ubens kocht het pand in november 1610, kort na zijn R huwelijk met Isabella Brant. Eind 1608, na een achtjarig verblijf in Italië, keerde hij naar Antwerpen terug en ging wonen in de Sint-Michielsstraat, de huidige KloosterstraaL In een brief van 10 april 1609 aan Johan Faber schrijft hij dat hij nog twijfelt of hij zich blijvend in de Scheldestad zou vestigen of definitief naar Rome zou terugkeren. Met aantrekkelijke aanbiedingen hadden de aartshertogen erop aangedrongen dat hij zou blijven. Maar Rubens voelde er weinig voor om opnieuw hoveling te worden. Aan Antwerpen kon hij wel wennen, maar het heimwee naar Rome was groot. Anderzijds was hij toch ook oog voor de gunstige conjunctuur onder het beleid van Albrecht en Isabella. De bekrachtiging van het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), een rustpauze in de lange oorlog tegen het opstandige Noorden, bood hem een gunstig perspectief, het vooruitzicht op vrede en de daaraan verbonden welvaart. Ondanks zijn huiver voor het hofleven, trad Rubens op 23 september 1609 als hofschilder in dienst van de aartshertogen. Aan deze functie waren een aantal niet te versmaden rechten en voordelen verbonden zoals een jaargeld, vrijstelling van belastingen, alsook van gilde- en militieverplichtingen. Bovendien kon hij bedingen dat hij zich niet aan het Brusselse hof moest ophouden, maar zich in Antwerpen mocht vestigen en er ook voor eigen rekening kon werken. Dit laatste was ongetwijfeld een doorslaggevend argument. Hij besloot te blijven. Spoedig bleek welk een uiterst gunstig klimaat om zich te ontplooien Antwerpen hem te bieden had. Door zijn huwelijk met de dochter van Jan Brant, die stadssecretaris was, wist hij de oude bindingen van zijn familie met het stadspatriciaat te bestendigen. n zijn huis aan de Wapper heeftRubens het grootste Niet minder belangrijk was de positie van zijn broer I deel van zijn leven gewerkt en gewoond. Hier ontstond Philips, die als jurist een pijlsnelle carrière zou maken in het 111erendeelvan ijnreuvre en ontplooide hij ZIJD de stadsmagistratuur. De vriendschapsband met Balthasar ongeëvenaarde artistieke bedrijvigheid. Van hieruit Moretus, Plantijns schoonzoon, met wie hij nog op de

zorgde ij - zonder overdrijven - voor en mijpaal · schoolbanken had gezeten, voor wie hij boektitels ontwikkeling v..an de Eumpes cultuurgesdiiedenis. ontwierp en bij wie hij boeken kon bestellen tegen Dit htüs was d�n ook zóa1s en�co,ns,enratO�r..lii levering van eigen werk, illustreert hoe gemakkelijk Baudouin het zo treffend formuleertJ d Rubens in Antwerpen kon aarden. Maar beter dan wie Rubens• bewogen leven. De meesten van ook belichaamt de Antwerpse burgemeester Nicolaas lijner geboren. Zijn eerste htgenote Brant en Rockox (?-1640), Rubens' vriend en patroon, zijn oudste dochtertjeoverleden er, dramati dl en de gunstige houding van het Antwetpse mecenaat onverwacht. Hijzelf stierfer op 30 mei1640, tien jaar.na tegenover de jonge kunstenaar. zijn tweede huwelijk met Helen FouJVl nt. In de daaropvolgende jaren ontpopte de kunstenaar zich In dit huis ontving hij de grot n van zijn tijd: als een handig zaakvoerder en organiseerde hij zijn de aartshertogen Albrooht en Isabella, atelierwerking op grote schaal. "Ik heb nog voor jaren de koningin-moeder van Frankrijk Maria de' Medici, werk aan de winkel", schrijft hij op 28 april 1618 aan Sir de hertog van 1\.uèkingham, de kardinaal-infant Dudley Carleton, de ambassadeur van Engeland in Den Ferdinand om er maar enkelen te poemen. Haag. Naarmate met de opdrachten zijn welstand toenam, investeerde Rubens meer in de uitbouw van zijn huis dat tijdens het tweede decenium van de eeuw langzaam uitgroeide tot een manifest van zijn artistiek denken.

123 --- � 1!/

effect niet als uiting van � het Rubenshuis. En

ambitieuze hij zich in �b��J�'M'e��r;;�in;;J��:r1Îij;L,f���; e���,.l h�;e�eJl�t�y�pische stijl. Deze stijl was •v�JlU\?'FJI.It.''- -··-�.._.. uitdrukking stijl. Zijn woning hàd impuls van leidende figuren-zeais C s prinselijke allures en dit besefte hij maar al te goed. (ca.1514-1575) en later Hans Vredeman de Vries Toch was hij niet de eerste schilder die zijn succes in zijn (1527-1604?) tot hoge bloei gekomen en bleef tot diep in woonst tot uitdrukking brengt. Hij had voldoende de 17e eeuw school maken in de Noordelijke Nederlanden Italiaanse voorbeelden gezien, zoals Mantegoa's huis en en verder tot in de Scandinavische landen. Daarnaast dat van Guilio Romano in Mantua en die van Vasari in Arezzo en Florence. In Antwerpen waren de rijkversierde huizen van Quinten Metsys 'In de Simme' (in de Gasthuisstraat) en dat van Frans Floris (in de huidige Jacob van Croes (werkzaam tijdens de De gevelschilderingen van het woonhuis dat Arenbergstraat) een begrip. tweede helft van de 17e eeuw en het Frans Floris ( 151 9/20-15701 destijds I in de Maar wat Rubens aan de Wapper realiseerde, overtrof begin van de 18e eeuwl huidige Arenbergstraatl laat bouwen, toch al het vorige. Dat het een diepe indruk op de Het Florishuis in Antwerpen werken verhelderend voor een juiste tijdgenoten heeft gemaakt, blijkt onder meer uit Gaspar Kort vóór 1714 benadering van de decoratie van het Rubenshuis. Het huis is met de tijd Gevartius' (1593-1666) Pampa lntroitus Honori Serenisimi Gesigneerd: J van croes del lincavit) Tekening, pen in bruin, bruin gewassen, verdwenen, maar we kunnen er ons toch Principis Ferdinandi, uitgegeven bij Van Meurs in 1642. 329 x 415 mm een beeld van vormen; onder meer via een "De Italianen kunnen ons het Rubenshuis benijden", Inventarisnummer: Hs 7921B tekening van kort vóór 1714 door Van schrijft hij "en de Kardinaal Infant ging er op bezoek Koninklijke Bibliotheek, Croes. Het blad wordt bewaard in een zoals Alexander de Grote destijds vaak een bezoek bracht Handschnftenkabinet, Brussel handschrift van Daniël Papebrochius, de Annales Antverpiensis en uit diens aan het atelier van de grote Griekse schilder Apelles". beschrijving blijkt de betrouwbaarheid van Dit laatste is nu wel een topos en men vindt vaker de plastische bron die Van Croes ons renaissanceschilders vergeleken met Apelles, maar het levert.

124 Jacob Harrewijn (ca. 1640-na 17321 naar Jacob van Croes (werkzaam tijdens de tweede helft van de 17e eeuw en het begin van de 18e eeuwl Het Rubenshuis 1684 Maison Hilwerve aAnvers/dit /'hostel Rubens 1684/J. van Croes del/Harrewijn Fecit Burijngravure, 29 1 x 356 mm Inventarisnummer: P. 1113 Rubenshuis, Antwerpen

Nog geen halve eeuw na Rubens overlijden steekt Jacob Harrewijn deze prent naar een tekening van Jacob van Croes. Aan het opschrift, het wapenschild en de cartouche met het portret te oordelen, gebeurt dit in opdracht van de toenmalige eigenaar kanunnik Hendrik Hillewerve. De prent toont het huis aan zijn mooiste kant: een gezicht op de binnenplaats met de portiek en de prachtige doorkijk op de tuin met daarin het paviljoen en de rijk versierde noordgevel van het schilderhuis. Links ligt het oude gedeelte van de woning in de schaduw. Dit is de oudste afbeelding van het Rubenshuis waarover we beschikken. Ze biedt dan ook een historische bron van onschatbare waarde. Ze geeft een beeld van het huis voordat de tijd en de veranderde smaak het oorspronkelijk uitzicht al te zeer wijzigen. De prent heeft een dwingende invloed uitgeoefend op de latere voorstellingen die men zich van het Rubenshuis maakte.

Jacob Harrewijn (ca. 1640-na 17321 naar Jacob van Croes (werkzaam tijdens de tweede helft van de 17e eeuw en het begin van de 18e eeuwl Het Rubenshuis 1692 Partés de La maison Hilwerve a Anvers, 1692/J. van Croes del/Harre wijn Fecit Burijngravure, 325 x 425 mm Inventarisnummer: P. 1114 Rubenshuis, Antwerpen

Twaalf jaar later volgt nog een tweede prent van Harrewijn. Zij leert ons het huis en zijn voornaamste aspecten van nabij kennen: de tuin met het paviljoen, het schilderhuis - waarbij de portiek denkbeeldig is weggelaten om het gebouw in zijn geheel te tonen - en onderaan in detail, een kapel, de voorgevel en de slaapkamer. Beide Harrewijnprenten hebben bij de restauratie van het Rubenshuis, terecht, als basisdocumenten gediend. Heel wat gegevens die ze verstrekken, zijn bevestigd door archeologische bevindingen tijdens de restauratiewerken. Tegelijk is evenwel duidelijk geworden hoeveel vragen ze onbeantwoord laten. Al te vaak vergeet men dat het geen bouwkundige tekeningen zijn, maar topografische gezichten die beantwoorden aan de verwachtingen van hun tijd en die dan ook in die historische context moeten worden geïnterpreteerd.

125 vindt men in het Antwerpse stadsbeeld enkele zuiver 19e eeuw in tweeën verkaveld en verdween achter een Vitruviaans italianiserende gebouwen, zoals de banale wit gepleisterde gevel. Kipdorppoort en de Rode Poort, dus vooral wanneer het Maar intussen is er iets merkwaardigs gebeurd. Met de om versterkingswerken gaat, vestingbouw was nu Franse Revolutie waren op het einde van de 18e eeuw eenmaal de specialiteit van Italianen. Maar het merendeel heel wat kunstschatten uit ons land weggehaald om te van de gebouwen was of voelde men aan als gotisch, worden opgesteld in het Musée Central in het Parijse of zoals Rubens het uitdrukt in zijn voorwoord van de Louvre. Toen een groot deel ervan na de slag van Palazzi: de ".. . maniera d' Architettura, che si chiama Waterloo werd gerepatrieerd, wachtte het Antwerpse Barbara o Gothica... ". Als Woverius en later Gevartius patrimonium een ware triomfantelijke terugkeer in de de lof zingen over Rubens' woning, is dat niet zo maar Scheldestad. De naam en het werk van Rubens kregen een enthousiaste bedenking van vrienden aan huis. daarbij een symboolwaarde die van dan af doorheen de Hun enthousiasme leert ons ook iets over de verdere geschiedenis een rol zou spelen in de veranderende smaak en tijdsgeest. Rubens was niet de ontwikkeling en het nationaal en het Vlaams bewustzijn. enige om de nieuwe stijl in de bouwkunst te Eén van de vroegste massale uitingen van Rubens' rol in introduceren: namen als Wenceslaus Co bergher, Jacques ons nationaal ontwaken waren de exuberante feesten in Franckaert en Pieter Huyssens herinneren ons eraan hoe augustus 1840, toen men voor de meester naar aanleiding de barok gestaag zijn intrede deed in de bouw van van het Rubensjaar een monumentaal standbeeld wou kerken en officiële gebouwen. Pas in de daarop volgende oprichten: het bronzen beeld van Geefs dat nu op de decennia zal de barok echt zijn stempel op het Antwerpse Groenplaats staat. De Belgische Staat was toen amper een stadsbeeld zetten. Menig 16e-eeuws gebouw werd dan feit en schreef Conrad Busken Huet in zijn Het Land van van een barokpoortje voorzien. Men moet echter wachten Rubens (Amsterdam, 1879) niet: "Mij is Rubens de tot in de jaren 40 vooraleer Rubens' barok zal worden volmaakte Belg"! Het was in die sfeer dat langzaam maar nagevolgd in huizen zoals dat van Jordaens of het zeker de idee groeide om het Rubenshuis als een "Onze-Lieve-Vrouwehuis" (thans het Huis Delbeke). monument in te richten en open te stellen voor het Dan nog valt het op dat geen van die woningen de publiek. Maar het had heel wat voeten in de aarde, monumentale verhouding benadert die men in Rubens' eer het zover kwam. In 1840 reconstrueerde men wel ter woonst aantreft. ere van Rubens als het ware de Blijde Intrede van 1635, Ten volle bewust van wat een uitzonderlijk complex hij maar men haalde er op zijn Antwerps de gehele nationale heeft verworven, laat kanunnik Hendrik Billewerve in kunstgeschiedenis bij met Metsys, Van Dyck, Jordaens, 1686 en 1692 twee prenten maken door de graveur Jacob Teniers, ... gelijktijdig hield men ook een grote Harrewijn, dit naar tekeningen van een specialist in dit tentoonstelling, maar die was voorbehouden aan genre: Jacob van Croes. Maar intussen is er reeds een eigentijdse kunstenaars. halve eeuw verstreken. Na Rubens' dood (1640) bleef Van het Rubenshuis werd enkel de gevel versierd. Helena Fourment er nog een 5 tal jaar wonen; nadien Dat men het huis aan de Wapper evenwel niet was werd het verhuurd aan Lord Cavendish, vergeten, blijkt overigens ook uit de romantische prent een vertrouweling van koning Karel I van Engeland, van Nicaise de Keyzer die in 1840 werd uitgegeven door die na diens val in 1641 naar het continent vluchtte. de Societé des Sciences, Lettres et Arts d'Anvers en verscheen in Cavendish organiseerde in het Rubenshuis een Spaanse het Rubensboek van Ernest Buschmann. rijschool, waar men dus kunstrijden te paard kon leren, Het loont de moeite om het historisch bewustzijnsproces wat toen erg in trek was. In 1660 verkochten de erven rond Rubens te volgen van Rubensviering tot van Rubens het pand en men kent de opeenvolgende Ruhensviering. eigenaars: de koopman Jacoma van Eycke, wiens weduwe Zo was de viering van 1877 in dat opzicht betekenisvol het huis verkocht aan haar broer Hendrik Hillewerve, omdat ze illustreert hoe een nieuwe generatie - met die het dan weer overliet aan twee van zijn nichten. mensen als Max Rooses (1839-1914) de aandacht Zo wisselde het een aantal keren van bezitter tot het in verschuift van de Rubensmythe naar zijn levensfeiten, 1764 in handen kwam van de familie De Bosschaert de zijn werk en zijn historische betekenis. Rond die tijd gaf Pret, die eigenaar bleef tot de Stad Antwerpen het in het stadsbestuur opdracht aan Max Rooses om 1937 onteigende om redenen van openbaar nut. Intussen systematisch een prentencollectie Rubensgrafiek bijeen te was de levensstijl grondig veranderd en daarmee de brengen met het oog op wetenschappelijk onderzoek. typologie van het huis. Volgens de noden van de Deze mentaliteitsverandering betekende de aanzet van bewoners werd het pand vanaf de tweede helft van de 18e een totaal nieuwe benadering die haar vorm kreeg in de eeuw stilaan verbouwd. Heel even werd door monumentale Geschiedenis van de Antwerpse schilderschool, burgemeester Ridder Petrus Frans Gishert van Scharel in door Jos van de Branden geschreven in competitie met 1762 het plan opgevat om het befaamde huis voor de een gelijknamig werk van Max Rooses als antwoord op gemeenschap te verwerven. Maar de tijden waren er een prijsvraag van de Stad Antwerpen. Beide blijkbaar nog niet rijp voor. Het huis kende verdere inzendingen werden ex aequo bekroond en zijn nog steeds aanpassingen volgens de behoeften van zijn bewoners. het lezen waard. In de hoge atelierruimte stak men een verdieping bij. En wat ooit het riante Hotel Billewerve heette, werd in de

126 Philippe van Bree (1786-1871) Het afscheid van Antoon van Dyck Gesigneerd en gedateerd: P.J. van Bree/d' Anvers/Paris 1814 Olie verf op doek, 127 x 162 cm Inventarisnummer: S. 115 Rubenshuis, Antwerpen

Op pathetische wijze brengt Van Bree volgend verhaal in beeld. Toen Rubens vond dat hij zijn leerling Antoon van Dyck niets meer kon leren, schonk hij hem een prachtig wit paard om ermee naar Italië te reizen. Daar kon hij zich verder bekwamen en meteen kwam er een einde aan de idylle tussen Rubens' vrouw lsabella Brant en de jonge Van Dyck. Romantischer kan niet. Wat ons in dit schilderij interesseert, is niet zozeer het middelmatige schilderwerk van Van Bree met zijn pittoreske anekdotische details, maar het decor dat duidelijk is ontleend aan de Harrewijnprent van 1684. Het roept een beeld op van de geïdealiseerde voorstelling die men toen had van een reeds lang verdwenen historische site.

Willem Geefs (1805-1883) Het standbeeld van Peter Paul Rubens ca. 1840 Brons, 120 cm Inventarisnummer: 8. 13 Rubenshuis, Antwerpen

Met de Franse Revolutie worden heel wat kunstschatten weggevoerd voor het centrale museum in Parijs. Bij de repatriëring van deze werken in 1815 groeien Rubens' naam en rnuvre uit tot een nationaal symbool. Deze verering van een kunstenaar als volksheld leidt in 1840 tot een eerste grootse Rubensviering. De inhuldiging van het Rubensstandbeeld, dat nu op de Groenplaats staat, vormt het hoogtepunt van de feestelijkheden. Dat toen niet alles van een leien dakje is gelopen, is in Antwerpen voldoende geweten. Geels maakt op een niet nader te omschrijven moment deze bronzen repliek van het monumentale beeld. Het toont ons Rubens eerder als edelman dan als kunstenaar: Rubens, de prins van de Vlaamse schilderschool. Het Rubenshuis zelf werd voor de gelegenheid versierd, het was niet vergeten, maar men was duidelijk nog niet aan monumentenzorg toe.

127 BLADN�3 Emile van Averbeke (1876-1946) HETHUISVAN Ontwerp voor de restauratie van de STAD-ANTWERPEN P. P. RUBENS DIOOT·IERSWl.IGE!lOU\QEN - gevel van het Rubenshuis GEVELS·Y·D·VIONING·Di·HET SC!ill.DERHUCS·A· D ·STRAAT 1939 SCHAAL 'D'.N Q02 I. PER·MET Planafdruk, lengte. 693 mm IE 5TADSKIJ'DWU\VJ1�ESTE.R I 0{.\IJo.NAV!RBEKE Rubenshuis, Antwerpen

MA.\R.T19$ Reeds bij het begin van de restauratiewerken in 1938 wordt bij wijze van steekproef de bepleistering van de 19e-eeuwse straatgevel weggekapt, in de hoop er een aantal resten en sporen van de oorspronkelijke gevel terug te vinden. De resultaten zijn niet erg lonend, zodat men voor de reconstructie van de gevel moet terugvallen op Harrewijns prent uit 1692. Voor de verhoudingen kan men zich verder baseren op de structuur van de beide vleugels van het gebouw. Het is opvallend dat architect Van Averbeke in zijn tekening ook het 16e-eeuwse woonhuis lde linkerkant van de gevel) met een barokpoortje bedacht. Een idee dat later in overleg met het comité moet wijken voor een poort in gotische stijl. Voor de twee tondo's boven de boog van de poort, een renaissancemotief dat Harrewijn duidelijk aangeeft, had men toen nog geen oog. Naarmate het historisch inzicht in het gebouw toenam, zijn de eigengereide restauratie-ideeën van Van Averbeke vaak en terecht bekritiseerd. Maar men mag de tijdgeest waarin de restauratie gebeurt niei uit het oog verliezen. De vaak kunstzinnige ontwerptekeningen waarin de stads hoofdbouwmeester zijn visie op de reconstructie van Rubens' huis en werkplaats vertaalt, vormen een niet te miskennen getuigenis van de toewijding en de ernst waarmee de restaurateurs hun opdracht tot een goed einde trachten te brengen.

Het atelier van Rubens

Deze illustratie toont het atelier zoals het in 1908 in plaaster en decormateriaal werd gereconstrueerd op de Wereldtentoonstelling van Brussel naar het ontwerp van architect Henri Blomme.

128 Ook het concept van Rooses' 5-delige Ctuvres de Rubens en kunstvrienden voor de aankoop van het Rubenshuis, de Codex Diplomaticus Rubenianus van Rooses en Ruelens werd beschouwd als de bekroning voor de Rubenshulde dateren uit die tijd. Belangrijk voor de Rubensstudie is in 192 7. Men vergat erbij dat toen voor het eerst een ook het Rubens-Bulletijn, een tijdschrift waarin vanaf 1882 Rubenstentoonstelling werd georganiseerd in de moderne systematisch vondsten werden gepubliceerd. Men kan zin van het woord, geheel en gewijd aan zijn werk. rustig stellen dat de basis voor al het verdere., Toen men in de jaren 30 uiteindelijk het huis onteigende fundamentele, wetenschappelijke Rubensonderzoek is om het te restaureren, keek men heel wat nuchterder gelegd onder de auspiciën van het Antwerpse tegen de feiten aan. De smaak was versoberd en Stadsbestuur� Het Rubenshuis was niet langer een Blommes reconstructie uit 1910 werd ervaren als een denkbeeldig decor voor romantische verhalen, maar werd ncobarokke pastiche: goed voor een kermis, maar ver van een historische site, waarvan men materiële resten - zoals de realiteit die het huis aan de Wapper inhield. de portiek, het tuinpaviljoen en de bouwkern van het Eerder al had Paul Buschmann zijn ideeën over de atelier - in ere diende te houden. Men was ervan restauratie van het huis en de mogelijke bestemming overtuigd dat opgraving of ontmanteling authentiek ervan geformuleerd. Zijn visie werd later door historisch bronnenmateriaal zou opleveren, dat verder A.J.J. Delen met klem verdedigd. Buschmanns idee was kon dienen als basis voor een kunsthistorisch dat men het Rubenshuis niet moest reconstrueren in de verantwoorde restauratie. Bovendien vatte men de idee zin van het expo-paviljoen van 1910. Het zou volstaan op dat Rubens' huis wellicht de enige overgebleven om authentieke stukken te restaureren, zoals de portiek architectonische realisatie was van de meester. en het tuinpaviljoen. De andere delen konden dan op een Van die tijd af zette het stadsbestuur alles op alles om het sobere wijze worden aangepast aan een nieuwe zwaar gehavende pand aan te kopen en het zijn bestemming: een studiecentrum met bibliotheek, oorspronkelijke aanblik terug te geven. In 1880 strandde de prentencollectie die Max Rooses had aangelegd en een een poging tot aankoop van burgemeester L. De W ael op fototheek. Buschmann had het over een de al te hoge eisen van de toenmalige eigenaars. In 1908 "conservatorium ... een kunsthistorisch centrum waardoor werd een commissie opgericht om de aankoop en het prestige van Antwerpen als kunststad in niet geringe restauratie tot een feit te maken. Commissieleden waren mate zou worden verhoogd". Op die wijze zou het onder meer Max Rooses, A. Delbeke en de architect Rubenshuis als monument een diepere inhoud krijgen en Henri Blomme. Wat men toen met het Rubenshuis een kermistoestand worden voorkomen. Maar toen op beoogde, kon men zien in 1910 op de 1 augustus 1937 de onteigening een feit was en men het wereldtentoonstelling in Brussel. De Antwerpse inzending Rubenshuis concreet zijn nieuwe bestemming als bestond uit een reconstructie op ware grootte van het monument kon geven, bleek pas welk een diepe indruk Rubenshuis, in beschilderd plaaster en karton, naar de Blommes reconstructie had nagelaten. Men nam plannen van architect Blomme. Het paviljoen was een weliswaar scherp afstand van zijn stijlgevoel en al te voltreffer bij het publiek. Uit menig eigentijdse bron drukke ornamentiek. Ook qua verhoudingen en in het blijkt hoe ernstig het project werd opgenomen en hoe grondplan werden een aantal wezenlijke correcties schroomvallig de bezoekers zich inleefden in de illusie doorgevoerd. Dit lag voor de hand toen men het gebouw van een volledig oorspronkelijk geheel. Deze reconstructie zelf als basisgegeven had. Maar ook de wijze suggesties beantwoordde overigens het best aan de romantische idee van Buschmann werden angstvallig verdrongen. die men koesterde over de meester: de kunstenaar als Het restauratiecomité o.I.v. burgemeester Camille genie, met daarachter het burgelijk ideaal van het Huysmans besloot dat "het huis met de werkplaats terug individu dat door hard werken zijn gaven maximaal weet moet worden hersteld in hun vorigen toestand". Wat dit te benutten en daardoor aanzien en rijkdom verwerft. ook mocht betekenen. De werken werden toevertrouwd V oor velen was toen duidelijk wat met het Rubenshuis aan de hoofdbouwmeester van de stad: Emile van moest gebeuren: het zou volstaan om Blommes Averbeke (1876-1946), als architect lang niet de eerste de verwezenlijking in duurzame materialen uit te voeren op beste en onder meer bekend door zijn medewerking bij de historische site aan de Antwerpse Wapper. het ontwerp van de Boerentoren . Hij kon bogen op een De eerste wereldoorlog voorkwam dat dit gebeurde: verdienstelijk palmares. Zijn architectuur evolueerde van met de Duitse inval in 1914 werden alle plannen een art nouveau-strekking, waarin heel wat invloed van opgeschort. De aankoop vond niet plaats en de de Nederlander Pieter Berlage, tot een eigen moderne Rubenshuisdroom zou eens te meer niet verwezenlijkt stijl. worden. Vlak na de oorlog bleek er geen geld meer voorhanden te zijn voor wat als een luxe uitgave zou kunnen worden beschouwd. Bij de Rubensfeesten in 1927 betreurde schepen H. Leben het als "een vlek op Antwerpens kunstfaam dit Rubenshuis nog altijd te moeten missen". De overheid zette wel alles in het werk om het pand in bezit te krijgen, betoogt hij, "maar toch geraakten wij niet verder dan de droom". Een gift van één miljoen frank door een groep Antwerpse

