It Ferhaal Fan Hegebeintum

concept

beleving fryske eigene gastvrijheid waddengebied kwaliteit leefomgeving hegebeintum

colofon GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED inleiding

Al jaren zetten erfgoedinstellingen zich in voor het behoud In Fryslân ziet een initiatiefgroep van erfgoedinstellingen Grutsk op Hegebeintum! Verbinden en versterken van Nederlandse en Duitse terpengebied (8,8 meter boven van het Friese erfgoed. In de komende jaren wordt deze inzet kansen om door integrale samenwerking te komen identiteit, landschap en erfgoed NAP). Hegebeintum vertelt het complete verhaal van steeds belangrijker. We staan immers aan het begin van tot een aanpak voor het versterken en behouden van De opgaven voor de pilot van Hegebeintum gaan verder dan de evolutie van de terp tot dorpsgemeenschap met een aantal ingrijpende transities in de fysieke leefomgeving, Fryske erfgoedensembles. Bewust is er voor gekozen om alleen het behoud van het karakteristieke erfgoed. Het gaat de monumentale woningen en boerderijen, dit alles waaronder de klimaatadaptatie, energietransitie en de deze uitdagingen en de verbetering van de onderlinge ook over het optimaal benutten van toeristische kwaliteiten, neergeslagen in de aanwijzing van de kern en omgeving gevolgen van stedelijke groei enerzijds en de problematiek samenwerking handen en voeten te geven in een het beleefbaar maken van het verhaal van verleden, heden Hegebeintum als rijksbeschermd dorpsgezicht. van krimp anderzijds. Cultureel erfgoed kan sturing geven, aansprekende pilot, waarbij van alle partijen gevraagd en het vergroten van de bereikbaarheid en toegankelijkheid. • Het interieur van de kerk staat op de landelijke houvast en inspiratie bieden bij deze ontwikkelingen. Het wordt buiten de eigen grenzen te treden en gezamenlijk Het gaat daarbij om het benoemen van koppelkansen Toonbeeldenlijst Interieurensembles van de Rijksdienst Rijk heeft hiervoor een aanzet gegeven met de ‘Erfgoed een nieuwe weg in te slaan. We beginnen op de terp van met de majeure opgave voor het landschap en het nieuwe voor het Cultureel Erfgoed. Het interieur van de kerk vertelt Deal’ waarin beoog wordt met verschillende partijen samen Hegebeintum, als icoon van het Fryske erfgoedensemble, erfgoedbeleid. Met een maatschappelijke meerwaarde het verhaal uit vervlogen jaren, er zijn zestien rouwborden te werken aan een waardevolle leefomgeving. Het zoeken waarin de unieke kenmerken van het Friese cultureel erfgoed en effecten voor cultuur- en natuurtoerisme vanuit de bewaard gebleven die verwijzen naar de adellijke naar een balans tussen cultureel erfgoed en ontwikkelingen samengaan. Daarnaast is het een uitstekende plek om de gastvrijheidseconomie. Door een kaart te maken van alle bewoners van de nabij gelegen Harsta State. in de leefomgeving is daarbij een belangrijke opgave, die samenwerkingsstrategie te ontwikkelen, die ook in andere parels in de omgeving wordt een verbinding gelegd met • Archeologische vondsten uit de terp van Hegebeintum vraagt om samenwerking van vele partijen en om een situaties in Fryslân kan worden toegepast. Grutsk op ‘e Romte van de provincie, de Landschapsbiografie zijn uniek, in het grafveld is onder andere een verguld gebiedsgerichte benadering. Noardeast-Fryslân en de Landschapsbiografie van het zilveren fibula (mantelspeld) gevonden, een pronkstuk Waddengebied. Essentieel is de ruimtelijke kwaliteit uit de zevende eeuw. Een andere bijzondere vondst uit van het dorp en de omgeving als toekomstbestendig het grafveld is het boomkistgraf van ‘terpdame Beitske’; erfgoedensemble voor de toekomst (Erfgoeddeals, Erfgoed voor een expositie in het Fries Museum is haar hoofd Telt, RCE) gereconstrueerd. WADDENZEE • Harsta State met de landschappelijke tuin is van FRYSK ‘EIEGEN’ ALS GEBIEDSGERICHTE AANPAK tuinhistorisch belang vanwege de ouderdom, de Hegebeintum als icoon van een ‘Frysk erfgoedensemble’ geslaagde combinatie van een 17e-eeuwse state- Het erfgoedensemble van Hegebeintum betekent het structuur met een 19e-eeuwse landschapstuin, samengaan van unieke kenmerken in het Friese erfgoed, als onderdeel van een wijds terpenlandschap, de het Frysk eigene, dat de basis is van een bijzonder verhaal. betrokkenheid van tuinarchitect L.P. Roodbaard en Het gaat daarbij om het religieuze erfgoed, de kerk met het vanwege de uitbundige bloemenpracht van stinzenflora. kerkhof, interieurs, monumentale gebouwen en boerderijen, de state met het stateterrein en de archeologie met de terpen SAMENWERKINGSSTRATEGIE en het historische Friese cultuurlandschap met de radiale De pilot levert niet alleen een mooi resultaat op maar biedt verkaveling. Het vormt dé opgave voor de betrokken partijen ook kansen om te leren op welke manier een goede en om dat verhaal gezamenlijk vorm te geven. Het gaat daarbij effectieve samenwerking tot dat resultaat leidt. Daardoor om: kunnen we beschikken over een samenwerkingsstrategie, die regio DOKKUM • De kerk op de terp is één van de oudste Romaanse ook als ontwikkelingsmodel voor andere erfgoedensembles kerken. Hogebeintum is de hoogste terp van het (Noord-) in Fryslân kan worden toegepast. ensemble

locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

landschapsbiografie noardeast-fryslân

dynamisch waddenlandschap

erfgoedensemble hegebeintum

kernkwaliteiten beleving

fryske eigene verhaal van hegebeintum

Foto van Bert van As, Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, objectnummer 530.734 Paesens-systeem

