngeconstateerd e decentralisatieee n gevolgva nhe tfeit ,da tjong eNoordwolde rrietbewerker szic hi n andereplaatse nvestigde ne ndaa ree nrietvlechtbedrij fbegonnen . Dezevestiginge nvonde nhoofdzakelij ki nd egrot e stedenplaats , dusi nd ebelangrijkst eafzetcentra ,I nvee lgevalle n combineert menda nee nwinke l enee nwerkplaats « Vooral t.a.v,d eafze t(smaa k vanhe tpubliek )hebbe ndez ebedrijve nee nvoorsprong .Oo kkunne n zec pd etransportkoste nbesparen ,waartegenove r dearbeidslone n ind estede nhoge rzijn 0 c«.He t'beroe pva nrietbewerke ri 3i nd ejare nvoo r 1940eveneen s indiscredie tbi jd ewerknemer sgeraakt ,o.a .al sgevol gva nd elag e lonen,d egrot eperiode nva nwerklooshei d end eminde raantrekkelijk e werkplaatsen» Nietteminbeteken t ditalle sno gniet ,da te rgee nmogelijkhede n voor eengunstige rontwikkelin g zoudenzijn .Voorwaarde nhiervoo r zijns deproducti eva. nee nkwaliteitsartike l enee nactiev eafzet - politiek,waarbi jme n deproducte naanpas taa nd esmaa kva nhe t 68 -

publiek. Ben uitstekend kwaliteitsproduct kan de îïoordwolder riet- vlechtindustrie ongetwijfeld nog steeds maken. Wij kunnen hier bijv. op liet slagen van de wiegenproduotie wijzen. Omstreeks 1930 begon een énkele fabrikant hiermee en dit rietvlechtproduct bleek weldra bij het publiek in de smaak te vallen. Sindsdien is de afzet van rieten wiegen dan ook enorm toegenomen, mede door de toeneming van het aantal geboorten. Ongetwijfeld is het van betekenis geweest, dat men de wiegenfabricage steeds in uurloon heeft uitgevoerd, wat immers een rustige afwerking en een goede kwaliteit bevorderde. Evenzo belooft de fabricage van binnenhuismeubelen de laatste tijd goede perspectieven op te leveren. Wil men deze mogelijkheden zoveel mogelijk uitbuiten, dan is ook hierbij allereerste vereistet productie van kwaliteitsartikelen en een actieve afzetpolitiek, afgestemd op de smaak van hét publiek. Ongetwijfeld zou een goede samenwerking der Noordwolder fabrikanten hierbij een groot effect kunnen sorteren. Deze samenwerking zou uiteraard op verschillende wijzen kunnen worden georganiseerd, maar steeds zal deze gericht moeten zijn opi handhaving van de fabricage van kwaliteitsartikelen en actieve afzetbevordering (bijv0 collectieve reolame voor het rieten binnenhuismeubel, gemeenschappelijke exportbevordering, enz.). Tenslotte kan deze samenwerking ook op sociaal terrein de rietvleoht- nijverheid op hoger niveau brengen» wij denken bijv. aan het tegen­ gaan van de huisarbeid} de verbetering van de werkplaatsen, het onderzoek naar betere arbeidsmethoden (tijd- en bewegingsstudies), het verbeteren van de vakopleiding, enz.

2, Enkele aspecten van industrievestiging Het is van groot belang, dat de in Weststellingwerf reeds ingezette industrialisatie verdere voortgang vindt. In dit verband willen wij op twee factoren wijzen, welke deze industrialisatie dringend noodzakelijk maken» a. Het v/erkloosheidsprobleem (zie hoofdstuk VI) kan hier alleen worden.opgelost, als in de directe omgeving voldoende industriële- werkgelegenheid geschapen wordt, b. De natuurlijke bevolkingsaanwas van Weststellingwerf zal voor .Jae t grootste deel naar andere streken moeten emigreren, indien nier geen regelmatig groeiende industrie wordt gevestigd. Er kunnen echt

d.Voo r deOverhei tarengtd de concentrati eva nbedrijve ni nee n "beperktaanta loentr azee rbelangrijk ebesparinge nme e t.a .v« . investeringeni nindustrieterreinen ,nutsleidingen ,wegen ,e.d . e.D eagrarisch ebedrijfsta k ise rte nzeerst ebi jgebaa tal sd e invloedenva nhe tindustriël ebedrijfsleve no phe tplattelan d zogerin gmogelij k zijn,ca . t.a,v.d earbeidsverhoudingen , deontspanningsmogelijkheden ,e.d . Opg^ond -va nbovenstaand eargumente nzo uee ncentralisati evan . deindustri ebinne nd egemeent ei nel kgeva l tôtd eplaatse n Wolvegae nNoordwold ebeperk tmoete nblijven ,welk eplaatse nreed s thansi nmeerder eo fminder emat eal sindustrie-kerne nkunne n wordenbeschouwd .D evraag ,welk eva ndez etwe ekerne nd emeest e aantrekkingskracht opd eindustri e zullenuitoefenen ,ka npa s wordenbeantwoor do pbasi sva nee nonderling evergelijkin gva nd e industriëleveetigingsfactore ni ndez etwe ekernen *I nd esamenvat ­ ting (hoofdstukVTl )word thiero pnade r teruggekomen« Deindustri e teNoordwold ebestaa t thansvoornamelij kui t rietvleohtbedrijven,waarva n dewerkgelegenhei d sterkafhankelij k isva nfluctuatie si nd eafzetmogelijkheden » Deeenzijdig e structuur vandez eindustri ebeteken t danoo kee ngrot ekwetsbaarhei dva n heteconomisch e leveni ndez eplaats « Hetheef tnie tvee l zinuitvoerig ebespiegelinge nt ewijde n aand evraag ,welk ebedrijve nzic hhie rbi jvoorkeu r zullenvestigen . Welheef td eervarin gaangetoond ,da td eafgelope njare nzic h hoofdzakelijklicht emetaal -e nhoutverwerkend ebedrijve ni nOoste - lijk-Frieslahdhebbe ngevestigd .Juis tdez ebedrijfstakke nzulle n eenzee rbelangrijk ebijdrag eaa nd eindustrialisati eva non slan d moetenleveren .Z oword too ki nee nrappor tva nhe tRijksarbeids - bureauaangenomen ,da td emetaal -e nhoutverwerkend e industrie ongeveer dehelf tva nd etotal egroe iva nhe tindustriël e apparaat voorhu nrekenin gneme n1) , Indi tverban d zoudenwi je rd eaandach to pwille nvestigen , dathe tva nbelan g is» datzic hhie rgee nnieuw e oonfectie-o f textielbedrijvenvestigen ,welk evrijwe lhoofdzakelij kme tvrouwelijk e arbeidskrachtenwerken ^ Hetaanta longehuwd evrouwe nva n l6tot2 5 jaarbedraag tnl ,plm » 1100» Gemiddeldka nnie tmee rda n20 $va n ditaanta li ntextiel -e nconfectiebedrijve nworde ntewerkgesteld2) . Hetgrootst e deelva ndi taanta lva n22 0meisje si seohte ra li n deindustri ewerkzaam .He tkom ton sda noo kjuis tvoo rallee nd e vestigingva ndi ebedrijve nt estimuleren ,welk eeventuee lnaas t enkelevrouwe nee ngroo taanta lmanne nkunne ntewerkstellen ,Uiter ­ aarddien td emogelijkhei d vanelk eeventuel evestigin gnauwkeuri g teworde nonderzocht .

3.Industriël e vestigingsfactoren Eenallereerst evoorwaard evoo rindustrialisati eis ,da td e omstandighedenvoo rd eoprichtin g engroe iva nindustriël ebedrijve n gunstigzijn « DeOverhei dka ndoo rhe ttreffe nva nmaatregele nva n localeaar dd eaantrekkelijkhei d vanee nplaat svoo rindustrievesti ­ gingbelangrij kvergroten ,terwij l ookd ebestaand ebedrijve n ten zeersteme tdez emaatregele ngebaa tkunne nzijn .Hieronde rzulle n wijee nresum eva nd estan dva nd evestigingsfactore n inWolveg ae n Noordwoldegeven ,terwij leveneen s zalworde nnagegaan ,welk emaat ­ regelen totbevorderin gva nhe tindustriël eklimaa teventuee lno g kunnenworde ngenomen .

1)Arbeidsmarktbeschrijvin g 1950» blz,17 . 2)Di tpercentag ei see n ervaringscijfer enmoeilij k exactt e beredeneren.Me n zieook jI rA.ïï.F .Benni k "Industriespreiding"i n hetTijdschrif tvoo rOverheidsadministratie ,195° »blz .559 » 70

Landwegen Voor deaan -e nafvoe rva ngrondstoffen ,producten ,e.d .zij n voor deWeststellingwerve r industriecentragoed ewegverbindinge n nodigmet t a.Meppe l envi adez eplaat sme tWest-Nederland ,Twenthe ,enz . bïïeerenveen. en vi adez eplaat sme tLeeuwarden ,Snee ke nd eAfsluit ­ dijk, c.D esta dGroningen , Dezeverbindingswege n zullenaa nvri jhog e eisenmoete nvoldoen . Zozulle ndez ewege nweini gbochte nmoge nhebhe nen.geschik tmoete n zijnvoo rall ewegverkee r (zgn.A-wegen) , Wolvegalig taa nd erijkswe gHeerenveen-Meppe l enlig tal s zodanig zeergunstig s Dewegverbindin gme tGroninge n isto tOoster - woldegoed t hetgedeelt eva nOosterwolde-Groninge nlaa techte rt e wensenover .Oo kd everbindin gme tGroninge nvi aHeerenvee ne n Gorredijk voldoetnie taa nd et estelle n eisen.Hie ri she twachte n opd eaanle gva nrijkswe g 43(Heerenveen-Groningen) . Vanbelan gi soo kno gd everbindin g Wolvega-Noordoostpolder (Emmeloord).Enkel edele nva ndez ewe gvoldoe naa nredelijk eeisen ; deverbindingswege n door deGrot eVeenpolde rnaa rSlijkenburg-Kuinr e belemmeren evenwel eenvlo te nfrequen tverkeer .Me ni sreed sbezi g eendee lhierva nt everbetere n door deaanle gva nee nwegstu k Scherpenzeel-Slijkenburg. VoorNoordwold e isee ngoed everbindin gme t Steenwijkva n belang.Dez ewe gverkeer t thansi nvri jgoed e toestand;he twegstu k Noordwolde-Frederiksoord iszojuis tverbeterd .Verde rmoe tworde n gewezeno pd everbindin gme tOldeberkoo p (welkeaanslui to pd ewe g Wolvega-Oosterwolde)e nme tPeperg a (welkeaanslui t opd erijkswe g Heerenveen-Meppel).D elaatst ewegverbindin g isnie tgeschik tvoo r alleverkee r enverbeterin g isda noo kva ngroo tbelang« .

Spoorwegen Wolvegalig taa n despoorlij nLeeuwarden-Zwoll e enlig tal s zodanigbijzonde rgunstig .Noordwold elig taa nd etramlij nme t Steenwijk,welk elij nuitsluiten dno gword tgebruik tvoo rgoederen ­ vervoer.Enig e jarengelade nheef t deN^V *Ned » Spoorwegenplanne n gehado m dezelijn ,welk eva nhe t spoorwegstation Steenwijkvi a Noordwoldenaa rOosterwolde ,Gorredij k enAppelsch aloopt ,o pt e heffen..He ti sduidelijk ,da tee ndergelijk emaatrege l eenzee r ongunstigeuitwerkin g op deindustrialisati eva nZuidoost-Frieslan d zouhabben .Nationaa lgezie nmoe t eenopheffin gva ndez elij nda n ookfunes t eni nstrij dme t deindustrialisatiepolitiek ,welk ed e laatste jarenme tbetrekkin g totdi t economische ontwikkelinsgebied isgevoerd ,worde ngenoemd » Opheffing zal ervoo r eengroo taanta l bedrijvenverhoogd evervoerskoste nbetekenen ,terwij ld evoordelen , welke eendergelijk emaarrege lvoo rd eNed . Spoorwegen zalmeebrengen , zeergerin g zullen zijnv.

•Kanalen Wolvegai st ewate rbereikbaa rvi ad eSchipsloot ,welk ebevaar ­ baari svoo r schepen totplm .20 0ton .Noordwold eheef tvi aLind ee n deNoordwolde rVaar tee nscheepvaartverbindin g eni sbereikbaa rvoo r schepento tte nhoogst e 100ton u Heti sva nbelang ,da tdez ewater ­ wegeno ppei lblijven . Daarvoora l det evestige nindustriUl e.bedrijve n echterhee lweini g opvervoe rt ewate rzulle nzij ningesteld ,za lee n verbeteringva ndez ekanale nnie tnoodzakelij kzijn .

1)Conclusie sva nhe tE „T.I.F.-rappor tN o 179,betreffend ed e betekenisva n delij nSteenwijk-Hijkersmiüde-Gorredijk » - 71-

Industrieterreinen Wolvegabezi tee nindustrieterrei nva nplm » 4ha ,da tvrijwe l geheelbouwrij pis » Langsdi tterrei ni sgedeeltelij kreed see n ontsluitingsweg metriolering ,e,>d caangelegd « Ditterrei nlig to p zandgrond,zoda tnie tgehei dbehoef t teworden .He t terreinlig t aand enoordkan tva nd eplaat sdirec taa nd eHaulerweg .Dez e verbindingswegme td erijksstraatwe ge nhe t spoorwegstationi s8 m breeds Deafstan d tothe t stationbedraag tplm „ 300m .He ti sva n belang demogelijkhei dope nt elate nlang sdi t terreinee nspoorweg - racoordement aant eleggen 3 Deafstan dva nhe t terreinto td e spoorlijnbedraag t slechtsplm .20 0nu , Noordwoldebezi t 2h aindustrieterrein« ,Di t terreinza lbereik ­ baarv/orde ndoo ree nontsluitingsweg ,welk ereed sgedeeltelij ki s aangelegd-jOo kdi tterrei nlig to pzandgrond ,waaro pnie tgehei d behoeft teworden .D eontsluitingswe gbreng the t terreino pee n afstandva nplm » 300m va nhe ttramwegemplacement .

Energievoorz ienin g Wolvegabezi tee ngasfabrie k eni sevenpen saangeslote no p hetwaterleidingnet » Noordwoldebezi tgee ngasfabrie k eni soo k nognie taangeslote n opho twaterleidingnet; ,We lvoorzie the t Industrialisering-waterleidingplan inee naansluitin gva nNoordwold e ophe twaterleidingnet^ .Uitvoerin g vandi tpla ni svoo rhe to p peilbrenge nva nd evestigingsvoorwaarde nvoo r deindustrialisati e vandez eplaat szee rurgent .Zowe li nWolveg aal si nNoordwold ei s aansluitingva neventuel ebedrijve no phe tindustrieterrei no phe t electriciteitsnetmogelijk .

Hettechnisc h onderwijs InNovembe r 1950volgde n 110Weststellingwerver s eencursu s aanee nambachtsschool « Uitgedrukt inpermille sva nd émannelijk e bevolkingwa sdi t "|1jhe t overeenkomstige cijfervoo rFrieslan d bedroego pda ttijdsti p 10«He taanta l jongens,da td elaatst e jarend elager eschoo lverliet ,bedroe gi nWeststellingwer fplm . 170pe r jaar,waarva ne rongevee r80to t denatuurlijk ebevolkings* - aanwaskonde nworde ngerekend .Va ndez e jongensgaa ne ïdu splm .5 0 (eenambachtsschoolcursu sduur t tweejaar )va nd elager e school naar eenambachtsschoo lover ,d.i 0 30$va nd ejongens ,di ed elager e schoolverlaten ,He tovereenkomstig epercentag evoo rNederlan dvoo r het jaar 1948wa s26^- iO pgron dva ndez egegeven ska n deoonolusi e wordengetrokken ,da the taanta lWeststellingwervers *da ti n195 0 eenambachtsschoo l bezocht,al sredelij kko nworde naangemerkt « Weststellingwerf zelftel têê nambachtsschool ,ni . teNoord ­ wolde» Deze school (deEijksrietvlechtschool )i si n 1908gestich t enbeoogd eoorspronkelij k alleenrietbewerker so p teleiden ^Al s zodanigheef t deschoo l steedsee nzee rnuttig efuncti evervuld . Thansi saa n deschoo l eveneensno g eencursu svoo r timmerenver - bondent Nad eoorlo gi she taanta l aanmeldingenvoo r derietvlecht - cursus sterkteruggelopen *Va nd o3 7leerlingen ,di ei nNovembe r 195Oi nopleidin gwaren ,volgde n er2 9d ecursu svoo r timmerene n 8 decursu svoo r rietvlechten*He taanta lgeschoold erietbewerker s teNoordwold eka no pplm » 300wox*de ngesteld .Neme nwi jaan ,da t jaarlijksgemiddel d 2s$>va ndez erietbewerker smoe tworde nvervangen , danmoete n elk jaardu s8 à 9 jon^ erietbewerker sworde nopgeleid . Bijee ndrie-jarig acursu skom t ditoveree nme tee nleerlingenaanta l vanrui m 25»Ui t dezeberekeninge nvolgt ,da thet .aanta l leerlingen in 1950va nd erietvlecbtcursu slan gnie tvoldoend ewa som,he thuidig e aantalrietbewerker so ppei l tehouden .

