Klub Przyrodników

PRZEGLĄD PRZYRODNICZY

TOM XXVI ZESZYT 3

Świebodzin 2015 Redaguje zespół: HANNA GARCZYŃSKA (redaktor techniczny), ANDRZEJ JERMACZEK (redaktor naczelny), ANNA KUJAWA (sekretarz redakcji, redaktor tematyczny), PAWEŁ PAWLACZYK (redaktor tematyczny)

Rada naukowa: Prof. dr hab. Jacek Herbich (Gdańsk), dr hab. Mariusz Kistowski (Gdańsk), dr hab. Krzysztof Kujawa (Poznań), prof. dr hab. Anna Liana (Warszawa), dr hab. inż. Tadeusz Mizera (Poznań), dr Rafał Ruta (Wrocław), prof. dr hab. Piotr Tryjanowski (Poznań), prof. dr hab. inż. Lesław Wołejko (), dr Michał Żmihorski (Uppsala)

Czasopismo recenzowane, znajdujące się w wykazie czasopism punktowanych MNiSW z dnia 23 grudnia 2015 r.

Redakcja składa serdeczne podziękowania wszystkim recenzentom artykułów zawartych w tym zeszycie

Wersja papierowa (drukowana) jest wersją pierwotną (referencyjną) pisma

ISSN 1230-509X

Rysunki ikonek: Kamila Grzesiak

Tłumaczenia: PIOTR RATAJCZAK

WYDAWNICTWO KLUBU PRZYRODNIKÓW Adres redakcji: ul. 1 Maja 22, 66-200 Świebodzin tel./fax 68 3828236 e-mail: [email protected] www.kp.org.pl/pp/

Druk: Drukarnia MULTIGRAF Przegląd Przyrodniczy XXVI, 3 (2015): 1-9

Paweł Pluciński, Piotr Chmielewski

Nowe stanowiska zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora Wimm. et Grab. (Orobanchaceae) w województwach zachodniopomorskim i lubelskim

New localities of pale thistle broomrape Orobanche pallidiflora Wimm. et Grab. (Orobanchaceae) in Zachodniopomorskie and Lubelskie provinces

ABSTRAKT: Nowe stanowiska zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora zostały odnalezione w woj. zachodniopomorskim i lubelskim w obrębie kwadratów ATPOL AB 94, AC 05, AC 12, AC 16, AC 23 i GE 44. Najobfitsze populacje liczą po kilkaset pędów. Zaraza bladokwiatowa, według Polskiej czerwonej listy roślin, jest gatunkiem rzadkim i potencjalnie zagrożonym. Słowa kluczowe: Orobanche pallidiflora, Orobanchaceae, rozmieszczenie, siedlisko, Pagóry Chełmskie, Równina Pyrzycka, Równina Wełtyńska, Polska.

ABSTRACT: New localities of pale thistle broomrape Orobanche pallidiflora were discovered in Zach- odniopomorskie and Lubelskie provinces within ATPOL squares: AB 94, AC 05, AC 12, AC 16, AC 23 and GE 44). The largest populations comprise a few hundreds shoots. According to the Polish red list of plants broomrape is a rare, potentially threatened species. Key words: Orobanche pallidiflora, Orobanchaceae, distribution, habitat, Pagóry Chełmskie, Równi- na Pyrzycka, Równina Wełtyńska, .

Zaraza bladokwiatowa Orobanche palli- (Kreutz 1995). Gatunek objęty jest w Polsce diflora jest jednym z rzadziej spotykanych ochroną częściową (Rozporządzenie 2014). przedstawicieli rodzimej flory. Jej zasięg W Polskiej czerwonej liście roślin figuruje obejmuje większość krajów Europy (Kreutz w kategorii R (gatunek rzadki, potencjalnie 1995). Omawiany gatunek jest bezziele- zagrożony) (Zarzycki i Szeląg 2006). niową, pasożytniczą rośliną o rozmiarach W Polsce stanowiska zarazy bladokwiato- rzadko przekraczających 70 cm. Jej żywi- wej znane są z 18 kwadratów siatki ATPOL o cielami są przede wszystkim gatunki roślin boku 10 km, zlokalizowanych na Pojezierzu z rodzajów ostrożeń Cirsium i oset Carduus. Suwalskim (Łachacz 2002), Pomorzu Szcze- Pędy kwiatostanowe zarazy bladokwiatowej cińskim (Bacieczko 2001, Bacieczko i Myśli- pojawiają się od pierwszej połowy czerwca wy 2005), w Dolinie Dolnej Wisły (Rutkow- aż do pierwszych jesiennych przymrozków ski npbl., Zając i Zając 2001), w Bieszcza-