Hunze / Lauwerszee

Oostdongeradeel. Verder westelijk lijkt ook de grens tussen is bekend dat het hoogveen in 100 jaar tijd wel één tot Landschapstype Overige elementen Terp bij Anjum Dantumadeel en West-Dongeradeel/Ferwerderadeel enkele meters kan dalen (oxideren). Zodoende werden Veenlandschap Kweldergeulen en veenrivieren gebaseerd te zijn op de voormalige loop van de rivier. er bij vloeden nieuwe laagjes klei op de randen van het Paesens-systeem GASTVRIJHEID LandschapseenhedenSimply Organized beleving fryskeTerpen eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda Pas tussen de Karolingische of Ottoonse tijd slibde het hoogveengebied afgezet. En daarmee schoof de grens Paesens-systeem WADDENGEBIED Kwelder Terpen benoemd in Hunzede tekst / Lauwerszee centrale deel van het Paesens-getijdensysteem dicht. tussenOostdongeradeel. het veen en Verder de westelijkveenrandzone lijkt ook de grens steeds tussen iets verderis bekend indat het hoogveen in 100 jaar tijd wel één tot Landschapstype Overige elementen Kwelderwal Paesens Terp bij Anjum Vanaf dat moment konden zich ook hier, in de omgeving zuidelijkeDantumadeel richting en West-Dongeradeel/Ferwerderadeel op. enkele meters kan dalen (oxideren). Zodoende werden Hegebeintum Veenlandschap Kweldergeulen en veenrivieren Hunze / Lauwerszee gebaseerd te zijn op de voormalige loop van de rivier. er bij vloeden nieuwe laagjes klei op de randen van het Oostdongeradeel. Verder westelijk lijkt ook de grens tussen is bekend dat het hoogveen in 100 jaar tijd wel één tot VeenrandzoneLandschapstypeLandschapseenheden OverigeTerpen elementen Paesens-systeem landschapsbiografie van Oosternijkerk, mensen vestigen. Pas tussen de Karolingische of Ottoonse tijd slibde het hoogveengebied afgezet. En daarmee schoof de grens Terp bij AnjumOude Ie 204 Dantumadeel en West-Dongeradeel/Ferwerderadeel enkele meters kan dalen (oxideren). Zodoende werden Kwelder Terpen benoemd205 in de tekst centrale deel van het Paesens-getijdensysteem dicht. tussen het veen en de veenrandzone steeds iets verder in Veenlandschap Kweldergeulen en veenrivieren gebaseerd te zijn op de voormalige loop van de rivier. er bij vloeden nieuwe laagjes klei op de randen van het Paesens noardeast-fryslân Vanaf dat moment konden zich ook hier, in de omgeving zuidelijke richting op. HegebeintumLandschapseenhedenKwelderwal Terpen ORIGIN OF THE DUTCH COASTAL LANDSCAPE Kwelders en hoogvenen in het zuiden Pas tussen de Karolingische of Ottoonse tijd slibde het hoogveengebied afgezet. En daarmee schoof de grens De trijeORIGIN OF THE DUTCH COASTAL LANDSCAPE terpen van Oosternijkerk, mensen vestigen. KwelderVeenrandzone Terpen benoemd inOude de tekstIe Paesens-systeem centrale deel van het Paesens-getijdensysteem204 dicht. tussen het veen en de veenrandzone steeds iets verder in Hallum 205 Harlebucht Paesens Achter het vanouds bewoonde kweldergebied, zuidwaarts Vanaf dat moment konden zich ook hier, in de omgeving zuidelijke richting op. HegebeintumKwelderwal ORIGIN OF THE DUTCH COASTAL LANDSCAPE Crildumerbucht ORIGIN OF THE DUTCH COASTAL LANDSCAPE Kwelders en hoogvenen in het zuiden Roomschotel De trije terpen Hunze / Lauwerszee van de Paesens, lagen tot in de vroege middeleeuwen van Oosternijkerk, mensen vestigen. (800 AD - 1600 AD) Hallum Veenrandzone Oude Ie Paesens-systeem Achter het vanouds bewoonde204 kweldergebied, zuidwaarts Dornumer basin Harlebucht (100 BC - 1250 AD) 205 Crildumerbucht Hunze / Lauwerszee van de Paesens, lagen tot in de vroege middeleeuwen (until 500 BC) (800 AD - 1600 AD) Roomschotel ORIGIN OF THE DUTCH COASTAL LANDSCAPE uitgestrekte hoogveenmoerassen. De hoogvenen werden Dornumer basin (100 BC - 1250 AD) ORIGIN OF THE DUTCH COASTAL LANDSCAPE Kwelders en hoogvenen in het zuiden De trije terpen Terp bij Anjum uitgestrekte hoogveenmoerassen. De hoogvenen werden (until 500 BC) Hallum ontwaterd door kleine veenriviertjes die het water afvoerden Achter het vanouds bewoonde kweldergebied, zuidwaarts Harlebucht Weser Terp bij Anjum ontwaterd door kleine veenriviertjes die het water afvoerden CrildumerbuchtRoomschotelWeser Hunze / Lauwerszee van de Paesens, lagen tot in de vroege middeleeuwen (800 AD - 1600 AD) Weser naar de ver landinwaarts reikende kweldergeulen zoals Dornumer basin (100 BC - 1250 AD) Swemmer Swemmer naar de ver landinwaarts reikende kweldergeulen zoals uitgestrekte hoogveenmoerassen. De hoogvenen werden (until 500 BC) de Paesens en de ‘Oude Ee’ waar het veenriviertje de Terp bij Anjum de Paesens en de ‘Oude Ee’ waar het veenriviertje de ontwaterd door kleine veenriviertjes die het water afvoerden Middelzee Weser Zwemmer op afwaterde (afb. II3-05). Deze venen zijn Swemmer naar de ver landinwaarts reikende kweldergeulen zoals Ferwert system Middelzee Zwemmer op afwaterde (afb. II3-05). Deze venen zijn als een apart landschapstype – het veenlandschap - in (1500BC - 400 BC) de Paesens en de ‘Oude Ee’ waar het veenriviertje de Paesens system Jade system Paesens kaart Ferwertgebracht. system De randen van de hoogveenkussens Middelzee Leybucht Hegebeintum als een apart landschapstype – - in Zwemmer op afwaterde (afb. II3-05). Deze venen zijn (500 BC - 1000 AD) Fivel basin Maadebucht (1362 AD - present) het veenlandschap werden(1500BC bij vloeden - 400 BC) overspoeld door het water vanuit de Ferwert system Hunze basin (until 1500 AD) (1200 AD – 1950 AD) (1000 BC – 1250 AD) als een apart landschapstypePaesens – het veenlandschap system - in (1500BC - 400 BC) Eems Jade system OudePaesens Ie kweldergeulen. Na het terugstromen van het vloedwater Paesens system (until 1000 AD) Sielmönkenerbucht Jade system Paesens kaart gebracht. De randen van de hoogveenkussens kaart gebracht. De randen van de hoogveenkussens Leybucht Leybucht HegebeintumHegebeintum (500 BC - 1000 AD) Fivel basin Fivel basin (1362(1362 AD AD - present)present) bleef er op het veen een dun laagje met klei achter. Zo (500 BC - 1000 AD) Maadebucht(2000 BC – 1000 Maadebucht AD) werden bij vloeden overspoeld door het water vanuit de werden bij vloeden overspoeld door het water vanuit de Hunze basin (until 1500 AD) (1200 AD – 1950 AD) ontstond een kleiig veenlandschap als overgangsgebied Hunze basin (until 1500 AD) (1200 ADEems – 1950 AD) (1000 BC – 1250 AD) De trije terpen Oude Ie kweldergeulen. Na het terugstromen van het vloedwater Boorne basin Eems (until 1000 AD) (1000Pewsum BC –Sielmönkenerbucht system 1250 AD) Hallum Oude Ie kweldergeulen. Na het terugstromen van het vloedwater tussen de kwelders en de hoogvenen. Dit overspoelde (until (until 1000 400 BC) AD) Sielmönkenerbucht(2000 BC(2000 – 100 BC AD) – 1000 AD) bleef er op het veen een dun laagje met klei achter. Zo Roomschotel landschap is als een aparte landschapseenheid De trije terpen bleef er op het veen een dun laagje met klei achter. Zo ontstond een kleiig veenlandschap als