7;D ebestemmin g derleerlingen ,di ei n 1948d elager e sohoolvoor ­ goedver-lieten .Mededelin gN o 7325va nhe tC.B.S . -7 2-

Erbestaa nplanne no md e schoolt ïïoordwolàôe no gverde rui t tebouwe nto tee nvolledig e ambaab.tsscb.ool,ni ,doo rd euitbreidin g vand ecursusse nme tee nmetaalbewerkersopleiding .Ongetwijfel dka n opdez ewijz ehe t totale leerlingentalde rschoo lno gworde nopge ­ voerd.Noordwold eza lme tee nvolwaardig e ambachtsschoolda nee n rayonkunne nbestrijke nme trui m 11.000inwoners .Bi jee nnormaa l ambachtsschoolbezqek(rui m 10°/oovand emannelijk ebevolking )ka n menda nee nleerlingenta lva nongevee r55-6 0verwaohten .D emoeilijk ­ heidi sechter ,da tdez e leerlingenda n over6 à 7 klasse nmoete n v/ordenverdeeld ,zoda the taanta lleerlinge npe rklass egemiddel d nietmee rda nplm .1 0ka nbedragen .Di tblijk t ookui td epractijkj - .hetaanbo dva n leerlingenvoo rd et eopene n metaalbewerkarscursus bleekto tn u toet egerin gvoo ree nvolledig eklasse .Bovendie n lostme no pdez ewijz ehe tkernproblee m-he t tegering eaanbo dva n rietvleclitleerlingen-no g aisrbop .Naa ronz emenin gdien tme ndi ti n deallereerst eplaat saa nt epakke ndoo rmaatregele nt enemen , waardoord eanim ovoo rd erietvlechtcursusse nwee rka ntoenemen . Zoudez egering ebelangstellin gvoo rd erietvleohtnijverhei d lange tijdvoortduren ,da nword the tvoortbestaa nva ndez e takva n industriebedreig ddoo ree ntekor taa n jongevaklieden .Maatregele n zijnda noo kdringen dvereist .Punten ,waaraa nme no.a .aandach t zalmoete nbesteden ,zijn :d evakopleidin gmoe tt.a.v .modellen ,e.d . upt odat eworde ngehouden ,d eaa nt e lerenarbeidsmethode nmoete n zoveel mogelijkdoo rbewegingsstudie se.d .worde ngerationaliseerd , dewerkplaatse nzulle nz oaantrekkelij kmogelij kmoete nworde ngemaakt , enz. Ookt eWolveg aheef tme nplanne nontworpe n ome rt ekome nto td e stichtingva nee nambachtsschool .Berekeninge ntoonde naan ,da tvoo r eendergelijk e schoolwe lo pee nleerlingenta lva nplm .7 0ka nworde n gerekend1).Bi jdez ecalculatie si sd emogelijkheid ,da td eschoo lt e Noordwoldeno gza lworde nuitgebreid ,buite nbeschouwin ggelaten . Tenslotte,moe thie r nogmeldin gv/orde ngemaak tva nhe tfeit ,da t ereveneen splanne nbestaa no mi nWolveg aee nE.K .ambachtsschoo lme t internaat testichten .Uiteraar dbeteken tdi tslecht svoo ree ndee l vand eWeststellingwerve r ambachtsschooljeugdee nverkortin gva nd e afstandtusse nwonin ge nschool ^ 11$va nd ebevolkin gde rgemeent ei s Roótfs-Katholiek. Ind egemeent eWeststellingwer ffunotionnere ntwe eavondnijver - heidsscholen,nl .t eWolveg ae nt eNoordwolde ,

„0—0—0—0—0—0-0—0—

1) Conclusi eE.T.I.F.-rappor tN o95 ï "Benonderzoe knaa rd emogelijk ­ hedenva nee nambachtsschoo lt eWolvega" . - 73-

HOOFDSTUKV

DEVERZORGEND EBESTAANSBRONNE N

Inleiding :Voo ree nnader eanalys eva nd everzorgend ebestaansbronne ni s hetnodi gallereers t eenonderschei d temake ntusse nstuwend ee n verzorgendebestaansbronnen .Dez eonderscheidin gi svoora lgebaseer d opd everschille ni nd eeconomisch efuncti eva nd ebetrokke n 'bedrijvenvoo r deplaatselijk e gemeenschap» Stuwendebedrijve nzet ­ tenhu nproducte n eldersa fe nbrenge ndaardoo rnieuw einkomen s binnend eplaatselijk e gemeenschap.Verzorgend ebedrijven ,al s bakkerse nkruideniers ,zette nhu ngoedere nvrijwe luitsluiten d plaatselijkaf .Dez ebedrijve nbrenge ndu sgee nnieu winkome n binnen deplaatselijk e gemeenschap,maa r zijni nd egroott eva n huneige ninkome nafhankelij kva nd einkomens ,welk ed eaanwezig e stuwendebedrijve nwete no p tebrengen ,D einkomen sva nd everzorger s inee ngebie dworde n danoo khoofdzakelij kbepaal ddoo raanta le n welvaartva ndegenen ,di ebi jd estuwend ebestaansbronne nzij ninge ­ schakelde In tabel 1hebbe nwi jzowe lvoo rhe t jaar 1930al svoo r 1947 deverhoudin g trachtent eberekene n tussend emannelijk eberoeps ­ bevolking ind e stuwendee ni nd averzorgend ebestaansbronnen . Hierbijbleek ,da ti n193 0bijn a34 $va nd emannelijk eberoepsbevol ­ kingi nverzorgend ebestaansbronne nwerkzaa mwas ,terwij ldi t percentagei n 1947rui m3 5bedroeg .Dez e cijferswijze ndu so p eenklein everschuivin g tengunst eva nd everzorgend ebestaansbronnen .

Tabel1 DEBEZETTIN GVA ND ESTOTEND EE NVERZORGEND EBESTAANSBRONNE N IN 1930E N195 0 aantalmanneliik eberoepspersone n Bedrijfskiasse I93O 1947 Landbouw . 3248 328O Industrie) 502 800 Veenderij 70 57 Visserij 28 13 Totaal stuwendebestaansbronne n 3848 4150 Totalemannelijk eberoepsbevolkin g 58IO 6427 Waarvanwerkzaa mi nverzorgend e bedrijven 1962 2277 Verzorgersi n$ va nd eberoeps ­ bevolking 33,8 35,4 1)Incl trietvlechtpersónee lme tminde r dan 10ma npersoneel .

Uitbovenstaand etabe lblijkt ,da td everzorgend eberoepsbevol ­ kingme trui m30 0manne ni stoegenomen ,evenal sd ebevolking ,werk ­ zaam instuwend ebestaansbronnen * Indi tvérban dka nd evraa gworde n gesteldwelk egroepe nverzorger she tmees tzij ntoegenomen .I n tabel2 hebbe nwi jd ebezettin gva n eenaanta lbranche si n 1930e n in194 7nade rgespecificeerd .Ui tdez egegeven sval ta ft eleiden , datvoora l devrij eberoepe ne noverheidsdienste nbelangrij kzij n uitgedijd» Ookhe taanta lpersonen ,werkzaa m bijd ehandel ,he t crediet-,bank — énverzekeringswezen ,na mnoga laanzienlij ktoe . Opmerkelijk isdaarentegen ,da the taanta lpersonen ,werkzaa mbi jd e bouwnijverheide nhe tverkeerswezen ,nagenoe g constantbleef .Hé t isuiteraar dmogelijk ,da tdi tbeel dn a Î947a lwee renigszin s gewijzigdis « -7 4-

Tabel 2 DE TOENEMING VAND EMANNELIJK E BEZETTINGVA NENKEL E VERZORGENDE BEROEPSGROEPEN (193OE N1947 ) Aantal mannelijke Groei in Toeneming 1930-1947 Beroepsgroep beroeps!persone n "p van in abs. m proc. 1930 1947 1930 aantallen v/h tot. Bouwnijverhe i d 447 452 1 5 2 Lederbewerkers 29 33 14 4 1 Bakkers 173 188 9 15 5 Handel 447 506 13 59 19 Verkeerswezen 236 233 - 1 - 3 - 1 Crediet en bankwezen 12 21 75 9 3 Verzekeringswezen 11 28 155 17 5 Vrije beroepen en Overheidsd i ens ten 104 249 139 145 46 Onderwijs 72 70 - 3 - 2 - 1 Godsdienst 17 23 35 6 2 Totaal 1548 1803 16 255 81 Totale mannelijke verzorgende beroeps­ bevolking 1962 2277 16 315 100 Totale bevolking 18291 19904 9 1613 1. Enkele consumentengemiddelden De inkomensva nd emiddenstandsbedrijve n worden inhog e mate bepaald door degroott eva nd eklantenkrin gva ndez e bedrijven.Al s een allereerste enuiteraar d vrij ruwe indicatieva nd ewelvaar t van demiddenstander s inee nbepaal d gebied hanteertme ndaaro m meestal dezgn * consumentengemiddelden. Deze grootheid geefthe t gemiddelde aantal inwonerspe rbedrij f weer.I ntabe l 3 zijn voor een aantal branches dergelijke consumentengemiddelden berekend, waarbij tegelijkertijd desituati e inV/eststellingwer fi svergeleke n met diei nee naanta l andere gebieden.

Tabel3 HET AANTAL OONSUKENTEN M MIDDENSTANDSBEDRIJF IN EENAANTA L GEBIEDEN (1949) Oppervlakte Aantal Aantal Aantal inwonerspe r bedrijf Gebied in ha inwoners inwoners Rijwiel- Brood­ Kappers Slagers Schilders per 100 ha herstellers bakkers ïtostetellingwerf 21821 199« 91 464 322 , 867 798 798 tollen 8218 13829 168 576 532 922 1383 659 Koliendcom 13217 18548 140 488 357 927 883 773 Clst 5968 6956 117 409 773 994 ÎÎ59 580 feraay '14612 T/221 118 1013 638 1325 2460 82) "Friosland 323498 455267 144 506 383 876 648 615 födar-laid 3240559 10025773 309 908 764 928 1033 878

Overhe talgemee n isva nhe tproblee m vand ebezettin gva n middenstandsbodrijven ophe tplattelan d noghee l weinig bekend.Z o zoume neers t nauwkeurig dienen vast testelle nhoevee l klantenee n bepaald uiddenstandsbedrijf ophe tplattelan d zoumoete n bedienen om eenzodanig e omzet tekunne n bereiken,da tee nredelij k inkomen kan worden bereikt.He tontbreke nva ndergelijk e normen doet -.75~

natuurlijk eengroo tdee lva nd ewaard eva nd eberekend econsumenten - gemiddeldenverlore ngaan .We lka nme t"behul pva ndez e cijfersee n enande rgeconcludeer dworde nme t.betrekkin gtq td erelatiev e bezettingva nverzorgingsbedrijve ni nd everschillend egebieden : d.w.Zohe ti smogelij k eenuitspraa k tedoe nbetreffend ed esituati e inee ndor po f streeki nvergelijkin gme tander edorpe ne nstreken . Wijkunne nda nvaststellen ,da t tenaanzie nva nd ei ntabe l3 onderzochtebranche sd eWeststellingwerve r bedrijvenuitgesproke n lage consumentengemiddelden hebben,Hoewe l deFries econsumenten - gemiddeldenvoo rd emeest ebrar.ohe smet di eva nd eprovinci eZeelan d totd elaagst eva nNederlan dbehoren » liggendi eva nd eWeststel ­ lingwerverbakker se nrijwielhersteller sno gwee rve rbenede nd e Priese*Voo r deWeststellingwèrvo r slagerse nschilder si she tbeel d ietsgunstiger , Tabel4 geef ti naansluitin ghiero pno gd econsumentengemid ­ deldenvoo rde.kruidenier se nbakker sme tbetrekkin g totverschillend e delenvan'd egemeente .Voora lme tho thantere nva ndez e oijfersmoe t men demeest evoorzichtighei dbetrachten ,daa rhet,voo r dehan dligt , datd eafzetgebiede nva nd ebedrijve nnie tbehoeve n sament evalle n metd edoo ron sgetrokke ngronse nva nd eonderdele nde rgemeente . Bovendienbetref the thie rvri jklein eaantallen ,zoda td emogelijk ­ heid,da tklein eafwijkinge nhe ibeel dbelangrij kkunne nverstore n veelgrote rwordt .

Tabel 4 DECONSUHENTENGEMIDDELDE NVA ND SBAKKER SE NKRUIDENIER SI N DEVERSCHILLEND EDELE NVA NWESTSTELLINGWER F

Deelde rgemeent e Aantal inwonerspe rbedrij f Bakkers Kruideniers GroteVeenpolde r 288 288 Wolvega 356 237 Overiggebie d tenNoorde nva nd eLind e 418 418 Noordwolde enBoy l 351 329 Overiggebie d tenZuide nva n deLind e 311 340

Watopval t is,da td econHurnsntengemiddelde nvoo rd everschil ­ lendedele nva nd egemeent eweini guitee nlopen s Alleendi eva nd e bedrijveni nhe tgebie dron dWolveg a (Overiggebie dte nNoorde nva n deLinde )zij niet shoger ,maa rdi tverschijnse lhang tongetwijfel d samenme the tfeit ,da ti ndi tgebie d slechtsweini gverzorgings ­ kernenvoorkome n enda tee ngroo tdee lva ndi tgebie dno gverzorg d wordtdoo rd eV/olvegaste rbedrijvonc .D econsumentengemiddelde nva n debedrijve n teWolveg azulle ndu siet st elaa gzijn « Zeerlaa g zijnd eeonsumen'nengGmiddelde ni nd eGrot eVeenpolder . Hierza ld eoverbezettin g zichdu szee r storkdoe ngevoelenl ). Be n bakkerijtel thie rgemiddel dno ggee n30 0consumentenJ*3fc lanten . Uithe tbovenstaand eka nd o conclusieworde ngetrokken ,da t Weststellingwerfte naanzie nva nta l vanbranche see nzee rdicht e bezettingva nverzorgend emiddenstandsbedrijve n telt3 Hetduidelijks t viel ditwaa r teneme nbi jd ebakker se nrijwielherstellers .D e Weststellingwerverconsumentengemiddeldo nvoo r dezebedrijfstakke n kunnenzelf sto td elaagst eva ngehee lNederlan dworde ngerekend . Vestiging vannieuw ebedrijve n indez ebranche smoe tda noo knie t wordengestimuleerd,- .