 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 3 (2015) dach Zachodnich (Piwowarczyk et al. 2010), miejscowo niszczona herbicydami. W obrę- w Sudetach Zachodnich (Kwiatkowski 2000, bie największego skupienia zaraz właściciel 2001, 2005, Fabiszewski i Kwiatkowski 2002, gruntu planował postawienie budynku. Kącki et al. 2003) oraz na pograniczu Roz- tocza i Małego Polesia (Piwowarczyk et al. 2010, 2011, Chmielewski 2013). Występuje 2. Ryszewo, gmina w zbiorowiskach łąkowych z klasy Moli- nio-Arrhenatheretea oraz w zbiorowiskach Stanowisko stwierdzono w sezonie 2010 roślinności ruderalnej z klasy Artemisie- w obrębie łąk nad jeziorem Miedwie, 300 tea vulgaris (Piwowarczyk et al. 2010). Do m na E od wsi (współrzędne geograficzne: oznaczenia gatunku zastosowano „Klucz do 53º11’22”N; 14º55’05”E; kwadrat ATPOL oznaczania roślin naczyniowych Polski ni- AC 05). W sezonie 2014 naliczono tu po- żowej” (Rutkowski 2005). Oznaczenie osob- nad 300(!) pędów w różnym stadium kwit- ników ze stanowisk na Pomorzu Zachodnim nienia i owocowania w kilku skupieniach. konsultowano z p. dr hab. Renatą Piwowar- Siedlisko zbliżone jest do kalcyfilnych po- czyk. Oznaczenie osobników z Lubelszczy- staci łąk świeżych Arrhenatherion elatioris zny konsultowano z dr. Jiřim Zázvorką. w mozaice z łąkami trzęślicowymi Molinion, W latach 2009-2013 znaleziono w Polsce wilgotnymi Calthion palustris, miejscami z 7 nowych stanowisk zarazy bladokwiatowej. dominacją turzycy błotnej Carex acutifor- W zachodniej części województwa zachod- mis. Najliczniejsze skupienia O. pallidiflora niopomorskiego odnaleziono sześć nowych stwierdzono na niekoszonych od wielu lat stanowisk Orobanche pallidiflora, a kolejne łąkach na podłożu mineralnym, bogatym w stanowisko znaleziono w woj. lubelskim. węglan wapnia, w obrębie których zaszła już daleko posunięta sukcesja krzewów, głównie Trzy stanowiska zlokalizowane są w do- głogu jednoszyjkowego Crataegus monogy- linie Płoni, a konkretnie w obrębie dawnej na. Osobniki zarazy bladokwiatowej prze- misy „Pra-Miedwia”, mezoregion Równina kraczały tu 100 cm wysokości(!). Na stano- Pyrzycka (Pobrzeże Szczecińskie): wiskach suchych i świeżych większość osob- ników pasożytowała na ostrożeniu polnym Cirsium arvense, natomiast na stanowiskach 1. Wierzbno, gmina Warnice wilgotniejszych, w obniżeniach terenu oraz na powierzchniach regularnie koszonych Stanowisko znajduje się w północnej czę- zdecydowanie na ostrożeniu warzywnym. Na ści wsi Wierzbno, w obrębie wilgotnej łąki tym stanowisku nie stwierdzono istotnych kośnej bezpośrednio nad jeziorem Miedwie zagrożeń dla gatunku. To prawdopodobnie (współrzędne geograficzne: 53º14’38”N; największe stanowisko zarazy bladokwiato- 14º54’28”E; kwadrat ATPOL AC 05). W wej w dolinie Płoni: nieduży kompleks nie- latach 2009-2012 stwierdzano tu do 100 pę- użytkowanych lub ekstensywnie użytkowa- dów o wysokości od ok. 20 do 60 cm. Sta- nych łąk należy chronić poprzez utworzenie nowisko stanowią częściowo zdegradowane użytku ekologicznego i/lub wprowadzenie łąki wilgotne Calthion palustris, a O. palli- odpowiednich zapisów dotyczących użyt- diflora pasożytowała wyłącznie na ostroże- kowania łąk do Planu Zadań Ochronnych niu warzywnym Cirsium oleraceum. Łąki dla ostoi PLH320006 Dolina Płoni i Jezioro w obrębie stanowiska oraz jego otoczenia Miedwie. Użytkowanie kośne stanowiska są w ostatnich latach drastycznie osuszane powinno uwzględniać pozostawianie co poprzez kopanie w ich obrębie głębokich roku ok. 25% powierzchni łąki niekoszonej, rowów melioracyjnych. Ruń łąk jest także co pozwoli swobodnie owocować części po-

