WESTSTELLINGWEBF EEN ECONOMISCH-SOCIOQHAITSCH ONDERZOEK door Het Economisch Technologisch Instituut voor Friesland en Het Landbouw-Economisch Instituut October 1951 Het rapport is verkrijgbaar, zolang de voorraad strekt, bij het Landbouw-Economisch Instituut, Van Stolkweg 29, 's Gravenhage» Prijs f. 5,-. = BffitlOTHBKv c %Tlt^' oc INHOUDSOPGAVE Uz. WOORDVOORA F HoofdstukI DESOCIAAL-ECONOMISCH EONTWIKKELIN GVA NWESTSTELLING ­ WERF HoofdstukI I DEBEVOLKIN GVA NWESTSTELLINGWER FNAA RAANTA LE N SAMENSTELLING 4 HoofdstukII I DELANDBOU WAL SBESTAANSBRO N 8 A* Deproductie-omstandighede ne nd ebedrijfsvoerin g ind elandbou w 8 § 1.D ecultuurtechnisch e toestand 8 §2 .Aanta lbedrijven ,ontginnin g ensplitsin g 12 §3 .D ebetekeni sva nhe tnevenberoe p 16 §4 «Pach t eneigendo m 18 §5 «D efinanciël epositi eva nd ebedrijve n 21 §6 èD ebedrijfsvoerin gi nd elandbou w 23 B« Deagrarisch e bevolking 31 §7 «D estan dva nd eagrarisch ebevolkin g 31 ^8 .Onderwij se norganisati e 40 §9 «Analys eva nhe t arbeidsaanbod 43 C.D earbeidsprestati e 49 D. Samenvatting 57 HoofdstukI V DEINDUSTRI E 66 HoofdstukV DEVERZORGEND EBESTAANSBRONNE N 73 HoofdstukV I DEWERKLOOSHEI D 80 HoofdstukVI I SAMENVATTING ENRICHTLIJNE N 82 BijlageI INVENTARISATIEVA NNO G TEONTGINNE NGRONDE NI NWEST ­ STELLINGWERF 90 BijlageI I STANDAARDUHEN 91 BijlageII I DEVERHARDIN G VAND EZANDWEGE NI NWESTSTELLINGWER F 92 BijlageI V KAARTE NSTATE N 93 WOORDVOORA F Hetverzoe k tothe tinstelle nva n eenonderzoe kwer dgegeve n doorhe tgemeentebestuu rva nWeststellingwerf .He tgemeentebestuu r steldeprij so pee nwelvaartsonderzoe kvoo rd egehel egemeente , hetgeenmed eal s"basi szo ukunne n dienenvoo r eenverantwoor d so».iaal eneconomisc hbeleid . HetWestelij k deelva nd egemeent e- he tveengebie d- wa s reedseerde rbetrokke nbi jee nonderzoek ,da twer dverrich tnaa r hetRandgebie dva nd eNoord-Oostpolder .He tOostelij k deelva n Weststellingwerf- he tzandgebie d- vie lbuite ndi tonderzoek } omdathe tgezie nzij ngeografisoh eliggin gnie tto the t eigenlijke Randgebiedko nworde ngerekend .O mdez erede nword tthan she t onderzoekva nd egehel egemeent e inee nafzonderlij krappor tuitge ­ bracht, Hetonderzoe kheef tplaat sgevonde ni nnauw e samenwerking tussenhe tEconomisc hTechnologisc hInstituu tvoo rFrieslan de n hetLandbouw-Bconomisc hInstituut ,terwij l deRijksoultuurconsulen t voo3?Friesland ,I rK s deHaan ,d e toestando p cultuurtechnisch gebiedheef tonderzocht » Hetonderzoe kva nhe tE .T .I.F .heef tzic h vooralgerich to pd esociaal-economisch eontwikkeling }d edemografisch e aantalsverschijnselen end eniet-agrarisoh ebestaansbronnen .He t LoEal»heef ti nhe tbijzonde r delandbou w alsbestaansbro n onder­ zocht,waarvoo r insamenwerkin gme td eProvincial eVoedselcommissari s voorFrieslan de nd eplaatselijk e bureauhouder teWolveg aall e grondgebruikersme tee ngrondgebrui kbove n 1h azij ngeënquêteerd . - 1- HOOFDSTUK I D3 SOCIAAL ECONOMISCHE ONTWIKKELINGVA NWESTSTELLSNGWER F 1. Deveenderij , In de18 ee n19 e eeuw werd het"beel d vanhe teconomisch e leven in Weststellingwerf voor eengroo t deel "beheerst door deveenderij « Vooral inhe twestelijk e deel vand egemeent e werd omstreeks 1750 de veenderij opgrot