TJ~Tekenendi ndi tverban d iswellich the tberich t ind e"Stellii« - werfM van2 9Jun i 1951»waari nmedegedeel dwordt ,da tee nbakkers - bedrijfi nd eGrot eVeenpolde rwa sopgeheven .D obakke rha dee n ferkkrin gi nEnsched egevonden, ,tei*w ij ld oinventari sdoo rd e gezamenlijkebakker swer dovergenomen «

-7 6

2,D e-verspreidin gva nd everzorgingskerne n Voor eendoelmatig everzorgin gva n deplattelandsbevolkin g (waartoewi jo„a „kunne nrekene nd edistributi eva nlevensmiddelen , devoorzienin gva nlager e scholen,sportvelden ,vergaderruimten ,e»d» ) ishe tva nbelang ,da td everzorgingskerne n zoregelmati gmogelij k overhe tplattelan dworde nverspreid .Verschillend e studies*)hebbe n uitgewezen,da tbi jd ehuidig everkeersmogelijkhede nhe tgewens tis » datd everzèrgingskerne nnie tmee rda n5 to *6 k mva n elkaarverwijder d liggen» Elk dorpka nda nongevee r eengebie dme tee nstraa lva nplm . 2jjfk m (ditkom toveree nme t 10minute nfietse no fee nhal fuu rlopen ) bestrijken,hetgee nenerzijd see nvri jefficiënt e distributieva n goederenvanui td eker nmogelij kmaak t enanderzijd sd eplattelands ­ bevolking instaa tstel tvri jgemakkelij k aanhe tmaatschappelij k leven(kerk ,school ,vereniging ,e»d» )dee lte»nemen « Heti sechte r eveneensgewenst. ,da td edorpe nnie tvee l dichter dan5 k mva nelkaa rkome n teliggen .Di tleid tnamelij k totd evor ­ mingva nzee rklein everzorgingskernen ,welk ebijv *voo rbepaald e verzorgingsbedrijvenva ndagelijks everbruiksartikele nwee rt e kleinworde n enwaari nme nbovendie nmeesta l teweini gkrachte nvoo r eenbloeien d cultureel leven zalkunne naantreffen 9 Wijhebbe nn uonderzoch tho ed everschillend e verzorgingskernen overhe tterritoi rva nWoststellingwer fe ndirect eomgevin gversprei d liggen.Hierbi jwer duitgegaa nva n deverspreidin gva n dewinkel -e n ambachtsbedrijven,Uiteraar d duidtd eaanwezighei dva nèê no ftwe e winkelso pee nbepaald eplaat sno gnie to phe tbestaa nva nee n verzorgingskern,I nhe tkade rva n ditonderzoe kwerde nn ud evolgend e normenaangenomen s 1 t/m'5 bedrijven» geenvolledig everaorgingsker n 6 t/m 19 bedrijven?klein everzorgingsker n 20 t/m 49 bedrijven» groteverzorgingsker n 50-t/m-9 9 bedrijvent klein streekcentrura 100-c/ m29 9bedrijven !middelgroo t streekoentrum Deuitkomste n vandi tonderzoe k zijnneergeleg di ngrafie k4 )• Deverzorgingskemo ni nWeststellingwer f liggeno pd ebeid e zandruggen,welk edez egemeent ei nOost-Westelijk erichtin gdoor ­ snijden.O pd ezuidelijk ezandru gligge nnaas telkaar jBoyl ,Noord - wolde,Steggerda ,Bless e eni nOverijsel t Oldemarktc Alsklein e verzorgingskernen treffenw ehiertusse n DeHoev ee nBlesdijk eno g aan,terwij l deverzorgingskerne nva nFinkeg ae nPeperg apractiso h nietsmee r tebetekene nhebbent .D eHoev ei sal sverzorgingsker n vooral nad eontginninge n indez eomgevin gva nenig ebetekeni s geworden eni sal szodani g dusno gva nvri jjong edatum .Blesdijk e isdaarentege nee nzee roud everzorgingskern ,maa rvoora ldoo r Blesse overvleugeld» Tenslottelig tdirec tte nZuide nva nNoordwold eno gee n verzorgingskern,welk e daarontstaa ni saa nd ewe gNoordwolde - Frederiksourdtemidde nva nd eove rd ezgn « veldenversprei dwonend e ento tNoordwold ebehorend ebevolkin gva narbeider se nklein eboeren . Wijweze ne rreed seerde ro p (hoofdstuk II), datslecht see nvierd e deelva nd eNoordwolde r bevolking ind edorpsker nwoon t enee nzee r

ï)'Ma n ziec»a e Dr Gh.A.P» Takes "Bevolkingsoentrai nhe toud ee n hotnieuw eland" ,^5)4 8blz ,6 e<,V e 2)Me ndien tbi jhe tleze nva nd ekaar tnie tui the too g teverlie ­ zen,da twi jhie r sprekenove rverzorgingskerne nal ssociaal - ecoaomiDchbegrip a D3sekerne nbehoeve n inhe tgehee lnie tme td e grenzenva nd sdorpo n sament evallen » Sommigedorpe nbezitte nbijv . vrijwelgee nverzorgingsker nmee r (Oldeboltwolde,Nijelamer ,Nije - trijne), terwijl eldersee ngehee lnieuw everzorgingsker no pd e gronsva ntwo edorpe ni sontstaa n (nl*Blosse ,o pd egren sva n Pepergae nBlesdijke) * 77

grootdee lversprei do pd e "velden"ron ddi tdorp « Opd e duurza l debewonin g echtervee lmee r ind edorpsker ngeoonoentreer dworde n enbi jd eopstellin gva nne tuitbreidingspla n aal-me nda noo kde . vraagmoete nbeantwoorden ,o fme ne rnaa rmoe t streveno mi ndi t gebied êênker n (Noordwolde)verde rui tt ebouwe no fda too kd e kern tenZuide nva nNoordwold everde rdien t teworde nontwikkeld . Geziend egering eafsta,n dtusse nbeid ekerne n (plm,1 km )mene nwi j voor deeerst eoplossin g temoete nadviseren « Opd ezandru g tussenLind ee nTjonge r treftme nachtereenvolgen s devolgend ekerne nactn ?Oldeberkoop ,Oldeholtpade. ,Wolvega ,Munneke - burene nScherpenzee l Derayon sva ndez ekerne noverlappe nelkaa r opverschillend eplaaisen ,terwij l eldersdez ekerne no pzee rgrot e afstandva nelkaa rliggen ,I nd egebieden ,welk enie tgehee lmee r doord egroter ekerne nkunne nworde nbestreken ,ligge nno genkel e kleinereverzorgingskerne n alsLangelille ,Oldelamer ,Te rIdzar d enNijholtpa » Geziend ebestaand e toestandenhebbe noo kdez e kleinereverzorgingskerne n nogwe l enigetoekomst » Vooral Oldelamer kanno g eenvri jgroo tgebie dbestrijke nal she tgebie d tussendez e plaats end eTjonge rno g eensintensieve ri ncultuu rword tgebrach t enal sdi tdor pee nverbindingswe gme the t dorpOldetrijn ezo u krijgen» Resumerend zoudenwi jwille nvaststellen ,da tal sd everzor ­ gingskernenme td emeest eontwikkelingsmogelijkhede nkunne nworde n beschouwd! Boyl,KoordvTolde ,Steggerda ,Bless ee n Oldeholtpa,Wolvega ,Munnekeburen/Scherpenzeel . Ditimpliceer tuiteraar dno gniet ,da td eander everzorgingskerne n geheel zullenverdwijnen, ,Integendeel ,voora li nd egebieden ,welk e nogvri jve rva nd egroter everzorgingskerne nverwijder dliggen , kunnend ekleiner everzorgingskerne n nogee nzee rbelangrijk eaan ­ vullendefuncti evervullen » Indi tverban dnoeme nwi jspeciaa l Oldelamer,Nijholtp ae nD eHoeve, ,Moch the tverkee rove rkort e afstand zichechte rverde r ontwikkelen enwi jdenke nhierbi jvoora l aand ebetekenis ,welk ehe trijwie lme thulpmoto ro p de*,duur.za l krijgen,da ni she techte rnie tonmogelijk ,da td everhoudinge n zichno giet szulle nwijzige n enda tvoora l dekleiner everzorgings ­ kernengeleidelij kaa nbetekeni s zullenverliezen ,

3.D estreekcentr ai nWeststellingwer f Wolvegai she tbelangrijkst estreekcentrur ava nd egemeent e Weststellingwerf» Deplaat slig tal 3zodani g tussend estreekcentr a Heerenveene nSteenwijk ; deafstan dva nWolveg a totdez eplaatse n bedraagtrui m 12km » DeLind ee nTjonge rvorme nevenwe lecht e natuurlijkebarrières ,welk e zowelHeerenvee nal sSteenwij kbelem ­ mereni nee nintensiev evervullin gva nhu nverzorgend efunotie si n ditgebied .He tgevol g isda nook ,da tWolveg ai nhe tlan dtusse n Linde enTjonge rhe tbelangrijkst edee lva nhaa rachterlan dvindt « Ookverschillend e dorpente nZuide nva nd eLind eligge n echterno g inhe tverzorgingsrayo nva nWolvega » Inêê nopzich tvervul tWolveg a echter een streekverzorgende functieva nvee lmee rbetekenis ,ni eal sagrarisc h verzorgingscentrum. Alszodani g strekthaa rinvloe d zichzelf sove rgehee lZuid-Briesian d end èko pva nOverijse luit ,I ndi tverban dmene nwi jallereers td e veemarktt emoete nnoemen » DeWolvegaaste rveemark tontleen thaa rbetekeni svoora laa nd e varkenshandel» Alsvarkensmark tbehoor td eWolvegaaste rmark tto td e marktenme td egrootst eaanvoere n Ondankshe tfeit ,da td elaatst e jarend evarken sho elange rho emee rbuite nd emarkte no maa nd e. slachterijenworde nafgeleverd ,blijk td eWolvegaaste rvarkensmark t zichzee rgoe dt ekunne nhandhaven^ .Voora l delaatst e jarengaa nd e aanvoerenwee rme tspronge nomhoo g (menzi e tabel5) » -7 8

Tabel5 DEAANVOERE NVA NVARKEN S (EXCL- BIGGEN)O P ENKELEMAEKÏïS rI BON SLAN D

Leeuwar­ 1 Jaar Wolvega Meppel Sneek Zwolle s Herto­ den genbosch 1930 40„40 0 48.2OO 22„300 31-.000 3.4OO 3.600 1934 22,300 27»3CO 15*400 25*600 12o900 1.200 1938 I9.4OO 22.. 000 16„700 20,600 I2.9OO 4.4OO 1949 15.336 9.765 3c410 12=012 5.758 7.816 1950 27,067 19.124 8.759 11c198 12.686 55.326 Debetekeni sva nd estreekverzorgend e functieva nWolveg a vindtal she twar ezij nweerspiegelin g inhe taanta lbedrijven ,da t zichmé td euitoefenin gva n dezefunctie sbezi ghoudt .I ntabe l6 hebbenwi jee naanta lgegeven sverzamel dbetreffend ehe tverzorgen d apparaati nWolvega ,terwij li ndez e tabeleveneen s deovereen ­ komstigegegeven sva n eenaanta lander e streekcentrai nd eomgevin g zijnweergegeven ,ni »Noordwolde ,Oostervi/olde ,Gorredij k enHeeren ­ veen.Hoewe l dezegegeven sgeenszin so pvolledighei d aanspraak kunnenmaken ,geve nz eniettemi n enigeindru kva nd everhoudingen . Wewille nnie tnalate nhie r tevensno go p temerken ,da td e stichtingva nhe topslagbedrij fvoo r zuivelproductenva nd eFric o destreekverzorgend e functieva nWolveg ano gwee rzee rbelangrij k heeftversterkt .Bovendie ni si n 1951a ^wee rhe tbeslui tgenome n deopslagruimt eno gaanzienlij k tevergroten, ,

Tabel 6 ENKELE GEGEVENS BETREFFENDE ETSTREEKVERZCRGEN D APPARAAT IN ENKELE CENTRA VANZUID-FRISLAN D (UIiKOMSTEN BEDRUFSIEÜJIG1950 )

Aantal bedrijven Aantal in de bedr„ werkzame pe rsonen franche Noord-* Ooster- Gorre» Heoron" Noord- Ooster* Gorre­ Heeren­ Wolvega Kolvega wolde wolde dijk vetn «olde wolde dijk veen Textiel-, kleding- en manufac- turenhandel 21 10 12 19 39 59 27 31 67 120 Schoenmaker!j en "handel 7 6 4 6 13 12 9 13 10 42 Veevoeder, kunstmest- en foura- gehandel 8 4 3 3 n 44 9 2D 33 57 Cafe's, Hotels en Restaurants 9 8 3 5 V 28 3 12 16 46 Expeditiebedrijven, bode-e n beurtdiensten 11 6 3 8 16 38 15 8 32 55 Totaal 56 34 25 41 92 181 80 84 158 320

Ookal sadministratie f centrum isWolveg ava nbetekenis , ofschoonhe tal szodani go pkort eafstan d ligtva nhe tgrot e administratieve centrumva nZuid-Frieslan dHeerenveen „ InWolveg a zijno.a » gevestigdhe tgemeentebestuu r (secretarie,openbar ewerken , sociale zaken),ee nbijkantoo r vanhe tArbeidsbureau ,ee nOntvang ­ kantoor derDirect eBelastinge n enee n4-ta lbankinstellingen . Als onderwijscentrumi sd ebetekeni sva nWolveg ad elaatst e jaren eveneenstoegenomen « Deplaat sbezi t thanseen.U.L,0 e-school, eenlager elandbouwschool ,twe ehuishoudschole n (eenneutral ee n eenRooms-Katholieke) ,ee nB.LoOc-school ,ee nhandelsavondschoo l en eenavondn ijverheidsschool, ,E rbestaa nno gplanne no me rt ekome n totd estichtin gva nee nambachtsschoo l (siehoofdstu kIV) . 19 -

Het spreektvs.nzelf ,da tWolveg aoo kal sculturee lcentru m eenbelangrijk efuncti evervul tvoo r deWeststellingwerve r'bevolking . Heti snie tmogelij kdi thie ruitputten d tebeschrijven .Wi jwijze n daarom alleeno pd eaanwezighei dva nee nsportveld ,twe etehuize n voor oudenva n dagen (Prot.Chr enR„K.) , tweekraamklinieken ,ee n nieuw aangelegdzwembad ,ee nweekblad ,enz »

HOSVSBINoordwold e ind eallereerst eplaat see nindustriee l centrumis $vervul too kNoordwold e echterno gverschillend everzor ­ gendefuncties 'te nopzicht eva nd eomgeving » Indi tverban dmoete n wijallereers td ehandelsfuncti enoemen ,welk eto tuitin gkom ti n deaanwezighei dva nee naanta lwinkel se nbedrijven .Wi jkunne n hierwee rnaa rtabe l 6verwijzen ,Al shandelscentru m kanNoordwold e ongeveerme tOosterwold eworde nvergeleken ,ofschoo nOosterwolde - veelmee rhe tkarakte rva nee ntypisc hagrarisc h verzorgingscentrum vertoont,terwij lhe tbovendie nmee radministratie f enverkeers - centrum is.Al sonderwijscentru mbezi tNoordwold e eendagnijverheids — school,ee navondnijverheidsschool ,ee nhuishoudschoo l enee nU.L.O. - school» OokNoordwold eontwikkel t zichd elaatst e jarenmee r totee n cultureel centrumvoo r deOosthoe k dergemeent eWeststellingwerf . Vooral deStichtin g "DeOosthoek "i so pdi tterrei nbijzonde r actief» Zobestaa ne rplanne no me rt ekome n totd estichtin gva n eenbuurthuis ,ee nbibliothee k enee nzwembad, ,I nNoordwold eword t tevensee nweekbla duitgegeven «