 Pluciński P., Chmielewski P. – Nowe stanowiska zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora ... pulacji, zatrzymując równocześnie sukcesję Kolejne stanowisko znaleziono w pobli- ekologiczną w siedlisku. żu Starego Czarnowa:

4. Stare Czarnowo, 3. Brzesko, Stanowisko zlokalizowane jest 300 m na Kilka skupień kwitnących pędów O. palli- wschód od miejscowości Stare Czarnowo diflora stwierdzono w sezonie 2009 na łą- (współrzędne geograficzne: 53º16’42”N; kach nad Kanałem Stróżewskim, ok. 2500 m 14º47’16”E; kwadrat ATPOL AB 94) na na N od miejscowości Brzesko (współrzędne skraju mezoregionów Wzgórza Bukowe geograficzne: 53º09’15”N; 14º59’47”E; kwa- oraz Równina Pyrzycka (Pobrzeże Szcze- drat ATPOL AC 16). Zaraza bladokwiatowa cińskie). Siedlisko ukształtowało się w na- stwierdzana była zwykle na niekoszonych turalnej niecce, prawdopodobnie dawnego okrajkach łąk świeżych na podłożu bogatym jeziorka lub torfowiska niskiego, osuszone- w węglan wapnia. Najliczniej występowały go przekopem odprowadzającym wody w na obrzeżach rowów melioracyjnych, gdzie kierunku wschodnim, do jeziora Zaborsko. silnie przesychający urobek z ich dawnego W obrębie przekopu ok. 1500 m od niniej- pogłębiania tworzył siedliska lekko zabu- szego stanowiska w latach 1999-2002 także rzone, sprzyjające ostrożeniowi polnemu. stwierdzono O. pallidiflora (Ziarnek 2002, Pojedyncze osobniki stwierdzano także na 2006), bez podania liczebności. Siedlisko otwartej powierzchni koszonych łąk, jed- zarazy bladokwiatowej stanowi tu kompleks nak były one z reguły bardzo niskie, lub łąk wilgotnych ze związku Calthion palu- mechanicznie uszkodzone przez koszenie. stris i miejscami świeżych Arrhenatherion W związku z koszeniem łąk trudno jedno- elatioris. W części najbardziej wilgotnej, w znacznie oszacować liczebność populacji związku z wieloletnim brakiem koszenia na tym stanowisku, jednak raczej nie prze- oraz wtórnym zamuleniem rowów, w runi kraczała ona 100 osobników. Głównym za- widoczna jest daleko posunięta ekspansja grożeniem dla stanowiska jest widoczna tu trzciny pospolitej Phragmites australis. W tendencja do przekształcania łąk w grunty sierpniu 2013 stwierdzono tu dwanaście orne, poprzez ich osuszanie i zaorywanie. przekwitających już osobników o wysokości Dla zachowania siedliska konieczne są roz- do 40 cm. W sezonie 2014 O. pallidifloranie wiązania prawne uniemożliwiające zaory- kwitła, widoczne były tylko wyschnięte pędy wanie łąk nad Kanałem Stróżewskim. zeszłoroczne. Żywicielem był ewidentnie Trzy powyższe stanowiska zlokalizowane ostrożeń warzywny, w którego kępach zna- są w dolinie Płoni, co potwierdza tezę, że jest leziono wszystkie pędy kwiatostanowe za- to miejsce obfitego występowania tego -ga razy. W obrębie stanowiska i jego otoczenia tunku (Bacieczko i Myśliwy 2005). Co wię- nie stwierdzono jednoznacznych zagrożeń. cej, wszystkie trzy stanowiska zlokalizowane Kolejne dwa nowe stanowiska stwier- są w obrębie misy „Pra-Miedwia”, terenu dzono zdecydowanie poza doliną Płoni, w wyróżniającego się na Pomorzu w związku gminie Widuchowa; oba stanowiska dzieli z dostępnością dużych powierzchni łąk na odległość ok. 8 km: glebach bogatych w węglan wapnia, co czyni je dogodnym siedliskiem dla O. pallidiflora. Należy oczekiwać, że gatunek jest tu jeszcze bardziej rozpowszechniony.