overgangsgebied (2000 BC – 1000 AD) Hallum aangegeven: de veenrandzone. Terpen als Dokkum, Boorne basin Termunter system Pewsum system tussen de kwelders en de hoogvenen. Dit overspoelde (until 400 BC) Middelzee system (2000 BC – 100 AD) ontstond een kleiig veenlandschap als overgangsgebied De Trije Terpen, Jannum en Wânswerd lagen ten zuiden (600 BC - 1200 AD) Roomschotel De trije terpen landschap is als een aparte landschapseenheid (1000 BC – 1300 AD) Hallum Boornevan basin de Paesens vlak tegen de veenrandzone. Bekend Pewsum system aangegeven: de veenrandzone. Terpen als Dokkum, Lauwerzee system Termunter system Swemmer tussen de kwelders en de hoogvenen. Dit overspoelde (untilis dat 400 eenBC) aantal van deze terpen al vanaf de Romeinse (2000 BC – 100 AD) De Trije Terpen, Jannum en Wânswerd lagen ten zuiden Middelzee system (50AD - 1969 AD) (600 BC - 1200 AD) tijd werden bewoond. De veenrandzone, maar ook de (1000 BC – 1300 AD) Dollard system Roomschotel landschap is als een aparte landschapseenheid van de Paesens vlak tegen de veenrandzone. Bekend (1412 AD – present) ongerepte hoogvenen, werden extensief benut door de Lauwerzee system Ae system Middelzee Swemmer is dat een aantal van deze terpen al vanaf de Romeinse aangegeven: de veenrandzone. Terpen als Dokkum, kwelderbewoners. Het is zelfs mogelijk dat ze er tijdelijk Termunter system (50AD - 1969 AD) (600 BC – 1200 AD) tijd werden bewoond. De veenrandzone, Middelzeemaar ook system de Marne system Dollard system op woonden. Door de betreding en ontwatering oxideerde (600 BC - 1200 AD) (1412 AD – present) De Trije Terpen, Jannum en Wânswerd lagen ten zuiden ongerepte hoogvenen, werden extensief benut door de (1500 BC - 1300 AD) Ae system Middelzee het veen en daalde het maaiveld. Dat kon(1000 ontzettend BC – 1300 AD)snel kwelderbewoners. Het is zelfs mogelijk dat ze er tijdelijk (600 BC – 1200 AD) van de Paesens vlak tegen de veenrandzone. Bekend gaan in hoogvenen. Uit voorbeelden in het buitenland Lauwerzee system Marne system op woonden. Door de betreding en ontwatering Zijpe system oxideerde (1500 BC - 1300 AD) Swemmer is dat een aantal van deze terpen al vanaf de Romeinse (50AD - 1969Afb.II3-04: AD) kaart met daarop de diverse getijdengeulen die actief zijn geweest langs Afb. II3-05, reconstructie van het vroegmiddeleeuwse landschap met het Paesens-getijdensysteem, de kwelderwallen (LE), het veen en daalde het maaiveld. Dat kon(700 ontzettend AD - 1300 AD) snel de Waddenkust, (naar Vos, 2015). de kwelders (LE), de veenrandzone (LE), het veenlandschap (LT), de kweldergeulen en veenrivieren. Dollard system gaan in hoogvenen. Uit voorbeelden in het buitenland Oude Veer system tijd werden bewoond. De veenrandzone, maar ook de Zijpe system (400 BCAfb.II3-04: - 1924 AD) kaart met daarop de diverse getijdengeulen die actief zijn geweest langs (1412 AD – present) Afb. II3-05, reconstructie van het vroegmiddeleeuwse landschap met het Paesens-getijdensysteem, de kwelderwallen (LE), ongerepte hoogvenen, werden extensief benut door de (700 AD - 1300 AD) de Waddenkust, (naar Vos, 2015). Ae system Middelzeede kwelders (LE), de veenrandzone (LE), het veenlandschap (LT), de kweldergeulen en veenrivieren. 50 Oude Veer system (600 BC – 1200 AD) 51 Fig. 3.3.3. Locations3.3.3 of the| Locations active of the tidal active systems tidal systems inin the the Northern northern Dutch and Dutch Northwestern and German northwestern coastal areas during German the Subatlanticum. coastal areas during the Subatlanticum. kwelderbewoners. Het is zelfs mogelijk dat ze er tijdelijk (400 BC - 1924 AD) Marne system In green: tidal channelsIn green belonging: tidal channels belongingto the oldto the tidal old tidal basins basins which which at the timeat thehad not time yet silted had up completelynot yet and silted where upthe tidalcompletely channel was and where the tidal channel wasand still the (wet)active cross-sectional (date indicates area the of last the tidal in the peat (Allen, 1999; Long et al., 2006). is op woonden. Door de betreding en ontwatering oxideerde time at which the tidalstill activebasin (date system indicates the was last time still at whichfunctioning). the tidal basin system was still functioning). channels (Sha & De Boer, 1991; Oost, 1994; Van der favoured the self-reinforcing process of peat 50 (1500 BC - 1300 AD) In red: locations of theIn red: ingression locations of the ingressionchannels channels (dates (dates indicate indicate the activethe periodactive of the period ingression of system). the ingression system). 51 Fig. 3.3.3. Locations3.3.3 of the| Locations active of the tidal active systems tidal systems inin the the Northern northern Dutch and Dutch Northwestern and German northwestern coastal areas during German the Subatlanticum. coastal areas during the Subatlanticum. Spek, 1994b). e increased tidal prism caused drowning. Het vroegmiddeleeuwse landschap: an increase in tidal range and maximum storm het veen en daalde het maaiveld. Dat kon ontzettend snel In green: tidal channelsIn green belonging: tidal channels belongingto the oldto the tidal old tidal basins basins which which at the timeat thehad not time yet silted had up completelynot yet and silted where upthe tidalcompletely channel was and where the tidal channel wasand still the (wet)active cross-sectional (date indicates area the of last the tidal in the peat (Allen, 1999; Long et al., 2006). is is study shows that from the Subatlantic in the wave a acks on the salt-marsh coastline. surge level (extreme high water, EHW). More Ingressions were also enhanced by the silting- time at which the tidalstill activebasin (date system indicates the was last time still at whichfunctioning). the tidal basin system was still functioning). channels (Sha & De Boer, 1991; Oost, 1994; Van der favoured the self-reinforcing process of peat onwards new sea branches intruded on the When the protective salt marsh disappeared, the and larger tidal channels improved the natural up of the basin margins, forcing drainage from gaan in hoogvenen. Uit voorbeelden in het buitenland In red: locations of theIn red: ingression locations of the ingressionchannels channels (dates (dates indicate indicate the activethe periodactive of the period ingression of system). the ingression system). Spek, 1994b). e increased tidal prism caused drowning. salt marshes and coastal peat bogs (Fig. 3.3.3). peat area behind became vulnerable to erosion. drainage and this led to oxidation and subsidence the peat to the lowerkwelderwallen, lying (more compacted) getijdengeulen en terpen an increase in tidal range and maximum storm Zijpe system ese ingressions may have a natural or an Because of the high water content of peat, it is of the drained peat. When the subsiding peat hinterland, from where a new outlet was Afb.II3-04: kaart met daarop de diverse