-o—o-o-o—o-o- - 80

HOOFDSTUKV I DEW3HKL00SEEÏ. D

Ind ejare nn a 1930heef t zichi nWeststellingwer f eenvri j omvangrijkarbeidsoverscho t gevormd.Di tverschijnse lwa see ngevol g vanhe tfait ,da td ewerkgelegenhei di nd egemeent eweini g expansie vertoonde end ebevolkingsaanwa s doord ealgemee nheersend e crisis evenminnaa relder sko nafvloeien « Staat6- 1geef tee nindru kva n deomvan gva ndez eraassa-werkloosheid in d ejare n1936-1939 » In193 6 warene rgemiddel d 1124manne nwerkloos « Nadi tjaa rdaald ed e werkloosheidgeleidelijk ,hoewe ld egemiddeld ewerklooshei di n193 9 nog 660ma nbedroeg oNiettemi nval t eenvergelijkin gme tNederlan d nognie tongunsti guit ji n 1938wa si nNederlan d4j5 $va nd ebevol ­ kinghet gehel ejaa rwerkloos ,terwij l ditvoo rWeststellingwer f4>0 $ bedroeg« Hetgrootst e deelva nd ewerkloze nko n totd elandarbeider s wordengerekend .Voora l in 1936wa sechte roo kd ewerklooshei di nd e bouwnijverheidno ggroot » Naarmated econjuncturel etoestan dzic hn a 1936gunstige rontwikkelde ,wer dd ewerklooshei di nd ebouwnijverhei d evenwel spoedigvee lgeringer ,zoda t35 3 in193 8e n193 9beperk t bleef totenig eseizoenwerkloosheid .Oo kd ewerklooshei di nd eriet - vlechtnijverheidhiel dnau wverban dmet deconjuncturel e ontwikkeling» Nietteminmoeste ne ri n 1939^o gsteed s60-10 0rietbewerker sal s werkloosworde ngeregistreerd ,I n 1936schommeld edi taanta l eohter tussen 130e n20 0man » Ind eveenderi jwa s de seizoenwerkloosheid steedshoofdzaak » Opvallendis ,da td eseizoenwerklooshoi di nd elandbou wtoena m naarmate deconjuftotuu rverbeterde oI n 1936ware n er7 0 0landarbeider s hetgehel e jaarwerkloos ,dei «rui m eenderd edee lva nhe ttotaa l landarbeidersi nd egemeente » Deseizoenwerklooshei dbedroe gi nda t jaarno ggee n 150man „ In 1939wa sd e seizoenwerkloosheidgestege n totpln u 25Oman » Nietteminware noo k toenno g35 0landarbeider she t gehele jaarwerkloos » Invergelijkin gmet d ewerklooshei dva nd ejare nvoo r1940 » heeftd ewerklooshei dva nd elaatst e jarennie tzovee lt ebetekene n (zie staat 6»2)0 Niettemini she tva nbelan g alleaandach tvoo r dit verschijnselt eblijve nvragen. »I ndi tverban dwille nwi jhie ro p tweetendentie swijzen j 1P Dewerklooshei di si nWeststellingwer f delaatst ejare nwee r regelmatig toegenomen!i n 1947/48blee fz ehoofdzakelij kno g beperkt totenig ewinterwerklooshei di nd elandbou w end ebouw ­ nijverheid,terwij l in1950/5 1bijn aa lwee r 100to t 150manne n hetgehel ejaa rwerkloo sware n enbovendie nno gee nseizoenwerk - locsheidva nplm » 200ma ngeregistreer dmoes tworden s 2.I n tegenstellingEe t 1938i sd ewerklooshei d inWeststellingwer f inverhoudin g thansgrote rda ni nNederland, .I n1950/5 1bedroe g hetgemiddeld eaanta lwerkloze ni nWeststelliagwer f 1,1$va nd e bevolking,terwij l ditcijfe rvoo rNederlan d0,7 $was « Detoenemin gva nd ewerklooshei dgedurend e delaatst ejare n komtgehee lvoo rrekenin gva nd elandarbeider se nd eongesohoold e lossearbeiders « Detoenemin gva n dewerklooshei d onder dezecatego ­ rieëni szelf sno g sterkergewees tda ndi eva nd etotaalcijfers , wantonde r derietbewerker si sd ewerklooshei di nd erietvlechtnijver ­ heidnie tonrustbarend ,ofschoo n eri nd ewinte r 1949/50no ga l enigewerklooshei dgeregistreer dmoes tworden, .Sindsdie nheef td e situatieo pd eafzetmarkte nzic h echtergunsti g ontwikkeld enmomen ­ teeli sd ewerklooshei d indez ebedrijfsxa k zelfsgehee lverdwenen , zodatee nenke lbedrij fzelf sa lee n tekortaa nvakkraohte nheefx « - 81-

Heti suiteraar dzee rmoeilij kee nuitspraa k tedoe nomtren t demogelijk e toekomstigeontwikkelin g vand ewerkloosheid .Zoal s wereed szagen ,word t dewerklooshei d ind ebouw -e nrietvlecht - nijverheidgehee lbepaal d door deconjuncturel e ontwikkelingva n dezebedrijfstakken .Di tbeteken t dus,da tee nomsla g ind econjunctuu r vrijplotselin g eenbelangrijk ewerklooshei dka ndoe nontstaan ,maa r deervarin gheef tteven sgeleerd ,da tconjuncturel ewerklooshei d meestal nietzee rlan g duurte ni nel kgeva ldoo rd eoverhei dvri j doeltreffendka nworde nbestreden » Eenvoortgaand e industrialisatie zalWeststellingwèr fevenwe lkwetsbaarde rmake nvoo rhe toptrede n vandergelijk e conjuncturelewerklooäheid c Tenaanzie nva n dewerklooshei d onderd elandarbeider s enloss e arbeidersmoet'e rrekenin gme eworde ngehouden ,da td elaatst ejare n vrijgrot eaantalle nva n„dez earbeidskrachte nagrarisch e seizoenwerk- zaamhedenverrichtte nbuite nd egemeente .He ti snie tmogelij kdez e aantallen exactvas tt estellen .Ui td egegevens ,verstrek t doorhe t Arbeidsbureau teWolvega ,blijk t echter,da ti nd ejare n 194-8*/" » I95Oplm « 100persone nui tWeststellingwer f ingeschakeldwerde nbi j oogstwerkzaamheden ind eNoordoostpolder .I n 1949e n195 0werde n dezepersone n eveneensno g tewerkgesteldbi jhe taardappelrooie ni n deomgevin gva nSmilde ,Appelsch a enGiethoorn .Bovendie nware n per 1Januar i 1951no g7 2persone nui tWeststellingwer f tewerkgesteld bijd eCultuurtechnisch eDiens tde rNoordoostpolderwerken ;di tdienst ­ verband'droe guiteraar d eenmee rlangduri gkarakter .I n 1951konde n echternie tmee rda n6 0persone nbi jseizoenwerkzaamhede ni nd e Noordoostpolderworde ngeplaatst » Vermoedelijk isdéz eafnemin g reedsee ngevol gva nd evestigin gva nlandarbeider si nd eNoordoost ­ polder zelf.Di tverschijnse lwijs t erop ,da the tzee rgoe dmogelij k is, dati nd enaast etoekoms tvee lminde rWeststellingwervér sbuite n degemeent ewer kzulle nkunne nvinden .Gezie nd evri jgrot eafstan d vanWeststellingwer f totd eNoordoostpoldé r (Scherpenzèellig to p 'eenafstan dva n6 k mva nd eran dde rpolder )i she tnie ter gwaar ­ schijnlijk,da to pde nduu rWeststellingwerve r landarbeidersieder e daghee ne nwee r zullenreize nnaa rd epachtbedrijve n ind eNoord ­ oostpolder.Di tza lda nto tgevol ghebben ,da the tarbeidsaanbo d in Weststellingwerfwee r zaltoenemen .Ongetwijfel d zaldi tverhoogd e arbeidsaanbod tengoed ekunne nkome naa nhe t tekortaa nlandarbeider s ind eGrot eVeenpolde r (dittekor tka nbi jee nverantwoord eintensi ­ veringva nd ebedrijfsvoerin go pongevee r 100arbeider sworde n gesohat),maa raa nd eander ekan tza ldi tteven sto teen'groter e werkloosheid.leiden,i nhe tbijzonde r ind eander edele nva nWest - stellingwerf.He tbehoef tgee nbetoog ,da t ergevaa rbestaat ,da t danopnieu w eenstructuree l arbeidsoverschotword tgevormd ,da t spoedigwee renkel ehonderde narbeider ska ntellen » Indi tverban di soo kd eontwikkelin gva nd ewerkgelegenheid , welked euitvoerin gva nopenbar ewerke nmeebrengt ,va nbetekenis . Helaasbesohikke nw e ookbetreffend e dezemateri emaa rove rwéini g gegevens«'Ui tee nopgav eva nd eDiens tGemeentewerke nWeststelling ­ wèrfblijk techter ,da tgedurend e dejare n 1949-,1951regelmati g . 3O-7Oarbeider sbi jwerken ,al sd eaanle gva nwegen ,rioleringen , brugverbeteringen,e.d .uitgevoer d doorde*meente ,konde nworde n tewerkgesteld.Ee nverminderin g vand ewerkgelegenhei dbi jdez eopen — •barewerke n zaldu seveneen see nongunstig einvloe do phe twerkloos ­ heidscijferkunne nuitoefenen .

—o-o—o—o—o—o—, - 82-

HOOFDSTUKVI I

SAMENVATTING ENRICHTLIJNE N

1.Ee t verleden.

Deontwikkelin g derbestaansbronne n Ind e19 eeeu wko nWeststellingwer f nietallee nee nagrarisch e gemeenteworde ngenoemd ,maa roo k deveenderi jwa se rgeleidelij k totêê nde rbelangrijkst ebestaansbronne ngeworden .Voora l inbe t Westelijk deel dergemeent ebeheerst ed eveenderi jhe teconomisch e beeldgeheel .Dez everveninge nbereikte nhu nhoogtepun t ind e jaren 1870-80,N a 1880riam d ewerkgelegenhei di ndez ebedrijfsta k echter sneli nbetekeni sa fe nbra k ervoo rd egemeent e eenuiters t moeilijkeperiod eaan » Pasn a 1900kwa m erenig everbetering ,doorda td elandbou w toenvee lmee rmense nko nopnemen .Voora l detoepassin gva nd e kunstmestmaakt ehe tmogelijk ,da to pd eno gaanwezig ewoest e grondennieuw elandbouwbedrijfje skonde nworde ngesticht .Circ a25 $ vand etegenwoordig e cultuurgrond isn a 'I9OOontgonnen .Ee taanta l landbouwbedrijven steegva n 1573i n 1910to t 1864i n1930 .N a 1930 bleefhe taanta lbedrijve nnagenoe g constant;i n 1949bedroe gdi t namelijk 1866.Dez eagrarisch eontwikkelin gva nWeststellingwer f ginggepaar dme tee ntoenemend eintensivering .D erundveestape l gingme t sprongenomhoog » van866 0melkkoeie ni n191 0stee ghe t tot18.74 0stuk si n1939 » T>e varkens-e nkippenstape lwer d eveneens uitgebreid,maa rdez eontwikkelin gwa saa nvri jgrot e schommelingen onderhevig.D eakkerbou wi si nWeststellingwer f steedsva nweini g betekenisgeweest .He tareaa lbouwlan dbedroe gi nvredesjare nplm . 5-7$va nd etotal eoppervlakt ecultuurgrond . InNoordwold ewa sn ad everveninge ni nd eloo pva nd e 19eeeu w eenvri jgroo tarbeidsoverscho tontstaan .O pinitiatie fva nee n dorpspredikantleerde nverschillend eNoordwolder si nd ejare n I87O-8Ohie rtoe nhe t stoelenmaken»Aldu sontston dt eNoordwold e enige stoeèiJLenmakerij.Dez e takva nnijverhei dontwikkeld ezic h gunstig,zoda tomstreek s 1900a l enkelehonderde narbeidskrachte n hierinee nbestaa nvonden 0 Na 1900stabiliseerd e dezebedrijfsta k z;Lchhie ro pee narbeidersbezettin gva n350-40 0man »Voora ln a 1920moes techte rno gmeni gmoeilij k jaarworde ndoorgemaakt ,zoda t dewerklooshei d onderd eNoordwolde rrietbewerker smeermale n zeer grootwas. . InWolveg aontwikkeld e zichhee lgeleidelij kenig eagrarisch e industrie (zuivelfabrieken,expórtslachterijen »veevoederfabriek) . In193 0teld eWeststellingwer f intotaa l 14-industriëlebedrijve n metmee r dan9 oa npersonee l enme t eentotal epersoneelsbezettin g van28 8personen «Bovendie nware ntoe nno gplm » 200persone nwerkzaa m bijrietvleohtbedrijve nme tminde r dan 10ma npersoneel . Doorhaa rgunstig eliggin g tsa^v*land -e nspoorwege nontplooid e Wolvegazic heveneen smee re nmee ral see nregionaa lverzorgings- r centrum.Voora lverschillend e typischeagrarisch everzorgingsfunctie a kwamenbijzonde rgoe d totontwikkeling « Zogroeid ebijv ,d evarkens - marktui tto téé nde rbelangrijkst emarkte nva nNederland« .

Debevolkin g Behoudens enigestagnati e ind ebevolkingsgroe in aafloo pva n deverveninge nomstreek s 1880,blee fhe t"bevolkingscijfe rva nWest ­ stellingwerf tot192 5ee nvri jregelmatig e toeneming tezie ngeven. - Rond 1925begonne nzic hechte rernstig e symptomenva noverbevolkin g teopenbaren *Z overliete nva n 1925to t 1930plm, -2G0 0persone nd e - 83-

gemeente (meerda n10 $va nd ebevolking) ,zoda the tinwonerta l zelfsme trui m 1000achterui tliep« ,Dez euittoch twa smogelijk , doordatd ewerkgelegenhei d elderstoe ngroo twas *N a 1930veranderd e ditechter ,doo rd ealgemee nheersend e economische crisiswa s overal devraa gnaa rarbeidskrachte ngerin g endi tbelemmerd eee n afvloeiingva n de"bevolkingsaanwa sui tWeststellingwerf .I ndez e jarenontston dhierdoo ree nmassal ewerkloosheid ,zoda ti n193 6 zelfs mee rda nl/ 6dee lva nd emannelijk eberoepsbevolkin ghe t gehele jaarwerkloo swas » Dewerklooshei dwa she tgroots tonde rd e landarbeiders,bouwvakarbeider s enrietbewerkers *D ewerklooshei d vand ebouwvakarbeider s enrietbewerker s droegvoora l eenoonjunotu - reelkarakter ,zoda tdez ewerklooshei di n 1938voo rhe tgrootst e deelalwee rverdwene nwas » Dewerklooshei d onderd elandarbeider s wasechte rva nvee llangdurige raard ii n 1939ware ne rno g35 0 landarbeidershe tgehel e jaarwerkloos ,terwij l ereveneen sno g plm0 150ma nee ndee lva nhe t jaarwerkloo swas »

2. Het heden»

De landbouw Wat decultuurteohnisoh etoestan dbetref tkunne nd evolgend e opmerkingenworde ngemaakt » Deontsluitin glaa ti nenkel egedeelte n vand egemeent evee l tewense nover » Wijdenke nhierbi ji nhe t bijzonderaa nhe twaterscha p Oldelamer enhe tgebie d tenZuide n vand eLinde ,Oo kme tbetrekkin g totd ewaterbeheersin g zijn plaatselijkno gverbeteringe nmogelijk ,me tnam ebi jd egronde n langs deTjonger pVoort szoude nenkel ekleiner ewaterschappe n kunnenworde ngecombineerd ,waardoo r dekoste nva nadministrati e enbestuu rdalen » Deverkavelingstoestan d inWeststellingwer f is inhe talgemee nnie tsleoh t tenoemen » Ditneem tnie tweg ,da to p enkeleplaatse nno g eenaanzienlijk everbeterin gmogelij kis » Inhe tveengebie di s37 $va n debedrijve nkleine rda n1 0ha » Hetovereenkomstig epercentag evoo rhe tzandgebie dbedraag t70 » Vooralhe t zandgebied tenZuide nva nd eLind etel tvee lkleine , bedrijven» Inhe tzandgebie di svoort s45 $s ni nhe tveengebie d 32$va nd etotal eoppervlakt ecultuurgron d ineige nexploitatie » Op dekleiner ebedrijve ntreed the teigendomselemen t sterkero pd e voorgrond dano pd egrotere .Hiernaas tpachte ndez ekleiner e bedrijvenvee l loslan dbij « Voor eenaanta lWeststellingwerve r bedrijveni sbovendie nhe tinsohare nva n jongve ei nd eNoordoost ­ polderva nbetekenis » Ditinsohare ngeschied t zoweldoo rd eklein e alsd egrot ebedrijven » Opvallend is,da the tpachte nva nlo slan d ind eNoordoostpolde rallee ndoo rd egrot ebedrijve nplaat svindt » Definanciël epositi eva n debedrijve ni si nhe talgemee ngezon dt e noemen* Tenaanzie nva nd ebedrijfsvoerin gi nd elandbou wka nworde n gezegd,da td elandbou wi nWeststellingwer f wordtgedreve nvolgen s hettraditionel e Friese systeem,bijn aall e cultuurgrondi sgrasland , deveebezettin gi songevee r 1melkko epe rh àcultuurgron de n ongeveer degehel eoppervlakt egraslan dword tpe rseizoe n êënkee r gemaaid,terwij ld ekunstmestgifte ni nd egehel egemeent eo pee n betrekkelijklaa gnivea uliggen » Inhe tgebie dte nZuide nva nd e Linderich tme n debedrijfsvoerin gmee ro pdi eva nd eprovincie s Overijsel enDrente ,dez ei sdaa rminde rintensief ,wa tzic hui ti n eenlager eveebezettin g enee n slechterebedrijfsinriohting » Opvallendis ,da td ebedrijfsvoerin go pd ekleiner ebedrijve ni n Weststellingwerf slechtsweini g intensiever isda ndi eo pd egroter e bedrijven,,Elder so pd ezandgronde nhebbe nd ebedrijve nva n 1-5h a eenaanmerkelij k zwaardereveebezettin g dand egroter ebedrijven . 84-

