Klub Przyrodników PRZEGLĄD PRZYRODNICZY TOM XXVI ZESZYT 3 Świebodzin 2015 Redaguje zespół: HANNA GARCZYŃSKA (redaktor techniczny), ANDRZEJ JERMACZEK (redaktor naczelny), ANNA KUJAWA (sekretarz redakcji, redaktor tematyczny), PAWEŁ PAWLACZYK (redaktor tematyczny) Rada naukowa: Prof. dr hab. Jacek Herbich (Gdańsk), dr hab. Mariusz Kistowski (Gdańsk), dr hab. Krzysztof Kujawa (Poznań), prof. dr hab. Anna Liana (Warszawa), dr hab. inż. Tadeusz Mizera (Poznań), dr Rafał Ruta (Wrocław), prof. dr hab. Piotr Tryjanowski (Poznań), prof. dr hab. inż. Lesław Wołejko (Szczecin), dr Michał Żmihorski (Uppsala) Czasopismo recenzowane, znajdujące się w wykazie czasopism punktowanych MNiSW z dnia 23 grudnia 2015 r. Redakcja składa serdeczne podziękowania wszystkim recenzentom artykułów zawartych w tym zeszycie Wersja papierowa (drukowana) jest wersją pierwotną (referencyjną) pisma ISSN 1230-509X Rysunki ikonek: Kamila Grzesiak Tłumaczenia: PIOTR RATAJCZAK WYDAWNICTWO KLUBU PRZYRODNIKÓW Adres redakcji: ul. 1 Maja 22, 66-200 Świebodzin tel./fax 68 3828236 e-mail: [email protected] www.kp.org.pl/pp/ Druk: Drukarnia MULTIGRAF Przegląd Przyrodniczy XXVI, 3 (2015): 1-9 Paweł Pluciński, Piotr Chmielewski NOWE STANOWiskA ZARAzy BLAdokWIAtoWEJ OROBANCHE PALLIDIFLORA Wimm. et GRAB. (OROBANCHACEAE) W WOJEWÓdztWACH ZACHodniopomorskim I LUBelskim New localities of pale thistle broomrape Orobanche pallidiflora Wimm. et Grab. (Orobanchaceae) in Zachodniopomorskie and Lubelskie provinces ABSTRAKT: Nowe stanowiska zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora zostały odnalezione w woj. zachodniopomorskim i lubelskim w obrębie kwadratów ATPOL AB 94, AC 05, AC 12, AC 16, AC 23 i GE 44. Najobfitsze populacje liczą po kilkaset pędów. Zaraza bladokwiatowa, według Polskiej czerwonej listy roślin, jest gatunkiem rzadkim i potencjalnie zagrożonym. Słowa kluczowe: Orobanche pallidiflora, Orobanchaceae, rozmieszczenie, siedlisko, Pagóry Chełmskie, Równina Pyrzycka, Równina Wełtyńska, Polska. ABSTRACT: New localities of pale thistle broomrape Orobanche pallidiflora were discovered in Zach- odniopomorskie and Lubelskie provinces within ATPOL squares: AB 94, AC 05, AC 12, AC 16, AC 23 and GE 44). The largest populations comprise a few hundreds shoots. According to the Polish red list of plants broomrape is a rare, potentially threatened species. Key words: Orobanche pallidiflora, Orobanchaceae, distribution, habitat, Pagóry Chełmskie, Równi- na Pyrzycka, Równina Wełtyńska, Poland. Zaraza bladokwiatowa Orobanche palli- (Kreutz 1995). Gatunek objęty jest w Polsce diflora jest jednym z rzadziej spotykanych ochroną częściową (Rozporządzenie 2014). przedstawicieli rodzimej flory. Jej zasięg W Polskiej czerwonej liście roślin figuruje obejmuje większość krajów Europy (Kreutz w kategorii R (gatunek rzadki, potencjalnie 1995). Omawiany gatunek jest bezziele- zagrożony) (Zarzycki i Szeląg 2006). niową, pasożytniczą rośliną o rozmiarach W Polsce stanowiska zarazy bladokwiato- rzadko przekraczających 70 cm. Jej żywi- wej znane są z 18 kwadratów siatki ATPOL o cielami są przede wszystkim gatunki roślin boku 10 km, zlokalizowanych na Pojezierzu z rodzajów ostrożeń Cirsium i oset Carduus. Suwalskim (Łachacz 2002), Pomorzu Szcze- Pędy kwiatostanowe zarazy bladokwiatowej cińskim (Bacieczko 2001, Bacieczko i Myśli- pojawiają się od pierwszej połowy czerwca wy 2005), w Dolinie Dolnej Wisły (Rutkow- aż do pierwszych jesiennych przymrozków ski npbl., Zając i Zając 2001), w Bieszcza- 3 Przegląd Przyrodniczy XXVI, 3 (2015) dach Zachodnich (Piwowarczyk et al. 2010), miejscowo niszczona herbicydami. W obrę- w Sudetach Zachodnich (Kwiatkowski 2000, bie największego skupienia zaraz właściciel 2001, 2005, Fabiszewski i Kwiatkowski 2002, gruntu planował postawienie budynku. Kącki et al. 2003) oraz na pograniczu Roz- tocza i Małego Polesia (Piwowarczyk et al. 2010, 2011, Chmielewski 2013). Występuje 2. Ryszewo, gmina Pyrzyce w zbiorowiskach łąkowych z klasy Moli- nio-Arrhenatheretea oraz w zbiorowiskach Stanowisko stwierdzono w sezonie 2010 roślinności ruderalnej z klasy Artemisie- w obrębie łąk nad jeziorem Miedwie, 300 tea vulgaris (Piwowarczyk et al. 2010). Do m na E od wsi (współrzędne geograficzne: oznaczenia gatunku zastosowano „Klucz do 53º11’22”N; 14º55’05”E; kwadrat ATPOL oznaczania roślin naczyniowych Polski ni- AC 05). W sezonie 2014 naliczono tu po- żowej” (Rutkowski 2005). Oznaczenie osob- nad 300(!) pędów w różnym stadium kwit- ników ze stanowisk na Pomorzu Zachodnim nienia i owocowania w kilku skupieniach. konsultowano z p. dr hab. Renatą Piwowar- Siedlisko zbliżone jest do kalcyfilnych po- czyk. Oznaczenie osobników z Lubelszczy- staci łąk świeżych Arrhenatherion elatioris zny konsultowano z dr. Jiřim Zázvorką. w mozaice z łąkami trzęślicowymi Molinion, W latach 2009-2013 znaleziono w Polsce wilgotnymi Calthion palustris, miejscami z 7 nowych stanowisk zarazy bladokwiatowej. dominacją turzycy błotnej Carex acutifor- W zachodniej części województwa zachod- mis. Najliczniejsze skupienia O. pallidiflora niopomorskiego odnaleziono sześć nowych stwierdzono na niekoszonych od wielu lat stanowisk Orobanche pallidiflora, a kolejne łąkach na podłożu mineralnym, bogatym w stanowisko znaleziono w woj. lubelskim. węglan wapnia, w obrębie których zaszła już daleko posunięta sukcesja krzewów, głównie Trzy stanowiska zlokalizowane są w do- głogu jednoszyjkowego Crataegus monogy- linie Płoni, a konkretnie w obrębie dawnej na. Osobniki zarazy bladokwiatowej prze- misy „Pra-Miedwia”, mezoregion Równina kraczały tu 100 cm wysokości(!). Na stano- Pyrzycka (Pobrzeże Szczecińskie): wiskach suchych i świeżych większość osob- ników pasożytowała na ostrożeniu polnym Cirsium arvense, natomiast na stanowiskach 1. Wierzbno, gmina Warnice wilgotniejszych, w obniżeniach terenu oraz na powierzchniach regularnie koszonych Stanowisko znajduje się w północnej czę- zdecydowanie na ostrożeniu warzywnym. Na ści wsi Wierzbno, w obrębie wilgotnej łąki tym stanowisku nie stwierdzono istotnych kośnej bezpośrednio nad jeziorem Miedwie zagrożeń dla gatunku. To prawdopodobnie (współrzędne geograficzne: 53º14’38”N; największe stanowisko zarazy bladokwiato- 14º54’28”E; kwadrat ATPOL AC 05). W wej w dolinie Płoni: nieduży kompleks nie- latach 2009-2012 stwierdzano tu do 100 pę- użytkowanych lub ekstensywnie użytkowa- dów o wysokości od ok. 20 do 60 cm. Sta- nych łąk należy chronić