129 Het besluit om het Rubenshuis te restaureren, ie de restauratieverslagen doorneemt, ontdekt met werd genomen in het vooruitzicht van de Rubensviering W groeiende ergernis dat men over geen systematische 1940: er moest haast worden gemaakt. Men was ervan leidraad op basis van het vooraf gedane overtuigd onder de 19e-eeuwse kalklagen voldoende bronnenonderzoek beschikte en dat men enkel dat sporen te vinden van een oorspronkelijke constructie om terugvond wat dienstbaar bleek om de de werken snel en met succes uit te voeren. reconstructieplannen te bevestigen. De werkelijkheid viel tegen. Tot een systematisch en Als we A.J .J.Delen mogen geloven, vond men tijdens de archeologisch verantwoorde opmeting en studie van het restauratiewerken sporen van het koepelvormig plafond gebouw kwam men evenmin. Men viel terug op schaarse van het leerlingenatelier dat enkel langs boven via twee bronnen die niet altijd juist werden ingeschat èn op de grote dakkapellen daglicht trok, zoals men het op de scheppende kracht van een eigenzinnige Harrewijnprent ziet en het ook later vindt beschreven; stadshoofdbouwmeester. De droom van Henri Blomme maar dit werd van de hand gedaan als een later werd verwezenlijkt, zij het aangepast aan de inzichten en toevoegsel. Men had ook geen oog voor de aanwijzingen de smaak van een latere generatie. in het metselwerk dat de loggia (of overdekte galerij) op de binnenkoer nooit· open was geweest - eigenlijk logisch aarover beschikte men nu eigenlijk om tot deze in ons klimaat - maar een blinde muur waarop de open W reconstructie over te gaan? De bronnen die het galerij in trompe l'ceil was geschilderd. De restaurateurs gebouw zelf opleverde, waren schaarser dan verwacht, zaten evenwel niet alleen gevangen in hun vooroordelen maar wezenlijk. De portiek en het paviljoen waren vrij i.v.m. materiaalkeuze, het ontbrak hen ook aan het gaaf bewaard. De sporen van authentieke delen in kunsthistorisch inzicht waarom Rubens verkozen had zijn woonhuis en atelier waren moeilijker te lezen. Uit een atelier met schilderwerk te versieren. massa foto's en verslagen blijkt dat men op bepaalde Deze kritiek ten spijt is deze restauratie voor haar tijd punten is blijven zoeken naar het oorspronkelijke een toonbeeld. Eerlijkheidshalve moeten wij hier toch ook Rubenshuis tot er niets meer overbleef. Maar de wijzen op de ernst waarmee probleem na probleem is structuur van de ruwbouw en de originele dakstoel met aangepakt, op de ambachtelijke degelijkheid en de zin dakkapellen gaven een feilloze leidraad om het gebouw voor traditionele technieken, en op de zorg waarmee tot zijn oorspronkelijke volumes te herleiden. materialen zijn gerecupereerd. Dit alles leidde tot een Men kende ook de getuigenissen van Rubens' opmerkelijk eindresultaat. Het Rubenshuis heeft opnieuw tijdgenoten: men vindt ze tot in den treure herhaald bij het aanschijn gekregen dat men herkent op de ieder die ook maar iets over het huis te zeggen heeft. Harrewijnprenten. Weliswaar kijken wij met onze De meeste gegevens die het archiefonderzoek opleverde, voorkennis met gans andere ogen tegen deze prenten waren reeds door Max Rooses verzameld en verwerkt. aan, maar het valt niet te ontkennen dat ze een vrij Maar de restaurateurs interpreteerden ze vaak naar eigen betrouwbare bron blijven voor wie zich afvraagt hoe het goeddunken. Zo wist men met zekerheid, onder meer Rubenshuis eruit zag in de 17e eeuw. Men wou bij de dank zij het getuigenis van de Zweedse architect restauratie nu eenmaal het oorspronkelijk uitzicht van het Nicodemus Tessin in 1687, dat het de Italiaanse vleugel gebouw reconstrueren. De realisatie hiervan is uitgegroeid beschilderde gevels had. En dit ligt eigenlijk voor de tot een belangrijk monument in de geschiedenis van de hand binnen de kunsttheoretische visie van Rubens en Rubenswaardering. zijn tijdgenoten. Maar de idee alleen al veroorzaakte bij een architect en een generatie, opgegroeid met een afkeer voor beschilderd plaaster en imitatiematerialen, een gevoel van huiver.

130 De restauratie van de noordgevel van het atelier Maart 794 7 Archieffoto

Eén van de hamvragen bij de restauratie betreft de geveldecoratie van het atelier. Geweten is dat belangrijke delen van de rijke decoratie op Harrewijns prent gewoon gevelbeschilderingen zijn geweest. Historische getuigenissen zijn aanwezig en uiteindelijk ligt een geschilderde decoratie toch voor de hand in het huis van een schilder. Maar er zijn toch ook voldoende argumenten om aan te nemen dat, analoog met de portiek, een aantal elementen in duurzame materialen in reliëf waren uitgevoerd. Na enkele bodemvondsten meent men daarvoor over onweerlegbare bewijzen te beschikken. Snel volgt de beslissing om alle gevelornamenten in blijvende materialen uit te voeren. Enkel voor de taferelen van de fries wordt nog even geaarzeld: daar gaat het tenslotte om evocaties van schilderijen uit de antieke oudheid, maar uiteindelijk worden ook dat basreliëfs. De datum van het document herinnert eraan dat de restauratie van het Rubenshuis paradoxaal genoeg tijdens de tweede wereldoorlog haar beloop krijgt.

De restauratiewerken aan het later in de hoge atelierruimte een Reconstructie van de oostgevel van Rubenshuis bijkomende verdieping is uitgespaard. het atelier 7939-7940 Sporen in de muren zoals balkgaten en Archieffoto dichtgemetselde partiJen, leveren voor de Bij de reconstructie van deze gevel twijfelde restaurateurs voldoende elementen op om men in de schoot van de commissie of men In de vaste overtuiging dat men enkel door de oorspronkelijke raamindeling en de voor dit deel van het gebouw de een harde restauratie het huis van Rubens ligging van de roostering terug te vinden. Harrewijnprent kon blijven volgen. zijn oude glorie kan terugschenken, wordt Van de dakstoel wordt aangenomen dat het De alternatieven die architect Van Averbeke iedere latere toevoeging gesloopt. Elk de originele is. Zo wordt het huis als het vooropstelde werden in decormateriaal element dat niet als authentiek wordt ware tot zijn ruwbouw herleid en daarna opgetimmerd om de commissie bij de keuze ervaren, moet plaats maken voor een verder gerestaureerd. van een oplossing te helpen. historische reconstructie. De foto illustreert hoe drastisch men daarbij te werk gaat: van de oostgevel van het huis blijft geen steen overeind. Het gebouw rechts wordt later nog herleid tot een hoveniershuisje zoals Van Averbeke het zag. In de gapende wonde van het schilderhuis kan men aan de balkroostering duidelijk zien hoe blijkbaar

13 1 et zou nog duren tot 21 juli 1946 vooraleer men het Ook toegepaste kunst naar Rubens' ontwerp en H huis als museum voor het publiek kon openstellen. Rubensgrafiekkomen aan bod. De atelierproduktie voert Gedurende de ganse tweede wereldoorlog werd er verder ons naar Rubens' leerlingen en medewerkers, of naar gewerkt. Nu had men een museum, maar geen collectie. andere meesters met wie hij graag samenwerkte. Met schenkingen en bruiklenen werd dit verholpen. Zo wordt het voor de bezoeker duidelijk dat het genie V oor de binneninrichting van het huis heeft men zich van Rubens geen los staand gegeven is, maar veeleer de verlaten op de 18e-eeuwse notities van Frans Mols, vrucht van een gunstige artistieke conjunctuur waarin een bewaard in de Koninklijke Bibliotheek Albert I in creatieve interactie enorm stimulerend heeft gewerkt. Brussel. Mols had immers het huis nog gezien vóór de Rubens' eigen verzameling vormt de aangewezen richtlijn ingrijpende verbouwingen. Door zijn ongewoon bij de uitbouw van de museumcollectie. Weliswaar grondplan laat het huis weinig ruimte om er een geraakte na zijn dood z'n bezit over gans de wereld gebruikelijke 17e-eeuwse typologie uit af te leiden. verspreid. Maar documenten zoals de sterfhuisinventaris Maar men wou, hoe dan ook, het publiek een concreet en de catalogus van de veiling van zijn inboedel laten toe beeld geven van hoe het huis was ingedeeld; wat weer ons een beeld te vormen van wat hij ooit heeft eens typerend was voor de restauratie-opvattingen van die verzameld. Nu was Rubens' collectie geen vast gegeven: tijd. Er werd dus gepoogd om iedere plaats een concrete op bepaalde momenten heeft hij gekocht en vérkocht. bestemming te geven. Voor een aantal plaatsen ligt dit Zo deed hij in 1627 zijn antieke sculpturen van de hand voor de hand: het atelier, de kunstkamer en het aan de hertog van Buckingham. Maar bij zijndood telt bijhorend halfrond museum; ook de toegangswegen en de men in zijn kunstbezit aan schilderijen alleen al, om en trappen, kan men moeilijk elders situeren in het huis. bij de 300 stuks, verspreid over gans het huis, Voor andere ruimten zoals de eetkamer blijft Mols' opgestapeld in het atelier of in één van de huisjes aan het plannetje de enige houvast. De slaapkamers zullen wel Hopland. Die huisjes had Rubens gekocht in 1627 en in overwegend op de verdieping hebben gelegen en 1639 bracht hij er onder meer zijn bibliotheek onder. schouwen geven met de ligging bij de binnenkoer een Zijn collectie bevatte niet alleen eigen werk, maar ook dat aanwijzing naar de keuken. Maar veel verder komt men van medewerkers, atelierwerk en kopieën. Daarnaast eigenlijk niet: alleen al omdat men zich in de 17e eeuw bezat hij ook enkele oude meesters: werk van Jan van niet zo strikt aan de indeling van woonfuncties hield. Eyck, Hugo van der Goes, Lucas en Aertgen van Het huis werd verder opnieuw ingericht met meubels en Leyden, Quinten Metsys, Herri met de Bles, gebruiksvoorwerpen uit Rubens' tijd. Dit gebeurde met Jan Schorel, Pieter Breugel de Oude, Antoon Mor, zorg zodat de bezoeker op een verantwoorde wijze een Willem Key, Maarten van Clere, Frans Floris, Miehiel sfeerbeeld krijgt van een 17e-eeuwse woning. Het ligt Cocxie, Bernard de Rijckere, Paul Bril, en ook werk van helemaal niet in de bedoeling om bij de bezoeker de Holbein, Dürer en van Elsheimer. Ook de grote Italianen indruk te wekken dat alles er nog staat zoals in Rubens' waren vertegenwoordigd, met een duidelijke voorkeur tijd. Door voorwerpen in hun voor de 17e eeuw voor de Venetianen, vooral Titiaan, maar ook Veronese gebruikelijke context te plaatsen, kan men evenwel toch en Tintoretto; verder werk van Rafaël, Perugino, heel wat duidelijk maken over de leefgewoontes en het Muziano, Correggio, Palma Vecchio, ... dit alles milieu van de kunstenaar. aangevuld met een aanzienlijk aantal kopieën naar Italianen. Uit zijn onmiddellijke omgeving treffen we n de praktijk is gebleken dat een dergelijke opstelling de bijna vanzelfsprekend werk aan van Antoon van Dyck, I toegankelijkheid van de schilderijen voor het publiek Jacob Jordaens, Jan Wildens, Frans Snyders, ten goede komt: een schouwstuk werd nu eenmaal Jan Breugel, maar ook van Paul de Vos, Sirnonde Vos, gemaakt om boven een schouw te hangen; een stilleven Daniël Seghers, Sebastiaan Vrancx, Alexander van Snyders krijgt een bijzonder accent als het in de Adriaenssen en nog enkele minder bekende meesters. eetkamer kan hangen boven een richbank (een lage kast met vooraan twee deuren). Van meet af aan bleek het Rubenshuis pubheksvriendelijk en binnen de kortste tijd werd het Antwerpen drukst bezochte museum. Eenmaal het museum geopend, groeide met de jaren de collectie aan. Talrijke giften werden aangevuld door de aankopen die werden mogelijk gemaakt door de Vrienden van het Rubenshuis v. z. w. en de onverminderde inspanningen van de overheid. Ook bruiklenen, waaronder vooral de verzameling van G. Dulière moet worden vermeld, vulden de collectie aan. Uiteraard werd daarbij in de eerste plaats gedacht aan het werk van de meester zelf. Hoewel een uitgebreide Rubensverzameling aanvankelijk utopisch leek, kan het museum nu bogen op een aanzienlijk Rubensfonds. Naast het eigenhandig werk, zijn de atelierprodukties van grote betekenis.

132 Peter Paul Rubens (1577-16401 Zelfportret (fragment! Zie blz. 721 Ca. 7630 Olie verf op paneel, 67,6 x 45, 1 cm Inventarisnummer: S. 180 Rubenshuis, Antwerpen

Afgezien van de werken waarop hij zich met familieleden of vrienden heeft afgebeeld, kennen we slechts een viertal zelfportretten van Rubens. Er is het zelfportret in de verzameling van de Uffizzi in Florence, het portret in koninklijk bezit in Windsar Castie en het statige late zelfportret uit het Kunsthistorisches Museum in Wenen. Het Engelse doek, geschilderd in 1623 voor de Prince of Wales (de latere Karel ll, is overbekend door de prachtige gravure van Paulus Pontius uit 1630. Maar het meest innemende zelfportret is ongetwijfeld dat in het Rubenshuis. Rubens gebruikt het nog eens in de Wandeling in de tuin . In 1630 maakt Willem Panneels een ets naar dit zelfportret en het wordt onder meer ook nagevolgd in het portret met zijn zoontje in de Ermitage in Leningrad. Het toont de meester op vijftigjarige leeftijd, op een ogenblik dat het lot hem op alle gebied

, �,....a-# gunstig gezind lijkt Jammer genoeg is het "'-�t·&.�· ' ..4� schilderij uit het Rubenshuis in niet al te �.�CA�-A-.. .lJ . -/ . fo.l'• • •• ,....,._)...., beste staat bewaard. Maar het gelaat, en ' '3. .f. ;.. c.--..<_.. daarmee ook de essentie van dit zeer L�-�w__, 0 {;.,.��:... gemoedelijke zelfportret, is bijzonder gaaf $. � tot ons gekomen. (,, .....Q,,.� • .k ��-

Het Rubenshuis, het atelier meter, rondom rond verlicht door grote boogvormige ramen. Bij de restauratie heeft Er zijn weinig ruimtes in het gebouw die zo men drie ramen in de zuidelijke muur Grondplan van het Rubenshuis tot de verbeelding spreken als het atelier. dichtgemetst gelaten. Aan de westzijde Hier heeft Rubens gewerkt gedurende het voorzag men een galerij vanwaar Rubens Zo heeft Frans Mols het grondplan in de grootste en vruchtbaarste deel van zijn de bedrijvigheid aan zijn gasten zou hebben 18e eeuw in zijn Rubensnotities leven. Hier is het grootste deel van zijn getoond. Hoewel talrijke vragen over de opgetekend. Het plannetje geeft weer hoe oeuvre ontstaan. Hier toonde de meester concrete inrichting en over de gang van Mols zich de indeling van Rubenshuis zijn produktie aan hoge, vaak koninklijke zaken in dit atelier onbeantwoord zullen herinnerde. Het toont ons uiteraard een gasten. Hier werkte hij samen met Van blijven, bezitten we toch heel wat bronnen 18e-eeuwse toestand. Dyck, Snyders, Wildens en talrijke andere over de organisatie en het realisatieproces leerlingen en medewerkers. In en om dit van Rubens' artistieke produktie. Een stukje atelier ontwikkelde zich een bedrijvigheid kunstgeschiedenis dat, meer nog dan een die nog nooit eerder was gezien in een beoordeling van een bouwkundige schilderatelier ten noorden van de Alpen. reconstructie, zich aan de bezoeker Het is een ruime plaats: zowat 8 bij 16 opdringt

133 Een rondleiding door het Rubenshuis

De inkomhall Zijn voorliefde voor het picturale talent van Adriaan ij de ingang wordt je begroet door het bronzen Brouwer blijkt uit het feit dat hij maar liefst 17 werken B standbeeld van P.P.Rubens. Het is een kleinere versie van hem bezat. van het monument dat omstreeks 1840 is opgericht en nu Dat uiteindelijk ook voor Rubens de kloof tussen de op de Groenplaats staat. Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden niet zo groot was als de traditionele geschiedschrijving laat geloven, blijkt uit zijn aardige verzameling van Hollandse tijdgenoten, Het atelier waaronder: W. Heda, J. Porcellis, C. Saftleven, ia een hoge deur - komen we in Rubens' werkplaats. A. Palamedesz, C. van Poelenburgh en (Dirk?) Hals. V Bovenaan de deur zit een losse sluitsteen en is er een Een aantal van deze werken is geïdentificeerd en bevindt opengaand bovenlicht voorzien om er grote schilderijen zich nu verspreid in musea over de ganse wereld. In de doorheen te kunnen loodsen: een fantasie van de meeste gevallen echter blijven de beschrijvingen van de restaurateurs. werken vaag. Maar we weten hoe dan ook welke Uiteraard roept het atelier een aantal bedenkingen op meesters Rubens' voorkeur hebben genoten en die over Rubens' enorme schilderijenproduktie. Men schat ze bijgevolg thuis horen in de Rubenshuis-collectie. op zowat 2500 catalogusnummers en het is duidelijk dat Ook over zijn verzameling antieke beelden kunnen we Rubens zo'n produktie nooit heeft kunnen verwezenlijken ons een goed idee vormen, dank zij de vrachtbrief zonder een bijzondere werkorganisatie. Om dit in de opgemaakt voor Sir Dudley Carleton toen diens juiste context te begrijpen, moet men bedenken dat in de verzameling van Venetië naar Londen werd verscheept. renaissance - en dit geldt dus ook voor een barokschilder Verder leert Rubens' correspondentie heel wat over o.m. - niet de finale uitvoering van het kunstwerk het zijn antieke munten en cameeën, zijn Egyptische belangrijkste is, maar wel het ontwerp. Men noemt dit de mumm1e, ... inventie. Daarin legt de meester zijn ideeën vast. Over Rubens' doen en laten zijn we vrij goed De praktische uitwerking ervan kan hij overlaten aan zijn geïnformeerd en dit nodigt dan uit om dieper in te gaan medewerkers. op zijn historische omgeving. Zijn diplomatieke Geheel volgens de opvattingen van een atelierpraktijk, bedrijvigheid vormt daarbij uiteraard een toonaangevende zoals die zich vooral in Italië heeft ontwikkeld, maar ook motief, maar ook aan Rubens' contacten met humanisten in Antwerpen sedert de bedrijvigheid van Frans Floris en leidinggevende figuren wordt, waar het te pas komt, (1513-1571) goed was ingeburgerd, werkte Rubens met herinnerd aan de hand van realia en correspondentie. een uitgebreid team medewerkers. Die ploeg bestond niet Vanzelfsprekend krijgen in dit huis Rubens' familie en alleen uit leerlingen, maar telde ook volwaardige gezinsleven de nodige aandacht. Daarbij sluit meesters, gespecialiseerd in een bepaald aspect van de onvermijdelijk zijn eigen, fascinerend geestesleven aan dat schilderkunst. Als genreschilder stonden zij Rubens doorheen het huis en de verzameling een alles bezielende terzijde voor allerlei bijwerk in zijn schilderijen. factor vormt. De bestemming die bij de restauratie aan In het atelier gaat onze aandacht in de eerste plaats uit de verschillende kamers werd gegeven, blijft ook nu nog naar twee schilderijen van Rubens zelf. gerespecteerd. In dit kader kan elk van de Het paneel met Adam en Eva dateert van vóór zijn vertrek bovengenoemde facetten aan bod komen, als in een open naar Italië in 1600. Het is geschilderd in een boek. Dat het Rubenshuis uiteindelijk uitgroeide tot een laat-maniëristisch italianiserende stijl: er zit weinig museum met een doordachte en coherente verzameling, beweging in de compositie, het is koel van koloriet en is vooral het levenswerk van ereconservator Frans streng van lijnvoering. De jonge kunstenaar baseerde zich Baudouin. Hij wist het Rubenshuis de inhoud te geven voor de compositie op een prent van Marcantonio die het thans heeft. Mede door zijn toedoen groeide uit Raimondi naar Rafaël. Op deze wijze verzekerde hij zich het Rubenshuis een wetenschappelijk een compositie die volgens de normen van zijn tijd erg documentatiecentrum, het Rubenianum. Het vond samen geslaagd mocht heten. In feite weten we niet zoveel over met het Nationaal Centrum voor de Plastische Kunsten Rubens' vroegste schilderstijl en er zijn dan ook van de 16e en de 17e eeuw, een onderkomen op het erf kunsthistorici die betwijfelen of we hem deze Adam en van Rubens' achterbuur: het KolveniershoL Daar werkt Eva wel mogen toeschrijven. men onder andere aan het Corpus Rubenianum Ludwig Burchard, een standaardwerk over Rubens' ceuvre in 26 boekdelen. Tenslotte werd Buschmanns verzuchting toch gerealiseerd.

134 Marcantonio Raimondi 11480-15301 naar Rafaël 11483 -1520) Adam en Eva Burijngravure

Peter Paul Rubens 11577-16401 Over Rubens' vroegste bedrijvigheid weten Maria Pijpelincx, op 8 december 1606 Adam en Eva we niet zoveel. We kennen zijn vastlegt. Ze noteert dat haar Olieverf op paneel, 780 x 758 cm leermeesters: Tobias Verhaeght schilderijenbezit niet veel te betekenen Inventarisnummer: S. 7 64 11561-16311, Adam van Noort heeft, slechts een paar portretten. "Maar", Rubenshuis, Antwerpen 11562-16411 en Otto van Veen zo voegt ze er fier aan toe: "allen danderen 11558-16291. In een brief aan Roger de schilderijen, die fraai zijn, behaoren Piles vermeldt Rubens' neef Philips dat het Peeteren toe, die ze gemaakt heeft." vroegste werk van zijn oom stilistisch nauw aansloot bij dit van Otto van Veen. Rubens verwierf het meesterschap in de Antwerpse Sint-Lucasgilde in 1598 en we mogen dan ook veronderstellen dat hij reeds voor ziJn vertrek naar Italië in 1600 een zelfstandige produktie ontwikkelde. Dit wordt overigens bevestigd in het testament dat ziJn moeder,

135 Peter Paul Rubens (1577-1640) Blondharig engeltje ca. 1620 Olieverf op doek, 110 x 72 cm Inventarisnummer: S. 195, verz. Duliére Brussel Rubenshuis, Antwerpen

Samen met zijn pendant, een bruinharig engeltje, is dit een restant van een altaarstuk dat Rubens in samenwerking met zijn atelier schildert voor de Finisterraekerk in Brussel. Het schilderij wordt in 1711 reeds verkocht en door een kunsthandelaar in verschillende stukken gesneden. Een fragment met de Madonna en het kind vindt zijn weg naar het hof van Pruisen. Het hangt in de galerij van Sanssoussi in Potsdam, waar het tijdens de tweede wereldoorlog verloren gaat. De fragmenten met de engeltjes worden opnieuw aan elkaar gemonteerd, de stukken met Maria's mantel verdwijnen onder een bloemenslinger. Een latere restauratie brengt ze tot hun huidige vorm terug: fragmenten van een vergeten . Rubensschilderij. Een fragment met de wereldbol waarrond zich een slang kronkelt, bevindt zich in een privé-collectie in Oxford. Barok wordt door velen geassocieerd met "welgevormde" engeltjes, zoals we ze dikwijls bij Rubens aantreffen. Het gaat hier om een motief dat teruggaat tot in de antieke oudheid, de putto, en dat vanaf de renaissance ook in een christelijke context ingeburgerd geraakt. In de katholieke volkse traditie nam men aan dat het zieltjes zijn van vroeg gestorven kinderen die onmiddellijk in de hemel zijn opgenomen, een herinnering aan de grote kindersterfte Schel te a Bolswert (ca. 15B6 -1659) In het 18e-eeuwse manuscript van Frans prent kunnen wij ons nog een beeld in die tijd. Dit volksgeloof vinden we terug naar Peter Paul Rubens (1577-1640) Mols dat in de Koninklijke Bibliotheek in vormen van de context waarin wij de in het gelegenheidsgedichtje van Vondel bij De Onze-Lieve-Vrouw van de Brussel wordt bewaard, vinden we fragmenten met de engeltjes moeten zien. het overlijden van zijn zoontje in 1632: Finisterraekerk in Brussel volgende vermelding: Daer was ook in den Door de graveertechniek komt het totale Constantijntje , 't zaligh kijntje I Cherubijntje ca. 1620 Hoogen autaer van de kerck genaemt beeld in spiegelbeeld te staan. van omhoogh I O'ijdelheden hier beneden, Gravure, 427 x 303 mm Finisterrae (te Brussel! eene schilderije I Uitlacht met een lodderoogh I Moeder zeil Inventarisnummer: P. 1041 verbeidende de H. Maghet met haer hij waarom schreit ghij I Waarom greit ghij, Rubenshuis, Antwerpen kindeke, sy staet en plettert het hooft van op mijn /ijck I Boven leef ick, boven zweef het serpent, het welk om den werelds bol ick I Engeltje van 't hemelrijck ... drayt, hier naer gaat uyt eene print Dat Rubens er net zo over denkt, verklaart gesneden door S. Bolswert. .. Door deze dat men onder zijn engeltjes zowel jongetjes als meisjes aantreft, wat met de antieke putti nooit het geval is. Pieter Paul Rubens (1577-16401 De annunciatie Vóór 1628 Oh!werf op doek, 310 x 187,6 cm, bovenaan afgerond Inventarisnummer: S. 112 Het Rubenshuis, Antwerpen

Het thema, de boodschap van de aartsengel Gabriël aan Maria, is ontleend aan het Nieuwe Testament. Terwijl Maria ingetogen zit te bidden in de beslotenheid van haar huiskamer, verschijnt haar plots de engel Gabriël en kondigt haar aan dat zij de moeder van Christus zal worden. Ze antwoordt met een ootmoedige aanvaarding. Terstond daalt de Heilige Geest onder de gedaante van een duif over haar neer. Het contrast met het vroege paneel Adam en Eva is wel erg groot. Rubens schildert De annuncatiei dertig jaar later en manifesteert zich hier ten volle als een barokkunstenaar. Het doek was bestemd voor de huiskapel van de markies van Leganés. We mogen aannemen dat Rubens het schilderij volledig zelf heeft uitgewerkt. Opvallend zijn het frisse koloriet, de dynamiek van de compositie, de picturale schildertechniek en de bewogen dramatische voorstelling van de figuren. In tegenstelling tot de Adam en Eva waarvoor hij voor een deel op grote voorgangers terugvalt, bedenkt Rubens hier de compositie en de houding van de personages volledig zelf.