 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 3 (2015)

5. Bolkowice, gmina Widuchowa nych i świeżych oraz nitrofilne ziołorośla zło- żone głównie z pokrzywy zwyczajnej Urtica Stanowisko zlokalizowane jest 500 m na dioica, ostrożenia polnego i przytulii czepnej NW od wsi Bolkowice (współrzędne geo- Galium aparine, z nielicznymi krzewami bzu graficzne: 53º08’05”N; 14º26’56”E; kwadrat czarnego Sambucus nigra. W bezpośrednim ATPOL AC 12) w centralnej części mezore- sąsiedztwie osobników O. pallidiflora stwier- gionu Równina Wełtyńska (Pobrzeże Szcze- dzono obecność obu najczęstszych żywicie- cińskie). Siedlisko wykształciło się w natu- li: Cirsium oleraceum oraz Cirsium arvense. ralnym obniżeniu terenu, w bezpośrednim Choć pędy zarazy bladokwiatowej znaj- sąsiedztwie doliny lokalnej rzeczki: Marwi- dywano głównie przy rozetach ostrożenia ckiej Strugi, osuszonym w jej kierunku ro- warzywnego, nie jest wykluczone, że cześć wami melioracyjnymi. W dalszym otoczeniu roślin pasożytuje na ostrożeniu polnym. W stanowiska dominują rozległe, intensywnie latach 2009-2014 na stanowisku w Bolkowi- nawożone monokultury zbóż i rzepaku. Na cach stwierdzano od 12 do 80 osobników o polu w sąsiedztwie obniżenia składowany zróżnicowanej wysokości: od 40 do blisko jest w dużych ilościach obornik. Obniżenie 90 cm. W obrębie stanowiska stwierdzono porastają zbiorowiska stosunkowo ubogich dominację żyznych gleb mineralno murszo- gatunkowo, zeutrofizowanych łąk wilgot- wych, z przewarstwieniami bardzo bogaty- mi w węglan wapnia.