isgetijdengeulen study shows that from the Subatlanticdie actief in the wavezijn a acksgeweest on the salt-marsh langs coastline. surge level (extreme high water, EHW). More IngressionsAfb. were II3-05, also enhanced reconstructie by the silting- van het vroegmiddeleeuwse landschap met het Paesens-getijdensysteem, de kwelderwallen (LE), anthropogenic origin or a combination of both. very sensitive to compaction and subsidence. surface was fl ooded during storms, clay was needed. us new outlets in the coastal system (700 AD - 1300 AD) onwards new sea branches intruded on the When the protective salt marsh disappeared, the and larger tidal channels improved the natural up of the basin margins, forcing drainage from One natural cause of new ingression systems When peat was eroded, hardly any sediment deposited on top of it, which meant that the were created, implyinglandschapsbiografie a local transgressive Noardeast Fryslan, 2020 de Waddenkust, (naar Vos, 2015). salt marshes and coastal peat bogs (Fig. 3.3.3). peat area behind became vulnerable to erosion. drainage and this led to oxidation and subsidence the de peat tokwelders the lower lying (more (LE), compacted) de veenrandzone (LE), het veenlandschap (LT), de kweldergeulen en veenrivieren. was drowning of the coastal peat area when (organic material) remained behind. e new sediment load increased. Because of the weight development (N2; Fig. 3.3.5). ese ingressions may have a natural or an Because of the high water content of peat, it is of the drained peat. When the subsiding peat hinterland, from where a new outlet was Oude Veer system a protective natural coastal defence was lost, accommodation space led to an increase in the of the clay the peat subsided further. is anthropogenic origin or a combination of both. very sensitive to compaction and subsidence. surface was fl ooded during storms, clay was needed. us new outlets in the coastal system for instance by the lateral shi of a barrier and tidal prism. As a consequence, the tidal channels process is known as autocompaction: subsidence Since the Late Iron Age/Roman Period humans One natural cause of new ingression systems When peat was eroded, hardly any sediment deposited on top of it, which meant that the were created, implying a local transgressive regio ensemble locatie (400 BC - 1924 AD) tidal-inlet system (N1; Fig. 3.3.4). e salt marshes and tidal inlet increased in size because of the of wetland peat by the gravitational pressure have played an important role in the self- was drowning of the coastal peat area when (organic material) remained behind. e new sediment load increased. Because of the weight development (N2; Fig. 3.3.5). became sensitive to erosion because of increases linear relationship between the tidal volume of newly deposited and infi ltrated clay on and reinforcing processes by artifi cially draining the a protective natural coastal defence was lost, accommodation space led to an increase in the of the clay the peat subsided further. is 50 for instance by the lateral shi of a barrier and tidal prism. As a consequence, the tidal channels process is known as autocompaction: subsidence Since the Late Iron Age/Roman Period humans 51 Fig. 3.3.3. Locations of the active tidal systems in the northern Dutch and northwestern Germantidal-inlet systemcoastal (N1; Fig. areas 3.3.4). eduring salt marshes the andSubatl tidal inletanticum. increased in size because of the of wetland peat by the gravitational pressure have played an important role in the self- 3.3.3 | Locations of the active tidal systems in the Northern Dutch and Northwestern German coastal areas duringbecame the Subatlanticum. sensitive to erosion because of increases linear relationship between the tidal volume of newly deposited and infi ltrated clay on and reinforcing processes by artifi cially draining the In green: tidal channelsIn green belonging: tidal channels belongingto the oldto the tidal old tidal basins basins which which at the timeat thehad not time yet silted had up completelynot yet and silted where upthe tidalcompletely channel was and where the tidal channel wasand still the (wet)active cross-sectional (date indicates area the of last the tidal in the peat (Allen, 1999; Long et al., 2006). is time at which the tidalstill activebasin (date system indicates the was last time still at whichfunctioning). the tidal basin system was still functioning). channels (Sha & De Boer, 1991; Oost, 1994; Van der favoured the self-reinforcing process of peat In red: locations of theIn red: ingression locations of the ingressionchannels channels (dates (dates indicate indicate the activethe periodactive of the period ingression of system). the ingression system). Spek, 1994b). e increased tidal prism caused drowning. an increase in tidal range and maximum storm is study shows that from the Subatlantic in the wave a acks on the salt-marsh coastline. surge level (extreme high water, EHW). More Ingressions were also enhanced by the silting- onwards new sea branches intruded on the When the protective salt marsh disappeared, the and larger tidal channels improved the natural up of the basin margins, forcing drainage from salt marshes and coastal peat bogs (Fig. 3.3.3). peat area behind became vulnerable to erosion. drainage and this led to oxidation and subsidence the peat to the lower lying (more compacted) ese ingressions may have a natural or an Because of the high water content of peat, it is of the drained peat. When the subsiding peat hinterland, from where a new outlet was anthropogenic origin or a combination of both. very sensitive to compaction and subsidence. surface was fl ooded during storms, clay was needed. us new outlets in the coastal system One natural cause of new ingression systems When peat was eroded, hardly any sediment deposited on top of it, which meant that the were created, implying a local transgressive was drowning of the coastal peat area when (organic material) remained behind. e new sediment load increased. Because of the weight development (N2; Fig. 3.3.5). a protective natural coastal defence was lost, accommodation space led to an increase in the of the clay the peat subsided further. is for instance by the lateral shi of a barrier and tidal prism. As a consequence, the tidal channels process is known as autocompaction: subsidence Since the Late Iron Age/Roman Period humans tidal-inlet system (N1; Fig. 3.3.4). e salt marshes and tidal inlet increased in size because of the of wetland peat by the gravitational pressure have played an important role in the self- became sensitive to erosion because of increases linear relationship between the tidal volume of newly deposited and infi ltrated clay on and reinforcing processes by artifi cially draining the GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