137 Jan Wildens 11586-16531 en Een zomerse dag op het platteland: het harmonisch verbonden met de vruchtbare Frans Wouters 11612-16591 koren staat rijp en in de achtergrond natuur, de dagelijkse beslommeringen van Pastorale hoeden herders vreedzaam hun kudde. Een een druk bestaan achter zich laat. Voor Olie verf op doek, 174 x 220 cm groepje mensen laat zich zorgeloos de Wildens geeft dit thema een aanleiding om Inventarisnummer: S. 91 weldaden van de natuur welgevallen en met een vlotte penseelslag en een Rubenshuis, Antwerpen geeft zich gelukzalig over aan het opvallend fris koloriet een breed minnespel. Het is een zoveelste variant op zomerlandschap in beeld te brengen. Voor het adagium uit de Oudheid: sine Baccho et het schilderen van de personages laat hij Cerere, friget Venus (zonder Bacchus, de zich - zoals gebruikelijk - bijstaan door een god van de wijn, en Ceres, de godin van de figuurschilder. Op stijlkritische gronden mag landvruchten, staat Venus, de liefde, in de hier aan Frans Wouters worden gedacht. koul. Ook de landelijke sfeer waarin dit alles Het centrale motief met het vrijend paar op zich afspeelt, gaat terug op de antieke de boomstronk is duidelijk ontleend aan een bucolische literatuur (hierin wordt het land­ schilderij van P. P. Rubens dat thans in de of herdersleven op idealiserende wijze Alle Pinakelhek in München wordt beschreven!. Het bucolische genre had via bewaard. de Italiaanse renaissance ingang gevonden in de schilderkunst. Het tafereel is dus helemaal niet realistisch bedoeld. Het toont veeleer een verzuchting van een gegoede verstedelijkte klasse in wiens verbeelding de mens midden het landelijke leven,

138 Wezenlijk anders is de Boodschap van de engel aan Maria (1628) : een schoolvoorbeeld van een volbarok schilderij. Hier bedacht Rubens de compositie volledig zelf. Bij de confrontatie met Adam en Eva wordt men zich ten volle bewust van welke belangrijke stilistische ommekeer Rubens als barokschilder heeft teweeggebracht na zijn terugkeer uit Italië. De twee engellj"es die rechts van de tuindeur hangen zijn fragmenten van een altaarstuk. De gravure van Schelte a Bolswert in de hoek toont hoe het schilderij eruitzag vóór het verminkt en in stukken is gesneden. Rubens' Moorse koning, links van de deur, behoorde wellicht oorspronkelijk tot een reeks met de drie koningen. Het is dus geen studiekop voor één of andere Aanbidding der wyzen: daarvoor is het schilderij te zeer afgewerkt. Balthazar, de Moorse koning wordt hier voorgesteld als patroonheilige. We weten dat Baltasar Moretus in 1617 drie dergelijke schilderijtjes bij Rubens heeft besteld en dit zou best één van dit stel kunnen zijn. De zuilen die de deur naar de binnenplaats flankerenzijn afkomstig van de voormalige Sint-Antoniuskapel op de Paardenmarkt in Antwerpen. Links van de portiek hangt een prachtige, breeduit geschilderde Pastorale van landschapschilder Jan Wildens (1586-1653), Rubens' vriend en medewerker. Het grote doek, rechts van de portiek, met Neptunus en Amphitrite, de antieke god van de zee en zijn gemalin, is gesigneerd J. Jordaens ( 1644). Hoewel sterk door Rubens beïnvloed, is Jordaens (1593-1678) nooit echt zijn leerling of directe medewerker geweest. Hij heeft wel meegewerkt aan grote Rubensprojecten, zoals de feestdecoratie bij de Blijde Intrede van de kardinaal-infant in Antwerpen (1635) en de schilderijen Atelier van Rubens 1616-17 hebben geschilderd. Wij kennen voor het Jachtslot van Filips IV, de Torre delta Parada Het portret van aartshertog Albrecht echter wel een aantal atelierversies, maar ca. 1616-17 die halen lang niet allemaal de uitstekende (1637). Na Rubens' dood zal men op Jordaens een Olieverf op doek, 119 x 96 cm bewaringstoestand en de betere kwaliteit beroep doen om onvoltooide schilderijen af te werken. Inventarisnummer: S. 205 van deze exemplaren. Rubens kiest hier De vismarkt boven de schouw kan worden toegeschreven Het Rubenshuis, Antwerpen bewust voor een zeer plechtstatige pose. aan Jacob Claesz. van Utrecht, de figurenzijn Hij volgt hiervoor een beproefd 16e-eeuws vermoedelijk van Maarten Pepijn. Het stuk is illustratief Na zijn terugkeer uit Italië ontvangt Rubens model, dat we via Frans Pourbus en Antoon een aanstelling tot hofschilder van de Mor kunnen terugvoeren naar Titiaan. De voor de ontwikkeling van de genreschilderkunst in de aartshertogen met de gunstige regeling dat nadruk ligt op de hofetiquette en de Nederlanden en toont hoe het gebruikelijk was de hij in Antwerpen ook voor eigen rekening waardige afstandelijkheid van de schoorsteen met een schouwstuk te tooien. De barokke mocht werken. Ongetwijfeld vormt dit één geportretteerde. Voor een officieel schoorsteenmantel heeft men tijdens de restauratiewerken van de doorslaggevende argumenten om vorstenportret misstond evenwel een in het Rube.nshuis gevonden. zich blijvend in de Nederlanden te vestigen. tikkeltje conservatisme blijkbaar niet. Uit deze officiële aanstelling vloeien ook de Het klavecimbel is een musicologisch verantwoorde kopie diplomatieke zendingen voort die Rubens van een Rückersinstrument en wordt gebruikt tijdens tot het overlijden van lsabella in 1634 in concerten die regelmatig plaatsvinden in het atelier. toenemende mate zou volbrengen. Het ligt Onder het balkon hangen de statieportretten voor de hand dat een hofschilder als Rubens instaat voor de officiële van Atbrecht en Isabella. Het zijn twee uitstekende statieportretten van de vorsten. Net als nu atelierkopieën naar een origineel Rubensontwerp. zijn ze noodzakelijk voor heel wat openbare Het balkon geeft de ruimte een bijzondere sfeer. besturen of personen die hun trouw aan de Van hieruit zou Rubens aan hoogstaande bezoekers de vorst moeten bevestigen. Rubens schildert werkzaamheden in het atelier hebben laten zien. voor deze portretten de originelen en laat ze dan in zijn atelier kopiëren. Naar de portretten worden gravures gemaakt en verspreid; daardoor komen ze ons erg vertrouwd over. De prototypes voor dit portret en zijn pendant (een portret van de infante lsabellal zijn tot op heden niet teruggevonden. Rubens moet ze omstreeks

139 Cherubijnen- of serafijnenkop De antichambre Gebeeldhouwd paneel, eik, 80 x 55 cm Vóór 1636 n de kleine plaats onder het balkon worden we Inventarisnummer: 8. 57 I getroffen door de warme sfeer die uitgaat van het Rubenshuis, Antwerpen goudleer aan de wanden. Het gebruik van Corduaans of Mechels leer als wandbekleding gaat terug op een Moorse Het gebeeldhouwde paneel is afkomstig van de voormalige preekstoel van de Antwerpse traditie die ons via Spanje bereikte. Het behang bestaat Sint-Pauluskerk, die in 1874 plaats moet uit stukken aan elkaar gezet leder. Zoals bij boekbanden ruimen voor een nieuwe kansel. De oude zijn zij in reliëf bedrukt met motieven. Als wandbehang wordt uit elkaar gehaald en de stukken dienen zij als een uitstekend isolatie. Boven de schouw raken in de loop der jaren verspreid Dit paneel, samen met nog één ander dat zich prijkt een houtsnede van Christoffel J egher: De liefdestuin, thans ook in het Rubenshuis bevindt, een idyllisch thema dat wel schril afsteekt tegen de harde maakte deel uit van de achtkantige kuip van dagelijkse levensomstandigheden in de 17e eeuw; de preekstoel. Door een schilderij van Pieter maar het blijft een ongeëvenaarde uiting van liefdesgeluk. Neefis uit 1636 kunnen we ons nog een De eikehouten basreliëfs zijn afkomstig van de voormalige beeld vormen van het geheel. Het motief kansel in de Antwerpse Sint-Pauluskerk. van het engelenkopje met zes vleugels is in de barok erg geliefd. Het is afgeleid van Het houtsnijwerk dateert uit Rubens' tijd en illustreert voorstellingen van cherubijnen en treffend hoe de Rubeniaanse barok ook in de seralijnen Gezaghebbende beeldhouwkunst was doorgedrongen. contrareformatorische schrijvers zoals We verlaten deze wachtkamer door de deur rechts van de Molanus laten zich positief uit over deze wijze van voorstellen, omdat de weergave kast en betreden via de galerij de binnenkoer. die beperkt blijft tot een hoofd en de De mooi gesneden trap is een reconstructie naar een vleugels beter de essentie van het wezen ontwerp dat architect Van Averbeke heeft afgeleid uit de der engelen - h'et verstand en de snelheid - Harrewijnprent. kan weergeven.

Christoffel Jegher 11596-16521 naar Een amoureus gezelschap vertoeft, in de Liefdestuin een ongeëvenaarde originele aan de prentvorm heeft aangepast en hoe Peter Paui Rubens I 1577-16401 stimulerende aanwezigheid van enkele putti, interpretatie. Over het complexe en hij daarbij eerst in een later stadium de De liefdestuin in een heerlijke tuin nabij een liefdesbron. esoterische, allegorische programma is het prent over twee bladen heeft uitgebreid. Houtsnede uit twee delen: 460 x 590 mm De compositie van deze prent gaat terug op laatste woord nog lang niet gezegd. Maar en 460 x 600 mm Rubens' schilderij De liefdestuin, thans in de innemende poëtische verbeeldingskracht Inventarisnummer: P. 810 het Prado in Madrid, maar eertijds één van waarmee Rubens het gegeven heeft Rubenshuis, Antwerpen de pronkstukken van zijn eigen collectie. Hij uitgewerkt, verleent het een universele schildert het in de vroege jaren '30 en uit toegankelijkheid. De monumentale prent het werk ademt de levensvreugde na zijn waarin Jegher het schilderij in de techniek huwelijk met Helena Fourment in 1630. van een houtsnede vertaalt, is een ware Rubens sluit met de keuze van dit thema krachttoer. Rubens wordt overigens nauw aan bij een oud iconografisch gegeven dat, betrokken bij het realisatieproces van de over de renaissance heen, terug te voeren prent. Uit de twee tekeningen die in het is tot de 14e en 15e eeuw. Maar zoals Metropolitan Museum in New York worden enkel Rubens het kan, geeft hij aan zijn bewaard, leren we hoe hij de compositie

140 De binnenplaats oorheen de bogen van de open galerij wordt men D getroffen door de weelderige vormenrijkdom en de monumentale portiek die de binnenplaats en de tuin scheidt. De portiek verbindt het oude woonhuis met de "Italiaanse vleugel" die Rubens ontwierpt als atelier. De riante architectuur van de barokvleugel vormt een fel contrast met de traditionele bouwstijl van het 16e-eeuwse woonhuis, de stijl waarin bijna alle huizen in Antwerpen waren opgetrokken, met wisselend gebruik van natuur- en baksteen in zogenaamde speklagen, met de traditionele - gotische - kruisvensters, sober en traditioneel. Wij zijn thans vertrouwd met een overvloed aan barokvormen in het stadsbeeld. Op Rubens' tijdgenoten echter moet deze vernieuwende architectuur een grote indruk hebben gemaakt. Niemand voor hem had de klassieke italianiserende renaissancevormen met zoveel oorspronkelijke verbeeldingskracht aangewend. Er is een wezenlijk verschil tussen het oorspronkelijk uitzicht van de gevel en de aanblik die we kennen van na de restauratie: Rubens had, als schilder, de muren van zijn atelier grotendeels beschilderd. Hij wou hiermee aantonen dat men met schilderkunst effecten kan bereiken die met bouwkunst niet mogelijk zijn. Op de Harrewijnprent zien we een schilderij met Perseus en Andromeda dat voor een open galerij hangt te drogen (in die tijd werden schilderijen buiten gehangen om te drogen). In werkelijkheid was het een sterk bravourestuk van trompe !'reil schildserkunst op een blinde muur. Volledig in de geest van de kunsttheorie van zijn tijd tooide Rubens zijn atelier met reconstructies van schilderijen uit de antieke oudheid. Men kende deze werken, die sinds lang verloren waren gegaan, uit beschrijvingen van antieke auteurs zoals Plinius, Philostratos, ... Het was dus volledig ten onrechte dat de restaurateurs de taferelen op de friezen tussen de 1 e en de 2e verdieping in basreliëfs omzetten. Toch biedt de reconstructie een behoorlijk beeld van de oorspronkelijke De binnenplaats en de portiek bouwwerk is uiterst harmonisch decoratie. De restaurateurs volgden immers vrij getrouw geïntegreerd in zijn omgeving en getuigt het decoratief programma zoals we het uit de De decoratie van de Italiaanse vleugel - van de grote inventiviteit die Rubens aan de oorspronkelijk overwegend in trompe I' ceil dag legde als ontwerper van architecturale Harrewijnprent kennen. Onderaan in de nissen zien we geschilderd - verwijst uitvoerig naar vormen. In de cartouches boven de busten van Saters en faunen: lagere natuurgoden. Rubens' humanistische achtergrond. Uiterst zijbogen brengen twee citaten ons in de Daarboven een pleiade wijsgeren en schrijvers: Plato, merkwaardig zijn de taferelen in de fries sfeer van Rubens' humanistische Socrates, Seneca, Sophocles en keizer Marcus Aurelius. waarin Rubens verwijst naar beroemde gedachtenwereld. Ze komen uit de tiende De friezen evoceren zoals reeds gezegd schilderijen uit de schilders uit de antieke oudheid zoals Satire van de Romeinse dichter Juvenalis Apolles, Zeuxis, Thimantes, Pausias en tt138}: permitfes expendere numinibus, antieke oudheid. De hermen tussen de ramen stellen Parrhasias en wellicht zo verwijst naar de quid conveniat nobis, rebusque sit utile antieke goden voor: Mars, Juno, Jupiter en Vesta. grote picturale genres in de oudheid. Van nastris carior est i/l is homo quam sibi (laat links naar rechts zien we: het offer van het aan de goden zelf om te schenken wat lphigeneia, de kroning van Alexander, het ons past en nuttig is; dierbaarder is hun de toilet van Venus, het oordeel van Paris mens, dan henzelf} en orandum est ut sit (waar Rubens oorspronkelijk het thema mens sana in corpore sano tortem posce behandelde van Zeuxis die om Helena te anium et mortis terrare carentem nesciat schilderen koos uit de vijf meisjes uit irasc1� cupiat nihil (Er dient gebeden om een Croton} en de dronken Hercules. De gezonde geest in een gezond lichaam, om taferelen boven de galerij gaan terug op een moedige ziel, die niet beducht is voor bekende Rubenscomposities: het bezoek de dood, die vrij is van toorn en niets van Venus aan de smidse van Vulcanus, de begeert}. De bronzen beelden boven de bevrijding van Andromeda door Perseus en portiek zijn reconstructies door Edgard de dronken Silenus. Aan de tuinzijde zien Deckers van de oorspronkelijke we de ontvoering van Proserpia, de kroning beeldengroep. Ze stellen de antieke goden van Apollo en het offer van de witte stier. Hermes en Athene voor die samen een De portiek van het Rubenshuis is misschien constellatie vormen: de Hermathena, die in wel het meest oorspronkelijke de oudheid reeds borg stond voor het barokinstrument in de Nederlanden. Het samengaan van handel en kunst. De tuin oor het heraanleggen van de tuin hebben voor één V keer niet de Harrewijnprenten als leidraad gediend. En terecht, want de oorspronkelijke tuinaanleg moest in de tweede helft van de 17e eeuw reeds wijken voor een tuin in de Franse trant. Rubens' tuin was oorspronkelijk een bleekveld. Op stadsplannen uit de tijd kan men zien dat dit erf in de minder dicht bebouwde gedeelten van de stad ligt, in de nabijheid van de 16e-eeuwse stadswallen. Het enige element dat overblijft van Rubens' oorspronkelijke tuinaanleg, is het paviljoen. We herkennen het op een schilderij De wandeling in de tuin. Misschien geeft het schilderij geen letterlijk beeld van de tuinaanleg, maar de ingrediënten ervan zijn geenszins verzonnen: het paviljoen, de perken met hun lage haagjes en pittoreske toegangspoortjes, de pergola, in de achtergrond een fontein en verderop het hoge lover van de bomen. Langs het tuinpad horen grote bloempotten met orangerieplanten te staan: laurier- en Peter Paul Rubens (1577-16401 lentewandeling (de tulpen staan in bloeil in citrusboompjes. In de perken, beschermd tegen de De wandeling in de tuin de tuin aan de Wapper. Zoals hij zich pauwen en andere neerhofdieren door de lage haagjes: Kort na 6 december 1630 destijds met lsabella Brant in een een tulpenveld. Ook Rubens is blijkbaar niet ontsnapt Olieverf op paneel, 98 x 130,5 cm geileloofprieeltje portretteert, heeft hij zich Inventarisnummer. 313 hier met zijn jonge bruid afgebeeld in een aan de tulpenmode van zijn tijd. Uiteraard was het Afte Pil1akothek, München liefdestuin. Heel wat details passen dan ook schilderij niet de enige bron bij de heraanleg van de tuin. overtuigend binnen de context van de We beschikken over modelboeken over tuinaanleg uit De wandeling in de tuin is een benaming liefdesallegorie. De bomen, planten en Rubens' tijd en we weten welke planten ervoor in die het schilderij in de loop van de 18e bloemen verwijzen naar de liefdes- en eeuw meekreeg en waarmee het in de vruchtbaarheidssymboliek, de jonge hond aanmerking komen. Typerend voor dit soort tuinen is, kunstgeschiedenis is ingeburgerd. Het is symboliseert de trouw, de pauw is het dat ze niet alleen dienden tot vermaak, maar met allerlei feitelijk een huwelijksportret waarop Rubens , attribuut van Juno, de godin die borg staat teelten ook een functioneel karakter hadden. " Doet oock zichzelf heeft afgebeeld met zijn tweede voor het huwelijk. De oude vrouw alludeert ghedencken aan Wilm, den hovenier dat hij ons echtgenote Helena Fourment en Nicolaas, passend op het mythologisch verhaal van oversende, tot sijnder tijd de Rosilepeyrkens ende zijn jongste zoon uit zijn eerste huwelijk met Vertumnus en Pomona. Tot nog toe lsabella Brant. Albert, Rubens' oudste zoon, beschouwde men deze Wandeling in de vijghen, ist datter eenighe sijn, of iet anders treffelijck is niet van de partij omdat hij op dat tuin als een belangrijke bron voor de uut den hoff', schrijft Rubens vanuit het Steen in Biewijt ogenblik reeds uithuizig is. Maar misschien reconstructie van de tuin van het op 17 augustus 1638 aan zijn leerling Lucas Faydherbe paste een zoon die even oud is als de bruid Rubenshuis. De getrouwe weergave van het die spoedig zijn meester zou vervoegen. - beiden zijn in 1614 geboren - minder tuinpaviljoen geeft daar uiteraard aanleiding goed in het decorum van dit toe. Maar tegelijk zal men merken dat de huwelijksportret Recent onderzoek heeft tuin op het schilderij ruimer is afgebeeld terecht de aandacht gevestigd op het dan hij ooit kan zijn geweest; links achter allegorisch programma van wat men tot nu het paviljoen was de tuin immers begrensd toe al te letterlijk beschouwde als een door de tuinmuur van het KolveniershoL

142 De ontvangkamer a een wandeling in de tuin zetten we ons bezoek N verder via de spreekkamer, een bestemming die pas tijdens de restauratiewerken aan dit vertrek is gegeven. Boven de kast rechts van de ingang hangt Het interieur van de Antwerpse jezuïetenkerk door Wilhelm Schubert van Ehrenberg. Tussen de vensters hangt een Aanbidding van de koningen, gesigneerd Adam van Noort. Naast de schouw zien we een Opdracht in de tempel van zijn schoonzoon Jacob Jordaens. De gotische stijl van de schoorsteenmantel herinnert ons eraan dat we thans in het oudere deel van het pand komen; dat stond er al toen Rubens het woonerf aan de Wapper heeft gekocht. Het houten beeld in de nis boven de haard is 17e-eeuws en stelt de heilige Barbara voor. Een bijzondere aandacht verdienen de twee Harrewijnprenten rechts van de ingang met voorstellingen van het Rubenshuis. Het portret tussen de ramen is een oude kopie naar het portret dat Antoon van Dyck van Jan Wildens heeft gemaakt.

De keuken

en groot open haardvuur domineert de bescheiden Wilhelm Schubert von Ehrenberg De Antwerpse jezuïetenkerk geldt in zijn tijd E keuken. Toe- of afvoer voor water is er niet: water (ca. 1630-16761 als een nieuw wereldwonder. Het interieur haalde men op de binnenkoer. Ook het keukengerei wijst Het interieur van de Antwerpse was geheel met marmer bekleed, de Jezuïetenkerk plafond- en de altaarstukken zijn het werk op een culinaire praktijk die erg ver af staat van onze thans: Sint-Carolus Borromeus van Rubens. Om de kerk in al haar pracht huidige keuken. Oude recepten, keukenstukken, Olieverf op marmer, 97,5 x 103 cm weer te geven, gebruikt Van Ehrenberg een rekeningen van bijvoorbeeld gildefeesten geven een goed Inventarisnummer: S. 189 marmerplaat als ondergrond. Het marmer beeld van de eetgewoonten in Rubens' dagen. Rubens Rubenshuis, Antwerpen van de zuilen en de lambrizeringen moest dan niet meer worden geïmiteerd. In 1718 zelf, getuigt zijn neef Philips, zou erg sober zijn geweest wordt de kerk echter door brand geteisterd, en vooral overdadig gebruik van vlees en wijn hebben het volledige schip I met de plafonds van vermeden om zijn gezondheid niet te schaden en zijn Rubensl gaat teloor, enkel het koor en de werkkracht niet af te zwakken. Eigenlijk is dit meer een laterale kapellen blijven gespaard. Het topos over de matigheid en de zuinigheid, maar het bouwwerk komt in 1620 tot stand onder de leiding van pater François Aguillon herinnert ons eraan dat de meester ook bevriend was met s.j.l1567-1 617) en broeder Pieter de Antwerpse geneesheer Ludovicus Nonnius Huyssens s.j 11577-1637). Maar ook (1553-1645/46) die met zijn Diaeteticon sive de re cibaria Rubens' inbreng in het realisatieproces Libri IV (1627) de basis heeft gelegd voor de dieetleer. moet aanzienlijk zijn geweest. Dat blijkt uit de ontwerpschets voor de bekroning van Dat Rubens overigens de lekkere dingen niet het hoofdaltaar die in het Rubenshuis wordt versmaadde, lazen we reeds in zijn brief aan Lucas bewaard. Van Ehrenbergs schilderij toont Faydherbe, waarin ook melding wordt gemaakt van "een de kerk in haar oorspronkelijke pracht en wijn uit de Champagnestreek " .... herinnert eraan dat Rubens ook voor de ontwikkeling van de barokke religieuze architectuur een ongeëvenaarde rol heeft gespeeld.