poprzez utworzenie nowisko stanowią częściowo zdegradowane użytku ekologicznego i/lub wprowadzenie łąki wilgotne Calthion palustris, a O. palli- odpowiednich zapisów dotyczących użyt- diflora pasożytowała wyłącznie na ostroże- kowania łąk do Planu Zadań Ochronnych niu warzywnym Cirsium oleraceum. Łąki dla ostoi PLH320006 Dolina Płoni i Jezioro w obrębie stanowiska oraz jego otoczenia Miedwie. Użytkowanie kośne stanowiska są w ostatnich latach drastycznie osuszane powinno uwzględniać pozostawianie co poprzez kopanie w ich obrębie głębokich roku ok. 25% powierzchni łąki niekoszonej, rowów melioracyjnych. Ruń łąk jest także co pozwoli swobodnie owocować części po- Pluciński P., Chmielewski P. – Nowe stanowiska zarazy bladokwiatowej Orobanche pallidiflora ... pulacji, zatrzymując równocześnie sukcesję Kolejne stanowisko znaleziono w pobli- ekologiczną w siedlisku. żu Starego Czarnowa: . Stare Czarnowo, gmina Stare Czarnowo 3. Brzesko, gmina Pyrzyce Stanowisko zlokalizowane jest 300 m na Kilka skupień kwitnących pędów O. palli- wschód od miejscowości Stare Czarnowo diflora stwierdzono w sezonie 2009 na łą- (współrzędne geograficzne: 53º16’42”N; kach nad Kanałem Stróżewskim, ok. 2500 m 14º47’16”E; kwadrat ATPOL AB 94) na na N od miejscowości Brzesko (współrzędne skraju mezoregionów Wzgórza Bukowe geograficzne: 53º09’15”N; 14º59’47”E; kwa- oraz Równina Pyrzycka (Pobrzeże Szcze- drat ATPOL AC 16). Zaraza bladokwiatowa cińskie). Siedlisko ukształtowało się w na- stwierdzana była zwykle na niekoszonych turalnej niecce, prawdopodobnie dawnego okrajkach łąk świeżych na podłożu bogatym jeziorka lub torfowiska niskiego, osuszone- w węglan wapnia. Najliczniej występowały go przekopem odprowadzającym wody w na obrzeżach rowów melioracyjnych, gdzie kierunku wschodnim, do jeziora Zaborsko. silnie przesychający urobek z ich dawnego W obrębie przekopu ok. 1500 m od niniej- pogłębiania tworzył siedliska lekko zabu- szego stanowiska w latach 1999-2002 także rzone, sprzyjające ostrożeniowi polnemu. stwierdzono O. pallidiflora (Ziarnek 2002, Pojedyncze osobniki stwierdzano także na 2006), bez podania liczebności. Siedlisko otwartej powierzchni koszonych łąk, jed- zarazy bladokwiatowej stanowi tu kompleks nak były one z reguły bardzo niskie, lub łąk wilgotnych ze związku Calthion palu- mechanicznie uszkodzone przez koszenie. stris i miejscami świeżych Arrhenatherion W związku z koszeniem łąk trudno jedno- elatioris. W części najbardziej wilgotnej, w znacznie oszacować liczebność populacji związku z wieloletnim brakiem koszenia na tym stanowisku, jednak raczej nie prze- oraz wtórnym zamuleniem rowów, w runi kraczała ona 100 osobników. Głównym za- widoczna jest daleko posunięta ekspansja grożeniem dla stanowiska jest widoczna tu trzciny pospolitej Phragmites australis. W tendencja do przekształcania łąk w grunty sierpniu 2013 stwierdzono tu dwanaście orne, poprzez ich osuszanie i zaorywanie. przekwitających już osobników o wysokości Dla zachowania siedliska konieczne są roz- do 40 cm. W sezonie 2014 O. pallidifloranie wiązania prawne uniemożliwiające zaory- kwitła, widoczne były tylko wyschnięte pędy wanie łąk nad Kanałem Stróżewskim. zeszłoroczne. Żywicielem był ewidentnie Trzy