6. Żelechowo, gmina Widuchowa

Stanowisko stwierdzono w sezonie 2009 ok. 1500 m na NW od wsi Żelechowo, we wschodniej części rozległego komplek- su łąkowego, (współrzędne geograficzne: 53º04’44”N; 14º31’06”E; kwadrat ATPOL AC 23), na południowym skraju mezoregio- nu Równina Wełtyńska (Pobrzeże Szczeciń- skie). Siedlisko stanowi rozległa mozaika łąk wilgotnych, a na wyniesieniach świeżych. Osobniki O. pallidiflora stwierdzono jedynie na wschodnim skraju kompleksu łąkowego, na gruntach mineralnych z domieszką mur- szu. W obrębie stanowiska w runi dominu- je rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius (najprawdopodobniej z dosiewek), z dużym udziałem ostrożenia warzywnego. Miejsca- mi przesuszone gleby murszeją, a w ich runi pojawia się także ostrożeń polny. W glebie widoczna jest duża zawartość węglanu wap- nia. W latach 2009-2012 stwierdzano tu od Fot.1. Kwitnące i owocujące pędy zarazy blado- kwiatowej na stanowisku przy Bolkowi- kilkunastu do 40 osobników. Podczas kon- cach. Fot. Paweł Plucinski. troli w sezonie 2014 nie stwierdzono kwit- Photo 1. Pale thistle broomrape shoots with flo- nięcia, choć znaleziono nieliczne pędy ze- wer and fruit in the site near Bolkowice. szłoroczne. Wszystkie pędy nie przekraczały Photo Paweł Pluciński.

 Pluciński P., Chmielewski P. – Nowe stanowiska zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora ...

Ryc. 1. Rozmieszczenie zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora w Polsce (na podstawie Pi- wowarczyk et al. 2010) w oparciu o sieć ATPOL. ○ - kwadraty ATPOL, w których zloka- lizowane są stanowiska niepotwierdzone, ● - kwadraty ATPOL, w których zlokalizowane są stanowiska istniejące, ■ - kwadraty ATPOL, w których wykryto nowe stanowiska. Fig. 1. Distribution of pale thistle broomrape Orobanche pallidiflora in Poland (Piwowarczyk et al. 2010). ○ - ATPOL squares with unconfirmed locality,● - ATPOL squares with existing local- ity, ■ - ATPOL squares with new localities.

60 cm wysokości i były dużo wątlejsze, niż niopomorskim populacja zarazy bladokwia- osobniki z doliny Płoni. towej ograniczona była właśnie do Doliny Powyższe dwa stanowiska zlokalizowa- Płoni, a w szczególności do terenu dawnego ne są poza doliną Płoni, w znacznej od niej Zastoiska Pyrzyckiego. Powyższe obserwa- odległości (ponad 25 km). Według dotych- cje dowodzą, że mniejsze populacje zarazy czasowej wiedzy w województwie zachod- bladokwiatowej mogą funkcjonować także

 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 3 (2015) poza Doliną Płoni, jeśli obecności właściwe- serwowano tu pod koniec czerwca 2014 go siedliska oraz żywiciela towarzyszą gleby roku pośród roślinności przypominającej bogate w węglan wapnia. segetalne zbiorowiska, w których obserwo- W 2014 roku odnaleziono nowe stano- wano ten gatunek w południowo-wschod- wisko omawianego gatunku także w połu- niej części woj. lubelskiego (Piwowarczyk et dniowo-wschodniej Polsce: al. 2010, 2011, Chmielewski 2013), jednak ze znacznie mniejszym udziałem gatunków kserotermicznych. Większe zagęszczenie 7. Pokrówka, gmina Chełm pędów zarazy bladokwiatowej zaobserwo- wano w dolnej części nieużytku, a ich okazy Nowo odkryte stanowisko położone mierzyły tu od 32 do 95 cm. Rośliną żywi- jest w okolicach Chełma (woj. lubelskie; cielską zarazy jest tu najprawdopodobniej współrzędne geograficzne: 51º05’42’’N, obficie rosnący ostrożeń polny. Omawiane 23º35’71’’E; kwadrat ATPOL GE 44), na stanowisko jest obecnie najobfitszym w woj. obrzeżach wsi Pokrówka, w mezoregionie lubelskim. Większość obfitych populacji za- Pagórów Chełmskich (Polesie Wołyńskie). razy bladokwiatowej w pobliżu wsi Przeorsk Omawiany gatunek zasiedla w nim kilku- w SE części województwa (Chmielewski kilkunastoletni (?) ugór na łagodnym skło- 2013) zostało wiosną 2014 roku zaoranych nie kredowego wzniesienia, rozciągający się i przekształconych w uprawy zbożowe, co od zbiornika wodnego „Żółtańce” do szosy doprowadziło tam do całkowitego zaniku Zamość-Chełm. Ok. 200 pędów zarazy ob- gatunku.