143 Het dienkamertje De eetkamer ussen de keuken en de eetkamer ligt het ij het binnenkomen van de eetkamer, wordt men T dienkamertje, een deur met twee luiken geeft toegang B begroet door Rubens' zelfportret. Aan de wand daar tot de binnenkoer. Het fraaie, rijk versierde meubel m tegenover hangt De Heilige Theresia in een bloemenkrans, het midden van de kamer is een linnenpers. een schilderij van Daniël Seghers s.j. (zie ook OKV, 1968, blz. 14). Dichtbij hangt het basreliëf De slaap van Silenus: een werk van François Duquesnoy, zoals Van Dyck een generatie jonger dan Rubens. Hij was vooral linnenpers werkzaam in Italië, waar hij onder meer het Eik, 177 x 77 x 50 cm monumentale Sint-Andreasbeeld heeft gemaakt in de Inventarisnummer: M. 143 viering van de Sint-Pietersbasiliek van Rome. Rubenshuis, Antwerpen Het meubel bestaat uit een ééndeurskastje Aan de andere kant van de schouw zien we het prachtige - dat dienst doet als voetstuk - met Stilleven met fr uitkorf van Frans Snyders. We weten dat daarboven de houten pers. Hiertussen Rubens een gelijkaardig stilleven in zijn bezit had. wordt het zorgvuldig opgevouwen linnen Het schouwstuk herinnert ons aan het politieke gebeuren geperst en gladgestreken met een ruitvormig vouwenpatroon zoals men het in Rubens' tijd. Het is toegeschreven aan Theodoor van vaak ziet op oude schilderijen. Het Thulden en stelt de Blijde Intrede te Antwerpen voor van overvloedige barokke houtsnijwerk waarmee kardinaal-infant Ferdinand in 1635. het meubel vooral aan de voorkant is Links en rechts van de schouw staan 17e-eeuwse versierd, maakt het tot een zeldzaam Antwerpse tweedeurenkasten, de zogenaamde richbanken. exemplaar. De decoratie is weelderig, maar weinig homogeen. Op de stijlen links en Op één van de kasten wordt onze aandacht getrokken rechts zien we Minerva en Diana, centraal door de stenen meisjeskop, een fragment gevonden op het deurtje ziJn drie putti met druiven en tijdens de restauratiewerken. De prachtige geëmailleerde wijn in de weer: een Bacchisch thema dat tazza of sierschaal draagt het monogram "P.C.", eerder verwijst naar een wijnpers. wat staat voor "Pierre Courtois". Het centrale motief op de binnenkant van de schaal is ontleend aan een prent van meester L.D. (Léon Davent?), naar Primaticio's porte dorée in Fontainebleau. De tuitkan in steengoed (Siegburgs?) draagt de datum "1593". De overlevering wil dat ze ooit in Rubens' bezit was. De koperen recipiënt bij de haard is een doofpot waarin de asse uit de haard brandveilig kon worden bewaard.

Daniël Seghers (1590-1661) Antwerpen. Doch dit betekent geenszins De H. Theresia van Avila in een het einde van Seghers' loopbaan als bloemenkrans schilder. Er bestaat zelfs een register van Olieverf op doek, 126, 5 x 95 cm zijn hand met de opdrachten die hij in de Bruikleen van het Koninklijk Museum voor loop der jaren heeft uitgevoerd. Gezien Schone Kunsten, Antwerpen Rubens' betrokkenheid bij de bouw van de Inventarisnummer: S. 97 Antwerpse jezuïetenkerk, liggen de Rubenshws, Antwerpen contacten tussen beide meesters voor de hand. Het doek is opgebouwd als een beeld In Rubens' sterfhuisinventaris wordt ook in het beeld. Het centraal motief geeft in melding gemaakt van een Eerkrans van trompe /'reil een basreliëf weer met het bloemen door Pater of broeder Segers. visioen van de H. Theresia. Deze beeltenis Daniel Seghers leerde bloemen schilderen is bij wijze van verering met een kunstig bij Jan Breughel de Oude I 1568-1623), samengestelde bloemenkrans getooid. Zoals wordt meester in de Antwerpse wel meer blijkt de keuze van de bloemen schildersgilde in 161 1 en treedt in 1614 toe niet seizoensgebonden, maar veeleer tot de jezuïetenorde. Op enkele kortere ingegeven door de symbolische betekenis onderbrekingen na blijft hij de rest van zijn die ze krijgen in het licht van de voorstelling leven verbonden aan het Professenhuis in die ze tooien. François Duquesnoy (1594-1643) replica bekend. Het bronzen reliëf in het De slaap van Silenus Rubenshuis stemt overeen met de Verguld brons op een achtergrond van vermelding van Ponz in zijn inventaris van lapislazuli, 53 x 105 cm de kunstschatten in het koninklijk paleis in Inventarisnummer: 8. 46, verz. Duflëre Madrid 117821. Kardinaal Barberini lde Brussel latere paus Urbanus VIII) schenkt het stuk Rubenshuis, Antwerpen aan koning Filips IV van Spanje Het verdwijnt echter tijdens de Napoleontische Terwijl Silenus, de opvoeder en gezel van oorlogen. François Duquesnoy, bijgenaamd Bacchus, zoals gewoonliJk dronken, zijn i/ Fiammingo, is een van de markantste roes uitslaapt, wordt hij geplaagd door een beeldhouwers van de 17e eeuw. Zijn bende satertjes en putti aangevoerd door vroegste opleiding krijgt hij van zijn vader een oude bosgeest. Ze binden hem met Hiërnonimus Duquesnoy in Brussel; in 1618 wingerd vast aan handen en voeten om trekt hij naar Rome, waar hij zich vestigt. hem naar hartelust te besmeuren met het Kort voor zijn dood, op 17 april 1640 , dieprode sap van bosbessen. De najade schrijft Rubens een brief aan Duquesnoy. leen waternimf! Aegle, heeft het gezelschap Daaruit blijkt de intense bewondering die hij vervoegd. De ezel, Silenus' onafscheidelijk voor de beeldhouwer koestert. Het is niet attribuut, ligt er koppig bij, doch hij wordt uitgesloten dat de beide kunstenaars elkaar evenmin gespaard. Het thema is vrij hebben ontmoet vóór 1618 tijdens de ontleend aan de VI Ecloge in de Buco!ia werkzaamheden van vader Duquesnoy aan van P. Vergilius Maro, waar de het Brusselse hof. plaaggeesten twee herders zijn aan wie Frans Snyders (1579-1657) onder de invloed van Rubens realiseerde, Silenus beloofd had een lied te zingen. Wat Stilleven met wild en fruitkorf schildert Snyders ook kleinere hij bij zijn ontwaken dan ook goedmoedig Olieverf op paneel 70 x 109 cm kabinetstukken zoals dit hier. Rubens' doet, als losprijs voor zijn vrijlating. Dit lnventansnummer: S. 133 waardering voor dit soort werk van zijn werk van Duquesnoy kent vrij vroeg heel Rubenshuis, Antwerpen vriend blijkt uit de vermelding van een wat bijval. De 17e-eeuwse kunstkenner dergelijk mandeken met vrugten in de lijst G. Bellori beschrijft in 1627 uitvoerig een Snyders is één van Rubens' vertrouwde van zijn schilderijenbezit die bij zijn wassen modello voor deze groep dat zich medewerkers, gespecialiseerd in het overlijden is opgesteld. toen nog in Rome bevond. Ook Joachim schilderen van dieren en stillevens. Zijn stijl von Sandrart vermeldt het met het nodige wordt gekenmerkt door een kleurrijk palet, enthousiasme in zijn levensbeschrijving van een vinnige en uitgesproken picturale Duquesnoy. Een wassen exemplaar is thans penseeltoets en een brede evenwichtig nog te zien in het Liebighaus in Frankfurt a. opgebouwde compositie. Naast Main. Van het werk zijn talrijke versies en monumentale composities, die hij duidelijk

145 De trap et schilderij in de trapzaal is een H laat-19e-eeuwsekopie van Edward de Jans naar een kopie van Rubens, een doek dat in 1946 in Berlijn verbrandde. Boven de deur, in een nis, een 17e-eeuws Madonnabeeld; de deur zelf is nog een authentiek overblijfsel.

De kunstkamer et schilderij dat hier onmiddellijk onze aandacht H vraagt is geen werk van Rubens, maar een merkwaardig paneel dat de somptueuze kunstkamer van een Antwerps zakenman en kunstliefhebber voorstelt: De kunstkamer van Cornelis van der Geest door Willem Van Haecht, de zoon van Rubens' eerste leermeester (zie ook OKV, 1971, blz. 16 en 1988, blz. 26). Wat opvalt is de encyclopedische veelzijdigheid van zo'n collectie. Men verzamelt niet alleen kunst, maar ook de preciositeiten die de natuur voortbrengt (naturalia). Kunst werd niet beschouwd als iets dat op zichzelf staat, maar veeleer als een uiting van de menselijke geest, waardoor de mens de natuur kan vervolmaken (artificialia). Vandaar dat de kunstkamer ook ruimte bood aan precisie- en wetenschappelijke instrumenten en boeken. Voor de beeldende kunsten wordt de aandacht verdeeld over de antieke kunst (beeldhouwwerk, cameeën, penningen en munten... ), het werk van de voorvaderen en dat van tijdgenoten. Daarbij neemt de schilderkunst een zeer belangrijke plaats in, maar er is ook ruimte voor allerlei preciosia, kleinplastiek, tekeningen en miniaturen, drijfwerk en edelsmeedkunst. Van der Geests motto Vive !'esprit geeft de teneur aan waarin men al deze wereldse rijkdom moet benaderen. Op het schilderij zijn dan ook rond de figuur van Van der Geest een plejade geestesverwanten en vrienden geportretteerd (zie schema OKV 1988, blz. 26). Op de ereplaats herkent men de aartshertogen Albrecht en Isabella, ook prins Wladislaw van Polen is erbij, maar het merendeel zijn kunstenaars. Deze reünie is niet letterlijk bedoeld, maar toont als het Theodoor van Thulden 11606-1669) Ladewijk XI hem aan het Franse hof. De ware een imaginaire bijeenkomst. We weten immers dat De apotheose van Sint·Fransiscus a schets toont de heilige in een franciscaanse aartshertog Albrecht in 1621 is gestorven en de Poolse Pa ulo pij, verheven in de wolken tussen Olie verfschets op paneel, 66, 5 x 42, 5 cm engelenkoren. Hij, de stichter van de prins pas later de Nederlanden heeft bezocht. Inventarisnummer: S. 190 miniemen, wordt gekroond met een tiara, Het schilderij dateert maar uit 1628 en refereert Het Rubenshuis, Antwerpen het symbool van de pauselijke macht. Het uiteindelijk naar een historisch bezoek van aartshertogen is een zinspeling op de evangelische spreuk aan deze bijzonder rijke verzameling op 23 augustus Geheel in de traditie van Rubens maakt die zo centraal stond in zijn eigen Theedoor van Thulden deze olieverfschets apostolaat: wie zichzelf vernedert, zal 1615. als ontwerp voor het altaarstuk van de verheven worden. De allegorische figuren Rubens heeft een kunstkamer gehad die niet voor die van Sint·Waudrukerk in Bergen. Hier gaat het benadrukken zijn verzaking van de wereldse Van der Geest moest onderdoen. Talrijk zijn de niet om een martelscène: de Heilige rijkdom en zijn inzet voor het christelijk lofprijzingen van tijdgenoten die ze mochten bezoeken: Fransiscus a Paulo 11416-1507) is geen geloof. Het is typerend voor de Woverius, Gevartius, de Deense arts Otto Sperling, martelaar, maar een belijder. Dit is een Contrareformatie dat de belijders veel heilige die zijn leven aan God wijdt en een aandacht krijgen. De visionaire voorstelling zijn landgenoot Golnitzius, .... natuurlijke dood sterft. Hij komt uit Paola in en de barokke allegorische taal biedt de Wat voor een gepassioneerd verzamelaar Rubens wel Calabrië, wordt franciscaan, leeft als schilder een uitweg om de dramatische was, lezen we uit zijn correspondentie. Zijn collectie heremiet en sticht de orde van de uitbeelding van een marteldood te groeide met de jaren. Maar ook maakte hij op bepaalde miniemen, de minsten onder Gods evenaren. Van Thulden geldt als Rubens' stervelingen. Zijn apostolaat staat dan ook leerling en heeft vaak met hem momenten belangrijke delen van zijn collectie ten gelde; in het teken van de christelijke caritas en samengewerkt. Hij ondergaat op zo'n kunstkamer had onmiskenbaar een economische nederigheid. Reeds tijdens zijn leven kent hij indringende wijze diens invloed, maar is functie. Als geldbelegging. als heilig man een grote faam. Hij geniet zachter van koloriet en minder krachtig van groot aanzien door zijn profetische taal en stijl. Met een dergelijke allegorie is hij dan hij zou talrijke wonderen hebben verricht. ook in vele opzichten schatplichtig aan zi)n Op het einde van zijn leven ontbiedt koning grote voorganger .

146 Het Rubenshuis, de kunstkamer Dank zij Rubens' briefwisseling en zijn sterfhuisinventaris kunnen we ons een beeld vormen van de uitgebreide en veelzijdige verzameling die hij in de loop der jaren heeft aangelegd. Men neemt aan dat Rubens in deze ruimte het puik van zijn rijke collectie bewaarde om aan zijn genodigden voor te stellen. Aan dit vertrek grenst een halfrond museum, dat hij inrichtte om zijn antieke sculpturen en eigentijds beeldhouwwerk beter tot uiting te laten komen. Voor het ontwerp heeft hij zich laten inspireren door de centraalbouw van het Pantheon in Rome. Essentieel hierbij is dat deze koepelruimte een zenitale lichtinval heeft. Dit zorgt voor neutraal licht, ideaal voor beeldhouwwerk.

Willem van Haecht 11593-16371 De kunstkamer van Cornelis van der Geest Gesigneerd en gedateerd 7628 Olieverf op paneel, 104 x 39 cm Inventarisnummer. S. 171 Rubenshuis, Antwerpen

Men kan zich moeilijk een document indenken dat treffender de sfeer oproept van de veelzijdigheid van een 17e-eeuwse kunstkamer. Dit schilderij is als het ware een visuele inventaris van de verzameling van Rubens' invloedrijke tijdgenoot, de handelaar en kunstkenner Cornelis van der Geest. Net zoals bij Rubens' collectie, zijn ook hier de meeste kunstwerken thans verspreid over de hele wereld. Toch moet men zich hoeden voor een al te letterlijke interpretatie van dit schilderij Het is weinig waarschiJnlijk dat Van der Geest al zijn kunstschatten opgestapeld had in één ruimte. Bij nader toezien blijkt ook dat de afgebeelde personen - een uitgelezen kring van vrienden en relaties die nagenoeg allen konden worden geïdentificeerd - onmogelijk op eenzelfde ogenblik aanwezig konden zijn. Deze kunstkamer is echter een weldoordachte synthese van wat in en rondom een kunstkamer leeft. Daarom is het van belang dat men oog heeft voor de talrijke allegorische en culturele understatements in het schilderij. Vive /'esprit leest men boven de deurpost, het is een allusie op de naam van de verzamelaar, maar dit maakt meteen ook duidelijk dat het om meer ging dan louter verzamelen.

147 De buste van Seneca Marmer, 42, 1 cm hoog Ie of 2e eeuw n.C. Inventarisnummer: 8. 37 Tijdens de restauratiewerken vond men overblijfselen Het Rubenshuis, Antwerpen terug van het halfrond museum dat Rubens had gebouwd Rubens mag dan geen humanist in de voor zijn antieke beelden, waarbij hij zich liet inspireren strikte zin van het woord worden genoemd, door de koepelruimte van het Romeinse Pantheon. hij weet toch aardig wat mee te praten over Dit bevestigde het vermoeden van de de restaurateurs dat de materiële overblijfselen uit de Oudheid. Erudiete tijdgenoten beschouwen hem op deze ruimte als kunstkamer was ingericht. dit vlak als een expert. Tijdens zijn achtjarig Nu staan er "Benige schoone antike koppen van marmer" verblijf in Italië bestudeert hij heel wat zoals ze in de sterfhuisinventaris worden vermeld. aast monumenten en belangrijke verzamelingen. de koppen van Romeinse keizers, springt de zogenaamde Wellicht vormt hij er de aanzet voor zijn eigen verzameling: munten, cameeën, Senecakop in het oog. Maar er staan ook enige sculpturen en gebruiksvoorwerpen. Dit alles "nieutijdsche Belden" waaronder een charmante Saterbuste, heeft voor hem niet alleen een toegeschreven aan Lucas Faydherbe de prachtige kunstwaarde, maar ook een documentair ivoorsculptuur Adam en Eva van Georg Petel. belang. Hij bestudeert zijn collectie in de Een bijzonder facet van Rubens' collectiewerk was wel traditie van de grote renaissancemeesters. De collectie biedt bronnenmateriaal voor dat hij zich in sterke mate gedreven toonde voor het portretten, thema's, motieven, de manier studie-aspect van de objecten die hij verzamelde. van voorstellen, attributen, ... Het is Voor deze passie zal zijn leertijd bij Otto van Veen zeker verbazend hoe Rubens ieder voorwerp uit niet zonder betekenis zijn geweest en de contacten met de Oudheid dat onder zijn aandacht komt, onderzoekt met een intellectuele passie en zijn broer Philips en diens vriendenkring in Rome ambitie en hoe hij het in zijn context tracht evenmin. Rubens illustreerde trouwens een boek over de te plaatsen. Zijn correspondentie met de Antieken van zijn broer Philips de Electoren Libri lil, had kenner en geleerde Nicolas de Peiresc ook nog plannen om een boek over antieke cameeën uit illustreert dit voortreffelijk. te geven en speelde een rol bij de heruitgave van Hubert Rubens heeft een dergelijke Seneca-buste in zijn bezit gehad. Er zijn er heel wat in Goltzius. omloop. Doch, een authentiek portret van Zijn bibliotheek vormde een belangrijk deel van zijn Seneca wordt pas in het begin van de 19e verzameling. Dank zij zijn lopende rekening in de eeuw gevonden. In Rubens' tijd is men boekenwinkel van zijn vriend Moretus, hebben we een overtuigd van de authentieke portretwaarde van de buste en dat is geen toeval. De beeld van Rubens' boekenbezit. Naar het eind van zijn humanistische kringen waarin Rubens zich leven werd dat zo aanzienlijk dat hij zijn bibliotheek beweegt (in het spoor van zijn broer Philipsl verhuisde naar één van zijn huisjes in het aan zijn tuin zijn onder impuls van Juslus Lipsius (de grenzende Hopland. leermeester van Philipsl doordrongen van Waarin Rubens' kunstkamer die van Van der Geest de stoïcijnse filosofie. Seneca is één van de coryfeeën van de stoïcijnse gedachte. De overtrof, was het bezit van eigen werk. Thans wordt in wilskracht, de zin voor ascese en de de kunstkamer daarnaar vooral verwezen door een Lu kas Faydherbe ( 1617-16971 zieleadel die uit dit gelaat werden afgelezen, belangrijke reeks olieverfschetsen van Rubens. Saterbuste bevestigen voor Rubens' tijdgenoten het De meester formuleerde zijn ideeën over de composities Datum beeld dat ze zich van de stoïcijnse Terracotta, 77 x 65 cm nobelheid hebben gevormd. Lucius van zijn werk bij voorkeur in een kleine olieverfschets op lnventansnummer: 8. 45 Annaeus Seneca 15 v.C. -65 n C.l is paneel. Aan de hand hiervan kon de klant zich een idee Het RubenshUis, Antwerpen geboren in Cordoba uit een voornaam vormen van het schilderij. De schets diende ook in het patriciërsgeslacht. Hij schrijft treurspelen, atelier als model bij het uitwerken van het schilderij op In de Oudheid verpersoonlijken de saters de wijsgerige traktaten en brieven waarin hij vitale krachten in de natuur. Met hun ware grootte. We bewonderen De marteldood van de Heilige zijn levensvisie tot uiting brengt. Hij wordt bokkepoten en hun horens zijn deze één van de raadsmannen van keizer Nero. Adrianus, De Heilige Clara van Assisi en De aanbidding van de bosgeesten, half-dier en half-mens, een Als hij in 65 in ongenade valt, pleegt hij herders en de schets als Ontwerp voor de bekroning van het antropomorfe uitdrukking van een rituele zelfmoord. In de overtuiging dat hoogaltaar in de Antwerpse jezuïetenkerk. aninmistisch wereldbeeld . In de renaissance onomstotelijk over het echte portret van De schetsen met voorstelling van triomfbogen zijn en de barok vormen ze een geliefd motief Seneca beschikte, heeft Rubens enthousiast om de "lagere" driften van de mens uit te bijgedragen tot de verbreiding van de kopieën naar verloren originelen en herinneren aan beelden: de menselijke natuur waarop de Seneca-iconografie. Hij heeft zijn beeld Rubens' concepten voor de stadsdecoratie bij de Blijde rede geen vat heeft. De tooi van wijnranken waarschijnlijk uit Italië meegebracht en hij Intocht van de kardinaal-infant Ferdinand in 1635. verwijst naar de cultus van Bacchus, naar gebruikt het onder meer in 1615 als Ze worden traditioneel aan Van Thulden toegeschreven, de wijn die dronken maakt en zo de illustratie bij Juslus Lipsius' Opera Omnia, menselijke rede verlamt. Deze saterbuste is omdat deze in 1642 een boek uitgaf over het gebeuren. een Plantin-Moretusuitgave over Seneca's op stilistische grond aan Lukas Faydherbe werk, waarvoor Rubens ook het titelblad Rubens vergaande interesse voor architectuur blijkt toegeschreven. En hoewel er geen verzorgt. Een andere antieke bron die in verder nog uit het exemplaar van de "Palazzi di Genova" gelijkaardig ontwerp van Rubens is aan te verband wordt gebracht met de een platenbundel over de Genuese paleizen, die hij in wijzen, getuigt deze zeer picturaal Seneca-iconografie, de zogenaamde Seneca 1623 uitgeeft ter bevordering van een betere architectuur opgevatte sculptuur van een uitgesproken Borgese, verwerkt hij onder meer in de in eigen land. Tussen de ramen hangt ook een versie van Rubeniaanse geest. Lukas Faydherbe werkt figuur van de Stervende Seneca in de Alte en woont in de periode van 1636-1640 als Pinakothek in München. zijn Slotpark, met zijn Kasteel te Ekeren. leerling bij Rubens. Uit een paar sympathieke brieven blijkt dat Rubens hem een warm hart toedraagt.