dynamisch waddenlandschap

Het verhaal van het landschap: dynamisch Waddenlandschap, kwelderwallen, geulen, terpdorpen, dijken, opvaarten (Paleogeografische kaart 800 na chr, terpen vroege middeleeuwen)

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

dynamisch waddenlandschap

Het verhaal van het landschap: dynamisch Waddenlandschap, kwelderwallen, geulen, terpdorpen, dijken, opvaarten (Paleogeografische kaart 800 na chr., terpen vroege middeleeuwen, kernen en dijken 2020)

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

dynamisch waddenlandschap

Het verhaal van het landschap: dynamisch Waddenlandschap, kwelderwallen, geulen, terpdorpen, dijken, opvaarten (kernkwaliteitenkaart waddenlandschap en erfgoed)

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED 5 erfgoedensemble 4 hegebeintum 3 kernkwaliteiten 2 1

1. Noorderleech 2. Hegebeintum 3. Holwerd 4. Ternaard 5. Paessens-Moddergat regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

erfgoedensemble hegebeintum

kernkwaliteiten

religieus erfgoed • kerken • kloosterterreinen

archeologisch erfgoed • terpen • opgravingen

gebouwd erfgoed • stinzen en staten • molens • boerderijen Groen erfgoed • historische parken

Cultuurlandschap • kwelders • dijken • oude polders • opvaarten • kerkenpaden immaterieel erfgoed

regio ensemble locatie De vier Steunpunten, te weten Wijnaldum, Firdgum, Oude Bildtzijl en Hegebeintum, liggen op drie terpen en op een voormalige zeedijk. De Steunpunten liggen dicht bij de huidige zeedijk. Tussen het ene en het andere Steunpunt zit steeds een afstand van ongeveer 12 kilometer. Met een totale lengte van ruim 35 kilometer biedt dit netwerk aan Steunpunten een ware beleving van de Friese Waddenkust in relatie tot het achter de dijk gelegen Werelderfgoed: de buitendijkse kwelders en de Waddenzee.