Dearbeidsbezettin g opd everschillend egroepe nbedrijve n looptnoga luiteen ,Reken tme nd edivers e categorieënarbeidskrachte n omto tvolwaardig earbeidskrachten ,da nblijk t dearbeidsbezettin g opd ebedrijve nva n 1-5h apln u 30ma npe r 100h acultuurgron d te bedragen,terwij l dezevoo rd ebedrijve nme tmee rdan .3 0h acultuur ­ grondo p9 ma npe r 100h aka nworde nberekend e Dezeverschille ni n arbeidsbezetting leiden ertoe? datd earbeidsprestaties ,uitgedruk t instandaardure npe rvolwaardig earbeidskracht ,o pd ekleiner e bedrijvenvee lgeringe rzij nda no pd egroter ebedrijven ,I nhe t zandgebied stijgtd earbeidsprestati e van 1740standaardure no pd e bedrijvenva n1- 5h ato t399 0standaa rdur-e no pd ebedrijve ngrote r dan3 0ha .I nhe tveengebie dzij ndez e cijfersresp e 1920e n4510 . Inhe tzandgebie d tenZuide nva nd eLind e zijnd earbeidsprestatie s nogwee rbelangrij klage rda ni nhe t zandgebied tenNoorde nva nd e Linde» Derelatie fklein egezinne n inWeststellingwer f (lagegeboorte ­ cijfers)hebbe nto tgevolg ,da td enoodzakelijk eafvloeiin gvan . agrarische jongerennaa rander eberoepe nhie rnie tbijzonde rgroo t is.Berekeninge n tonenaan 3 datvoo rd egemeent eal sgehee ld e feitelijke afvloeiing ongeveer evengroo ti sal sd enoodzakelijk e afvloeiing.Hierbi jmoe techte rworde n opgemerkt,da to pd ekleiner e bedrijven defeitelijk eafvloeiin g denoodzakelijk eovertreft » Op degroter ebedrijve ni she tomgekeerd ehe tgeval o Opdez ebedrijve n houdtme n doorgaans tevee l zoneno phe teige nbedrij fvast ,zoda t nietalle nee ngelijkwaardi g bedrijfkunne noverneme ne no pde nduu r dusgenoege nmoete nneme nme tee nkleine rbedrijf t Ondankshe tgering ekindertal ,d erelatie fgrot eafvloeiin g end eintensiever ebedrijfsvoerin gi she taanta larbeidskrachte n opd eklein ebedrijve ni nverhoudin g toi",d earbeidsbehceft eno gvee l tegroot« .He tmoe tda noo ki nhe talgemee nuitgeslote nworde n geacht,da tme no pd ebedrijve nbenede nongevee r 6h ai nd etoekoms t totee nredelij kinkome npe rwerke rza lkomen »

Deindustri e Deindustri eheef tzic hn a 1945vri jgunsti g ontwikkeld.D e zuivelindustriebereikt egeleidelij k devooroorlogs eomzetten , zodatd epersoneelsbezettin gwee rbelangrij kko nworde nopgevoerd . Ookd erietvlechtindustri eka nmomentee lwee rvrijwe l alleriet ­ bewerkersemploo iversohaffen ,terwij l eenenke lbedrij fzelf see n tekortaa nvakbekwam e rietbewerkersheeft ;,Va ngrot ebetekeni s voord eindustrialisati e iseveneens ,da tzic henkel enieuw e industriëlebedrijve ni nWeststellingwer fhebbe ngevestig d enda t bovendien doorplaatselijk e initiatievenee npaa rnieuw ebedrijve n totontwikkelin g zijngebracht » Wenoeme ni ndi tverban do 0a,ee n lichte textielindustrie,ee nconfectiefabriek ,ee nvleeswaren - fabriek,ee ntimmerfabriek ,ee ncarrosseriebedrij fe nee nmachine ­ fabriek.D ebedrijfstellin gva n 195°ga f totuitkomst ,da tWeststel ­ lingwerf toen3 2industriël ebedrijve n (met1 0ma no fmee rpersoneel ) teldeme tee n totalepersoneelsbezettin g van9^ 3personen »He t aantalvrouwelijk earbeidskrachte ni nd eindustri ebedroe g 215«* n dezecijfer si snie tbegrepe nd epersoneelsbezettin gva nhe tnieu w gestichteopslagbedrij fvoo rzuivelproducte nva nd eEric ot e Wolvega^Hieri nvinde na lplm » 100persone nemplooi « Deindustri eheef tzic hhoofdzakelij kgeconcentreer d ind e plaatsenWolveg ae nNoordwolde ,i n 1950resp »me t44 5e n41 7 industrie-arbeiders« Deindustri e teWolveg aheef td elaatst ejare n eenvri jgrot e differentiatieondergaan ,D eUoordwolde rindustri e isechte rnoga l eenzijdig}behalv e derisovlechtindustri e ishie r alleenno gee nconfectiefabrie kgevestigd- .D eeenzijdig e structuur vandez eindustri e betekent eengrot ekwetsbaarhei dva nhe tecono ­ mischleve nva n dezeplaats 0 Deverzorgend ebestaansbi^onne n Ruimee nderd edee lva nd emannelijk e'beroepsbevolkin gi s werkzaam ind everzorgend ebestaansbronnen 5 Debezettin gva nd e verzorgendebestaansbronne ni sd elaatst e jareniet smee rtoege ­ nomenda nd eniet—verzorgend e (ofnua^w » destuwende )bestaans ­ bronnen.I nhe tbijzonde r namhe taanta lpersonen ,werkzaa mi nd e vrijeberoepe n en.overheidsdienste n enbi jd ehande l enhe tcrediet— , bank-e nverzekeringswezen ,belangx'ij k toe*I nvergelijkin gme td e anderedele nvan.on slant li she taanta lmiddenstandsbedrijve ni n Weststellingwerf voor diversebranche s zeergroot » Zobedraag the t consumentengemiddelde-he t gemiddeldeaanta l inwonerspe rbedrij f- voorbakker svoo rNederlan d764 > voorFrieslan d38 3e nvoo rWest ­ stellingwerf slechts322 0 Metbetrekkin g totd ebakkers jrijwiel ­ herstellers enkruidenier ska nda nvoo rWéststellingwer foo kzeke r vanee noverbezettin gworde ngesproken .Voo rander ebranches ,al s kappers,slager s-e nschilders ,i sd esituati eechte riet sgunstiger » Overhe talgemee n i-ad eoverbezettin g inall edele nva nWeststel ­ lingwerfeve ngroot «he t sterkstval t ditverschijnse l echteri n deGrot eVoenpolde rwaa rt enemen :, Deverzorgingskerne n liggeni nWeststellingwer f opvri jregel ­ matigeafstande nva nelkaa r opd ezandruggen ,di e tussenLind ee n Tjonger entusse nLind ee nd eprovincial egren sliggen » Intotaa l teltd egemeent eplm „8 flin kontwikkeld everzorgingskernen ,t.W t Scherpenzeel,Munnekeburen ,Wolvega ,Oldeholtpa ,Blasse ,Steggerda , Noordwolde enBoylc .Hiertusse nligge nno gongevee r 6kleiner e verzorgingskernen?welk ei nd erege lee nt eklei ngebie dbestrijke n om totee nflink everzorgingsker nui tt ekunne ngroeien »W enoeme n bijv-,Langelille ,Te rIdzardt ,Nijeholtpade ,D eHoev ee nBlesdijke « Wolvegaheef tzic htenslott eno g totee nvri jbelangrij k streekcentrumwete nt eontplooien ^ Deplaat s telto 0a3 21textiel- , manufacturen-e nkledingzaken ,8 veevoeder- ,kunstmest — enfourage — bedrijvene n1 1expeditie -e nbode -e nbeurtdienstbedrijven .Va n belangi se rd evarkensmarkt ,welk eto td egrootst eva nNederlan d behoorte nzic hi nvergelijkin gme td eaanvoere no pd eander e marktenbijzonde rgoe dontwikkelt ,Ee naanzienlijk eversterkin gva n destreekverzorgend efuncti ebetekend e devestigin gva nee nopslag - bedrijfva n zuivelproductenva nd eJPrico aDi tbedrijf ,da ti n195 0 isgeopend ,za lno gwee rworde nvergroot, ,Oo kal sadministratie f centrum (vestigingsplaatsva noverheidsdiensten ,banken ,notarissen , administratiekantoren,etc« )e nal scultureel -oentxu montwikkel t deplaat szic hgunstig eBelangrij k isoo kd etoenemend ebetekenis , welkeWolveg aal sönderwijscentru mkrijgt, ;D elaatst ejare nwerde n o,ac-ee nlager elandbouwschool s eenhuishoudschool ,ee navond - nijverheidsschoole nee nB.L o0o»sohoqli nWolveg sgevestigd » OokNoordwold evervul tal s.vogionaa lverzorgingscentru m nog enkelefuncties ,i nhe tbijzonde ral shandels -e nal sonderwijs - oentrum.D eplaat stel tOoa s eentienta l textiel-ymanufacturen — en kledingbedrijven enee nzesta l expoditie-,bode -e nbeurtdienst ­ bedrijven. ,I nNoordwold e ai-jnvoort see nambach"bssohool ,ee nUlo , eenavondnijverheids —e nee nhuishoudschoo l gevestigd»

Debevolkin g •Hetbevolkingscijfe rblee fd elaatst e jarenvrijwe l constant ensohommeld evoortduren do md e20«,000 »Di tbetekende ,da td e gehelenatuurlijk ebevolkingsaanwa s (geboorteminu ssterfte )naa r anderestreke nafvloeide 0 Nui sd enatuurlijk e bevolkingsaanwas vanWeststellingwer fvoo rNederlands everhoudinge nnie tbijzonde r grootjhe tgeboortecijfer 'i se raa nd elag ekan t enhe tsterfte ­ cijferaa nd ehog ekant *He trelatie fhog e sterftecijferi s overigensnie tverontrustend ,maa r eendirec tgevol gva nhe tfeit , datd ebevolkin g vanÄests-tellingwer fi nvergelijkin gme tNederlan d veel oudenva n dagentelt .Hierme e correspondeertee ndunner ebezet ­ tingva n dejeugdig eleeftijdsklasse !i n 1946"behoord e31 $va nd e Nederlandse"bevolkin gto td é0-15-jarigen ,terwij ldi tpercentag e voorWeststellingwer f 28bedroeg . Hetplattelan dva nWeststellingwer f isvri j dunbevolkt i dit geldt speciaalvoo r deGrot eVeenpolder .He tOostelij k deel,i nhe t bijzonder de'omgevin gva nNoordwolde ,i sdichte rbevolkt..D e relatiefdunn ebevolkin gva nWeststellingwer fmoe tvoora lworde n toegeschrevenaa nhe tfeit ,da ti nde nbred eTjonger -e nLinde - valleienno guitgestrekt ewoest e enextensie fgebruikt egronden ' liggen.Typeren di stenslott enog ,da td ebevolkin gva nNoordwold e slechtsvoo ree nvierd e deeli nd edorpsko mwoon te nvoo rhe t grootste deel zeerversprei d overd e "velden"ron ddez ekom twoont. .

Dewerklooshei d Invergelijkin gme td ewerklooshei dva nd ejare nvoo r 1940 heeftd ewerklooshei dva nd elaatst e jarennie tzovee l tebetekenen. . Nietteminneem tvoora l dewerklooshei d onder delandarbeider se n losse,ongeschoold e arbeidersd elaatst e jarenwee rtoe .I n1950/5 1 warenbijn aa lwee r 100to t 150manne nhe tgehel e jaarwerkloos , terwijlbovendie nno gee nseizoenwerklooshei dva nplm » 200ma n moestworde ngeregistreerd « In zekerezi nworde nd everhoudinge n vanvraa g enaanbo dbinne nWeststellingwer f echterversluier ddoo r hetfeit ,da tno gee nvri jgroo taanta lWeststellingwerver swerk ­ zaamhedenbuite nd egemeent everricht .Z owerkte npe r 1Januar i 1951 72persone nbi jd eCultuurtechnisch e DienstNoordoostpolderwerken , terwijlgedurend e dejare n 1948-1950plm ,10 0arbeider singeschakel d werdenbi jagrarisch e seizoenwerkzaamhedenbuite nWeststellingwerf. .

3. De toekomst,,

De landbouw Overhe talgemee nka nd eagrarisch eproducti ei nWeststelling ­ werfno gbelangrij kworde nopgevoerd eRationaliserin gva nd e bedrijfsvoering opall ebedrijve ni szee rgewenst jwi jdenke n hierbijaa nd eopvoerin gva nd egraslandproducti edoo ree nbeter e verpleging,bemesting ,beweidin g enhooiwinmng ,aa nee nmee rdoel ­ matigeveevoedin g enaa nd everbeterin g van deerfelijk eaanle gva n hetvee .Wa td eintensiverin gbetreft ,kunne ni nhe tbijzonde rd e kleinebedrijve nintensieve rworde ngedrevon .Voo rdez ebedrijve n isee nverder e intensivering juistzee rbelangrijk ;daa rdi t tegelijkertijd eenvergrotin gva n dearbeidsprestati ebetekent .Bi j deintensiverin g zalme nhoofdzakelij kd erichtin gi nmoete n slaan vanee nvergrotin gva nd eveestapel ^ tuinbouw enkruidenteel tbiede n indi topzich tminde rperspectieven » Dezeintensiverin g zalevenwe l zwareeise nstelle naa nd evakkenni sva n deklein eboer ,di ei ndi t opziohtnie tvooraa n staat.Me tall emogelijk emiddele nza lme nhe t landbouwonderwijs danoo konde rd eaandach tva nd ejong eboere n moetenbrengen ,terwij l tevensee nverdiepin gva nhe tonderwij sza l moetenworde nnagestreefd . Ondanksintensiverin g zullend ebedrijve nme tminde r dan6 h a cultuurgrondno gnie tvoldoend erendabe lkunne nworde ngemaakt . Alleendoo rvergrotin gva nd eoppervlakt e cultuurgrondka nvoo r dezebedrijve nee nbevredigend e oplossingworde ngevonden « Indi t opziohtzij ne rvoo r dezebedrijve ni nWeststellingwer f nogzee r veelmogelijkheden .Z obezi t degemeent eno g I40h aheid ee n176 Oh a petgaten,hage n enkraggen ,welk ekunne nworde nontgonnen .Voo ree n oplossingva nhe tkleine-boerenvraagstu ki nWeststellingwer f ishe t vanhe tgrootst ebelang ,da tdez eontginninge ni nsne l tempoworde n -.8 7-

uitgevoerd enda tdez eontgonne ngronde n-worde ntoegevoeg daan.d e kleinebedrijven, ,He t tempo derontginninge n dientnie t"bepaal dt e wordendoo rhe taanta lbeschikbar e D.U-=W«,-arbeidefs,maa r doord e behoefte,welke.e ri nWeststellingwer fbestaa to md eoppervlakt e grondpe rwerke rt evergroten ,Uitvoerin gva ndez eplanne nza l ongetwijfeldgepaar dmoete ngaa nme truilverkavelinge n opvri j grote sohaaloHe ti sgewens t dewoest egronde ni nhe tzandgebie d eerstt eontginnen ,omda thie r demeest eklein ebedrijve nliggen . Bovendienka nme nda nd erietteel to pplm .45 ^h at eontginne n grondi nhe tWestelij k deelde rgemeent evoorlopi g continueren. Bijee nopvoerin gva nd eproducti e opd egrot ebedrijve nmoe t ind eeerst eplaat sworde ngedach t aanee nrationaliserin g endaarn a aanee nintensivering » Deintensiverin g zal slechtsmogelij kzij n dooree nno gverdergaand emechaniserin g ofdoo rhe taantrekke nva n meerarbeidskrachte n Watdi tlaatst ebetreft ,e rbestaa tthan si n degemeent e eentekor taa nmelkers » Hoewel teverwachte nis ,da t hetaanbo dva nlandarbeiders ,i nhe tbijzonde rva nd eloss ee n mindergeschoold ekrachten ,i nd enaast etoekoms tza ltoenemen ,i s hetnie t zeker2 dathe t tekortaa nmelker shierdoo r zalworde n opgeheveno Opd egroter ebedrijve n zalme ni nd etoekoms tall eaandach t aanee ntijdig eafvloeiin gde rjongere nmoete nbesteden .He ti sva n belang,da tme nzovee lmogelij k opel kbedrij f slechtsêê nzoo nal s toekomstigeboe ropleidt » Hetopleide nva nmee r zonenvoo rhe t landbouwbedrijf isi nprincip e slechtsverantwoord ,indie ne rvol ­ doendemogelijkhede n totsplitsin gva nhe tbedrij fbestaan .D ezonen , diei nd etoekoms tgee nbestaa ni nhe tlandbouwbedrij fzulle nkunne n vinden,diene nz ovroe gmogelij k- i nprincip ereed sdirec tn ahe t verlatende rlager e school- -ee nande rberoe p tekieze ne nd evoo r hetgekoze nberoe pnoodzakelijk evakopleidin g teontvangen e Tenslottewille nwi jno g een enkelwoor dwijde naa nd enood ­ zakelijkheidd edrinkwatervoorzienin g inWeststellingwer f te verbeteren.Ui t deenquêt eonde rd alandbouwbedrijve nblee k slechts 2$de rbedrijve ni nd egemeent e ophe twaterleidingne t tezij naan ­ gesloten» Voor enkelenaburig egemeente nwa sdi tpercentag evee l hogen Lemsterland 46$,Kuinr e83$ >Blankenha m 59$>Blokzij l85 $ enVollenhov e 61$,Voo rWeststellingwer fzij nreed see ntweeta l plannenopgesteld ,t 0w»he tIndustrialiseringswaterleidingplan ,da t voorzieti naansluitin gva nee ngroo tdee lva nhe tOostelij kdee l dergemeent e enee nAansluitingspla nVeengebie dWeststellingwerf . Voor eenverder eontwikkelin gva nd eWeststellingwerve r landbouw isee nspoedig euitvoerin gva n dezeplanne nva ngrot ebetekenis .