148 Pieter Paui Rubens ( 1577 -1640) uitgave van Lipsius' Opera Omnia bij De vier filosofen Moretus. Op het ogenblik dat dit schilderij Olie verf op paneel, 167 x 143 cm tot stand komt, zijn Lipsius en zijn favoriete Palazzo Piw; Florence leerling, Philips Rubens, al overleden. De twee neerbuigende tulpen in de vaas De grote symboolwaarde die Rubens' verwijzen daarnaar. Wolverius, was generatie aan de Senecabuste hecht. wordt bevriend met de gebroeders Rubens, schrijft . treffend gell lustreerd in dit groepsportret. in een postume uitgave van Philips Rubens' Rubens portretteert zichzelf in het Homelieën van Sint-AsteniJs ( 1615) een gezelschap van zijn broer Philips, de gedicht opgedragen aan Pieter Paul. Daarin Leuvense hoogleraar Justius Lipsius en de zingt hij de lof van Philips, als erfgenaam humanist Jeannes Woverius. De schilder van Lipsius die zijn land heeft opengesteld staat recht, de anderen zitten rond een voor het oude Rome. Dit gedicht bevat, tafeltje, druk bezig met teksten. Achter zoals onlangs aangetoond, de sleutel tot dit Lipsius' hoofd prijkt in een nis de buste van heel complexe schilderij. Seneca, daarnaast een vaas met tulpen. In de achtergrond verwijst een ruinelandschap naar het antieke Rome. Lipsius heeft niet alleen de geschriften van de stoïcijn Seneca George Petel (160112-1634) Dürer. Rubens en Petel hebben elkaar bestudeerd. Hij heeft met zijn wijsgerige Adam én Eva gekend. Petel, een Duitser, werkt als commentaren een belangrijke impuls Gemonogrameerd en gedateerd: J.P.F. ivoorsnijder in Augsburg. Mogelijk gegeven aan de neestoïcijnse IJörg Petel Fecit), 1627 ontmoeten ze daar elkaar reeds in 1621 , gedachtenstroming in het humanisme van lvoorsnijwerk, hoogte: 24, 9 en maar tijdens Petels verblijf in Antwerpen zijn tijd. Daarbij poogt hij de stoïcijnse bodemplaat: 7 2,8 cm ( 1624-25 en de eerste helft van 1628) levensvisie te verzoenen met de christelijke Inventarisnummer: K. 15 komt het tot een vruchtbare samenwerking. moraal. Woverius en Philips Rubens zijn Het Rubenshuis, Antweroen De datum van het beeldje ( 1627) geeft een Lipsius' leerlingen. Men kan aannemen dat aanwijzing dat Rubens het in 1628 in zijn Pieter Paul met het neestoïcijnse Onder de zeven ivoren vermeld in Rubens' bezit krijgt. In 1633 verblijft Petel andermaal ideeëngoed in aanraking komt via zijn nalatenschap, is er één waarbij niet in Antwerpen en maakt dan een oudere broer. De plaats die deze wijsgerige uitdrukkelijk wordt gesteld dat hij volgens terracottabuste van Rubens, thans in het stroming in zijn leven inneemt, blijkt uit de uytvinding van Mijn heer Rubens Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in onder meer uit de ereplaats van de (m.a.w. zijn eigen ontwerp) is gemaakt: Antwerpen. Petel heeft een aantal Senecabuste kreeg in de gevel van zijn een Adam en Eva door Georg Petel. Er zijn ontwerpen van Rubens op een meesterlijke atelier, de stoïcijns geïnspireerde citaten uit goede redenen om aan te nemen dat het manier in ivoorsnijwerk vertaald. De Juvenalis Sa tiren op de portiek in de deze ivoorgroep betreft. Het beeldje is wederzijdse appreciatie die er tussen beiden binnenplaats, uit zijn persoonlijke virtuoos uit een verrassend dunne schaal moet zijn geweest, laat veronderstellen dat correspondentie en ook uit zijn ontwerp gesneden, in een stijl die inderdaad niet zo Petel deze delicate Adam en Eva aan voor de titelpagina die hij ontwerpt voor de dadelijk een Rubensinvloed verraadt en Rubens heeft geschonken. enigszins geïnspireerd lijkt op een prent van

149 Pieter Paul Rubens 11577-16401 Vooral aan de onderzijde en de rechterkant De marteldood van de Heilige Adrianus zijn de figuren ongewoon versneden. Maar Vóór 1620 ook aan de bovenkant, let op Apollo's Olieverfschets op paneel, 35, 3 x 40 cm hoofd, was het paneel groter. Misschien Inventarisnummer: S. 136 hoort daar de hemelse lichtbron waarnaar Het Rubenshuis, Antwerpen Adrianus opkijkt. Rubens heeft wellicht de schets gemaakt als ontwerp voor een Binnen de rooms-katholieke Kerk wordt met altaarstuk dat we slechts kennen via een de Contrareformatie de traditie van het tweetal replica's. Er zijn aanwijzingen dat vereren en uitbeelden van heiligen het hier gaat om een bestelling uit bevestigd en aan gemoedigd. De nodige Noord-Frankrijk. De Franse 17e-eeuwse Peter Paul Rubens 11577-16401 richtlijnen moeten evenwel de schilder Paussin kent de compositie en laat De aanbidding van de herders middeleeuwse excessen, die aan de basis zich erdoor inspireren voor zijn Marteldood ca. 1615-1616 lagen van de protestantse afkeer voor van de Heilige Erasmus. Olieverfschets op paneel, 46 x 34 cm iedere heiligencultus, voortaan vermijden. Inventarisnummer: S. 123 Molanus' boek De Picturis et lmaginibus Rubenshuis, Antwerpen !Leuven, 15701 geeft een verhelderend inzicht in de veranderde houding tegenover De geboorte van Christus: in de kerstnacht de religieuze iconografie. Het illustreert klinkt engelengezang. Herders spoeden zich voortreffelijk hoe het standpunt van de naar de stal van Bethlehem om de pasgeboren heiland te aanbidden. Het Peter Paul Rubens 11577-16401 roomse Kerk de religieuze schilderkunst De H. Clara van Assisi opnieuw weet aan te sporen. Het verhaal liturgisch belang dat men toen aan deze 1620 van de Heilige Adrianus vinden we reeds Bijbelse passus hechtte, verklaart ook de Olieverf op paneel, 28 x 36, 5 cm terug in de middeleeuwse Legenda Aurea, grote vraag ernaar. We weten niet voor Opschrift in Rubens ' handschrift: een verzameling heiligenlevens, welk schilderij Rubens dit ontwerp heelt S. Clara bijeengebracht door Jacob de Voragine. De gemaakt. Misschien is de opdracht niet Inventarisnummer: S. 20 1 Heilige Adrianus, een Romeins officier verder uitgevoerd of is het schilderij Rubenshuis, Antwerpen onder keizer Maximinianus (keizer van verloren gegaan. Rubens heeft heel wat 286-3101, bekeert zich tot het christendom composities voor een kerstnacht op zijn De Heilige Clara, omringd door twee en weigert de eerbetuigingen aan de actief en het is boeiend om na te gaan hoe hij steeds verder op zoek gaat naar nieuwe clarissen, zit hoog op een heuvel. Door de heidense goden. Op de olieverfschets zien plastische oplossingen voor het thema. Hier kracht van het Heilig Sacrament dat ze in we hem omringd door beulen en soldaten. streeft hij naar een meer picturale oplossing een monstrans bezwerend voor zich uit Een Apollopriester maant hem aan de houdt, dwingt ze de Saraceense legers tot heidense godheid te erkennen. Het beeld voor een dramatische lichtwerking. Aan de kleur heelt hij dan ook minder belang de terugtocht. Zelden heelt een thema de van Apollo - naakt met een lier als attribuut gehecht. Hij wil loskomen van het harde geest van de Contrareformatie zo treffend - staat hoog verheven vóór een antiek Caravageske slaglicht, kenmerkend voor zijn weerspiegeld. Rubens schilderde het als bouwwerk. Adrianus' beide handen zijn vroegere kerstnachten. Een proces dat men ontwerp voor een van de 39 reeds afgehakt en de beulsknecht zwaait overigens al ziet in zijn - getekende - plafondstukken van de Antwerpse zijn bijl om ook een voet te amputeren. De ontwerpen voor de kerstnacht in het jezuïetenkerk. In het contract dat hij heilige is door een hemels licht omgeven en Breviarium Romanum. Maar ook aan de hierover op 29 maart 1620 afsluit met de lijkt reeds in een hogere werkelijkheid expressie van de figuren werkt hij oversten van de orde, blijkt eens te meer opgenomen. Rubens weet beter dan geen onophoudelijk verder. Veranderingen in de het belang dat men hecht aan deze ander dergelijke martelscènes een heroïsche schets maken dit duidelijk. eigenhandige ontwerpen, de modello's. De dimensie te geven. Wie de schets schilderijen zelf, die Rubens mocht aandachtig bekijkt, zal opmerken dat hij uitvoeren met de assistentie van zijn beste oorspronkelijk groter moet zijn geweest. leerlingen, waaronder Van Dyck, zijn vernietigd door een fatale brand in 1718.

150 Pieter Paul Rubens (1577-16401 rechthoekige vorm. De ontwerpen voor de Ontwerp voor de bekroning van het sculpturen, de engelen, de hermen (zuilen), hoofdaltaar in de Antwerpse de Madonna in de nis zijn behouden. jezuïetenkerk Rubens schetst ze eens te meer met een ca. 1617 verbazende economie aan middelen. Omdat Olie verf op paneel hij een uitvoering in marmer in gedachten Inventarisnummer: S. 194 heeft, is de kleuraanduiding hier van minder Het Rubenshuis, Antwerpen belang. Des te meer aandacht gaat echter naar het driedimensionele aspect van de "Den Hoog en Antaer - is geordonneert beelden. Met een verrassende kracht en zin door Rubens waer van de Schetse elders voor ruimtesuggestie roept Rubens in een int Professie Huys in syn geheel is, de plat vlak een volbarokke sculptuur voor de Belden daer boven op synde syn appaert geest. Als men weet dat deze schetsen tot door Rubens geschildert geweest, die stand komen, ruim een decenium vóór tegenwoordigh beweert worden bij den Bernini, wordt men zich bewust van het konst Liefhebber A. de Groot int' S'Hagen" visionaire beeldend vermogen van Rubens. (Jacob de Wit, De kercken van Men kan het Van Mildert, de beeldhouwer Antwerpen). Hier heeft De Wit het over de die het ontwerp uitvoert, moeilijk kwalijk bekroning van het hoogaltaar in de nemen dat bij zijn verdienstelijke uitvoering Antwerpse jezuïetenkerk. Al vroeg begrijpt toch een deel van Rubens' sculpturaal elan men dat Rubens' schetsen niet alleen parels verloren gaat. zijn van picturale virtuositeit, maar ook de essentie van zijn creativiteit en artistieke visie in zich dragen. Uit deze schets le(en we hoe van Rubens' opzet om een boogvormig schilderij te maken, is afgeweken. Men kiest uiteindelijk een

151 De grote slaapkamer De overige schilderijen zijn werken van tijdgenoten of olgens de traditie was dit Rubens' slaapkamer. roepen een beeld op van zijn verzameling: Perseus die V Hier stond zijn ziekbed en hier overleed hij op 30 Andromeda bevriJdt van Jan Breughel, een Drinkende man mei 1640. De kamer werd niet als slaapvertrek van Adriaan Brouwer, een paar landschappen van Lucas heringericht. Centraal staan een grote bolpoottafel in van Uden (1595-17672), een voorstelling van de Israëlieten barokstijl en de blokvormige, met leer beklede "Spaanse" door het manna gevoed in de woestij·n van Van Balen, stoelen. De kast links van de schouw is een traditionele Kerstnacht van Aertgen van Leyden, Studiekop van Frans Antwerpse vijfdeurenkast. Het meubel rechts van de Floris en een olieverfschets van Theodoor van Thulden, schouw heeft een volledig ander karakter: het is een gemaakt als ontwerp voor het altaarstuk in de kabinetkast of scribaan. De kast heeft de vorm van een Sint-Waudrukerk van Bergen. grote koffer die vooraan wordt geopend en op een open De toonkast met antieke munten geeft een staalkaart van onderstel wordt geplaatst. Achter de kunstig gesneden de 800 stuks die de Rubenshuisverzameling rijk is en ebbehouten deuren, ziet men een ladenwand met kleine refereert naar Rubens' verdienste als numismaat. diepe schuifjes, vooraan rijkelijk versierd zijn met Een hemelglobe en een zonnewijzer - een merkwaardig inlegwerk van ebbehout, ivoor, schildpad en verguld stuk uit 1601 van Jacobus de Succa, opgedragen aan de bronzen beslag. Centraal sluit een deurtje een aartshertogen - herinneren ons eraan dat een kunstkamer absisvormige nis af die als het ware nog rijkelijker is een ruimer wereldbeeld omvatte dan een huidige uitgewerkt met zuiltjes en spiegelwanden. Zo'n kast kunstverzameling. vormt een pronkstuk op zichzelf en diende om juwelen,andere preciosa en correspondentie in te Langs een statige baroktrap bereiken we de verdieping bewaren. Antwerpen genoot in de 17e eeuw een van het gebouw. Een opvallend grote prent, die overigens bijzondere faam als produktie- en uitvoercentrum van is samengesteld uit verscheidene bladen, brengt Rubens' dergelijke kunstkabinetten. Een fraai voorbeeld van deze Amazoneslag in beeld; het schilderij zelf bevindt zich thans produktie is het minder imposante, maar niet minder in de Alte Pinakothek in München en is afgebeeld op De mooie scribaantje in de hoek aan de tuinzijde. Het is een kunstkamer van Van Haecht. eikehouten meubeltje met ebbehout gefineerd. Het inlegwerk op de laden en deuren is hier vervangen Een trapje hogerop leidt naar de grote slaapkamer. door op koper geschilderde landschapjes, vaardig Bij de deur hangt een 19e-eeuwse kopie door Suisberger geschilderd in navolging van Jan I Breughel. naar een Rubensschets in de Koninklijke Musea voor Om in de sfeer te blijven van dit kunstmeubilair worden Schone Kunsten van België in Brussel; rechts een in de vitrine enkele kleinoden tentoongesteld. Een oude gevoelige geaquarelleerd groepsportret van Filip familietraditie wil dat de halsketting met bergkristallen Fruytiers. ooit in het bezit was van Helena Fourment. De penning met het portret van de Deense koning Chritiaan IV is het werk van de Duitse medailleur Nicolaus Schwabe. De penning met het portret van Abraham Ortelius (1527-1598) wordt aan Jacob Jonghelinek (1530-1606) toegeschreven en herinnert alweer aan de humanistische sfeer die Rubens tijdens zijn opleiding bij Otto Vaenius heeft leren kennen. Deze 16e-eeuwse geleerde en cartograaf, de auteur van het Th eatrum Orbis Terrarum (1570), behoorde tot de vriendenkring van Van Veen, Rubens kan hem via die weg ook persoonlijk hebben gekend. Hij zal postuum zijn portret schilderen in opdracht van Balthasar Moretus. Hoe nauw de banden tussen de Antwerpse humanisten wel waren, blijkt verder uit het blad, waar het Liber Amicorum van burgemeester Nicolaas Rockox in dezelfde vitrine is opgeslagen. Het bevat een opdracht van Ortelius aan Rockox, de mecenas en vriend van de jonge Rubens. Rechts van de deur hangt Rockox' portret, het is toegeschreven aan Otto van Veen (1558-1629) . Daarnaast herinnert een groot doek met De marteling van de Heiligen Marcus en Marcelinas, een compositie van Paolo Veronese (1528-1588), aan de talrijke Italiaanse meesterwerken in de Rubenscollectie.Het zelfportret ernaast is een 18e-eeuwse kopie. Boven de schouw prijkt een schilderijtje dat traditioneel aan Cornelis de Wael (1592-1667) wordt toegeschreven.

152 De kleine slaapkamer

Het stelt de verzameling van de troepen voor, voor de et portret bij de deur is geschilderd in de trant van poorten van Antwerpen naar aanleiding van de Blijde H Cornelis de Vos (ca. 1585-1651). Boven de Friese Intrede op 15 april 1635. kast hangt een schilderij van Mathijs van den Berghe Tussen de ramen hangt verder nog een schilderijtje dat (1615-1687), een minder bekend leerling van Rubens. recent terecht is geplaatst op naam van Jan II Breugel, Het stelt een overleden kindje voor. Het wat sombere de zoon van de Fluwelen Breughel. Het toont ons schilderij uit 1658 illustreert hoe men in die korte Rubens' broodheren, de aartshertogen Albrecht en ledikanten nagenoeg zittend moest slapen. Isabella met hun gevolg en op de achtergrond hun Paleis De fraaie schoorsteen dateert uit de 17e eeuw en vormt op de Goudenberg in Brussel. Dit herinnert ons meteen een origineel restant. eraan dat Rubens, in hofdienst van de aartshertogen en De ivoren crucifix met een volbarokke Christus herinnert vaak belast met diplomatieke zendingen, met dit gebouw eraan de Rubens' sterfhuisinventaris ook dergelijk werk en het hof goed vertrouwd is geweest. vermeldt. Het portret van de Antwerpse bisschop Miraeus de Het zwaar gerestaureerde ledikant - een meubel dat door volgende muur tussen de ramen, is van de hand van veranderende gewoonten slechts zelden de tijd trotseert - Otto van Veen. geeft toch een goed beeld van een bed in Rubens' dagen. Wij verlaten de grote slaapkamer, dalen het trapj e af en Vlakbij hangt het portret van Helena Fourment, Rubens' vervolgen de rondgang langs de kleine slaapkamer. tweede echtgenote. Er zijn nog een paar versies van dit schilderij bekend, in Brussel en in Washington. Het wordt meestal aan Jan Boeckhorst (1605-1668) toegeschreven, maar r center onderzoek maakt die hypothese moeilijk houdbaar.

Anoniem, traditioneel toegeschreven Het portret, traditioneel geïdentificeerd als aan Jan van Boeckhorst (1605-16631 Helena Fourment, wordt toegeschreven aan Het portret van Helena Fourment Jan van Boeckhorst. Een toeschrijving die Olie op doek, 705 x 81 cm intussen niet langer houdbaar is. Dat het Inventarisnummer: S. 98 echter wel om Rubens tweede echtgenote Het Rubenshuis, Antwerpen zou gaan, kan worden verdedigd. Al biedt een identificatie van een portret die enkel steunt op fysionomische gelijkenissen weinig vaste grond. Maar de vele versies die van dit portret zijn geschilderd, lijken erop te wijzen dat het niet zomaar om een beeltenis gaat van een willekeurige dame. Rubens heeft zelf zijn jonge vrouw verschillende malen geschilderd en het lijkt wel of dit portret op Rubens' voorbeelden is geïnspireerd. De kledij vinden we terug in Helena Fourment met de handschoen in de A/te Pinakothek in München; de driekwart stand en het zuilmotief herinnert aan de Helena Fo urment met haar zoontje Frans in hetzelfde museum. Onwillekeurig roept het portret ook de associatie op die de humanist Gevartius maakt in een bruiloftszang voor zijn vriend Rubens, waarbij hij de schoonheid van de bruid vergelijkt met die van de legendarische Griekse Helena, die doorging als de mooiste vrouw ter wereld. Hoe dan ook, het portret toont duidelijk aan hoe in de eerste helft van de 17e eeuw het burgerportret loskomt van zijn stereotiepe patronen en zich graag de allures toeëigent die voordien enkel denkbaar zijn in de portretten van de hoge adel.

153 De linnenkamer

ier werden bedlinnen en kleren opg.eborgen in kasten H en koffers. Het mooie Portret van Mzchael Ophovzus vraagt onze bijzondere aandacht.

De kamer aan de straatzijde deed wellicht ook dienst als slaapkamer. Ook deze kamer is evenmin heringericht als slaapkamer. De voorstelling van Mercurius �oodt �rgus is een schilderij van J acob J ordaens. Het schtlden-J boven de schoorsteen stelt de triomf van de hertog van Buckingham voor. Het gaat terug op een Rubenscompositie die zich in Osterley Park be�ond, maar tijdens de tweede wereldoorlog werd vermeld. Het pronkstuk in deze kamer is evenwel de Rubensstoel.

De Rubensstoel 1633 Notelaar bekleed met leder, 109 x 44 x 30 cm Inventarisnummer: M. 1 Het Rubenshuis, Antwerpen

Een Spaanse stoel: de zitting en de rug bekleed met leder, gedraaide poten, verbonden door acht regels en de achterstijlen eindigen in leeuwekopjes. Er zijn tal van dergelijke stoelen aan te wijzen, maar deze stoel heeft geschiedenis gemaakt als de Rubensstoel. Op de rug staat in goudopdruk, in eenzelfde techniek als bij oude boekbanden, het opschrift "PET. PAVL. RVBENS 1633". Daaronder prijkt het wapen van de Antwerpse rederijkerskamer, gevat in een ovaal met daarin het motto "WT JONSTEN VERSAEMT". Dit herinnert Antwerpse vijfdeurenkast ons eraan dat de Antwerpse Eik, 201 x 185 x 72, 5 cm rederijkerskamer "De Violieren" in 1480 lnventansnummer: M. 64 samensmelt met de Sint-Lucasgilde, de Het RubenshUIS, Antwerpen Antwerpse schildersgilde. Rubens is als hofschilder vrijgesteld van alle Na Rubens' overlijden wordt zijn inboedel gildeverplichtingen, maar hij is toch op geveild. Van het oorspronkelijk meubilair genereuze wijze aan een aantal blijft dus niets in het huis aan de Wapper verplichtingen tegemoet gekomen. Zo zou bewaard. Bij de inrichting van het hij in 1633 I volgens de doorgaans goed Rubenshuis als museum wordt met zorg gedocumenteerde Jos van den Brandel tot uitgekeken naar authentiek meubilair uit eredeken zijn verkozen. De effectieve lasten Rubens' tijd. Deze Antwerpse vijfdeurenkast van het ambt vertrouwt hij evenwel toe aan behoort tot een type dat in het begin van zijn vriend de beeldhouwer Hans van de 17e eeuw ontstaat, erg in trek is en Milder!. Traditiegetrouw laat hij evenwel evolueert tot een typisch barokmeubeL een dekenstoel maken, met daarop zijn Kenmerkend zijn de twee hoge deuren naam. Een inventaris uit 1784 van de onderaan, een gordel (veelal met laden) en Sint-Lucasgilde vermeldt in de de drie gelijkvormige deurtjes in het schilderskamers 54 zulke Spaansche leere bovendeel dat wordt bekroond met een stoelen gegeven door de respectieve hoofdgesteL Het valt op dat de versiering Dekens. In 1795 haalt luitenant Berbier de van de kast beperkt blijft tot de voorzijde. stoel uit de Academie weg naar het Musée Stilistisch gaat de ornamentiek nog volledig Central in Parijs. Na de val van Napoleon terug op de laat-renaissance, uitgevoerd in wordt hij, samen met heel wat andere een ambachtelijke traditie die zich nog op kunstschatten, triomfantelijk naar 16e-eeuwse modelboeken inspireert. Veel Antwerpen teruggebracht. Op dit moment van wat Rubens in zijn huis omringt, ademt krijgt de stoel een bijzondere in z'n vormgeving nog wat we gemakshalve symboolwaarde. Hij wordt als een nationale kunnen noemen: de Vredeman-de-VriesstijL relikwie tentoongesteld in de Academie en Verwonderlijk is dit niet, vooral door verheven tot één van de belangriJkste Rubens' inbreng ligt de schilderkunst de Rubenssouvenirs. andere kunsttakken stilistisch een kwarteeuw voorop.

154 Jacob Jordaens (1593-1678) Mercurius doodt Argus ca. 1645 Olie verf op doek, 114 x 195 cm Het Rubenshuis, Antwerpen Bruikleen G. Dulière, Brussel

Mythologische taferelen worden met eenzelfde vanzelfsprekendheid geschilderd als religieuze taferelen. Het antieke erfgoed is geïntegreerd in het cultuurpatroon en men verwijst er graag naar omwille van de morele ondertoon of gewoon omdat het tot het klassieke erfgoed behoort. Het verhaal van Mercurius en Argus vinden we terug in de Metamorfosen van Ovidius. De nimf lo, zwanger gemaakt door Jupiter, wordt door hem veranderd in een koe om haar verborgen te houden voor zijn echtgenote Juno. Juno plaatst lo onder het toezicht van Argus, een bewaker bij uitstek met 100 ogen. Om Jupiter terwille te zijn weet Mercurius met behulp van een toverfluit Argus in een diepe slaap te dompelen. Hij bevrijdt lo door Argus te doden. Nadien tooit Juno de staart van de pauw, haar attribuut, met Argus' ogen. De moraal van het verhaal moet men zoeken in de Pieter Paul Rubens (1577-1640) waakzaamheid die zich al te vaak laat Het portret van Michael Ophovius verschalken door de ondeugd: de Datum: 1617 ingeslapen herdershond op de voorgrond Olieverf op doek, 112 x B4 cm onderstreept extra op emblematische wijze Inventarisnummer: 197 deze boodschap. Rubenshuis, Antwerpen Als Rubens zo'n onderwerp in beeld brengt, Brwkleen G. Dulière, Brussel gebeurt dit steeds met de nodige humanistisch nauwgezetheid. Voor Michael Ophovius 11571-1637)treedt in Jordaens lijkt dit alles slecht een 1585 in bij de dominicanen en wordt prior voorwendsel om een malse weide met van het klooster in Antwerpen. In 1626 enkele stevige koeien te schilderen. wordt hij door de tussenkomst van de Jordaens is nooit bij Rubens in de leer infante lsabella de aangesteld tot bisschop geweest. Wel is hij aanvankelijk sterk door van zijn geboortestad 's Hertogenbosch. Na Rubens beïnvloed en heeft hij meegewerkt de val van die stad in 1629 neemt hij zijn aan een aantal grote Rubensprojecten. De taak waar vanuit Lier. Hij heeft herhaaldelijk waardering van Rubens voor hem blijkt contact gehad met Rubens. De overlevering verder uit de aanwezigheid van enkele wil zelfs dat Ophovius, zoals vermeld op Jordaensschilderijen in zijn verzameling. een 18e-eeuwse prent naar dit portret, Rubens' biechtvader was. Rubens schildert zijn portret in 1617. De oorspronkelijke versie bevindt zich in het Mauritshuis in Den Haag, maar het doek in het Rubenshuis toont een te hoge kwaliteit om het eenvoudig als een kopie van de hand te doen. De bijzondere relatie tussen Rubens en de dominicaan pleit ervoor dat Rubens zelf het portret nogmaals heeft geschilderd. Het is een boeiend portret. De schilder confronteert ons frontaal met de krachtige verschijning van de bisschop die zich met een retorisch gebaar naar de toeschouwer schijnt te wenden. Hij is gekleed in een dominicaner pij. Zijn gelaatstrekken suggereren een vitale en intelligente man: een geestelijke die getuigt van de kracht van de Contrareformatie.