Vanwege de potentiële aantrekkingskracht van dit netwerk en de bijdrage die dit netwerk kan leveren aan de leefbaarheid van de regio zijn de gastheren van de vier Steunpunten sinds 2015 samen gaan werkenDe vier onder Steunpunten de noemer, te “TerpEnLand.” weten Wijnaldum, De naam Firdgum, verwijst Oude uiteraard Bildtzijl naar en Hegebeintum, het liggen op drie De vier Steunpunten, te weten Wijnaldum, Firdgum, Oude Bildtzijl en Hegebeintum, liggen op drie terpengebied waarinterpen de en Steunpunten op een voormalige zich bevinden zeedijk. maar De Steunpunten kan ook gelezen liggen worden dicht bij als de “terp huidige en land zeedijk.” . Tussen het terpen en op een voormalige zeedijk. De Steunpunten liggen dicht bij de huidige zeedijk. Tussen het Samen vertellenene de envier het Steunpunten andere Steunpunt namelijk zit niet steeds alleen een het afstand verhaal van van ongeveer de terpen, 12 maarkilometer. ook van Met een totale ene en het andere Steunpunt zit steeds een afstand van ongeveer 12 kilometer. Met een totale het verhaal daarna:lengte de van bedijking ruim 35 en kilometer de inpoldering biedt ditvan netwerk nieuw land. aan Steunpunten De huidige samenwerking een ware belev ing van de Friese lengte van ruim 35 kilometer biedt dit netwerk aan Steunpunten een ware beleving van de Friese bestaat onder andereWaddenkust uit het ingezamenlijk relatie tot hetuitbrengen achter de van dijk een gelegen informatiefolder Werelderfgoed en het: de organiseren buitendijkse kwelders en de Simply Organized GASTVRIJHEID Waddenkust in relatie tot het achter de dijk gelegen Werelderfgoed: de buitendijkse kwelders en de belevingvan activiteiten fr Waddenzeein dey zomer,ske. vanuit eigene een eigen “TerpEnLand”-huisstijl. kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED Waddenzee. Vanwege de potentiële aantrekkingskracht van dit netwerk en de bijdrage die dit netwerk kan Vanwege de potentiële aantrekkingskracht van dit netwerk en de bijdrage die dit netwerk kan leveren aan de leefbaarheid van de regio zijn de gastheren van de vier Steunpunten sinds 2015 leveren aan de leefbaarheid van de regio zijn de gastheren van de vier Steunpunten sinds 2015 samen gaan werken onder de noemer “TerpEnLand.” De naam verwijst uiteraard naar het samen gaan werken onder de noemer “TerpEnLand.” De naam verwijst uiteraard naar het terpengebied waarin de Steunpunten zich bevinden maar kan ook gelezen worden als “terp en land.” terpengebied waarinverhaal de Steunpunten zich bevindenvan maar kan ook gelezen worden als “terp en land.” Samen vertellen de vier Steunpunten namelijk niet alleen het verhaal van de terpen, maar ook van Samen vertellen de vier Steunpunten namelijk niet alleen het verhaal van de terpen, maar ook van het verhaal daarna: de bedijking en de inpoldering van nieuw land. De huidige samenwerking het verhaal daarna:hegebeintum de bedijking en de inpoldering van nieuw land. De huidige samenwerking bestaat onder andere uit het gezamenlijk uitbrengen van een informatiefolder en het organiseren bestaat onder andere uit het gezamenlijk uitbrengen van een informatiefolder en het organiseren van activiteiten in de zomer, vanuit een eigen “TerpEnLand”-huisstijl. van activiteiten in de zomer, vanuit een eigen “TerpEnLand”-huisstijl.

TerpenLand projectplan 4

TerpenLand projectplan 4 TerpenLand projectplan 4

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

streekmerken

gastvrijheid langs het wad

gastvrijheid waddengebied bezienswaardigheden GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

generieke thema’s langs de waddenkust

WADDENZEE UNESCO WERELDERFGOED Rijk boerenland

HISTORISCHE STEDEN

religieus erfgoed & historische dorpen Water verbindt

Beleidsnota Perspectief Gastvrij Fryslân 2030 2028 Bestemming Nederland Panorama Rijker Hechter Nederland Schoner

www.rijkewaddenzee.nl RijkeWaddenzee

Een nieuwe visie op bestemming Nederland ten behoeve van het welzijn van alle Nederlanders

1 GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

Garnalenfabriek streekmerken en toeristische iconen werelderfgoed mariakerk waddenzee gebiedsgerichte aanpak wachten op gastvrijheidseconomie hoog water nationaal park Lauwersmeer Streekmerken zilt - Elfstedenstad Dokkum

- Werelderfgoed Waddenzee zoet - Nationaal Park Lauwersmeer NOARDERLEECH tempel hogebeintum Toeristische iconen