e schaal aangepakt} speciaal door verveners uit deko pva nOverijsel . Deze verveners vergroeven uitgestrekte landerijen endede n opdez e wijze overal grotere enkleiner e veen- plassen (zgn„ petgaten) ontstaan. Door deze nieuwe vorm vanwerk ­ gelegenheid namSo khe tbevolkingsaanta lva nd egemeent e sneltoe . Omstreeks 1800 bedroeg ditno gpirn * 5*000, terwijl inI85 Od e gemeente albijn a 10ç000 zielen telde» In184 7 kwam voorhe t westelijk deel dergemeent e de "Grote Veenpolder vanWeststellingwerf " tot stand, welks "bestuur tottaai ekree g degronde n indi tgebie dt e bepoldei?en, tevervene n enwee r droog temaken .D eveenderi jna m toenno gvee l grotere omvang aanj in184 1wa s50 °û a verveend,i n 1884wa sdi tgestege n tot172 0 ha,i n192 6to tplm . 2000 ha. Uit deze gegevens blijkt,da tn a 1884 niet zovee l meer verveend isj het hoogtepunt vand eveenderi j valt vooral ind eperiod e I87O-I88O. Hoewel deveenderi j ookn aI88 Öno gvel e jaren eenaanta l mensen werk heeft verschaft,krom p dewerkgelegenhei d indez e bedrijfstak geleidelijk meer enmee r in.D esteenkoo l verdräng.d e turfal s brandstof» 2. Delandbouw . De ontwikkeling vand elandbou w werd inWeststellingwer fi n hoge mate beheerst door deveenexploitati e end e daaropvolgende inpoldering enontginnin g vand eafgegrave n veengronden. Inhe t oostelijk deelva nd egemeent e kond elandbou w zioh echter meer ontwikkelen door deontginnin g vanaanwezig e woeste gronden ind e vorm vanheidevelden . Opdez e ontginningsgronden vestigden zioh vooral vroegere veenarbeiders,di edoo r noeste arbeid eri n slaagden zich çp tewerke n totkleine , zelfstandige boeren. Zo steeghe t aantal landbouwbedrijvenva n157 3i n191 0to t186 6i n1949 ,du sme t ruim 300„ Boor eenevenredig e vermeerdering vand eoppervlakt e cultuurgrend isd egemiddeld e bedrijfsgroptte indez e periode nagenoeg onveranderd gebleven. Onderstaande ctaat geeft van deze ontwikkeling eenbeeld » Tabel1 " I) E ONTWIKKELING VAN DÉ LANDBOUW INWESTSTELLINGBER F Aantal Oppervl. Melkkoeien Bouwland Jaar bedrijven cultuur­ Absoluut per 100 Aantal Aantal In % v/d %grane n %aardap ­ grond In aantal ha cul- varkens leghennen totale v/d tot. pelen v/d ha tuurgr- oppervl. oppervl. tot.opp. cult.gr. bouwland bouwland 1910 1573 15.757 8.660 74,1 9.490 19.520 7.* 56,4 43,6 1921 1762 16.375 10.000 75,7 11.850 20.09.0 11,3 54,4 40,6 1930 1364 17.386 12.770 86,4 13.430 47.230 5,1 64,8 25,9 1939 - 17.761 18.740 105,5 8.200 38.370 6,3 74,0 21,0 1946 - 18.480 16.020 86,7 5.920 9.250 12,1 73,1 18,6 1949 • 1866 18.983 16.840 86,7 7.300 32.810 6,6 60,4 29,5 465 - 2- Hettotal eaanta lmelkkoeie ni ssind s191 0nagenoe gverdubbeld } demelkveestape lheef ti n 1949d eomvan gva n 1939echte rno gnie t bereikt.D evarkensmesteri ji si nhe tverlede n zeervariabe lgeweest : naee nhauss ei nd eaa n 1930voorafgaand e jarenvolg tee nsterk e in!;:.'impingva n devarkensstape l doord ecrisi se nd eoorlogsomstan ­ digheden» In 1949ha d devarkensstape lhe tpei lva n 1939no gnie t bereikt» Dekippenstape lvertoon ti ngrot elijne nlietzelfd ebeel d alsd evarkensstapel .Hierbi jzi jaangetekend }da td ekippe nvnl . inhe tzandgebie dva nd egemeent evoorkomen » Bezietme nd everhoudin gbouwland-grasland *da nblijk tdez e ind eafgelope nveerti g jarennie taa ngrot everanderinge nonderhevi g tezij ngeweest jme tuitzonderin gva nd ejare n192 1 en1946 ,welk e onmiddellijko pd ebeid ewereldoorloge nvolge n (scheurplicht) schommeltd eoppervlakt ebouwlan di n fova nd etotal eoppervlakt e cultuurgrond tussend e5 e n Tf>*He tbouwlan d treftme nbijn auit ­ sluitendaa ni nhe tzandgebie dva nd egemeente n Hetbouwlan dword t vrijwelgehee lgebruik tvoo rd eteel tva ngrane ne naardappelen « Totomstreek s194 6i se ree ntoenemin gva nd eoppervlakt egrane n tenkost eva nd eaardappeloultuur $ ind elaatst e jarenbreid td e aardappelteeltzic hwee r enigszinsuit a 3. De rietvlechtnijverheid te Npordwolde^ Doord evergravin gva nenkel ehoogveenvelde nlang sd egren s metDrent ewa si nd e19 eeeu wee nvri jomvangrijk e arbeidersbevolking ind eplaat sNoordwold ekome nwonen .N aafloo pva ndez everveninge n ontstondhie revenwe l een.groo tarbeidsoversohot *Omstreek sI87 O wistee ndorpspredikan t- Ds.Edem ava nde rTuu k— hie ree nDuits e stoelenmakernaa rto et ehalen ,di eee naanta lNoordwolder sto t stoelenmakersopleidde *Ui t ditexperimen tontston dn aenkel ejare n eenbloeiend e stoelenmakerij,welk eron d 19OOa laa nplm « 250 mensenwerkgelegenhei dverschafte » Dooi-d estichtin gva nee nRijks - rietvlechtschool in 1908e nhe ti ngebrui kneme nva nnieuw egrond ­ stoffen (rotane npitriet )blee fdez enijverhei dzic hgunsti g ontwikkelen,ofschoo ndoo rdivers eexportbelemmeringe nn a 1920 / menigmoeilij k jaarwer ddoorgemaakte . 4.He t streekcentrumWolvega » Wolvegaheef thaa rbetekeni sal sstreekcentru mvoora lt e dankenaa nhe tfeit ,da td eplaat slig to phe tkruispun tva nd e groteverkeerswe gLeeuwarden-Meppe l ond elocal everkeersweg ,welk e vanoudsd edorpe no pdezandru g tussend eriviertje sLind ee nTjonge r verbindt.Dez eontwikkelin gva nWolveg awer d tenzeerst egestimuleer d doord eaanle gva nd espoorwe gLeeuwarden-Meppe lomstreek s1870 » Vooral deverzorgin gva nhe tagrarisch ebedrijfsleve ni nhe tomliggend e gebiedwer d êênde rbelangrijkst efunctie sva ndi t streekoentrum» In ditverban ddien ti nd e eersteplaat sd evarkensmark t teworde ngenoemd « Ookd eindustrie ,welk e ergeleidelij k totontwikkelin gkwam ,i si n velerleiopzich tnau wme td elandbou wvex-bonden ,al s2 zuivelfabrieken . 2 exportslachterijen,1 grasdrogeri je nenkel eveevoederbedrijven « In195 0werde nno g eengroo topslagbedrij fvoo rzuivelproducte n (een bedrijfva nd eFrico s deooöperatiev eafaetcoöperati eva nhet meren ­ deelde rFries e Coöperatieve zuivelfabrieken)e nee nvleeswarenfabrie k inWolveg agesticht . 5.D eberoepsstructuur . Tabel 2geef t eenoverzich tva nd everschuivingen ,welk ezio h na 1900-ind eberoepsstructuu rva nd egemeent evoltrokken » - 3 Tate l2 DEUITKOMSTE NVA NE BBEROEPSTELLINGE NVA N 1899,193 OE N194 7 Mannelijke beroensBersonen Bedrijfgklasse 1899 1930 1947 1899 I 1930 1947 Absolute aantallen'/ In procenten • Bouwni jverheid 212 447 452 4,5 7,7 7,0 Bewerking van hout, riet enz. 294 294 447 6,2 5,1 7,0 Voedings- en genotmiddelen 221 534 531 4,5 9,2. 8,3 Veenderij 143 70 57 3,0 1,2 0,9 Overige ambacht en nijverheid 216 280 436 4,5 4,8 6,8 Totaal ambacht en nijverheid IO86 1625