155 · De fa miliekamer

n deze kamer zou de familie zich 's avonds verenigd familiewapens die op de schilderij tj es voorkomen. I rond de haard hebben teruggetrokken. De familiekamer De portretten zijn het werk van Jacob Claesz. van geeft een goede aanleiding om even stil te staan bij Utrecht, een kunstenaar die uit het Noorden komt, Rubens' gezinsleven. maar sedert 1506 in Antwerpen werkt. Rubens trouwde op 3 oktober 1609 in de Jan Rubens, de vader van Pieter Paul, werd geboren in Sint-Michielskerk met Isabella Brant, de dochter van Jan 1530, studeerde rechten en huwde met Maria Pijpelinckx. Brant, de stadssecretaris met een invloedrijke en Als jurist en lid van een gegoede familie begon hij een aanzienlijke positie in het sociale leven van de stad. veelbelovende loopbaan bij de Antwerpse stadsmagistraat. Uit dit huwelijk worden zijn oudste dochter Clara Serena Hij moest evenwel in 1567 met zijn gezin de wijk nemen geboren (21 maart 1612) en zijn zonen Filip en Nicolaas. naar Duitsland, omdat ze ervan verdacht werden Tijdens de epidemieën in het midden van de jaren hervormingsgezind te zijn. Hij trad er in dienst van sterven Clara Serena (1623/24) en Isabella Brant (20 juni Anna van Saxen, de echtgenote van Willem de Zwijger, 1626). viel in ongenade en werd onder huisarrest geplaatst in Rubens hertrouwde in 1630 op 53 jaar met de 16-j arige Siegen. Helena Fourment, de dochter van een bevriend Dit verklaart de geboorteplaats van Rubens. Een Gezicht tapijthandelaar Daniël Fourment. Het was een bewuste op Siegen herinnert aan dit feit. keuze geweest om iemand uit een burgerlijk milieu te Boven de schouw hangt een schilderij van Adam van kiezen en niet iemand van adel. Nochtans lag dit binnen Noort: Sint-Jan de Doper, predikend in de woesty'n. de tijdsgeest voor de hand, daar Rubens toen zelf tot de Boven het fraaie scribaan rechts van de schouw hangt een adelstand was verheven. architectuurstuk van A. Vrancx (1578-1647), van wie we Uit dit huwelijk worden respectievelijk een dochter, Clara weten dat Rubens een werk in zijn collectie had. Johana (18 januari 1632), een zoon Frans (12 juli 1633) Bovenop de kast staat een 17e-eeuws eikehouten beeld, en nog eens twee dochters Isabella Helena (3 mei 16 ) en het stelt de H. Arnoldus voor. Constantina Albertina (3 februari 1641) geboren. Langs de trap bereiken we op de tweede verdieping het De herkomst van de familie Rubens leren· we beter privé-atelier kennen aan de hand van de portretten van Bartholomeus Rubens en diens echtgenote Barbara Arents alias Spierinck. Het echtpaar is geïdentificeerd dank zij de Jacob Claesz. van Utrecht (1506 Dank zij de familiewapens op beide panelen meester te Antwerpen), en het alliantiewapen (huwelijkswapenl met toegeschreven aan de datum 1530 op de keerzijde van het De portretten van Pieter Paul Rubens' portret van de vrouw, zijn deze pendanten grootouders geïdentificeerd als de huwelijksportretten Gedateerd 1530 van Rubens' grootouders: Bartholomeus Twee pendanten, olieverf op eik, Rubens en Barbara Arents, genaamd 57 x 38 cm Spierinck. Bartholomeus ( 1501-vóór 1541 1 Inventarisnummers. S. 156/1 en S 15612 is de oudste zoon van Peter Rubens, die Het Rubenshuis, Antwerpen een drogisterij heeft in het huis De Oude Adam van Noort (1562-1641 ) dit thema in de Zuidelijke Nederlanden in Ster in de Antwerpse Appelstraat Bij de Sint-Jan de Doper predikend in de onbruik. Het schilderij mag in menig opzicht dood van zijn vader in 1527 neemt woestijn merkwaardig heten. Het is één van de Bartholomeus de zaak over. Hij staat dan Gesigneerd en gedateerd· A. V.Noort, 1601 zeldzame gesigneerde en gedateerde vermeld als apothecaris. In 1529 trouwt hij Olie verf op paneel, 9 7 x 155 cm werken van Van Noort. Het is geschilderd met Barbara Arents. Zij stamt uit een lnventansnummer: S. 1 in de laat 16e-eeuwse stijl, met het aanzienlijke familie van hoge ambtenaren en Het Rubenshuis, Antwerpen typische changeant-koloriet, waarbij binnen rechtsgeleerden. Op 13 maart van het jaar één enkele kleur verschillen optreden daarop wordt hun enig kind Jan Rubens Sint-Jan de Doper, de voorganger van naarmate de lichtinval. Ook herinneren de geboren, de vader van Pieter Paul. De Christus die predikt in de woestijn, was in gezichten van de uitgelengde figuren nog portretten zijn door Max Friedlander de tweede helft van de 16e eeuw een vaag aan de 16e-eeuwse Italiaanse toegeschreven aan Jacob Claesz. van populair thema. De kernboodschap van de maniëristen. De vorm en de afmetingen Utrecht. Het zijn vrij stereotiepe voorstelling - bekend onder meer door een maken duidelijk dat het is geschilderd als burgerportretjes: beiden ten halve lijve en in prachtige versie van Pieter Brueghel de schouwstuk, zoals het trouwens nu in het hun zondagse pak. Hij met de attributen Oude - draait om de verkondiging van Gods museum wordt gepresenteerd. Van Noort is van zijn nering; zij met een rozenkrans en woord, dat op verschillende manieren wordt Rubens' tweede leermeester geweest, vóór twee viooltjes, symbolen van devotie en onthaald: de één luistert aandachtig, een die in de leer ging bij Otto van Veen. Het ootmoed. Terwijl het loofwerk in de ander is ingedommeld of bezig met andere schilderij met de prediking van Johannes boogrand van de paneeltjes de opkomende zaken, ... Een thema dat uiteraard goed bleef zeker niet gespeend van artistieke renaissance verraadt, is het lijstwerk nog in aansloeg in protestantse kringen. Een charme, maar illustreert best hoe bepaalde de gotische trant. We staan voor twee verwijzing naar de calvinistische conservatieve krachten tijdens Rubens' portretten van een generatie die Antwerpen sympathieën van Van Noor!, Jordaens bloeitijd nawerken. Van Noord overleeft zijn rijk en machtig hebben gemaakt. schoonvader, wordt bij dit schilderij wel vroegere leerling met een jaar. vaker gehoord . Tijdens de 17e eeuw raakt

157 Het privé-atelier

anuit de intieme sfeer die hangt rond bepaalde Aan de wand tussen de twee deuren van het V schilderij en die Rubens childerde naar levend model leerlingenatelier in hangt de Piëta van J acob J ordaens. en de wetenschap dat Rubens zijn tekeningen en De kast onder de trap herinnert eraan dat ook in de kast ontwerpschetsen angstvallig als een soort ateliergeheim de barokvormen uiteindelijk de laat-renaissancevormen afschermde voor buitenstaanders, is de idee gegroeid dat hebben verdrongen, zodat men van een volwaardig de meester er zoiets als een privé-atelier heeft op barokmeubel kan spreken. nagehouden: iets waartoe deze ruimte zich uitstekend kan hebben geleend. V oor we de trappen afdalen naar de tribune van het Het pronkstuk in deze kamer is ongetwijfeld een groot atelier bewonderen we een plaasteren afgietsel van 17e-eeuws Antwerps scribaan in ebbehout waarvan de het Herculesbeeld, dat wordt toegeschreven aan Lucas deuren en laden bekleed zijn met schilderijtjes op koper. Faydherbe. Het origineel staat nog steeds in het Ze zijn het werk van een daartoe tuinpaviljoen. Het is een typisch Rubeniaanse variatie op gespecialiseerdekleinmeester. Het merkwaardige is een destijds befaamd antiek beeld: de Hercules Farnese. evenwel dat bijna alle composities op oorspronkelijk werk Het belang dat Rubens aan dit beeld hecht wordt onder van Rubensteruggaan. De voorstellingen zijn in meer geïllustreerd door een studie van het beeld dat hij hoofdzaak ontleend aan de Metamorfosen van Ovidius en destijds in Rome maakt en die thans in het Rubenshuis handelen over de liefde. wordt bewaard. Boven de schouw hangt een fragment van een schilderij De trap leidt naar het balkon in het atelier waar een dat eertijds deel uitmaakte van de Filipusboog, een van onvoltooid Rubensschilderij, in opdracht van Maria de' de triomfbogen die Rubens heeft ontworpen voor de Medici, onze aandacht vraagt. Na een laatste blik op de Blijde Intocht in 1635. Het schilderij werd uitgevoerd binnenkoer verlaten we het Rubenshuis via de galerij en door Gerard Zegers ( 1591-1651) en stelt het afscheid voor de antichambre. van de Kardinaal-Infant van zijn broer Filips IV, koning van Spanje. Aan de muur tegenover de schouw hangt een kopie van de Antwerpse schilder De J ans naar een intussen verloren gegaan doek van Rubens. Perseus bevrijdt Andromeda, de compositie vertoont veel gelijkenis met het schilderij dat Rubens in trompe l'reil op de gevel van de nieuwe vleugel van zijn huis geschilderd had onder de ramen van het vertrek waarin we ons nu bevinden. Het Rubenshuis, de trap bij het Boven de deur hangt een binnengezicht van de leerlingenatelier Antwerpse jezuïetenkerk door Willem Schubert van In de traphal van het leerlingenatelier herinnert een wandtapijt met De dood van Ehrenberg. Achi/les eraan dat Rubens ook uitmunt als De traphal van het atelier wordt gedomineerd door een ontwerper van tapijten. Hij speelt als monumentaal wandtapijt met De dood van Achilles. barokkunstenaar een belangrijke rol in de Het tapijt werd geweven zoals men uit de boord kan ontwikkeling van de tapijtboorden. Rubens aflezen in het Brussels atelier van Gerard Peemans, creëert enkele prachtige tapijtenreeksen, waaronder één - tussen 1630 en 1635 - naar een ontwerp van Rubens. gewijd aan het leven van Achilles, in Tegenover het tapijt zien we een monumentaal opdracht van zijn schoonvader Daniël familieportret van Antoon van Dyck. Het stelt de Fourment. Ook hier vormt de olieverfschets weduwe voor van George Villiers, de eerste hertog van zijn geliefd medium voor het vastleggen van zijn ideeën. Zijn schets wordt dan verder Buckingham (1592-1628), met haar kinderen. voor de klant tot een modello uitgewerkt; Ter nagedachtenis aan de overleden echtgenoot is het op basis daarvan schilderen Rubens' portret van de hertog als schilderij in het schilderij op de medewerkers het karton dat door de wevers achtergrond geschilderd. Dit portret wordt nogmaals wordt omgezet in legwerk. Deze versie herhaald in het medaillon dat de hertogin in de hand komt uit het Brussels atelier van G. Peemans. De originele Rubensschets houdt. Buckingham heeft een belangrijke rol gespeeld in bevindt zich in het Museum Boymans van Rubens' leven. Ze hebben elkaar wellicht reeds ontmoet Beuningen in Rotterdam. De dood van aan het hof van Maria de' Medici. Aan Buckingham, Achi/les wordt niet in Homeros' Ilias de sterke man in Engeland onder J acob I en Karel I tot verhaald. Volgens de latere auteurs doodt Paris Achilles op het moment dat deze hij in 1628 werd vermoord, heeft Rubens in 1627 zijn neerknielt in de tempel van Apollo om er verzameling antiquiteiten verkocht. Polyxena, Priamus' dochter, te huwen. Twee deuren geven toegang tot wat men het Pa ris treft de Griekse held in de voet, z'n leerlingenatelier heeft genoemd; in de l8e eeuw bevond er enige kwetsbare plek. Het grote beeld van zich onder meer een groot slaapvertrekdat ook te zien is Hercules vlak bij de trap, is een plaasteren afgietsel van het origineel van Lucas op de Harrewijnprent. Thans doet het dienst voor Faydherbe, dat in het tuinpaviljoen staat. tijdelijke tentoonstellingen.

158 Piet er Pa ui Rubens 11577 -1640) De sterfhuisinventaris van Rubens vermeldt Hendrik IV in de slag om Parijs dit onvoltooide schilderij als één van de Ses ca. 1628-1630 groote onvoltoyde stucken; bevattende Olieverf op paneel, 174 x 260 cm belegeringen der Steden, Veldslagen en Inventarisnummer. S. 181 Zegepralen van Hendricus den vierden, Rubenshuis, Antwerpen koning van Vrankrijk, de welke zedert eemge jaeren begonst voor de Gallery van het Hotel van Luxemborg, voor de koning1i1 Moeder van Vrankrijk. Rubens tekent op 26 februari 1622 het contract voor dit project. Een eerste luik, de reeks gewijd aan Maria de' Medici, echtgenote van Hendrik IV en opdrachtgeelster van de reeks, hangt thans in het Louvre. Wegens de politieke verwikkelingen in Frankrijk !Maria de' Medici moest vluchten voor haar zoon Ladewijk XIII en Richelieul raakt het tweede luik van de reeks nooit voltooid. Het schilderij in het Rubenshuis werd gehalveerd, oorspronkelijk was het dubbel zo hoog. Het geeft ons een interessante kijk op het ontstaan van een Rubenscompositie. Het ontwerp is met stevige hand in brede lijnen met een penseel uitgetekend over een geprepareerde grondlaag. Hier en daar ligt reeds een accent met witte hoogsels. De achtergrond is nagenoeg volledig voltooid door een medewerker; daar het een gevechtsscène betreft, wordt aan Snayers gedacht. Het Städelsches Kunstinstitut in Frankfurt bezit een - erg beschadigd - voorontwerp van Rubens voor dit schilderij, geschilderd op de keerzijde van een eerste ontwerp voor de Madonna en de Heiligen voor de Antwerpse Sint-Augustinuskerk.

159 Pieter Paul Rubens (1577-1640) De torso van de Belvedere ca. 7600-7603 Tekening, zwart krijt, 375 x 269 mm Opschnften in 7Be-eeuwse handschrift: Di Vandik a belvedere I a SPietra di Roma en onderaan op de sokkel van het beeld in het Grieks. Apollonios I Nestoros I Atheinaios I Epoiei Inventarisnummer: S 709 Rubenshuis, Antwerpen

Men kan moeilijk het belang van de antieke beeldhouwkunst voor de ontwikkeling van de beeldende kunst tijdens de renaissance en de barok overschatten. Voor de kunstenaars ten noorden van de Alpen biedt de gelegenheid om de antieke kunst grondig te bestuderen één van de belangrijkste motieven tot een ltaliëreis. In Rubens' tijd zijn de belangrijkste beelden en fragmenten ondergebracht in privé-verzamelingen, waaronder enkele heel belangrijke zoals de pauselijke collectie in de tuin van de Belvedere van het Vaticaan. Tijdens zijn Italiaanse jaren ( 1600-1 6081 toont Rubens zich als geen ander begaan met het opzoeken en kopiëren van dit antiek erfgoed. Zoals alle grote renaissancekunstenaars gaat zijn belangstelling daarbij veel verder dan het verzamelen van beeldmateriaal dat wel eens bruikbaar zou kunnen zijn voor eigen creaties. Hij bestudeert dit cultuurgoed met dezelfde passie als die waarmee de humanisten hun geschreven bronnen benaderen. Vandaar ook de aandacht voor de inscripties en oorspronkelijke betekenis van het gegeven. De torso in de Belvederetuin is één van die stukken waaraan men gewoon niet voorbij kon. Eén van de eersten die het beeld kopieert, is Maarten van Heemskerck 11498-1 574} in 1536. Het beeld dateert uit de eerste eeuw v.C. en draagt een inscriptie die Rubens niet nalaat te noteren: "Apollonios, de zoon van Nestor van Athene heeft het gemaakt". De sculptuur stelde oorspronkelijk een atleet voor die op een steen rust Rubens verwerkt de studie reeds in 1603 in zijn Hercules en Omphale uit het Louvre, wat ons meteen een datum ante quem voor de tekening oplevert. Een 18e-eeuwse verzamelaar noteert dat het om een tekening van Van Dyck zou gaan. Doch Ludwig Burchard brengt het blad in 1927 terecht op naam van Rubens.

160 Antwerps kabinet of kantoor Zo gaat de Mars en Venus op de Lindehout gefineerd met ebbehout linkerdeur terug op een Rubensschilderij. Schilderijen: olieverf op koper, destijds bewaard in het SchloB 166 x 129 x 56 cm Köningsberg. Voor de Meleager en A talante Inventarisnummer: M. 166 op de rechterdeur vindt men het voorbeeld Rubenshuis, Antwerpen in de Alte Pinakothek in München. De Jacht van Meleager en A talante op de De gunstige conjunctuur voor de Caledonische ever is eveneens gebaseerd kunsthandel in Antwerpen tijdens de eerste op een Rubenscompositie, evenals de helft helft van de 17e eeuw beperkt zich niet tot van de tafereeltjes op de laden. Hier lijken de schilderkunst. Ook de kunstig Rubens' ontwerpen voor de Torre de la uitgewerkte kabinetten, kantoortjes en Parada, het jachtslot van Filips IV, model te scribanen blijken erg in trek. Deze hebben gestaan. De tafereeltjes tonen één Piet er Pa ui Rubens ( 1 577 -1640) Er zijn weinig kunstenaars die het werk van kunstkasten staan in de regel opgesteld op centraal thema: de liefde. Zij is aan de hand Hoofd van een bejaard man hun grote voorgangers zo intens en op zo'n een voetstuk. Vooraan zijn ze afgesloten van een aantal mythologische verhalen, 1600-1608 persoonlijke manier bestudeerd en door twee deuren waarachter zich een meestal ontleend aan de Metamorfosen van Rood krijt op papier, 233 x 155 mm gekopieerd hebben als Rubens. Hij maakt aantal laden bevinden. In het midden, Ovidius, in al haar nuances in beeld Inventarisnummer: S. 207 deze tekening wellicht tijdens zijn verblijf in opnieuw achter twee deurtjes, bevindt zich gebracht. Naast Perseus en Andromeda op Rubenshuis, Antwerpen Italië naar een voorbeeld van Leonardo da een spiegelnis om een pronkstuk in te het middendeel, maken we ook kennis met Vinci (1452-1519). Lange tijd dacht men plaatsen. Bovenaan sluit een deksel een de vrij primaire hartstocht van Pan voor dat het om een studie naar een antieke ondiepe bak in de kap Dit exemplaar heeft Syrinx, de jaloerse liefde van Procis voor buste van Keizer Galba ging. Niet alleen het onderaan twee schuiven en een Cephalus, de eigenliefde van Narcissus en gebrek aan gelijkenis weerlegt deze uitschuifbaar schrijfblad, beide kenmerken de onvoorwaardelijke liefde tot ter dood van veronderstelling. Ook de accurate naar van een kantoor. Meestal worden deze Pyramus en Thisbe. detail zoekende hand in dit blad maakt ons kunstkasten rijk versierd met kunstig duidelijk dat het Rubens veeleer gaat.om inlegwerk in ivoor, schildpad en andere het probleem van een precieze anatomische verfijnde materialen. Bij dit meubel weergave, dan het vastleggen van één of vervangen kleine schilderijtjes op koperen andere fysionomie. Dergelijke prenten horen platen het weelderig inlegwerk. Deze bij Rubens' persoonlijke documentatie en tafereeltjes zijn het werk van een kunnen in samenhang worden gezien met kleinmeester die zich kennelijk - via een anatomieboek dat hij moet hebben gravures - op Rubens heeft geïnspireerd. gehad en waarin heel wat studiemateriaal op Da Vinci terugging.

161 Bibliografie Inhoudsopgave Lay-out: Jaarabonnement 4 nummers: Rob Buytaert 600,- fr.lf36,- M. Rooses, Het Rubenshuis, van Rubens' en Luk Mestdagh 4 nummers met opbergband: L 'Cèuvre de P.P. Rubens, Histoire et huis tot museum blz. 122 850,- fr./f53, - description de ses tableaux et dessins, 1-V, Een rondleiding door Eindredactie en produktie: Te betalen op rekeningnummer: Antwerpen, 1886-1892 het Rubenshuis blz. 134 Rudy Vercruysse 448-0007361-87 van Openbaar Kunstbezit De inkomhall blz. 134 en Antoon Jaminé in Vlaanderen, 9000 Gent met duidelijke M. Rooses en C. Ruelens luitgeversl, Het atelier blz. 134 vermelding van naam en adres en met de Correspondance de Rubens et documents De antichambre blz. 140 Secretariaat: mededeling "abonnement 88" épistolaires concernani sa vie et ses De binnenplaats blz. 141 Agnes Vandenkerckhove Met CJP-korting rEuvres, Antwerpen, I-VI, 1887-1 909 De tuin blz. 142 Voor Nederland: gironummer 135.20 De ontvangkamer blz. 143 Druk aflevering en mededelingenblad: F. Clymans, De keuken blz. 143 N.V. Erasmus, Wetteren Losse nummers: 180,- fr./112,- Rondom den wederopbouw van het Het dienkamertje blz. 144 uitsluitend door overschrijving op Rubenshuis, Antwerpen, 1941 De eetkamer blz. 144 Druk museumkaart rekeningnummer: 448-0007361-87 van De trap blz. 146 Keesing, Deurne Openbaar Kunstbezit in Vlaanderen, Het Huis van P.P. Rubens, Periodisch De kunstkamer blz. 146 9000 Gent. Op de mededeling duidelijk Bulletin , nrs. 1 en 2, 119381 De grote slaapkamer blz. 152 Opbergband: Albrach N.V., Utrecht vermelden welk nummer van de jaargang U De kleine slaapkamer blz. 153 wenst. H. Vlieghe, De linnenkamer blz. 154 Voor Nederland: gironummer 135.20 De schilder Rubens, Antwerpen-Utrecht, De familiekamer blz. 156 1977 Het privé-atelier blz. 158 Copyright OKV Personenregister Niets uit deze uitgave mag worden F. Baudouin, Jaargangen 87-88 blz. 163 verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt OKV brengt in 1989 vier Pietro Pauolo Rubens, Antwerpen, 1977 door middel van druk, fotocopie, microfilm themanummers: of op welke andere wijze ook zonder 1. Het Etnografisch Museum, Antwerpen E. Me. Grath, voorafgaande toestemming van de uitgever. 2. Kunstambachten in Vlaanderen "The Painted decaration Of Rubens's Het Rubenshuis 3. Europalia '89 Japan De kunst van de House", in: Joumal of the Warburg and hyogu !rolprenten en kamerschermen) Courtauld lnstitutes, XLI I19781, Wapper 9-1 1, 2000 Antwerpen 4. Industriële archologie in Vlaanderen. pp. 245-277, pl. 25-36 De inkomprijs is 50,-fr. 120,-fr. voor houders van OKV-museumkaartl R.J. lijs. Gratis voor inwoners van Antwerpen, P.P. Rubens en J. Jordaens, Barok in eigen scholen en kinder -1 2 jaar. huis, een architectuurstudie over groei, Open: dagelijks van 10 to 17 uut. Een abonnement 1989 kost 600, - fr.; een verval en restauratie van twee 17de-eeuwse Info: 031232.39.20 opbergband B9-90 kost 250, - fr. U kan kunstenaarswoningen te Antwerpen, zich abonneren door storting van het Antwerpen, 1983 vereiste bedrag op rekeningnummer 448-0007361-87 van OKV in Gent. Vanuit C. Whithe, Nederland f 36 !zonder opbergbandl Peter Paul Rubens, De mens en de of f 53 !met opbergbandl, graag op kunstenaar, Alphen a/d Rijn, 1987 postbanknummer 135.20 van OKV in Gent.

Herkomst van de foto's en ektachromes

Alle ektachromes in deze aflevering werden gerealiseerd door de Fotodienst van de Kunsthistorische Musea van de Stad Antwerpen,fotograaf is Louis de Peuter. De zwart-witfoto's werden gerealiseerd door de Fotodienst van de Kunsthistorische Musea, Antwerpen en door het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel. Uitzonderingen: Alle Pinakothek, München: p. 142 G. Dulière, Brussel: p 136 11inksl. 145 1bovenl, 155

Dr. Paul Huvenne promoveerde in de Kunstgeschiedenis en Oudheidkunde aan de RUG. Hij is als wetenschappelijk assistent verbonden aan het Rubenianum in Antwerpen en staat sinds 1984 in voor de musealogische leiding van het Rubenshuis. Voor OKV werkte hij o.m. mee aan de aflevering "Schilderkunst na de val van Antwerpen" (jaargang 1985, aflevering 4).