ELFSTEDENSTAD - Noarderleech

dOKKUM - Tempel Ids Willemsma

- Erfgoedensemble Hegebeintum

- Wachten op Hoog Water Bartleheim - Holwerd aan Zee

- Mariakerk

- Garnalenfabriek

6 Doorvaart Achtkarspelen Land waar je landt; eropuit Waterrecreatievisie Waar cultuur de wal raakt en de Onze belangrijkste doelgroepen: Wat hebben we al gedaan? Bijdrage en beoogd effect Door het revitaliseren ontstaan dwarsverbindingen in de regio Noordoost-Fryslân natuur vol water zit! campervaarder en sloepenvaarder en aaneengesloten routes die het routenetwerk Activiteiten en maatregelen In 2000 startte provincie Fryslân het Friese › Opstellen integrale gebiedsontwikkelingsvisie; Noordoost Merenproject vanuit de brede ambitie om onze aantrekkelijker maken: voor sloepenvaarders- ... om Een gezamenlijke visie op Toerisme en Recreatie in In 2013 is de strategische visie Waterrecreatie Campervaarder schepen in klasse Czm, Cm, Dm, E dagtochten te varen en voor campervaarders om vanuit basis vaartraject De Leijen naar haven Noordoost Fryslân opgesteld. De vraag die destijds provincie als watersportbestemming nog aantrek- Surhuisterveen voor Cm klasse met koppelkansen Noordoost-Fryslân 2020-2030 kelijker te maken. Vanaf die tijd werd er in Fryslân de historische waterwegen te bevaren en de ker- centraal stond was: Heeft de regio Noordoost Frys- nen te bezoeken. Dit vergroot de toeristisch- brede toeristisch-recreatieve ontwikkeling, Fryslân 2025 lân voldoende potentie om zich de komende jaren flink geïnvesteerd in watersportkernen en vaarrou- natuurontwikkeling, waterberging en woningbouw. tes. In onze regio werd er binnen de programma- recreatieve aantrekkelijkheid van onze te ontwikkelen als watersportbestemming? En zo (Waddenkust)regio. › Haalbaarheidsstudie; civiel technisch, 'Land en water verbonden' ja, wat is hiervoor nodig? Deze vraag wordt in het lijn “Grenzeloos Varen” gewerkt aan het (beter) maatschappelijk en financiële haalbaarheidstoets bevaarbaar maken van de: Deze kaart geeft de waterrecreatieambities van visiedocument met een volmondig “ja” › Bij positieve haalbaarheid; realisatie van Noordoost Fryslân in één oogopslag weer. Wat beantwoord. In een brede consultatie met de » Noordelijke Elfstedenvaarroute 3 Wetterwâlden-Bûtenfjild doorvaart Achtkarspelen hebben we de afgelopen jaren bereikt en gedaan? regio hebben we gezamenlijk het volgende » Staande Mastroute Waar zijn we nog mee bezig? En aan welke toekomstbeeld geschetst: » Lits Lauwersmeerroute Bijdrage en beoogd effect ambities werken we de komende jaren verder? » Electric only sloepenroute Wetterwâlden-Bûtenfjild Achtkarspelen aan laten sluiten op routenetwerk » Strobosser Trekfeart Lauwersmeer U ziet en leest het op deze overzichtskaart. Noordoost Fryslân staat op de kaart als geeft mogelijkheden voor een bredere ontwikkeling aantrekkelijk waterrecreatiegebied. Het vaarwe- Naast op diepte en hoogte brengen, zijn aanlegfa- van recreatie en toerisme als ook een impuls aan de gennetwerk is op orde en kenmerkt zich door een ciliteiten en diverse voorzieningen gerealiseerd. leefbaarheid van de gemeente. Voor waterrecrean- dicht netwerk van vaarten en kanalen en heeft een Een campervaarder vaart om een gebied te ont- ten geeft het een verbinding naar het achterland met sterke verbinding met de cultuur en natuur in het dekken. Net als een camperaar op het land zijn Vanuit de wens om de bestedingen aan de wal de turfhistorie. En bij doortrekken van de verbinding achterland. De camper- en sloepenvaarder zijn de er veel praktische voorzieningen mee aan boord: en de toeristische kwaliteit te vergroten zijn met naar Gerkesklooster biedt het een aantrekkelijk en voornaamste doelgroepen. Met het vertroetelen mogelijkheden voor koken en overnachten, maar integrale masterplannen verbeteringen gereali- Activiteiten en maatregelen veilig alternatief voor het Prinses Margrietkanaal van van deze doelgroepen varen in hun kielzog ook ook fietsen, wandelschoenen en visgerei. De cam- seerd in: › Herkenbaar, zichtbaar en beleefbaar maken van en naar het Westerkwartier. Regioplan andere waterliefhebbers die aangenaam verteren pervaarder vaart een kort tochtje van een paar uur » Wetterfront Dokkum identiteit en verhalen van het gebied » Wetterfront Burgum › Versterken en stimuleren elektrisch (er)varen in en verblijven in de regio. en meert dan aan om lekker aan boord te relaxen 6 Waddenkustontwikkeling of om het achterland te verkennen. Het zelfvoor- » Masterplan Earnewâld gehele gebied Om ons toekomstbeeld te bereiken hebben we zienende karakter draagt bij aan het gewenste » Watersportdorp Kollum (1e fase) › Verbeteren passantenstructuur met aanleg-, maatregelen uitgewerkt in een zestal strategische vrijheidsgevoel: geen verplichtingen maar lekker » Watersport Burdaard zit- en schuilvoorzieningen thema’s en onder elkaar gezet in een projecten- ontspannen genieten van rust en ruimte, maar Al deze projecten hebben hun plaats binnen onze › Wegwijs maken van recreanten en toeristen door boek. Samen met het bedrijfsleven, provinciale ook van gezelligheid en gezelschap. De camper- waterrecreatievisie Noordoost Fryslân 2025. bewegwijzering en informatieverstrekking over Vitale Waddenkust en regionale organisaties werken we zo aan de vaarder is in essentie selfsupporting maar daarbij land en water Wadden Wouden realisatie van de waterrecreatieambities van Noord- sterk gericht op voorzieningen en activiteiten aan › Nautisch aansluiten van de dorpen op doorgaan oost Fryslân. Elke keer als we projecten weten te de wal: fietspaden, musea, horeca en attracties. Is Werk in uitvoering: de sloepenroute › Verbinden Bûtenfjild in noordelijk richting via initiëren, uit te voeren en af te ronden zijn we weer de verblijfsplek aangenaam en interessant? Dan Waar zijn we nog mee bezig? Activiteiten en maatregelen een stapje dichterbij ons doel: Noordoost Fryslân wordt de verblijfstijd verlengd. Campervaarders Eeltsjemar met Noordelijke Elfsteden vaarroute en Dokkum (mogelijk maken van vaarrondjes) en › Sense of Place: Realisatie “mageneten” langs de verbindt als volwaardige watersportbestemming waar water varen in Noordoost Fryslân vooral op motorboten Het Friese Merenproject liep in 2015 af. Enkele kust, in samenspraak met bewoners. Zogenoem in westelijke richting met Kollum en land zijn verbonden! van diverse pluimage: van luxe motorjachten en projecten liepen nog door en vanuit onze water- de magneten vertellen verhaal van landschap en