Deindustri e Vooree nverder eindustrialisati ei she tva nbelan gnie tallee n demogelijkhede n omnieuw ebedrijve nva n eldersaa nt etrekke n zoveelmogelij k uit.t e buiten,maa r tevens dientall eaandach taa n deprobleme nde rbestaand enijverhei d teworde ngeschonken «Voo r Weststellingwerfbeteken t ditallereerst ,da tpoginge nva nd eriet - vlechtindustrie omopnieu wwee r inee nexpansiev efas et egerake n zoveelmogelij k dienen teworde ngestimuleerd a Indi tverban di s hetva nbelang ,da td efabricag eva nbinnenhuismeubele nd elaatst e tijdgoed eperspectieve n schijul;o p televeren .Wi lme n demogelijk ­ heden,welk ehierdoo rgebode nworde n zoveelmogelij kbenutten ,da n isee nallereerst evereiste » productieva nkwaliteitsartikele ne n eenactiev eafzetpolitiek ,afgestem do pd esmaa kva nhe tpubliek . Eendoelmatig e samenwerkingde rNoordwolde rfabrikante nka nhierbi j ongetwijfeldvee l effect sorteren» We denkenbijV o aani oollec—. tievereclame ,gemeenschappelijk e exportbevordering,tegengaa nva n huisarbeid,verbeterin gva nwerkplaatsen ,he tbevordere nva nee n - 8Î--

goedevakopleiding ,e.d o Eenverder evoortgan gva ndi .industrialisati e isvoo rWest ­ stellingwerfzee rnoodzakelijk « 3ez eindustrialisati e dientme n zoveelmogelij k totenkel eoentr ...t ebeperken » voorWeststelling ­ werfzij nWolveg ae nNoordwold e deaangeweze nindustriecentra . Dedaadwerkelijk epropagand avoo r dezeindustriecentr aal svestigings ­ plaatsva nindustriël ebedrijve ni si nallereerst eplaat see ntaa k vand eindustrialisatiecommissie s indez eplaatsen » Overhe t algemeenzij nd evestigingsfactore nvoo rWolveg agunstige rda nvoo r Noordwolde« Wolvegalig tbijzonde rgunsti g t»o»v.d everkeerswegen , bezitbevredigend enutsvoorzieningen 3 terwijlme ne rove rgunsti g gelegenindustrieterrei nka nbeschikken, .Oo khe t industrieterrein vanNoordwold elig tgeschikt » V/ilme neventuee l totee nverder e ontwikkelingva nNoordwold e overgaan,da nzulle nevenwe lno g verschillendemaatregele nnoodzakelij k zijnb Wijdenke nhierbi j aand eaansluitin g ophe twaterleidingne t (uitvoeringva nhe t IndustrialiseringswaterleidingplanOostelij kFriesland) ,d everbete ­ ringva n deverkeersverbindinge n (bijv: dewe gNoordwolde-Peperga) , terwijlhandhavin gva nd etramlij nea äSteenwij kva ngroo tbelan g isvoo rd eindustrialisati eva nNoordwolde * Heti snie tmogelij kaa nt egeven ,welk eindustriël ebedrijve n zichhie ri nd etoekoms ti nWeststellingwer f zullenvestigen» . Geziend ealgemen e tendenzenka nechte rworde naangenomen ,da td e lichtemetaal -e nhoutindustri e eenzee rbelangrij kdee lva nd e industrialisatievoo rhu nrekenin g zullennemen » Inverban dme t hetfeit ,da td eindustri e inWolveg a thansno g enigszins eenzijdig opd eagrarisch ebedrijfsta ki singesteld ,za ld euitbreidin gva n deniet-agrarisch eindustri e doord evoordelen ,welk everbonde nzij n aanee nmee rgedifferentieerd eindustrialisati e inbelangrijk emat e bijdragento the tscheppe nva nee ngunstige rindustrie-vestigings ­ klimaati ndez eplaats .

Deverzorgend e bestaansbronnen Overhe talgemee n zijnd eperspectieve nva nd elocaa lverzor ­ gendemiddenstandsbedrijve nnie tbijzonde rgunstig » Vooral ind e dorpen,waa rhe tbevolkingscijfe rweini g groeivertoont ,ka nd e overbezettingi nta lva nbranche sallee nmaa rworde nopgeheve n door eenverminderin gva nhe taanta lbedrijven 0 Tenaanzie nva nd everspreidin g derverzorgingskerne nka n allereerstee nverder e centralisatie van deverzorgingsbedrijve n inenkel egroter e dorpenworde nverwacht .Al sverzorgingskerne n metvri jredelijk egroeimogelijkhede nkunne nallereers tgenoem d worden:Scherpenzeel/ïiunnekeburen ,Wolvega ,Oldeholtpade ^Blesse , Steggerda,Noordwold e enBoyl „ Ookhe tdor pOldelame r zoual s verzorgingskernno gverde rkunne nworde nontwikkeld ;voo rdi tdor p ishe tdaaro mva ngroo tbelang ,da the tee nverbindingswe gmet Oldetrijnekrijg te nda td eontsluitmgswege nvoo rd eeventuee lt e ontginnengronde nlang sd eTjonge raansluiten.o pd eko mva nOldelamer . Metbetrekkin g totNoordwold e ishe tva nbelang ,da td ecentralisa ­ tieva nd ewoningbou w eri nd e toekomstgepaar dgaa tme tee nconcen ­ tratieva n deverzorgend ebedrijve n ind edorpskernen ,Ee nverder e ontwikkelingva nd everzorgingsker n aand oNieuwewe g tenZuide nva n ' Noordwolde dientda noo knie tt eworde ngestimuleerd.. ,

Detoekomstig eontwikkelin gva n destreekcentr aWolveg ae n Noordwoldei smoeilij k tebepalen .Be nverdere.differentiati eva n het streekverzorgend apparaat isechte rwe lwaarschijnlijk .Voora l Wolvegalig tal szodani g zeergunstig .Va ngrot e invloedo pd e verdere ontwikkeling vanWolveg aal s streekcentrumi sd eactiviteit , welkeme ni ndez eplaat sza lwete; it eoutplooien c - 89-

Debevolkingsgroe i Denatuurlijk ebevolkingsaanwa sva nWeststellingwer fza li n denaast etoekoms tongevee r 200to t25 0persone npe r jaar"bedragen . Ditbeteken tdus ,da tel k jaarvoo r 60to t7 5manne nnieuw ewerk ­ gelegenheidza lmoete nworde ngecreëerd .I sdi tmogelijk ?Hoewe l delandbou wi nWeststellingwer f nogvel emogelijkhede nva ninten ­ sivering enontginnin g bezit,mene nw e toohdä td etotal ewerk ­ gelegenheidi nd elandbou w ernie tza l toenemen.Intensiverin ge n ontginning zullenmoete naangewen do mee npotentieel.arbeidsoversoho t opd eklein elandbouwbedrijve nt edoe nverdwijne ne nd earbeids ­ prestatie teverhogen, ,Oo kd everzorgend ebestaansbronne nkunne n alleenmaa rmee rmense nopnemen ,indie noo khe t totaleinwonerta l toeneemt.Ove rhe talgemee nneem tme naan ,da ttegenove relk e2 personen,"di ei nstuwend ebestaansbronne nal slandbou we nindustri e tewerkgesteldkunne nworden ,e remploo ivoo r 1persoo nontstaa ti n eenverzorgend ebedrijfstak .D eindustri e isdu sd eaangeweze n bedrijfstak,di ed ebevolkingsaanwa sgehee lo fgedeeltelij k zalmoe ­ tenopnemen s Bovendien zald eindustri e erno ggeleidelij k eendee l vanhe tthan sno gaanwezig elatent earbeidsoversoho tmoete nopnemen » Heti smoeilij k:t evoorzie ni nwel ktemp odez eindustrialisati e ziohverde r zalontwikkelen .Ee ngroe iva nd eindustriël ewerk ­ gelegenheidva nplm » 50ma npe r jaar.za lechte rvoldoend ezij no m opde nduu rgezond everhoudinge ni nWeststellingwer f tekunne n bereiken» Menza lda nvrijwe l degehel ebevolkingsaanwa sde r gemeenteplaatselij kwerkgelegenhei dkunne nbieden «

-o—o—o—o—o—o—o» Ui SS1 < CO o P> CD w ch H o CwD CD F? o H- CD 1* P- 'Î14 CD H- CD H CD ö oq CO P3 &i CD si CD S CD ö

CD , ü N P> S P- (Kj CD Cf' H- CD P<

/ vol ÜJ ro

1 M O El W »9 M tr o tri O N P H- CD cf F- o O fcf P rt- O. a CD B CO CD (D h (0 ts* CD P- d- FT (I> & H CO tsa B CD CD CD B st CO 3a C' a CO CD O 4 F' O CO o* P tr1 0 Dl ch F- 4 H- H. C_l. B CD CD P- CJ B CD bd CD CD er CD < CD 0*3' fei g B h' PB o O O o 1-0 rf- B P- I-j cï- co P' CD fli. F-1 D CD s! F- B W o H Sj F- I-1 CD CD M C_l. p> 01 W CD c+ 8 w CD 03 S3 B Kl CD OS < P< P CD £1 B O s! P- CD CD d- <0 ! CD H en H- & - 90-

BijlageI

INVENTARISATIEVA NNO GT EONTGINNE NGRONDE NI NWESTSTELLINGWER F

Volgens eeninventarisatie. )welk e enigejare ngelede ndoo rd e NederlandseKeidemaatschappi jo pverzoe kva nhe tGemeentebestuu r isopgemaakt ,ware nd evolgend e complexenwoest egron dno gvoo r ontginninggeschikt e (ziekaart) } 1«Rijsberkaraper -e nBoylervel d+ 100h aheide .Eigendo mva nparti - oulieren enNed »Herv.::md eKer k teBoyl uAfzonderlijk e ontginning derpercele n is.mogelijk j erheef tregelmati gontginnin gplaats « 2oBpekeltervel de nbi jBeknoftill eno g+ 20h aheide » Ontginningsplannenvoo rhe tgrootst e deelreed sgemaakt 0Afzon ­ derlijkeontginnin g derpercele ni smogelijk e 3.Ooster -e nWesterstree kNoordwolde, .Hie rlig tno g+ 4 0h awoest e grond,gelege ni nzee rvee lklein epercelen ,welk egedeeltelij k opzichzel fzee rmoeilij k zijnt eontginnen ,o.a .wegen she t voorkomenva nzee rgrot ezandhoogten . Ontginningn acombinati eva nd eperoele ndoo rbijv « aankoop doorN.V .Ontginningamaatschappi j"D eDri eProvinciën "i snie t welmogelijk ,gezie nd euiters tverspreid eligging » 4.Lindevalle i tenOoste nva nd eRijkswe gWolvega-Steenwij k(inclu ­ siefd egronde nlang sd eWetering) » Uitgezonderdd ethan sreed s voornatuurstüdi e en-beschermin gbestemd egronde ni sno g+ 52 5 ha petgaten enhage nvoo rontginnin ggeschikt e Dezegronde ndiene n totee nachtta l complexen teworde nsamengevoeg d engezamenlij k per complexontgonnen , 5.Te nZuide nva n deLind ee nte nWeste nva nd eRijksweg. . Behalvehe treed si nontginnin g zijnde complex"Nijkspolder " ligthie rno gongevee r3 0h apetgate n enhage ne n2 0h aheid e enha'diout ,I nhe tpetgatenoomple xword tne gverveend ,doo hdi t zal tsZot,voo rontginnin gi naanmerkin gkomen .D eoverig e woestegron di szee rversprei dgelegen ,zoda td eontginnin g hiervanaa nhe tparticulier e inititatiefmoe tworde novergelaten. . 6.Waterscha p Oldelamer,,Hieri nlig tno g+ 23 0ha ,bestaand eui t petgatene nhagen ,grotendeel sgelege ni nee nvijfta lcomplexen. . 7.Grachtkavel *Inclusie f dereed si nbezi tva nd eN.V .Ontginnings ­ maatschappij "DeDri eProvinoiën "zijnd eoppervlakt eva n+ 21 0h a petgatene nhage nlig ti ndi tgebie d26 5ba ,hetwel kno gdien t teworde nontgonnen *Naa rschattin g is30 $va ndez egron d (+12 0 ha)al srietpolde r ingebruik e 8.Seheenekavel. ï Indi tgebie dkom taa npetgate n enhage nee nopper ­ vlakteva n5O Oh avoor ,overwegen d eigendom vanparticuliere n en veelal alsrietlan di ngebruik » -9 1

BijlageI I

STANDAARDUKEN

Iebi jdi tonderzoe kgebruikt e standaardurenzij nontleen d aanarbeidsstudie sva nhe t.L sBtIe Doormidde lva ntljdschrijfboek - houdingenaij nove ree nreek sva njare no pvelschillend ebedrijve n gegevensverzamel dove rd ebenodigd earbei dvoo rd everschillend e bedrijfsonderdelen!,Dez egegeven sdiende nal sbasi svoo rhe tvast ­ stellenva nd estandaardure npe rbedrijfsonderdeel .I nsommig e gevallen- speciaalvoo rd egemengd e zandbedrijven- wa she tnie t mogelijk deverkrege ncijfer szonde rmee rt egebruiken ^omda the t aanwezigearbeidsoverscho tvaa kaanleidin ggeef tto the taanwende n vanmee rarbei dda neconomisc hverantwoor dis .Met behul pva n terzakedeskundige nwer di ndez egevalle nee noorreoti eo pd e oijferstoegepast . Deo pdez ewijz evastgesteld estandaardure nwerde ngetoets t aand eboekhoudinge nva nd ebedrijven« ,He tloonbedra gwer dvergeleke n mothe tbedrag ,da tverkrege nwer ddoo rhe taanta l standaarduren perbedrij ft evermenigvuldige nme the tloo npe ruu r+ d esocial e lasten» Overhe talgemee nwa se ree ngoed eovereenstemming « Voor debedrijve nkleine rda n5 h ableke nd estandaardure niet st elaa g tezijn y voord ebedrijve ngrote rda n2 5h aiet st ehoog » Dit verschil:wa soo kt everwachten ,daa rd ekleiner ebedrijve nn u eenmaaltf-p vel epunte nminde rdoelmati gmoete nwerke n dand egrotere . Hierondervolge npe rbedrijfsonderdee l devoo r degemeend e Weststellingwerfgebruikt estandaarduren t

Veestapel Permelk -o fkalfko e 225 1) •Pe rstu kjongve eo fmestve e 25 Permestvaxice n 40 Perfokzeu g (incl.biggen ) 100 Perwerkpaar d 150 Per 100kippe n(àncl. . kuikens) 400 Grasland (perha ) Verzorgen+ bemeste n 65 Hooienpe rkee r 75 Kuilenpe rkee r 75 Bouwland (perha ) Granen 250 Aardappelen 700 Bieten 700 Stoppelknollen 180