162 Openbaar Kunstbezit in Bacchus: (11) 138 Boterenbroodt, Jan: (I) 113 Carleton, Dudley: (11) 123, 124, 134 Vlaanderen 1987-1988 Baertsoen, Albert: (I) 9, 16, 16-17 Boubat, Edouard: !111 64, 69 Carlier, Jan: (111 64, 70 Personenregister Baes, Jean: (I) 10 Bourdon: (I) 23 Carpentier, Jules: (11) 75 Baker, Joséphine: (I) 104 Bourgeois, Pierre: (I) 146 Carrc, Carlo: lil 51 Aachen, Hans van: (11) 17 Balaam: (11) 12 Bourgeois, Victor (I) 3, 30, 124, 128, Carravaggio: (11) 21 Aatjes, Bertus: (I) 56 Baldus, Edouard: (11) 52, 54 129, 132, 136, 146, 146 Casembroot, Jan van: !111 10, 12 Abicht, Ludo (I) 70 Balen, Hendrik van: (11) 27 Bourgeois, Victor: 147, 147, 155 Casteels, Maurice: (I) 28 Achilles (11) 158, Acke, Richard (I) 132 Balen, Van: (11) 152 Bourne, Samuel: (11) 55 Catharina: (11) 3 Acker, Flori van: (I) 9, 15, 17 Balthazar: (11) 139 Bouts, Dirk: (11) 5 Cavendish, Lord: (11) 126 Adam (11) 134, 135, 137, 139, 147, 149 8arbara, heilige: (11) Barbari, Jacobo de: !111 Braecke, Pierre: (I) 3, 5 Celis, Jo (11 159 Adams, Ansel: (11) 59 3 Braekeleer, De (11 123 Celis, P 111 128 Adriaenssen, Alexander: (11) 132 Barberini, kardinaal: (11) 145 Braem, Renaat: (1) 31, 130, 136, 138 Cephalus: (111 161 Adrianus, heilige: (11) 148, 150 Baren, Jan van der: (111 35 Brande, Jes van den: (11) 154 Ceres: (11) 138 Aegle (11) 145 Bartholomé, Leen: (I) 3 Branden, Jos van de: (11) 126, Brandt, Bill: César 111 67 Aertsen, Pieter: (11) 24, 27 Baudouin, Frans: (11) 122, 134 (11) 64, 68 Cézanne, Paul: (I) 45 Agfa AG.': !lil 42 Baudouin, Piet: (11) 42 Brant, lsabella (11) 122, 123, 124, 127, Chagall, Marc: (I) 51 Agfa-Gevaert: (11) 42, 78 Baugniet, Marcei-Louis: (11 123 142, 156 Chambon, Alban: (I) 155 Aguillon, François: (11) 143 Bayard, Hippolyte: (11) 52 Brant, Jan (11) 123, 156 Chaplin, Charles: (111 77 Albert I, koning (I) 20, 123, 132 Beethoven, Ludwig ven: 111 105 Brassai: (11) 64 Charels, Louis: (I) 25 Albert, Bruno: (I) 119 Beir, Dr. De (I) 148, 149 Brassine: (I) 150 Chrétien, Gilles-Louis: (11) 52 Albrecht van Oostenrijk: (11) 17, 19, 19, 20, Bellony-Rewald, A.: (I) 9 Brauman, Annick: (I) 115 Chrisliaan 11 van Denemarken: (111 6 21, 22, 24, 25, 26, 27, 28, 35, 122, 123, Bellori, G.: !111 145 Bree, Philippe van: (11) 127 Chrisliaan IV van Denemarken: (11) 152 139, 139, 146, 153 Benjamin, Walter: (I) 101 Breedam, Camiel van: (I) 67 Christina van Zweden: (11) 18 Alechinsky, Pierre: (I) 54, 59, 60-61, 62 Berbier, luitenant: (11) 154 Brems, Hugo: (I) 79 Christo: (I) 67 Alexander de Grote: (11) 124 Berger, Peter: (I) 54, 56 Bremt, Stelaan van den: (I) 70 Christus: (I) 24, (11) 137, 150, 153, 157 Alexander: (11) 26 Berghe, Bob van den: (11) 106 Bressers, Adrien Hubert: (I) 22, 23 Ciamberlani, Albert: (I) 3, 11, 13 Alinari, Fratelli: (111 55, 57 Berghe, Malthijs van den: (111 153 Bressers, Adrien (I) 22 Cine Kodak •: (11) 77 Alloway, Lawrence: (I) 67 Bergsten, Carl: (1) 110, 116 Bressers, Atelier: (I) 22 Cinémathographe Lumière Nr.2': (11) 74, Alsloot, Denijs van: (11) 21 Berlage, HP (I) 132, 140, 149, (111 129 Bressers, Leon: (I) 22 75, 75 Alva, Hertog van: (11) 9, 10, 12 Bernini (111 151 Bressers-Bianchaert, Atelier: (11 23 Cinémathographe': (11) 74 Amboise, Kardinaal 'd: (11) 53 Berteaux (I) 150 Breyer, Albrecht: ( 111 78 Claus, Emile (I) 3, 26, 26 Amphritrite (11) 139 Berville, Pierre: (11) 52 Bril, Paul (11) 132 Claus, Hugo: (I) 53, 54, 59, 62, 73, 75 Anderlecht, Engelbert van: (I) 60, 63 Bervoets, Fred: (I) 77, 78, 78 Brion, markiezin de: (I) 128 Clément, Theo: (I) 139 Andreus, Hans: (I) 59 Besten, L. van: (11) 73 Broekman, Marlo: (11) 64 Clerck, Antoon de: (I) 70, 72 Andromeda: (111 141, 152, 158, 161 Bethune, Jean-Baptiste: (I) 7, 22, 23, 25, Broeucq, Jacques Du: (111 10 Clerck, Hendrik de (11) 13, 20, 21 Anna van Hongarije: (11) 9 25 Broodthaers, Marcel (I) 54, 67, 76, 77, 79 Clerck, Oscar de: (I) 28 Anslo, Cornelis: (I) 43 Beuckeleers, lsa: (11 32 Brouckère, Louis de: (I) 123 Clere, Maarten van: (11) 132 Apelles: 1111 26, 124 Beyaert, Hendrik: (I) 16 Brouwer, Adriaen: (I) 43, 132, 152 Cleven, Jean van: (I) 39 Aphrodite: (I) 15 Beyaert, Henri: (I) 139 Bruane, Geert van den: (I) 50 Cloquet, professor: (I) 149 Apollinaire, Guillaume: (I) 51, 76 Billeau, Jaspar: (111 124 Breughel, Jan de Oude: (111 16, 19, 22, 23, Cobenzl: (11) 37, 38 Apollo: (11) 150, 158 Bing (I) 123 24, 152, Breugel, Jan 11 (111 132, 153 Cobra' (I) 52, 54, 55, 56, 58, 63 Apolles: !111 141 Bissen, Auguste-Rosalie: (111 55 Breughel, Pieter de Oude: (I) 72, (11) 1-40, Cocxie, Miehiel (11) 132 Apollonios: (11) 160 Bissen, Louis-Auguste: (111 55 13, 13, 14,17, 24, 27, 34, 36, 37, 132, Coberger, Wenzel: (11) 21, 22, 126 Appel, Karel: (I) 52, 53, 54, 57, 59 Blanchaert, Leonard: (I) 22, 23 144, 157 Coenen, Roger: (11) 79 Arago, Dominique-François: (11) 47 Blanchaert, Leopold: (I) 22, 23 Bruggeman, Laurent: (I) 136 Cohen, C.: (I) 124 Arata, Giulio Ulisse: (I) 114 Blanckaert, Antoon: (I) 138 Bruggeman, W.: (I) 136 Colinet: (I) 54 Arbus, Diane: (11) 64, 70 Blanquart-Everard, Louis-Désiré: ré: (111 52, Bruggemans, Jan: (I) 116 Colman, Maurice: !11 124, 125 Arbus, Doen (11) 70 53 Bruggen, Nic van: (I) 64, 67 Coninck, Herman de: (I) 70, 71, 73 Archer, Frederick Scott: (11) 50, 55 Blauwhoed B.V. ': (11) 44 Brunfaut, Fernand (I) 135, 138 Coninxloo, Jan van: (11) 6 Arcimboldo, Giuseppe: (11) 14, 16 Blauwhoedenveem N .V.' (11) 44 Brunfaut, Gasten: (I) 138 Conrad: (I) 75 Arenberg, graaf van: (11) 13 Bles, Herri met de: (11) 132 Brunfaut, Maxime (1) 135, 138, 138 Constant (Anton Nieuwenhuysl: (11 52, 54, Arenberg, gravin van: (11) 27 Bloemaert, Abraham: (11) 18 Bruxelman: (I) 152 55, 56, 57, 58, 59, 60-61 Arents, Barbara, alias Spierinck: (11) 156, Blok, Diana: (11) 64 Bruycker, Jozef de: (I) 138 Contaflex super B !Zeiss lkonl •: (11) 71 157 Blomme, Adrien: (1) 136 Bruyne, De: (I) 132 Contisouza: (11) 75 Arezzo: (111 124 Blomme, Henri: (11) 129, 130 Bull's Eye Nr.2' (11) 58 Contrijn: (I) 157 Argus (11) 154, 155 Blomme, Ivan: (I) 136 Buis, Karel: (I) 139 Cools, Jan: (I) 79 Aristoso, Ludovico: (11) 7 Blomme, L.: (11) 44 Buonarroti: (111 122 Coomans, Jules: (I) 141 Aristoteles: (11) 47 Bock, Eugene de: (I) 4 7 Burchard, Ludwig: (11) 160 Corneille (Guillaume Beverloo): (11 52, 52, Arman: (I) 64, 65, 67 Bodson, Fernand: (I) 31, 132, 143 Burssens, Jan: (I) 51, 63 54, 59, 62, 62 Armando: (I) 63 Bodt, Désiré de: (I) 124 Bury (I) 54, 59 Cornelis, Cornelisz: (11) 18 Arnoldus, heilige (11) 156 Bodt, Robert de: 111 124 Buschmann, Joseph Ernest: (11) 48, 52, 53, Correggio: (111 17, 132 Artan, Louis: (I) 2 Boeckhorst, Jan: (11) 31, 153 126, 134 Cossiers, Jan: (11) 31 Ashbee, Charles Robert: (I) 102 Bogart, Bram: 111 63 Buschmann, Paul: (11) Busken Huet, Coster, Charles de: (I) 19 Assisi, H. Clara van: (11) 148, 151 Bohemen, Kees van: (I) 63 Conrad: (11) 126 Coucke, Eloi: (I) 24 Atalante: (111 161 Bologna, Giovanni da: (111 16 Buyle, Frans: (I) 32 Coucke, Joseph: (I) 24 Atget, Eugène (11I 59, 60 Bolswert, Schelle a: (11) 136, 139 Buysse, Georges: (I) 3, 16, 27 Coucke, Samuël: (I) 24, 24 Athene, Nestor van: (11) 160 Bon, Paul Le: (I) 138 Coucke, Théophile: (I) 24 Athene, Pallas: (I) 87 Bononiensis, Virgilius: (11) 123 Calvijn (11) 8 Courtens, A.: (I) 138 Aubroeck, Karel: (I) 34 Boon, Louis Paul: (I) 75 Cameron, Julia: (11) 55, 55 Courtens, Alfred: (I) 18, 19, 21 Auer, Michel: (11) 43 Borrekens, Jan-Baptist: (111 31 Camp, Maxime Du (111 52, 54 Courtois, Pierre: (11) 144 Aurelius, Marcus keizer: (11) 141 Borrenbergen, Jozef Emiel: !111 59, 62 Campendonck, Heinrich: (I) 48, 51, 51 Couture, Thomas: (I) 26 Auwera, Fernand: (I) 63 Bortel, Marc van: 111 118 Campert, Remco: (I) 56, 59, Camu, L.: (I) Coxie, Rafaël: (11) 21, 122 Avedon, Richard: (11) 64, 66-67 Bosch, Jeroen: (11) 10, 72, 13, 17 128 Craeybeckx, Herman: (11) 42 Averbeke, Emile van: (I) 129, 132, 136, (11) Bosschaert de Pret, familie De: (111 126 Canneel: (I) 150 Cranach, Lucas: (11) 6 128, 131,140 Bosschaert, Thomas Willeboirts: s: 111) 31 Cantré, Walter: (I) 158 Crayer, Gaspar de: (lil 21, 28, 29, 31, 38 Avila, H. Theresia van (111 Bossert: (I) 143 Caravaggio: (111 150 Cremer, Jan: (I) 63

163 Crespin, Ado/phe: 1/) 11 Ensor, James: 1/l 26, 46 Geels, Guillaume: 1/l 20 Hemptinne, Joseph de: 1/l 23 Croes, Jacob van: 1/1) 124, 725, 126 Enthoven, Axel: 1111 102 Geels, Willem: 1111 126, 127 Henderick, Geo: 1/l 132 Czeschka, Carl Otto: 1/l 101, 112, 115 Erasmus, heilige: 11/l 150 Geest, Cornelis van der: (11) 22, 23, 26, Hendrik IV: lil) 759 Ernemann 11': (11) 77, 77 27, 146, 147, 148 Hendrikse, Jan: 1/l 63, 64 D'Aronco, Raimondo: 1/) 110 Ernst, aartshertog 1111 13, 73, 14, 17, 20, Gemeenlekred iet': I lil 43, 46 Hennebique, brevetten: lil) 44 Daguerre, Jacques Louis Mandé: 1111 47, 21 24, 28, 34, 37 Gentils, Vic: 1/l 64, 67 Hercules: (//) 158, 160 ' 49, 52 Eysselinck, Gaston: 1/l 37 Gernsheim, Helmut: 11/l 52 Herman Jozef, Heilige: lil) 38 Dalem, Corne/is van 1/1) 27 Estienne, C.: 1/l 52 Gesellius, Herman: 1/) 116 Hermans, Gustave: (lil 55, 57 Dante: 1/l 43 Eva (//) 134, 135, 137, 139, 147, 149 Gevabox ·: lil) 62 Hermaphrodite: (//) 5, 15 Davent. Léon: 1111 144 Evans, Walker: (111 59 Gevaert Photoprodukten N. V. •: lil) 42, 62 Hermathena: {11) Hermes: lil) 141 Deckers, Edgard: 1111 Dedoyard, G.: 1/l 138 Exe/1-Détective-Universel: 11/l 58 Gevaert. Edgar 1/l 38 Herrewege, Van 1/l 152 Deflo, Lionel: lil 71 Eyck, Hubert van 1111 14 Gevaerts, Gaspar, !Gervatius): 1//) 28, 124, Hexanon, objectief: (//) 71 Delacroix: 1/l 14 Eyck, Jan van 1/) 11, (//) 5, 27, 31, 132 126, 146, 153 Heyden, Hendrik van der: 1/1) 22 Delbeke, A. (//) 129 Eycke, Jacoma van: 1111 126 Gezarbek, Emil 1/) 101 Heymans 1/) 123 Delen, A.J.J.: 1111 Deshoulières, Eysselinck, Gaston: 1/l 138, 155, 157, Gezelle, Guido: 1/l 58 Hillewerve, Hendrik: (lil 125, 126 Domonique: 1/l 115 157, 158, 758, 159 Ghobert, Jules: 1/l 136 Hine, Lewis W.: 1/1) 59 Desmet, August: 1/l 36 Faber, Johan: (11) 123 Gils, Gust: 1/l 63, 67, 75 Hobé, George 1/) 9, 16 Dewae/e, J.: 1/) 16 Fabricius: {11) 47 Girault, Charles: 1/l 84 Hockney, David: 1/l 69 Diana: 1/1) 124, 144 Fabry, Emile 1/l 12-13, 13 Gisbertus: lil) 13 Hoe, Marc van: lil) 86 Diderot: 111 44 Family (Agfa-Gevaert) • (11) 77 Gleizes: 1/l 46 Hoeben, Jean-F. 1/) 129 Diongre, Joseph: 1/) 134-135, 135, 136 Fautrier, Jean: (I) 52 Godoli, Ezio: lil 116 Hoecke, Jan van den: 1/1) 28, 30, 34 Diricks, H.: lil 137 Faydherbe, Lucas: 11/l 143, 148, 158 Godowsky, Leopold: {11) 78 Hoecke, Robert van den: (//) 34 Dirickx, Victor: lil 115 Ferdinand I, keizer van Duitsland: 1//) 3, 8, Goes, Hugo van der: lil) 132 Hoefnagel, Joris: lill 16, 17 Disdéri, André AE.1/1) 55 9, 16 Goethem, Marcel van: lil 132 Hoenacker, Jan van: 1/) 729, 132 Dobbelaere, Henri: lil 25 Ferdinand il, keizer van Duitsland: !111 18 Gogh, Vincent van: 1/l 47, 123, 127 Hoeydonck, Paul van: 1/l 64, 67 Dobbelaere, Ju/es: 1/l 25 Ferdinand 111, keizer van Duitsland: (11) 18, Goldwein, R.: lil) 75 Hoff, Van 't: 1/l 149 Doesburg, Theo van: 111 110, 149 34, Ferdinand van Tirol: lil) 16, 17 Golnitzius: lil) 146 Hoffmann, Josef 1/l 81-120, 82, 83, 84, Don Juan van Oostenrijk 11547-1 578): lil) Ferdinand, kardinaal-infant: 11/l 13, 24, 28, Goltzius, Hendrik: 1111 17, 18 85, 85 , 86, 87, 88, 88, 89, 89, 90, 91, 7 29, 30, 31,122, 139, 144, 148, 158 Goltzius, Hubert 1111 148 92, 93, 96,97, 98, 99, 100-101' 102, Don Juan van Oostenrijk 11629-1 679): (//) Fiammingo, il: 1/1) 145 Gonzaga, Federigo: lil) 7, 24 103, 105, 107, 108, 109,110, 111, 112, 25, 35 Fierlants, Edmonds: 11/l 55 Gonzaga, Vinzenzo: 1111 21 113, 114, 115, 116 Donnet {I) 32 Filips de Goede: 11/l 5, 6 Gorter: lil 58 Hofmannsthal, Hugo: 1/l 109 Dotremont, Christian: 1/l 47-80, 52, 54, Filips 11, koning van Spanje: lil) 8, 9, 9, 10, Gossaert, Jan, gen. van Mabuse {11) 5, 6, Hoge, Oscar: 1/l 34 56, 59, 62, 62, 63, 150, 150 11, 12, 13,14, 16, 17, 19, 22, 31 22, 22 Holbein (lil 132 Dries, Antoon: 11/l 64, 64 Filips 111, koning van Spanje: : 1111 24, 31 Gouwy, Jacotr-Peter: (lil 31, 33 Hollander, Paul den: (11) 64 Driesen, Geert: 111 118 Filips IV, koning van Spanje: lil 2, lil) 13, Govaerts, Léon: 1/) 138 Holub, Adolf Otto: 1/) 113 Dubois, Marc: 1/) 159 22, 24, 28, 31, 32, 34, 139, 145, 158, Goya: 1/) 43 Homeros: (11) 158 Dubois, Paul: 1/) 3 161 Granvelle, François de, graaf van Homerus: 1/l 43 Dubosq, Louis-Giles: lil) 74, 76 Filips van Bourgondië !111 5, 6 Chantecroy: lil) 17 Hoogenbent, Van: 1/l 157 Dubreuil, Pierre: lil) 59, 60 Firlefyn: 1/l 23 Granvelle, kardinaal: 1111 9, 10, 17 Hoppe, Emil: 1/) 113 Dubuffet. Jean: 1/) 52 Floris, Cornelis: (il) 124 Gray, Gustave Le: (11) 52 Horta, Victor: lil 3, 5, 100, 123, 124, Duchamp, Marcel: 1/l 73, 76 Floris, Frans: 11/l 14, 27, 124, 724, 132, Greenberg, C.: 1/) 52 129, 132, 133, 136, 139 Dudok, W.M.: lil 31, 136, 138, 149 134, 152 Grégoire 1/) 124, 128 Horvat, Frank: lil) 64 Dujardin 1/l 7 Flouquet, Pierre: 1/l 123, 146, 147, 155 Grimard, Raoul: 1/l 128 Hoste, Huib: 1/) 128, 129, 132, 136, 140, Dulière, G.: 1/1) 132, 136, 145, 155 Fontana, Lucio: 1/l 64 Grimmer, Abel: (//) 14 148, 157 Dumont, Alexis: 1/) 132 Forstner, Leopold: 1/l 101 Groot, A. de: lil) 151 Houcmant, Pierre: (//) 64 Dupont, Joseph: 11/l 55 Fourment, Daniël: 1111 156, 158 Gropius, Wa/ter: 1/l 123 Houyoux, Maurice: 1/l 136 Duquesnoy, François: 1111 144, 145 Fourment, Helena: 11/l 122, 126, 140, 142, Grosz, George: lil 48, 49 Howe: 1/) 116 Duquesnoy, Hiëronimus: 1111 145 153, 156 Guevarra, Diego de: lil) 10 huffel, Albert Van: 1/) 128, 132, 152, 152, Dürer: lil) 17, 132, 149 Franciscus Xaverius, Heilige: 1/1) 38 Guffens, Godfried: 1/l 3, 7 153, 153 Duyse, Prudens van: 1/l 43 Franck, Mica: 1/) 118 Guggenheim, Peggy: lil 75 Huisman, Nele: 1/l 117 Dyck, An van 1111 79 Franckaert, Jacques: 1/1) 124, 126 Guiette, René: (I) 3, 29, 132 Humbeek, Ernest van: 1/) 19 Dyck, Antoon van: lil 9, 43, 11/l 24, 27, Francke & Heidecke: lil) 62 Hütter, Blasius: (11) 13 38, 38, 124, 127126, 132, 133, 143, Francken, Frans 1/: 11/l 21 Habsburg-Lotharingen, geslacht: t: lil) 2 Huvenne, Paul: (//) 162 144, 150, 158, 160 François, Ed. & Fils: 1/l 84, 101 Haecht, Willem van: !111 26, 27, 146, 147, Huysmans, Cami/Ie 1/l 123, 129 Dypréau, Jean: lil 60, 63 François, Lucien: 11) 129, 130 152 Huyssens, Pieter: lil) 126, 143 Frans I, keizer van Duitsland: lil) 35 Haese, Maximiliaan de: {11) 38 Hypnos: 1/l 14 Eastman Kodak Co •: lil) 50, 59, 64, 77 Frans I, koning van Frankrijk: 1//l 10 Hals, IDirk?l: (//) 134 Edison, Thomas Alva: (11) 74, 75 Frans Stelaan van Lotharingen: 1/1) 35 Hammeé, Antoine van: 1/) 8, 9 lcarus: 1111 33 Edison's Projecting Kinetoscope: {11) 74, 75 Frateur, Ludo: lil 76 Hammer, Mike: 1/l 69, 73 ldea': I lil 702 Eggericx, Albert van: 1/l 138 . Frederick, Léon: 1/) 3 Hankar, Pau/: 1/) 3, 11, 16, 27, 115 ildefonsus, Heilige: {11) 25 Eggericx, Jean-J.: (11 124, 128, 129, 130, Friedlander, Lee: 11/l 64 Hannon, Edouard: (//) 55, 57 lndiana: 1/) 72 138, 146 Friedlander, Max: 1111 157 Hansi-Lambert. barones: 1/l 128 lnsingel, Mark: 1/l 76 Eggericx, Leopold van: 1/l 138 Frisius, Gemma: 11/l 47 Hare·: (lil 74 Instarnatic 100 (Kodak)': (lil 77 Egmont, Justus van: 1111 34 Frith, Francis: 1/1) 50, 55 Hargot. F.: I lil 44 lo, nimf {11) 155 Ehrenberg, Willem Schubert van: 1/1) 143, Fruytiers, Filip {11) 152 Harrewijn, Jacob: 1/1) 725, 127, 128, 131, lphigeneia: lil) /sabel/a, infante: 1/1) 19, 79, 158 Fuensaldana, graaf van: 1/1) 34 140, 141, 142,143, 158 2� 22. 2a 24, 25, 21, 35, 122. 12a Eisenstaedt, Alfred: lill 64 Fuentes, graaf de: (//) 14 Hauron, Louis Ducos Ou: (//) 78 139, 146, 153 El Greco {11) 10, 122 Fuhrman, August: 1//) 74 Havrenne: 1/) 54 /sabel/a, koningin van Spanje: 1/1) 23 Elburg, Jan G.: 1/) 59 Heda, W.: lil) 134 /sabel/a: lil) 3 Eleonora: !111 3 G 58': lil 64, 67 Heemskerck, Maarten van: (//) 160 Elias, Etienne: 1/l 67, 68, 68, 69, 69, 70 Gabriël, aartsengel: 1111 137 Heilige Geest: {11) 137 Jacob I, koning van Engeland: (//) 158 El mar, objectief': lil) 62 Galba, keizer: 1111 161 Held, Al: 1/) 72 Jacobs, O.B.: {11) 716 Elsheimer, Adam: {11) 27, 132, Emmanuel, Gallait, Louis: 1/l 3 Helena, van Troje: (lil 153 Janlet, Emile: 1/l 9 Eugène: 1/) 139 Gauguin: 1/) 123 Helleputte, Georges: lil 140 Jans, Edward de: lil) 146, 158 Engel-Feitknecht & Co •: I/I) 45 Gaumonr : 11/l 77 Heller, H. Professor: 1/l 111, 115 Janssens, René: 1/l 3