LITERATURA Bacieczko W. 2002. Flora synantropijna Kołbacza koło Szczecina. Folia Univ. Agric. Stein, Agricul- tura 226, 90: 5-28. Bacieczko W., Myśliwy M. 2005. Dolina Płoni na Pomorzu Szczecińskim – rejon obfitego wystę- powania Orobanche pallidiflora (Orobanchaceae). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 12, 2: 267-273. Chmielewski P. 2013. Nowe populacje zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora (Oroban- chaceae) w okolicach Tomaszowa Lubelskiego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 69,6: 499-503. Fabiszewski J., Kwiatkowski P. 2002. Threatened vascular plants of the Sudeten Mountains. Acta Soc. Bot. Pol. 71, 4: 339-350. Kreutz C.A.J. 1995. Orobanche. The European broomrape species. Central and northern Europe. Limburg. Kwiatkowski P. 2000. Notatki florystyczne z Gór Kaczawskich i ich Pogórza (Sudety Zachodnie). Fragm. Flor. Geobot. Polonica 7: 105-116. Kwiatkowski P. 2001. Zaraza bladokwiatowa Orobanche pallidiflora Wimm. & Grab. w Sudetach Zachodnich. Przyr. Sud. Zach. 4: 3-8. Kwiatkowski P. 2005. Stanowisko zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora Wimm. & Grab. w Rudawach Janowickich. Przyr. Sud. 8: 13-16. Łachacz A. 2002. Nowe stanowiska Orobanche pallidiflora (Orobanchaceae) w Puszczy Rominckiej. Acta Bot. Warmiae et Masuriae 2: 165-168. Piwowarczyk R., Chmielewski P., Cwener A. 2011. The distribution and habitat require- ments of the genus Orobanche L. (Orobanchaceae) in SE Poland. Acta Soc. Bot. Pol. 80, 1: 37-48. Piwowarczyk R., Chmielewski P., Gierczyk B., Piwowarski B., Stachyra P. 2010. Orobanche pallidiflora Wimm. et Grab. in Poland: distribution, habitat and host preferences. Acta Soc. Bot. Pol. 79, 3: 197-205.

 Pluciński P., Chmielewski P. – Nowe stanowiska zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora ...

Rozporządzenie 2014. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 roku w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną. Dz. U. 2014, poz. 1409 z dnia 16 paździer- nika 2014 roku. Rutkowski L. 2005. Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Wydawnictwo Na- ukowe PWN., Warszawa. Zając A., Zając M. (Eds.). 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. (In:) Zarzycki K., Wo- jewoda W., Szeląg Z. (Eds.). Red list of the plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków. Ziarnek K. 2002. Dynamika flory roślin naczyniowych Puszczy Bukowej pod Szczecinem. Praca doktorska. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań. Maszynopis. Ziarnek K. 2006. Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Stare Czarnowo w zakresie szaty roślinnej. Biuro Konserwacji Przyrody Szczecin. Maszynopis.

Summary New localities of pale thistle broomrape Orobanche pallidiflora were discovered in the Zachodni- opomorskie and Lubelskie provinces (within ATPOL squares: AB 94, AC 05, AC 12, AC 16, AC 23 and GE 44). The largest populations comprise a few hundreds shoots. Their habitat is mostly wet and semi- wet meadows on calcium-rich soils. The species is considered rare and potentially threatened in the Polish red list of plants (Zarzycki, Szeląg 2006). New populations are especially endangered by ecological succession, ploughing and over- building.

Adresy autorów:

Paweł Pluciński 74-505 Mieszkowice, ul. Kazimierza Wielkiego 8 e-mail: [email protected]

Piotr Chmielewski Zamojskie Towarzystwo Przyrodnicze 22-400 Zamość, ul. Oboźna 19/8 e-mail: [email protected]