TjMet de melkmachine gemolkens 175» -9 2

BijlageII I

DBVERHARDIN GVA ND EZANDWEGE NI NWESTSTELLINGWER F

Eenapar tproblee mword tgevorm d doord evri jtalrijk ezand ­ wegeni nd egemeente .Enkel ehierva nzij nva ngering ebetekeni s doordate r sleohtsee n enkelewonin g ofboerderi jaa ngelege nis . Vlak tenZuide nva nNoordwold e zijnzi jechte rvri jtalrijk ,terwij l o.a. eveneens tenWeste nva nBless eno gverschillend e zandwegen wordenaangetroffen » Overd ewenselijkhei dva nd everhardin g bestaatnatuurlij k geen twijfel.He t isslecht sd evraa g ofd ehiervoo rbenodigd e bedragennie tbete ro p eenander ewijz ekunne nworde nbesteed .I n demees textrem evor mdoe tzic hdi tvoo rwannee r eenzandwe gbijv . uitsluitend zoudiene nvoo rhe tverkee rnaa r een10—ta lversprei d daaraangelege nwoningen .Men-ka nzic hvoorstellen ,da the tbi jee n gegevenweglengt e duurderi so mdez ewe g teverharde nda no mi n plaatsdaarva n 10nieuw ewoninge no pee ngeschikt eplaat st ebouwen . Innormal e tijdenzo ud ekeuz enie tmoeilij kzijn « Bijd ezandwege nva nWeststellingwer fmoe tondersohei dworde n gemaakt tussend ewege nwaaraa nallee nwoninge nligge ne ndi e waaraanlandbouwbedrijve nzij ngelegen, ,Bi jd eeerstgenoemd eover ­ weegthe tfietsverkee re ni sd ebelangrijkhei dva nd éwe g evenredig methe taanta lbewoner s end eafstan dwelk ezi je rove rafleggen . Bijd ewege nwaaraa nboerderije n zijngelege ni svoora lhe tauto - transportva nbelan g endi thang twee r samenme td eoppervlakt e land,welkebi jdez eboerderije nbehoor te nd eafstan dwaarove rva n dewe ggebrui kgemaak twordt . Hoeweluiteraar dbeid ewegtype nnie tgehee l zuiverworde n aangetroffen (aand ewoonwege nkome noo kboerderije nvoor ,terwij l bijd ewoninge nzel fvaa koo kno g eenlandbouwbedrijfj ebehoort) , kanme ntoc hi nhe talgemee nvoo r deverbeterin g devolgend ericht ­ lijnopstellen i 1.D ewoonwege n zullenvoo r eenbelangrij k deelal songewenst e uitwassenmoete nworde nbeschouwd ;verder ebebouwin gmoe tworde n tegengegaan}rijwielpade n zijnechte rnodi g enzulle ngeleidelij k moetenworde naangelegd ,beginnend ebi jd emees tgebruikt ewegen . 2.D elandbouwwegen ,Zodr ad everkavelin g end eboerderijgroott e redelijki se nme nva nee nnormaa l landbouwwegennetka nspreken , kanme nd eei s stellen,da tdez ewege nverhar dmoete nzijn .Me t nameWestelij kva nBless ekome nverschillend ewege nvoor ,welk e eenvri jnormaa lne tvorme n enwelk e t0Zot0 zekerverhar dmoete n worden.Wi jontveinze n ünsniet ,da td ekoste nvri jhoo gzijn , zodateers ti nee nzee rgeleidelij k tempo totwegverhardin gza l kunnenworde n overgegaan» Daarhe thie rwege nbetreft ,welk eee n vrijgerin gverkee rkrijge n teverwerken ,zo ume nkunne n overwegen ofhie rmogelij kva nhe tzovee lgoedkoper egebitumineer dzan d gebruik zalkunne nworde ngemaakt e Heti sduidelijk ,da tbi jwege n welkebinne nafzienbar e tijdzulle nworde nverhar dee nrijwielpa d achterwegeka nblijven ^ 3» Teneind eaa nd ebelanghebbende n eeninzich tt egeve ni nd e toekomstigeontwikkelin g enteven so mt ekome n tot eenstabiel e wegenpolitiek ishe tgewens t dovolgord e end emat evas tt e leggen,waari nd ewege nzullo nworde nverbeterd » - 93 -

—M CD w \/o en CD en -* 0 S- ,—1 •g. ta co co ro ~* -* en o _. S- CD CD CD en CD » CD co co ro —* «-* en =r ?r CD CD CD en CD P3 a. CA O CD W CD CD i N *• *• m w < 3 CD fkenth e huize n Verspr . S3 O

en -A CO «C 1 -* W CJ *• w CD CD ro —J -J CD co -J ta w 5" **** ro o i en' Ns to ^- ça s. § CD I CD 3 •O TD '>—k CD co ro i -^ en ro —*• o 3 CD en ro 4=- N w *• '. *r

CD 1 CO kam p Rijsber - CD 0 3 CO 3 CO —*• ro co en c*> —*• 03 to en ro en a *-* 55 0»

CO CD —k ro en S CD en a en œ ro *• en 3 CL —i. CD CO i ro ro co co co «•+• *S *-f- .CX- =E CD CD O co _A. —1. 3 4*- l i co en -* en « OT CD 8 a * C—rDf O—*- . m CD s au 3" o o co O CO 1 —x co eo en ar> .4*-' en en cp en 00 CD 3- 1 s ï O m 2: =r «s 3EetS ro £, ° £ 3 CD en i -i^. yi on a o. n N « 3* CD Q- CD "O O 1 =1 «T CO —* ro ro *-* —J tn vel d e n Wes - tersoh e Oosterseh e ï en 1 -J. co O- CD l l l ro co en CD

—i CD

en en —K ro en !eo ^- œ to -^ 0 5Z CD i —* en en co en N S" ED 2.

CD CD r+- co ro 4*- a, CD -* ro 3" as a a en >4 en «u 4» O ô> i r-*- < aw a- < -*• ta H- C CD "8 3 (D ~«. -s en , i -j. ro —j co ~~J pç- + *Q N » CD « a» *o »O CD 3 -S S -a zr CD Ê 1 -A co -0 ro o> 0 •o s —A —^ co ro —^ co •O 3 M e n Niiholtp a Verspreid e huize n Oldeholtp a co

ro co CD 2 Cn ^t- CA) CO ^- CD

ro CD —* eo 4** ro co ro —1 co S. en i—y eo > en co ^ -4 W «4 w to w —-i ro co . —H » co -A co en -j ro co O co en co en CD co ^> 01 ta 94 -

ctf ctf -*t* LO oo CO CO r— CO CO -3- CO CO CvJ r^- -*-O» Cvl V—

CD CD -O t- 5 § CD S.Ü w en l t i 1 t CsJ CM en c c: o- eÛJ i CO •*—» :=- f— h- fi" l© eu c= fi. CD m ^û) IBN G.' M 1 ro cvj r— CsJ: LO V— •S^"• :« '.S Ce-D _csr _J >- •—- :>- l

O 09 -C -o t l T— T— .f— 1 co ct> ^— -o o o

1 -H* ,— CD o -o I 1— -4* CD JZ r— ( *-* -*• V :jr> o s: 5=

cö en a> 1 I 04 1 i— 1 co c: c o co

t CD CD en ^** C r— 1 -d- coi LO -sj- cO ^- —» »—

L S a rs CSJ T~ I l t -<*• 0 or :?=*Ä - CO fe s co v— -•** CO CO T- -4* T— S !-*•m * S £- 22 CD oc CÖ CO •JD r— en CD CO * s -o o a ,C

H-X< CO QO r-' LO CO LO «0 CO "O •—Q *

03

.S, r— '3î co T- 1 X T— K3 ^ = i CD -2É ••- G to •ro co CO -*t- Csl CO c a> CO 3 3 E

en lT> 1.0 -*t- r-- -4- 1 LO c Cvl CO CL CO

l c 03 O. r— LO -3- LO: in CD e-j •7" fi. CD ~d- CD CD .£= M O CO

1 J3 n r- eu c: a> o -M CD •o ir> CD CD • cr> en •+•» > CO t LO v— Cvj CO co erat. -C i t l 1 «co 03 TO Q> tri CD \ CD /V -M «-. I—' c T— LO CSi O CD -^ *"" - 95 -

\Q CTï cr «3 < CO CD -a -1 -i ID "3 ft- C O =3 o Î8 p C T3 EO C3 C~3 co v» T3 —• CD *.§- X- =3 =3 3- CD %* P o tr> co •3>- - 3 s w =3 cr CD. CÏÎ CO Co ro CO CD 6 z= P

IQ —j. CO co co O' co 4=- cn i-P" cn i CD CU < f«* ra E: «-+• O- =5 «—'a • CD CC O CD =r s* o =S" co ro a œ -F~ co cn ro co 1 CO cf 4** r-fr- *• 8 ? g 3 — Ä 3" CD o to C=*D - co sra CD o W T M er a. cn ri- CD r** —* rn 4*~ ro CO CD CL. a CD - O =a» X' 7 i 7 Cï *-» m co r-*i Z3-' ?r ro ro c r-j ro •**- rj —. P 1 Ö 1 t CD CD O- CD ;3 1 WD CD CD *H ct- CO --• -u CD o ü ri —4. 7 cn ' t t cn CD CU 3 en i~* CJ1 ICO CO M CD =5 CD 'i CD cn co CD co ro CD *- ** CD CL. CD =J- ;*• aa co © co oo O) cn a co r—i. T3 er .**- CO 1 1 «-»co• CD < "8 CD 7 St « =3= 3 — O O ro ro o- cn 1 i CD cL CD =—•r • o \ « ro ro cn .£ c \o N

CD nkeg a CD

§Steg - s 3 co 3. cn i 1 i s P O SE 3" «S

ixr co 3- O 0 "H CD —» -* CD tp a e n eid e Up a cn ï cn =3" W » « O 1 t i o CD Q_ S'T CD

-_i CO .—1. r-* o> _, cn o cn Ol *• ^< co ro C^* en ;ro ro CD co a — i

co ~ü ro O) co co ro can P3 - •r P -96-

Staat 3.3 Groep B en INDELING VAN DE B EN C GRONDGEBRUIKERS NAARBEROEPSGROEPE N

Aantal bedrl] ven in jroep B Aantal bedrijven in groepC - Beroeps­ 1-3 3-5 5-10 >10 Totaal Gentdd. 1-3 3-5 5-10 . >10 Totaal Gemidd. groepen bedr. bedr. grootte grootte 1 5 15 8 - 28 V 49 3 .. . - 52 1,9 2 - 5 10 1 16 6,1 5 - _ -, - 5 1,7 3 7 10 7 5 29 7,1 4 6 V 2 16 5,0 k 1 5 1 - 7 M 18 4 - - 22 2,1 5 2 5 7 6 20 7,6 22 12 - • 3 37 M 6 2 2 3 2 9 6,7 12 2 - - 14 2,0 7 - - 2 - 2 7,0 18 .- - - 18 1,6- 8 1 2 - 1 4 5,0 - - - - .- Totaal 18 44 38 15 115 6,0 128 27 4 5 164 2,7

Omschrijving der •beroepsgroepen 1. Landarbeiders (inol. losse landarbeiders!) 2.Melkrijder s 3.Beroepen ,welk eafhankelij kzij no fnau wverbonde nzij nme the t agrarischbedrijf,-zoal sveehandelaar ,loonsproeier ,personee l grasdrogerij,hooi -e nstrohandelaar ,rietsnijder ,melkcontroleur , etc. 4.Loss earbeiders ,arbeider swaterschap ,D.U.W. 'e nN.H.M, ,bosarbei - ders,etc , 5.Verzorgend eberoepen ,ster kafhankelij kva nd edorpsgemeenschap, - zoalsbakker ,slager ,caféhouder ,loodgieter ,melkventer ,timmer ­ man,etc , 6.Persone ni ndiens tva noverheidsorgane n (onderwijzer,brugsraohter , gemeente-arbeider,P.T.T .) e nparticulièr ebedrijve n (bouwvak­ arbeider,ohauffèur ,koster ,tuinman ) 7.Fabrieksarbeider s 8.Divers eberoepe n - 97 -

-sZ ro co fu. —i CD O rCaL o iu O =1 o CD A> 3>- >n H- C3 "5 TD ft- S01- a o co CD £0 c~> co >- «oCD O tU CD (Ü cr cr -o CD CD o. cL 3

< CC »- _A CD ep « 'PO ro —1. —»i co 3 CL 3 -O r-\ po CO cn CD cn CD CD CO 4»- CD -O CD CO c3~*: £"*Ü co cn cn î —*

—*• ta o o —< 4*" to CO =3 -i e -o o ro co ro co cn -O o •—* "O «-»- —V -o cn co cn CO rr 3 -H co w o 4*- SI. '8 o co co PO co s ^ CD

— CD 4*-' co 3—• « 3 -O 4** Co cn 1*°, PO -J TD co CO ro co —•4 co -J • =r CD O »-en* 4>* cn CO cn cn cn CD 4*- Û) 5-3 s CU —* 3 • tO o < -*• O- O "3 C JU 3 O C CO cn CO --4 4=- en y <£• .4=- —3. cn o —» o a —» CD 3 *-4- „ >A »4- ro s CU * O- e CD »O

CU CP CU tO ro o. CD OÏ cn •&• i~4 CO ro cn 3" S o> CO CD

r+- < —. 3 rs> CO co ro co cn cn co 3-g = js- CO 4*- _fcnc ro co * O CD Z3 O TO BO . cn co co Cn ,cn cn co **T CD O <-*- < -o S3 CJl CO o ro 4=- cr> S 4=- ^-i. cn CL CD ÉI Dl e O ^-•»0 3—. *> s 1 S ">- =» •p CL 3 CU Oï 3 co co -co* —1. 4*- ï-*- co t •—». co 4*- co CO —»CD . K ro- P cn

»4- < —. CD O' *U 3 3 -A —j. _l> ~0> «4- 3 •p- I ~o cn • 4*- —J co —»• co pa >ft 3 ö. (lï 3- CD •~* CD CO j-4- -J CO y-) -•. r+- >ft o 3— # co ro CD, 2 1 -o 4>- a co ro S ö n co • w • co —, o y .-, I 1 T3 N3 O A O S3 3 Q X) a. ro _». ro «4- < "O §' & O» i 4S- CO cn to co co •p- co • co • O 3 —. S "O -^ 3 tJ CU "^ 3 o tu CU 3 CD _J, -~A 3 CD- co CD »4- CD -^v ro 4*- y co —* co 4>- s ro O ro G r+- •< — #4- % C _». •~*> .-i —i -* —* —K o cu rj C ro co 4*- ho co co co CO e -* (g 3- o. 2 i~* CD s 3 cn --. *4- >4 O 3. CD 3 O TD 3 44- < TD co -4*** 4=~ ,-»Cn. co -*J co 4>- ro --4 Q. CD • (U o lO. O —. ô 3 —. CD 3 TD Co TD —. r+- >A O o_ CU 3 O TD Ï4- —A co —1> co co ..A O ri- < TD 4*- cn :—V co 4»- —cn* 4*- co ro cn 3- • CO 0 Q 3 -» » to(U —i. IN3 3 _A 4=- co ro *4- *-*, ro ë5 s 4»- CD •p- 4 " --4 P> lO Z*. ro cn cn o CD 3- CD #-> < -4, CD 3 en .—*• cn cn co •~k ro ro f*) 3. S —4- 'g 4>- CO ro CD. CJ cn *-o ßi >Q. «O es CD 3" CD —* CD "O r+- CU •o - r»-Ho co 3 O TD r^rs - OQ oo cn -o --4 cn »4- < -p CD icn co cn - X« Î cu - 98 -

-M -o -+-* T— i 1 1 CO l co 1 t CD CD co O O M t— CVl £_ t_ CD CD O» -O

CD CVl JX • -+•> r*- 1 CD cO en co t i 1 1 TV t. CO w ^-4" (f_ o • c c c is£ CD •*- m az I-SO C S• m m CO CD CD cn Cvl T- •4- CD to t -4* CO r— CD to en a. -o Csi ,_ x— i—• -r- co 03 3 CD T_ (— "S c *^" -o -a <0 > 3 r— O c CD sCD *^o •4-* Cvl m CVJ CVJ si- t CVJ CD co CD to co M £CD L- CVl LO S3 co ^*- ID r* CVJ u"i -M (0 C CD =3 JC O- •<— en eu _o «ca c m• CD CD CVJ CD a> CD -M CA CVl t co CJ T- Ci T- ' CVJ i in _ü >• \ t— c 3 CD ai CD -o -o CD CD O •+-» CD Q c: Cvl CD CO CD co LO r- I •«x 1 co t , CO' m 1 B T— -4- > C CD t- •o CD 1 en r- co r- co co CO co tv| r— co O CVJ co­ ào e o — - CO co p- r-<- r- r- r- -4* CD co oo co co oo o ca t. CO O. CL