164 Jasinsky, Stanislas: lll 136, 138 Laeyens, Malthijs de: lil 141 Madsen, Stephan Tschudi: 111 86 Minne, Joris: lil 128 Jeanneau, Hubert: lil 115, 136 Lalaing, Antoine de: 1111 2, 6 Maele, Marcel van: 111 63, 78, 78 Minne, Marie: lil 38 Jeanneret, Pierre: lil 29 Lambot, Emile: lil 72-73, 13 Maes, Joseph: 1111 74, 76 Miraeus, Aubertus: (11) 21, 22, 153 Jegher, Christoffel : 1111 740 Land, Edwin: 1111 64, 71 Maes, K.: 111 146 Miraeus, bisschop van Antwerpen: 111) Jespers, Floris: 111 46, 46 Langerock: 111 152 Maeyer, Dr.: lll 136 Miragioscope •: lil) 52, 53 Jespers, Henri-Floris: lil 76 Lasker-Schüler: lil 51 Magritte, René: lil 2, 54, 76 Misonne, Leonard: 1111 59 Jespers, Oscar: 111 3, 30, 46, 46, 47, 49, Lasoen, Patricia: 111 70 Mahler, Alma: lil 116 Moenaert, Raymond: lil 129, 130 128, 146,147 Lalerna magica, polychrome •: 1111 73 Mahler, Gustav: lil 116· Moens: lil 51 Jettmar, Rudolf: lil 108 Le Corbusier: lil 3, 29, 86, 110, 132, 136, Malevitch, Kasimir Severinovitsj: 111 43 Moholy-Nagy, Laszlo: 1111 59 Jezuskind: 1111 6, 22 146, 155, (11) 44 Mallet-Stevens, Robert: lll 110, 772, 115 Molanus: 1111 140, 150 Job: 1111 2, 6 Leben, H. 1111 129 Man, Hendrik de lil 38, 128 Mols, Frans 1111 132, 136 Jones, Burne: lil 14 Leborgne, Henri: 111 737 Manders, Karel van: lil 2 Momper, Joos de: (11) 13 Jonghelinck, Jacob: 1111 152 Leborgne, Marcel: lil 737, 138 Manet, Edouard: (11 26 Monckhoven, Désiré: 1111 59 Jooris, Roland: lll 44, 69, 70, 71, 72, 73, Ledel, Dolf: 111 128 Mannes, Leopold: 1111 78 Mondriaan, Piet: lil 42, 43, 74, 149 74, 75Joostens, Paul: lil 46 Leeuw, Bert de: lil 63 Mantegna: lill 124 Manier, G.: lil 146 Jordaens, Jacob: 1111 28, 31 , 32, 124, Lefébure, Charles: lil 123 Mantua, hertogen van: lill 34 Mont, Hans: 1111 16 126, 132, 139, 143,154, 755, 158 Leganés, markies van: 1111 Leica I Luxus': Manzoni, Piero: lil 64 Montfort, Jan van: lill 27 Jorn, Asger lil 52, 52, 54, 62 1111 62 Mara, Pol: lil 63, 67, 70, 77 Mor, Antoon 1111 132, 139 Jouve: 111 51 Leica': 1111 59 Marc, Franz: 111 48, 48 Moreau, Gustave: lil 14 Jozef I, keizer van Duitsland: 1111 37 Leigh, Dorian: 1111 66-67 Marcelinas, heilige: 1111 152 Moretus, Balthasar: 1111 123, 139, 148, Jumelle Mackenstein: 1111 58 Leitz, Ernst: (111 62 Marcus, heilige: lill 152 149, 152 Jungnickel, Ludwig Heinrich: lil 101 Lenglet, Jacques Joseph: lil 3, 28, 28, Margaretha van Oostenrijk: lil) 2, 3, 4, 5, Morial, L: 111 16-17 Juno: 1111 141, 155 150, 757 6, 6, 10,24 Moro, Antonio: lil) 9, 10, 11, 24 Jupiter: 1111 141, 155 Leonard, Jos: 111 46, 47 Margaretha van Parma: 1111 9, 10 Morris, Robert: 111 74 Juvenalis: 1111 149 Leoni, Pompeo: 1111 17 Margarita, infante: lil 2 Morris, William lil 102, 108 Leopold I, keizer van Duitsland: 1111 35, 37 Margold, Emanuel Josef: 111 111, 112, Moser, Koloman: lll 101, 102, 107, 108, Kammerer, Marcel: 111 113 Leopold 11, koning lil 84, 152 773, 113, 114 112 Kandinsky, Wassily: 111 43, 46, 52, 54 Leopold 111, koning: lil 128 Maria: lill 22, 137, 139 Mostaert, Gilis: lill 13 Karel Alexander van Lotharingen: en: 1111 Leopold-Wilhelm, aartshertog: (11) 34, 34, Maria Theresia, keizerin van Duitsland: 1111 Mostaert, Jan: lil) 6 35, 37, 38 35, 36, 37 2, 25, 35, 37, 38 Muziano: 111) 132 Karel i, koning van Engeland: 1111 24, 34, Lerma, hertog van: 1111 24 Maria van Bourgondië: lil) 2, 3 126, 133, 158 Leurs, Stan: lil 136 Maria van Hongarije: 1111 3, 6, 10, 13 Nagel, G.: 111 111 Karel ll, koning van Spanje: (11) 31 , 35 Levetus, A.S.: (I) 84 Maria-Anna, aartshertogin: (11) 35 Namen, Jean Sayve van: (11) 13 Karel V, koning van Spanje: (11) 3, 6, 7, 7, Ley, Dr.: 111 150, 757 Maria-Eiisabeth, aartshertogin: 1111 35 Napoleon: lil) 154 8, 8, 9, 10,16, 17, 24 Leyden, Aertgen van: 1111 132, 152 Marlart, Jean: 1111 3 Narcissus: 111) 161 Karel van Lotharingen: 1111 25 Leyden, Lucas van 1111 132 Marlborough, hertog van: 111) 25 Navez, François-Joseph: lil 3, 8 Karel VI, keizer van Duitsland: d: 1111 7, 35, Lichtenstein, Roy: lil 67 Maro, Vergilius P.: 1111 145 Nechansky, Arnold: lil 113 37 Licino, Bernardino: 1111 27 Mars: 1111 141, 161 Neck, Dr. Van: lil 143, 144 Karel, bisschop van Beieren: 1111 17 Liebaers, Herman: 111 116 Martens, Dr.: lil 124, 726, 128 Neck, Joseph van: lil 136 Kaunitz: 1111 37 Liebknecht, Karl: 111 48 Masereel, Frans: lil 51 Neck, Van: (11) 58 Keizerspanara ma': 1111 74, 76 Ligne, Jean de: lil 132 Mathieu, G: 111 52 Neeffs, Pieter: lill 27, 34, 140 Kerchove de Dentergem, graaf de: de 111 69 Lippens, Jules 111 138 Matthias, keizer van Duitsland: lill 17, 18 Neerman, Marc: (I) 7 36, 138 Kertesz, André: lil) 59 Lippens, Maurice: 111 125 Maximiliaan I van Oostenrijk lil) 2, 3 Neerman, Philippe: lil) 702 Kessel, Jan van: 1111 31 Lipsius, Justus: 1111 148, 149 Maximiliaan 11, keizer van Duitsland: 1111 8, Neptunus: lill 139 Ladewijk XIII, koning van Frankrijk: 1111 28, 9, 16, 17, 19 Nero, keizer: 1111 148 Key, Willem 1111 132 ' Keyzer, Nicaise de: 111 2, 1111 126 159 Maximinianus: 1111 150 Niépce, Joseph Nicéphore: lil) 47, 52, 53, Keyzer, Raoul de: lil 67, 68, 68, 69, 69, Löffler, Berthold: 111 101 Maxwell, James Clerk: lil) 78 78 70, 72, 73, 74, 74 Long, Richard: 111 75 Mayer, Marcel: 111 67 Nietzsche: lil 108 Khnopff, Fernand: 1t1 7, 14 Loon, Theodoor van: 1111 24 Medici, Maria de' 1111 122, 124, 158, 159 Noë: lil) 3 Kieckens, Christian: lil 159 Loos, Adolf lll 101, 102, 704, 105, 107, Meester van 1499: 1111 6 Noiret, Joseph: lil 52, 54 Klee, Paul: 111 52 108, 109, 119 Mehring, Walter: lil 48, 49 Nonnius, Ludovicus: (11) 143 Klein, William: 1111 64 Loquet: lil 136 Meigs: lil 116 Noor!, Adam van: lill 27, 135, 143, 756 Klein, Yves: lil 64, 67 Loyer, François: lil 115 Meleager: 1111, 161 Nougé lil 54 Kleykens, Janine: (11) 86 Loyola, lgnatius van, Heilige (11) 38 Meilor lll 116 Nouveau Phénakisticope ·: (11) 76 Klimt, Gustav lil 82, 92, 94, 95, 100, Lucassen, Reinier: lil 68, 68, 69, 69, 72, Memling, Hans: 1111 5 Nul' lil 64 101, 112 73 Mercurius: 1111 154, 755 Kodak Ltd.·: 1111 71 Lucebert ILubertus Jacobus Swaenswijkl: Messias: lll 110 0. L. V. Middelares van de Goddelijke Kodamatic-systeem •: (11) 77 aenswijkl 111 54, 59,59, 75 Mestdagh, Luk: 1111 96 inspiratie lil 25 Kokoschka, Oskar: lil 108 Luksch, Richard: lil 101 Mestral, Olivier: 1111 52 O.L.V. Onbevlekt Ontvangen: lil 23 Konica C35 autofocus': (11) 71 Luksch-Makowsky, Elena (1) 101 Metsovaara, Marjatta: 1111 84 Olbrich, Joseph Maria: lil 105, 110, 115 Koninck, Louis-Herman de: 111 3, 28, 28, Lumière, Auguste: 1111 64, 74, 75 Metsys, Ouinten lill 22, 25, 27, 124, 126, Oldenburg: lil 72 132, 150, 750, 751 Lumière, Louis: lil) 64, 74, 75 132 Olivaris, graaf lil) 24 Köningsmarck, graaf: 1111 18 Lumièr�roep: lil 32 Metzinger: lil 46 Omphale 1111 160 Konishiroku: 1111 71 Lurcat: lll 110 Metzner, Franz: lll 83, 86, 101 Onze-Lieve-Vrouw: llll 736 Kooning, Willem de: lil 52 Luther: lil) 8 Meunier, Constantin: lll 6, 18, 78, 128 Ophovius, Michael: lil) 154, 755 Kousbroek, Rudy: lil 56, 59 Lux, Joseph August: lil 112 Meurs, van: lill 124 Orley, Barend van: 1111 3, 3, 4, 5, 6, 7, 7, Kouwenaar, Gerrit: 111 54, 55, 58, 59, Luxemburg, Rosa: lil 48 Meyfroidt, Jan lill 7 7 7 10 60-61 Meyt, Conrad: lil) 3 Ortelius, Abraham: 1111 152 Kramer: 111 149 Maagd 1111 38 Michaux, Henri: (11 52 Ost, Alfred: lil 2 Kraus, Karl: 111 101 Mack, Heinz: 111 64• Michiels, Ivo: 111 64, 67 Ostaijen, Paul van: lil 46, 46, 47, 48, 48, Mackintosh, Charles Rennie: lil 102, 103, Midas lil 108, 1111 32 49, 50,51 58, 75, 76 Kreitz, Willy: (I) 32 ' Kriekinge, Jozef van: (I) 136 105, 116 Mildert, Hans van: lil) 124, 151, 154 Osthaus, Kari-Ernst: lil 128 Kröller-Müller, Familie: lil 123 MacPherson, Robert: (11) 55 Miljutin: (1) 130 Otlet, Paul: lil 140 Kropholler, AJ: 111 129 Maddox, Richard Lee: 1111 50 Millet: lil 123 Oud, JJP.: lil 149, 157 Kühn, Heinrich: 1111 45, 55, 56 Madonna van Leuven: lil) 22 Minerva: lil) 18, 144 Ovidius: 1111 43, 5, 15, 31 , 33, 155, 158, Küsters, Hans-Martin: 1111 64 Madonna: 1111 22, 25, 136 Minne, Georges: 111 6, 26, 38, 92 161

165 Palamedesz, A. • 1111 134 Praet, Frans van• 1111 106-107 Rubens, Philip, zoon van P.P. Rubens• Sint-Jan de Doper• (11} 156 Palladio• llll 16 Praetere, Jules de• 111 129 1111156 Sint-Jan-Baptist lil 25 Pan 1111 161 Priamus 1111 158 Rubens, Philips, broer van P P Rubens• 1111 Sint-Lucas 111 25 Panamarenko• 111 67 Procis (11} 161 148, 149 Sint-Thomas 111 25 Panneels, Willem• 111} 133 Proserpia 111} 141 Rubens, Serena, Clara, dochter van P.P. Sitte, Camillo (I} 139 Paolozzi, Eduardo• 111 67 Prutscher, Otto lil 113 Rubens 1111 156 Sittow, Michä (11} 5, 6 Papebrochius, Daniël 1111 124 Pruym, Pelagia• (I} 33 Rubenstein, Helena 111} 66-67 Slagter, EriL lil 59 Parijs, Ernemann en Dresden • • 1111 77 Pyramus• (11} 161 Rückers 111} 139 Smets, Marcel• 111 159 Paris• 1111 158 Rudolf 11, keizer van Duitsland• (11} 7, 13, Smits, Jacob• 111 26, 27 Parmeggianio 1111 17 14, 14, 16, 17,18, 24, 34, 36 Smolderen, Jozet. 111 129, 132 Ouellinus, Erasmus• (11} 28, 31 Parmentier, Pol lil 11 Ruelens, Charles 111} 122, 129 Snayers, Pieter 1111 24, 27, 28, 31 , 32 Ouellinus, Jan Erasmus 1111 37 Parrhasias.· I/IJ Patenir, Joachim• 1111 10, 11 Ruskin, John (I} 102, 107 Snoek, PauL 111 63, 75 Ouenedy, Edmont 1111 52 Pathé Baby' • lil} 75, 77 Ryssel, Daniël van• lil 70, 71, 72 Snyders, Frans (11} 27, 31, 132, 133, 144, Pathé Frères • • lil} 75 145 Pathé KOK-apparatuur' • 1111 77 Raes, Hugo• (I} 63 Saarinen, Eliä lil 115, 116 Snyers, Leon• lil 115 Pathé, Charles 111} 74, 75, 77 Rafaël 1111 132, 134 Sadeleer, Egidius de• 1111 17, 18 Socrates• (11} 141 Patris• 111 132 Raimondi, Mercantonio• 1111 134 Saedeleer, Elisabeth de• 111 128 Solvay, Lucien• lil 9 Patteeuw, Roland 111 70 Raveel, Roger 111 67, 68, 68, 69, 69, 70, Saftleven, C. 111} 134 Somers, R.• (11} 44 Pausias 1111 Pawek, KarL 1111 50 71 72, 74, 75 Saintenoy, Jacques (I} 136 Sonck, Jacques• 1111 79 ' Paynjon• lil 152 Ray, Man• 111} 59 Saintenoy, Pa ui lil 136 Sophocles• 1111 141 Péchère, R. lil 128 Raysse, Martial• lil 67, 67 Saksen-Weimar, Wilhelm-Ernst van lil 123 Sperling, Otto 1111 146 Pechstein, Max lil 51 Reeth, Bob van• 111 118 Salmacis 1111 5, 15 Spittael, Marcel• 111 138 Pedersen, Cari-Henning• lil 54 Rembrandt (I} 2, 43, 1111 122 Salu, Ernest (I} 1-40, 18, 20, 20 Spoerri• lil 67 Peemans, Gerard• 1111 158 Renger-Patzsch, Albert 1111 59, 61 Salu, Luc• 1111 79 Spranger, Bartholomeus• (11} 15, 16, 17, Peeters, Henk 111 64 Restany, Pierre 111 67 Samuel, Charles• lll 18, 19, 21 18 Peeters, Jozet. lil 33, 33 Riboud, Marc• 1111 64 Sandrart, Joachim von 1111 145 Stahl• lil 143 Peeters 111 157 Richardot, Jean• 111} 21 Sano, Karä 1111 42 Starhemberg• 1111 37 Peiresc, Nicolaas de• 1111 148 Richelieu 1111 159 Sant'Eiia, Antonio• lil 114, 115 Steenbergen, Edouard van• 111 136, 138 Pelseneer, Edmond• 111 14 Ridder, De (I} 132 Santvoort, Linda van• 111 39 Stegemann, A. 1111 45 Penn, lrving• 1111 64 Rietveld, Gerrit lil 157 Satz-Tessar, objectief llll 71 Steinert, Otto• 1111 64, 65 Pepijn, Maarten• 1111 139 Rigotti, Annibale 111 110, 115 Savery, Roelandt 1111 16, 17 Stevens, Pieter 1111 16, 27 Peppiat, M. lil 9 Rijckaert 111, David• 1111 34 Saverys, Albert 111 124, 125 Stevens, Suzanne• lil 115 Péreal, Jean• 111} 3 Rijckere, Bernard de• llll 132 Savoie, Filibert van• llll 5, 6 Stieglitz, Alfred 111} 50, 51, 59 Perez, Antonio• 1111 10 Ripper, Jack the• (I} 69 Saxen, Anna van 111} 156 Stockmans, Piet 1111 94 Permeke, Constant lil 35, 72 Robie, Jean-Baptiste• lil 10 Scamozzi• 1111 124 Stoclet. Adolphe (I} 82, 84, 91, 92, 97, Pernath, Hugues C lil 63, 66, 67 Robinson, Henry Peach• llll 55 Schadde, J 1111 44 115 Perraud 111} 41 Rockox, Nicolaas• 1111 27, 28, 123, 152 Scheelen, Walter• (11} 39 Storie, José• lil 9, 17 Perret. Auguste 11} 123 Rohe, Mies van der 111 146 Schellekens, Jozet. 111 138 Stramm• lll 51 Perseus 111} 141, 152, 158, 161 Rolleiflex • • 111} 59, 62 Schierbeek, Bert lil 54, 59 Strauven, Francis• (I} 109 Persico, Edoardo• 111 110, 112 Romano, Giulio• (11} 124 Schillemans, Julien• lil 136 Strudel, Peter Paul• 111} 37 Perugino• 1111 132 Rommens, Paul• 1111 lil Schimkowitz, Othmar• 111 108 Stuckenberg, Fritr lil 48 Petel, Georg 1111 148, 149 Roome, Jan van• 1111 6 Schinkel lil 124 Studienkamera • • 111} 45 Petit. Fernand• lil 124 Roosens, Laurent Dr. • 1111 42, 79 Schippers, K. • 111 75 Stynen, Léon (I} 124, 138, 154, 155, Petzval, Joseph 1111 52 Rooses, Max• 1111 122, 126, 129, 130 Schleiss-Simandl, Emilie 111 101 155, 156 Phénakisticope de Projection • • 1111 74, 76 Rooskens, Anton• lil 54 Schmidt, Richard professor• lil 111, 115 Succa, Jacobus de• 1111 152 Phénakisiicope • • 111} 7 4 Roover, Adriaan de• lil 67 Schmitz, M• lll 124 Süe, Louis• lil 115 Piles, Roger de• 1111 135 Rosa, Jozef de• (11} 38 Schönberg, Arnold• lil 108, 109 Sullam, Guido Constante• lil 110 Philippi, Frank 111} 64 Rosenberg, H. • lil 52 Schönthal, Otto lil 113 Sulsberger• 1111 152 Philips I neef van P P Rubens} lil} 123, Rosenquist, James 111 67 Schoonhoven, Jan• (I} 64 Sutter, Jules de• lil 37 135, 143 Rothko, Mark (I} 52 Schorel, Jan (11} 132 Swaelmen, Louis van der• lil 128, 129, Philostratos• 1111 141 Rott, André 1111 78 Schorel, Petrus Frans Gisbert. Ridder van• 130, 132, 140, 146 Picasso, Pablo lil 43, 72, 1111 68 Rottenhammer, Hans• (11} 27 111} Scorel, Jan van• (11} 10 Sweet Liberty, bergnimf• 111} 55 Piene, Otto• lil 64 Rotterdam, Erasmus van• llll 6 Scott, M. H. Baillie 111 116 Syrinx• (11} 161 Pijpelincx, Maria• 1111 135, 156 Rousseau, Jean-Jacques• lil 38 Scutenaire• 111 54 Szternfeld, Paul (I} 117 Pilles, Roger de 1111 Plantijn 1111 123 Rousseau, Victor 111 26 Scwabe, Nicolaus• (11} 152 Plateau, Joseph 1111 74, 76 Rubbers, PauL 111 129 Sebastiaan, Heilige 1111 21 Talbot, William Henry Fox• llll 47, 49, 52, Plato 1111 141 Rubens, Albert, zoon van P.P. Rubens• 1111 Secq, Henri Le 1111 52 78 Plinius 1111 141 124, 142 Segal, George lil 67 T apié, M. • lil 52 Poelenburgh, C. • 1111 134 Rubens, Bartholomeus 1111 156, 157 Seghers, Daniël• 111} 38, 132, 144 Tas, Filip 1111 64, 65 Polak, Michel• lll 115, 131, 132 Rubens, Clara Johanna, dochter van P.P. Seghers, Gerard• 1111 27, 28 Teirlinck, Herman• 111 128 Polaroid Corp.' • 1111 64, 71 Rubens• 111} 156 Seisenegger, Jacob• llll 7 Teniers 11, David (11} 34, 34, 35, 36, 126 Polaroid SX-70' 1111 71 Rubens, Constantina Albertina, dochter van Sekler, Eduard F. lil 82, 86, 112 Tertzweil, A.• lil 16-17 Pollock, Jackson• 111 52 P.P. Rubens (11}156 Selkirk, Neil• (11} 70 Tessin, Nicodemus• 1111 130 Polyxena• 1111 158 Rubens, Frans, zoon van P.P. Rubens• 111} Seneca, Lucius Annaeus• 1111 141, 148, Theresia, van Avila, heilige• (11} 144 Pomona• 111} 142 153, 156 149 Thirion, Carlos• lil 132 Pompe, Antoine• lll 31, 128, 129, 132, Rubens, lsabella Helena, dochter van P.P. Serbruyns• 111 157, 158 Thisbe 1111 161 140, 143, 144, 145, 146 Rubens• 1111 156 Serlio• (11} 124 Thulden, Theedoor van• 1111 28, 31, 144, Pontius, Paulus 1111 133 Rubens, Jan 1111 156, 157 Servaes, Albert (I} 36 146, 148, 152 Ponz• 1111 145 Rubens, Nicolaas, zoon van P P Rubens• Sèthe, Maria• (I} 6, 124 Thys, Peter (11} 34 Poppovits, Cesar 111 113, 114 111} 142, 156 Seuphor, MicheL (I} 33 Thyssen, M. lil 144 Porcellis, J 1111 134 Rubens, Peter• 1111 157 Severen, Dan van lil 64, 66, 66 Thimantes• 111} 141 Portaels, Jean-François• lll 3, 7, 8, 15 Rubens, Pieter Paul• lil 43, 1111 13, 19, 21, Seymour, David • 111} 64, 69 Tibaldi, Pelligrino• (11} 10 Poulain, Norbert lil 39, 159 22, 24, 25, 25, 26, 27, 27, 28, 29, 30, Signac, Paul• 111 6 Tijl en Nele• (I} 19 Pourbus, Frans• 111} 133 31 32, 33, 38,38, 127, 135, 136, 136, Silenus 1111 144, 145 Tinguely, Jean• 111 67 ' Paussin 1111 150 Powolny, Michael 111 87, 137, 139, 140, 14 1, 142, 149, 150, 151, Simeon• lil 84 Tintoretto 1111 132 101 155, 157, 159, 160, 161 Sint-Fransiscus a Paulo• 111} 146 Titiaan• 1111 7, 10, 17, 21, 24, 132, 139

166 Ta bey, Mark: (I) 52 Viollet-le-Duc 111 139, 149, 152 lil jaargang 1987 Tolsta·l, Leo: IJ) 38 Virgilius lil 43 lill: jaargang 1988 Toscane, groothertog van: lill 16 Vitruvius: 1111 124 • :groep of commerciële naam Toulouse-Lautrec: lil 6 Vogels 111 746 Tress, Arthur: 1111 64 Vondel lil 43, lill 136 romein: tekstvermelding Trevisiol, Robert: 111 116 Voorde, Oscar van de: lil 132 vet: kleurenillustratie T ropsch, Rudolf lil 115 Voorde, Urbain van den: 111 50 cursief: zwart-witillustratie Troyer, Prosper de: lil 46 Voragine, Jacob: 1111 150 Tudor, Mary: lill 10 Vos, Cornelis de: 1111 73, 28, 31 , 753 Vos, Judocus de lill 8 Ubac (I) 54 Vos, Maarten de: 1111 21 Uden, Lucas: 1111 152 Vos, Paulus de lil) 31, 32, 732 Uecker, Günther: 111 64 Vos, Sirnon de 111) 27, 132 Uelsman, Jerry: lil) 64 Vranckx, A.: 1111 156 Univeral Juwel' lill 62 Vrancx, Sebastiaan: 1111 27, 132, 156 Unwin, Raymond: 111 140 Vree, Paul de: 111 63, 67, 76, 76 Urban, Josef: lil 116 Vriendt, Frans Floris de: 1111 35 Urbanus VIII, paus: lill 145 Vries, Adriaan de: 1111 17 Urfé, Geneviève 'd, hertogin van van Croy: Vries, Hans Vredeman de: 1111 124, 154 1111 27 Vroom, Ivo: 111 76 Utrecht, Jacob Claesz. va n: lill 139, 156, Vulcanus 1111 141 757 Wael, Cornelis de 1111 152 Vaenius, Otto: 1111 Vaerenbergh, Van: 111 Wael, de L.: lil) 129 138 Waerndorfer, Fritz: lil 101, 103, 112 Vaerwyck, Valentin: (I) 136 Wagner, Otto: 111 102, 105, 106, 706, Valcke, Willy 111 138 107, 108, 109, 110,115 Valckenborgh, Lucas van 111) 13 Walker, Ets. lil) 45 Vandenbreeden, Jas 111 116 Warhol, Andy: 111 67 Vandercam, Serge: lil 63 Watkins, Carleton E.: 1111 49, 50 Vanderstappen, Charles: 111 3 Wauters, Emile lil 7, 9 Vandervelde, Emile: 111 123, 128 Wauters, Joseph 111 123 Vandervoort, Pierre: 111 35 Webern 111 108 Vanroy, Dolf: 111 7 7 Wedgwood, Thomas: lil) 47 Vanzype, Gustave: 111 13 Wells, H.G. lil 145 Vasari 1111 122, 124 Wenseleers, Luc: 111 70 Vecchio, Palma lil) 132 Werfel lll 51 Veen, Otto van 1111 13, 20, 21, 22, 135, Wesselman, Tom: lil 67 148, 152, 153,157 Weston, Edward: 111) 59, 63 Velasque�. Diego: lil 2, 1111 31 Weyde, Edith lill 78 Velde, Henry van de: 111 3, 6, 16, 26, 121, Weyden, Rogier van der: lil) 5, 14 722, 123, 124, 725, 726, 727, 128, 129, Wierix, Jan: lil) 26 139, 143, 144, 146, 152, 155 Velde, Thyl Wiertz, Antoine: lil 2, 4 van de 111 128 Wildens, Jan lil) 27, 132, 133, 138, 139, Ven, Firma Van de · lil 150, 155 143 Venius, Gisbertus 1111 20 Willaert, Joseph: lil 70, 71, 72 Venus 1111 138, 161 Willem van Oranje: lill 10 Verbanck, Robert: 111 158 Wils 111 149 Verbeeck, Christiane: 111 101 Winders, Max: 111 747 Verbruggen, Pierre: 111 136 Wispelaere, Paul 111 64 Vercruysse, Jeroen: lil 55 Wit, Jacob de: lill 151 Verhaegen, Arthur: lil 7 Wladislas IV, koning van Polen: lil) 26, 27, Verhaegen, Pieter-Jozef 1111 38 146 Verhaeght, Tobias: 1111 13, 135 Woestyne, Gustave van de: lil 128 Verhaeren, Emile: 111 26, 128 Wolfers, R.: 111 124 Verhaert Design and Development': 1111 Wals lil 52 776 Wolvekamp, Theo: lil 54 Verheyen, Jef (I) 64, 65, 66 Worringer, Wilhelm: 111 46 Verlat: 111 15 Wouters, Frans: llll 138 Vermaercke 111 759 Wouters, Rik 111 46 Vermeyen, Jan Cornelisz.: 1111 6, 7, 8 Wauwer, Jan van de IWoveriusl: 1111 27, Vermeylen, August: (I) 27 124, 126, 146, 149 Veronese, Paolo lil) 17, 132, 152 Wulf, De 111 149 Verstrepen: lil 155 Vertumnus: lill 142 Ybarra, Esteban de: lill 14 Verwee, Alfred: lil 2 Verwilghen, Raphaël: (I) 124, 128, 132, legers, Gerard: lil) 158 136, 138, 739, 140 Zeiss, Carl Jena Tessar: lil) 62 Vesta lil) 141 Zeiss-Ikon A.G. •. lill 71, 77 Vijftigers' 111 44, 56, 58, 75 Zero ' (I) 64 Vijvere, M. van de: 1111 108 Zeuxis: lil) 141 Villiers, George, hertog van Buckingham: Zevi, Bruno: lil 110 lill 34, 122, 158 Zwijger, Wiltem de: lill 156 Vinci, Leonardo da lill 47, 161 Zwingli 1111 8 Vincidor, Tommaso: 1111 27 Vinkenoog, Simon: lil 54, 56, 59

167 Verantwoordelijke uitgever E. de Cuyper Trommelstraat 1 9000 Gent