-*-? 1 C3 ^= C -H O C^J uO co co co r- r> a -M in O) { *2 o. m o. m LO 5 T— en 1— CO -4* Cvl LO co OJ Q. f— CD v- to UD 5 CD co T- CVJ co r— r— LO 3 CD > Cft CVJ CO s ^ :fc CD CD CD T- -4- O) CD CO (O 3 O S S CVJ co Cvl LO Cvl CO CO CD CD Y~ co -«a: _Q >

CL. ! t I 1 i CO co * ! rv. co CO co -4- CD• CO T— m T~* SE

-+-» -a -M c: CVl CD en r-~ 1 r— LH' 1 CO en CD , Cv| CD O O N Cv3 CVJ •ï— -+-* S- fc. o C co cft -a CD 1 8 CL _*: • -M cvj co r— LO co un CD en i. co « _CV l ^*CVl- CVl v— _-4—- T" CV| ^_4* R t— co ( T— C o * c S** o — «r eu CD -H <&=> «tm -M CO CT CD -4* -4* r— kO oo r- Cvl CVJ UD Cvt co to to O CD a*3 a> CVJ CVl CVl co -o a > S3 3 CD CL O "S O. o, "ë cd O -O CD CD CVJ co LO v— I co r— -4- CVJ in -4- CD (0 C S S? CO CVJ C^J Cvl CVJ cvl Cvï K Cvl • ^r- .,_C_O Cvl -M CL. »r- CD O* J •s •-*- <3> CL C E -SC CD CD CD Cvl tn -4* Cv| CD •+-* en t— CO CO 1 1 C-J t \— T"* CD , 5* n CD CD CD C

1 (0 CO I— r~- CD co (iD CD -4- Cvl r-* en Cvl -4- E O •— S- r- r- r- 1— r-*- r- r- co Oi r^ OD CO CO CD c0 C. CD r** CO CL O. CL

•+••» L1 -*-C•3 JoC O -Ü tO in CD co CVJ to CJD 'R co r— co LO LO en CL <0 O- co -*co• co p- CO Cvl co co co oo en co CL • C3 -* \~~ CVJ CsJ x— t— r*- CD > Ch 5- <~* «r- *—

co to T- co ro co co oo CT} r** to -4- en r- c: -o c: r— CO lO co t- CO CVJ v- CVJ v— CO O CD c^ «* ^Q >• t *e> i "S o LO CD CD CD *« i a o LO CD CD CD 'co -TTj •— Lfï r- CV1 CO co c «- tO rr ^T CVJ CO co (0 C -O \ t ^ CD _Q 1 t 1 « o V- V CD .A CD Ö cD o T" LTD LO CD <3 jd w- CVJ /\ A •r— CVJ /\ •i—ë tVJ CT« lO T >- en **• " l-_ *" - 99 -

ïïoststolllngwerf (zand • vaon) GroepA Staat 3.6 EIGENDOMSBEDRIJVEN NAAR DE BELASTING PER HA CULTUURGROND INEIGENDO M

Belasting in Aantal, bedrijven in de grootteklassen Totaal giet per ha aantal 1-5 ha 5-10 ha . 10-15 ha 15-20 ha 20-30 ha >30 ha eigendom bedrijven O-WO 13 5 3 2 5 28 400-800 13 15 12 2 -3 1 46

800-1200 10 18 3 2 1 1 34

1200-1400 3 2 2 1 8 >1400 4 . 5 2 1 12 Totaal 43 45 20 7 11 3 128 :

PACHTBEDRIJVEN NAAR DE BELASTING PER HACULTUURGRON D

Belasting per Aantal badHjven in de grootteklassen Totaal ha cultuurgrond aantal 1-5 ha 5-10 ha 10-15 ha 15-20 ha 20-30 ha >30 ha in gld bedrijven 0-200 3 4 4 3 7 1 22 200-400 - 9 1 2 . 4 3 19

400-600 1 6 • 2 1 1 • • - 11

; 600-800 1 •-• 1 ~ 2 .- . . 4 >800 - 1 1 1 - - _3 Totaal 5 20 9 7 14 4 . 59

DE BELASTING VAND E BEDRIJVEN ET EEN GEHENGDEEXPLOITATIEVÖR H IN? VAN DE TOELAATBARE BELASTING

Aantal bedrijven net aen-belastina van Totaal Grootteklassen 0-50? 50-75? 75-100? I >100? in ha aantal van de toelaatbare belasting ,bedrijven

1-5 15 10 1 1 27 5-10 36 16 1 1 54 10-15 10 6 1 2 19 '. 15-20 10 1 1 12

20-30 5 1 6 >30 3 3 Totaal 79 33 5 4 121

465 100 -

c 1 G> CO CVJ CVJ O CO £~ -Cf -4- -4- •4- co co CO ta- co CO s= s* CD 03 cn to CO -4- CO -4» CD M- f* c -4* co OJ CVl co CO -*• •r-1 Ei

t. CO £_ »— (D » D- > CD O CD» * O

-O C CO •+J dl co CO co co LTD -4- CO H-* Q> -l-* -o c c -M t. ca CD LO co uo CsJ CO =J CD CD CD ca 1 1 03 CD CD CD• * CD CD CD ü s C O C3 "75 CD ca ct: i- & -4- co -h CVJ CO co -* -s CD -n O S ï- o CD -t-» ca > CD "E J= "g CU CO CD C i. e CO 0 CD Ä CO o oo co n- o e: CO T- t- cn CO m ca © o> o V«. * -4- r- uo CO UO O •*- -O C= CD 2, >• -O O O c o -i: CD CD t JC CD

QO CO CO CO cn" Cvl cvl CVJ CsJ CsJ ^r^ > I co CD CD -ÇJ -< o. B-ï. cn E CD c er c _*: CD a> co • C > E — > uo co co -4" co co in -4* OJ CsJ CNI K CVJ T— CVJ cvi CVJ CsJ Cvl CsJ -.- _Ü SsC t- *^- -«o - ztz "8 L ra J=> CQ JD >

a> iz -3f- -4* co CO a> c* CV| co co o <0 ar "8 r2 *!— _Ü CD uo CD CD CD UO 1— CVJ co I 1 V I 7 en ca o» -H» ta CD LO CVCDJ A en CV| co cn CD CsJ i -a o je 1— O v- r- v— UJ er o 1— •<~~ D_ CO E- c &> oi rvj ca *^- Q -O -1—*

C UJ • co co CVJ CO CO , -5 co en co co ro co UJ « CO CD CVJ CO COl UO ca a» ca 1 •» M ra t. CD CsJ Cv» Cvj CVl CVJ =c >• > 03 c L. CD 3 e CVl CD co CsJ 1— $ fR UT !? LD f• efi­s O _o» CD • O CD CsJ -4- CO CO CD CO -4* i~ to CO CO -4- -4* -4" co ro LfD r*- r- r- co +• CD r— CD CO CO *< c: cn cn co c O c ta ^s o m O _ü :=»- o uCD L •£ CD

I— CsJ CD CsJ J'S UD UO co CD LO 1 i— O r- CD -4- r- co r- CD -o o t- co cn sz c: CJ> Cft J= CD CD cz _^: •> tz CD ca • co -4- an co -4* co r- 03 5» m — f— CsJ co •i—i • t* T5:& CD cvj CD CD CD "O -•-• t- O CO cvl CD r- CO CD t- »r- CD c -o cvj CVl "O 3 CT JD CO CD CU S- CO -=t _o ca .o >•

c c CD CD CO ui CO CO -o co CO Q> r— LO CD CD CD r-~ «— .2«: CD LO CD CD CD - J=> 03 CVJ CD JE: LTJ V* •ï • Csl "v1 CO ca •==C CO» uo t-~ cn cn co CD -+J 1 —1 1 CO T CD LA CD u*> O LO CD -*-» O- -H* Vi uo A A CD cd C O JC v~ CVJ O o i— o cd CU o 1^— i_ t_ -+-» CD £_ CT CD CD GO >- iI3 •<- 101 aanta l bedrijve n Aanta l bedrijve n me t gier - stuk s grootve e o p d bedrij ­ ve n we t gierkalder s inhou d gierkeïder s pe r kelder s i n % van,he t totaa l o CO CD *- 3=- o en l'Vf T f» CD D; 3 —' 3 V/v O en o en —*• 3 3 § cf tf 3 l 1 lit S- CD CD O —i c u w po -i -^ tn :=r *•*• co < o_ » CD CD fü CD -" » o o o en CD Q. co va cr cr cv CO 3»- CD Ô O CD o_ =j co "5 w CD «O- C*D" — >$. . . 3 CD CD J o o o CO WM o -^ -o 1 zr en . < s o o o ui *• - —J en •*- 3 . De Haßve CD J • ** ro Verspreide hui­ co o CU zen Meenthe 3 CD '3 en O OOOO)-* _^L co CO: o ooo ^- -^ co tó Zandhuizen 0> 1

-i. S CD .st» co s Boskelte g S O) —» CD CO ; O- 3- -=: _x CD O CD en ro CD a Cn ca CO 1 | | CD M -**- 3 .—* Rijsberkaip •H t _4, CD SS ro CD en CD Boyl CO . ro. co 3 »3 a m en •s^ J O—») . 1 1 1 I d. O en 3" "o en Oosterstreek

e 3 Oldeholt - CD p a ro -o, —X CD Noordwolde -O —4 • -J r-4 B> —X —i. i —* ro \ t i o. CO V-ersprside hui­ -ü Ol zen Noordwolde S Nîjholtp a

—V Oostersche en ro 8 co e CO Mestersene Veb _J. —JL m .< —L s CD o to CO "*1 —* O O *^ CD -^ CO CD H- Verspreide hui­ =3 (D en CO HS tX 3T '< < 3 zen Steggerda- -.. ffl c ai PT Vinkega 3" O N W en o. —•» o» *a -h en en » ro —.«-•- 3 -5 > "^ Vinkega r+- *0 CD O CD £ _ —J O- I^J CD CD S 1 co Q co to «-j en -^ 3 T_ zandgebie d co CD *^J CO *—J co •^J -O Totaa l - S" 'co en Steggerda —. pc. •3 CD _k -o co en "ro Peperga M co l-J •o

co co co en en co -A CO r» 4> O) to Cf) ro 8. CD en en ro Blesdijke CD *• 1 *î ffi' tn •_* -~J Verspr.huizen en CD 81es dijkerhei d8 . -V _i -< o o to o" _A ar CD C7i CO 10-20 ha — V cz> CD CD oo en 3 —A O CD CD co co en •* -O -co co -*»- co >20h a co «_ D> - 102

(roepA Slaat 3.11 AREEIDSEEHOEFTE, ARBEIDSAANBOD ENARBEIDSPRESTATI E

Ar b e i ds- Arbeids­ Ar beid s b e h oef t e a a n b od prestatie Grootteklassen Aantal in standaard- aantal volwaardige aantal in % van het totaal in ha bedrij­ uren arbeidskrachten st.uren ven per voor voor voor voor v/d per per p/KÄte p/vo3». per ha bedrijf rundvee varkens kippen paarden cult.CJ. klasse bedrijf colijgr. dfb.kr. Zandgebied

1-3 24 1443 664 45,1 4,0 25.8 0,9 24,2 23,10 0,96 44,3 1499 34 79 ' 1800 516 51,4 5,2 5,7 3,0 34,7 87,77 1,11 31,9 1620

4-5 97 2285 516 48,5 M 850 4,1 34,5 118,34 1,22 27,6 1873 5-6 65 2721 498 50.7 6,2 4.0 4,5 34,6 82,15 1,26 23,1 2153 6-7 65 3130 489 50,2 5,6 3,4 4,6 36,2 91,98 1,42 22,1 2212 7-8 76 3623 492 51,3 4,8 4,6 4,1 35,1 105,08 1,38 18,8 2623 8-9 39 4088 482 52,2 6,3 3,9 4,1 33,5 62,71 1,61 19,0 2543 9-10 42 4502 490 54,3 5,3 2,1 4S1 34,2 72,79 1,73 18,5 3555 10-12 62 5007 450 51,5 5,5 3,2 3.7 36,1 111,84 1,80 16,6 2776 9 12-15 60 6214 458 52,4 6,0 2,1 3,3 35,7 129,31 2,16 A 2883 15-20 100 7256 425 53, 9 4.4 1,5 3,3 36,4 224,82 2,25 13,2 3227

20*25 48 9318 422 55,8 3,1 .0,7 3,4 37/) 130,28 2,71 12,3 3433

25-30 22 10882 405 53,1 3S8 1,1 2,9 39,1 67,03 3,05 11,3 3572 3040 22 13874 401 53 J 3,5 0,7 2,5 40,0 76,51 3,48 10,1 3989

>40 8 16508 3S8 53,7 2,4 0,4 ' 2;S 40.9 33,11 4,14 9,2 3989 Totaal 809 4870 449 52,6 4,7 2,8 3,6 36,3 1416,82 1,75 16,1 2781

teengebied

34 3 2083 563 57,6 10,9 0,1 7,2 24,2 2,90 0,97 26,1 2154 4-5 5 2131 452 65,0 3,6 0,2 1,4 29,8 5,90 1,18 25,0 1806 5-6 7 2724 493 65,7 2,1 0.2 V 27,3 8,60 1,23 22,2 2217 6-7 17 3125 485 59,4 2,6 6,2 3,4 28,3 23,64 1,39 2»JS 2247 7-8 11 3680 501 57,6 6,5 3,,0 4,1 28.9 14,72 1,34 18,2 2750

8-9 7 4353 514 60,8 6,9 0,1 3,4 28c8 12.29 1,76 20,7 2479 9-10 13 4418 471 63,5 2,0 0,3 3,7 30,5 20,38 1,57 16,7 2818 10-12 14 5372 497 59,8 5,0 4,6 3,,2 27,4 26,74 1,91 17,7 2812 12-15 29 6411 481 61,5 4,9 0,9 3,6 29,1 61.25 2,11 15,9 3035 15-20 38 7395 430 59,2 3,5 tg 3.5 33,4 82,27 2,17 12,6 3415 20-25 36 9758 438 61,1 3,8 0,3 3/1 31,7 99i1 2,77 12,4 3527

25-30 30 11541 423 61,2 258 0,1 3,1 32,8 89,31 2,98 10:? 3877 3040 18 14167 428 61,1 2.4 0,1 2.6 33,9 59,65 3,31 10,0 4275

>40 9 18781 406 63r4 V 0,1 2,5 32,2 34,29 3,81 8,2 4930 Totaal 7937 61,0 237 441 3,4 0r7 3,2 31,7 541,55 2,29 12,7 3474 - 103 -

Staat 6.1

DE WERKLOOSHEIDI N DEPERIOD E1936-193 9

Weststellingwerf

Totaal waarvan Baand aantal Bouwnijver' Hout- riet- Waenderij Overige Landbouw Overige markiezen heid bew. anz. nijverheid bedr.kl,

Januari 1936 1236 128 196 35 19 834 24 toril 1936 1148 125 168 5 17 816 17 Juli 1936 1024 64 133 9 21 718 79 October 1936 1088 • 78 146 10 23 749 82 Januari 1937 1270 125 140 34 19 882 70 toril 1937 930 32 100 5 21 701 76 Juli 1937 770 43 105 6 17 545 54 October 1937 843 61 112 7 16 582 65 Januari 1938 1027 116 103 30 17 685 76 toril 1938 724 20 89 3 14 534 64 Juli 1938 627 18 94 5 13 449 48 October 1938 681 29 105 4 11 477 55 Januari 1939 882 72 102 26 15 604 63 toril 1939 615 17 91 2 12 449 44 Juli 1939 644 19 75 4 10 497 39 Oßtober 1939 500 35 63 6 14 352 30

Staat 6,2

DE «ERKLOOSfEID IN DE PERIODE1947-195 1

leststellingwerf

Totaal waarvan Maand aantal Bouwnijver­ Hout- rieb teenderij O/erige Landbouw Overige werklozen heid bew. enz» nijverheid bedr. kl.

September 1947 62 13 - - 2 36 11 December 1947 214 33 » 4 5 154 18 Iteart 1948 180 22 1 1 5 145 6 Juni 1948 93 14 2 1 6 54 16 September 1948 23 2 2 - 6 5 8 December 1948 337 49 25 4 12 216 31 Iteart 1949 348 46 36 . 4 13 213 36 Juni 1949 '159 23 38 - 8 65 25 September194 9 101 12 37 1 6 26 19 December 1949 358 40 80 3 18 169 48 Iteart 1950, 290 34 62 4 9 130 51 Juni 1950: 126 19 35 2 6 25 39 September195 0 134 12 34 3 7 35 43 December 1550 356 50 36 6 10 178 76 Maart 1951 267 42 33 ç 13 107 67 Juni 1951 133 25 20 3 13 14 58