Toekomstbeeld e n Strategische visie Waterrecreatie kruiser tot cabinsloep. recreatievisie werden diverse projecten opgestart Noordoost Fryslân 2025 ontstaansgeschiedenis kustgebied. ‘Land en water verbonden’ of doorontwikkeld. Hierna staan de belangrijkste Bijdrage en beoogd effect In de 1e fase is de vaarverbinding vanregio de Grutte › De Kromme Horne: Realisatie pierensemble bij Wierum. locatie waterrecreatieve projecten waar we op dit Wielen naar de Swemmer gerealiseerd: een sloe- Verbinding water binnendijks met water van vertelt Sloepenvaarder schepen in klasse E, F moment aan werken. Waddenzee. penroute (F klasse) met een specifiek electric-only › Holwerd aan zee: Ontwikkeling Holwerd als 1 Súd Ie en Wetterfront Dokkum deel. De route is een belangrijke doorgaande vaar- Water recreatie Noordoost Fryslân 2025: Waddenpoort. “waa r de cultuur de wal raakt en de natuur vol water zit” Noordoost Fryslân staat op de kaart als aantrekkelijk verbinding tussen de staandemastroute - Leeu- waterrecreatiegebied . Het vaarwegennetwerk is op orde en kenmerkt zich door een dicht netwerk van vaarten en kanalen en he eft een sterke verbinding met de cultuur en natuur in het achterland. De camper- en sloepenvaarde zijn de voornaam r ste doelgroepen. Met het vertroetelen van deze doelgr oepen varen in hun kielzog ook andere › Terp fan de Takomst: Realisatie buitendijkse terp waterliefhebbers di e aangenaam verteren en verblijven in de regio. warden en de Lits-Lauwersmeerroute. Er volgt nu een 2e fase voor de verdere toeristische ontwik- bij Blije als afspiegeling bestaande terpen aan vermaakt opvaarten/slenken in oude kweldergebied. keling van Wetterwâlden-Bûtenfjild om ervoor te zorgen dat investeringen gaan renderen. › Vijfhuizen 'fan swiet nei salt': Naast nieuw Zes strategische thema’s gemaal, realisatie van kweldergebied waarin zoet Alde Feanen Dokkum en zout water in elkaar overgaan, wat kwelder Water en land verbinden 4 Kollum Watersportdorp planten en wadvogels aantrekt. Realisatie nieuwe De waterrecreant geniet volop van het totale toe- vaarroute naar de zeedijk. ristisch- recreatieve aanbod in Noordoost Fryslân. Naast deze projecten en ontwikkelingen aan de kust Op kruispunten van vaarwegen, fietsen wandel- Activiteiten en maatregelen is de onderlinge verbinding een belangrijk item. Noordoost Fryslân schakel routes kunnen recreanten in en uit de boot, op en › bevaarbaar maken van de Súd Ie: af de fiets. Ze maken de overstap op het land of De sloepenvaarder maakt het liefst een dagtocht van Dokkum naar Lauwersmeer voor Dm klasse Bijdrage en beoogd effect in vaarbestemming er juist vanaf om te varen, eten, overnachten of van een uur of zes, waarvan er vier varende wor- › aanleg vispassages en natuurvriendelijke Projecten dragen bij aan ontwikkeling van de kust, Noord Nederland cultuurhistorische parels te bezoeken. den doorgebracht. De overige twee uur zoekt hij oeverzones een betere beleving van het Werelderfgoed Wad- 'verteer en vermaak' aan de wal. De sloepenvaarder › verbeteren informatie en voorzieningen voor den en stimulering van de wisselwerking tussen Waterrecreatie in Noordoost Fryslân staat niet Vaarwegen verbinden zoekt graag drukte en gezelligheid op in dorpen waterrecreanten op zichzelf. Onze regio is een belangrijke schakel Wad en achterland. Daarmee levert het niet alleen Noordoost Fryslân kenmerkt zich door een en stadjes. Ook omdat de sloepenvaarder over het › aantrekkelijk maken waterkanten voor zowel een bijdrage aan toeristisch-recreatieve ontwikkeling in de ontwikkeling van de vaarbestemming fijnmazig netwerk van vaarten en kanalen. Oude algemeen weinig voorzieningen aan boord heeft water- als landrecreanten. Noord Nederland. We hebben dan ook een sterke maar ook aan leefbaarheid en welzijn van inwoners. open trekvaarten zijn gerevitaliseerd en nieuwe en dus afhankelijk is voor voorzieningen aan de wal Activiteiten en maatregelen: Elk dorp aan de kust geeft op eigen manier vorm relatie- en wisselwerking met doelgroepen en doorvaarten en verbindingen zijn gerealiseerd waaronder horeca en verblijfsaccommodatie. De Bijdrage en beoogd effect › Versterken blauwe as in regionale context; ontwikkelingen in aangrenzende gebieden. aan de verbinding met de Waddenzee. Dit geeft een tussen de hoofdvaarroutes en naar het Wad. sloepenvaarder vaart op zowel klassieke sloepen De Súd Ie vormt vanaf 2020 de nieuwe verbin- Kollum centraal en goed bereikbaar in boost aan het beleven van het Wad en de kustregio. als tenders (snelvarende moderne versie van de ding van Dokkum naar het Lauwersmeer. Dat vaarbestemming Noord Nederland voor Bijzondere bestemmingen klassieke sloep) als kleinere varianten. maakt dat boten uit DM klasse nu ook het mooie Cm klasse Noordwest Fryslân 7 Lauwersmeer op koers Franeker als uitvalsbasis voor de Noordelijke Onze regio herbergt bijzondere bestemmingen achterland van deze Friese Elfstedenstad kunnen › Verbinden water en land door duidelijke en Elfstedenvaarroute en de Middelseeroute die met veel aandacht voor beleving tot toeris- bereiken. Daarmee ontstaat het rondje Dokkum, gastvrije welkom aan land en waterrecreanten tisch-recreatieve bloei zijn gebracht. Bestaande Subgroepen Lauwersmeer en terug via de Staandemastroute. met aantrekkelijke entrees, duidelijke routing en watersportkernen zijn doorontwikkeld en nieuwe Hiermee geeft het project invulling aan de behoef- het water in de kern zichtbaar en beleefbaar te initiatieven zijn tot stand gekomen. Wie varen er in de kielzog mee? te van zowel waterrecreanten, de verhuursector, maken vanaf het land als de eigen inwoners. Vanuit het project Wetter- › Historie zichtbaar in het straatbeeld brengen Zuidoost Fryslân Promotie en positioneren front Dokkum is de stad aantrekkelijker gemaakt door in oorspronkelijke staat herstellen van Inzet op versterken beleving en ervaring Bekend maakt bemind. Noordoost Fryslân is een voor waterrecreanten. Dit met als doel om langer- uitvoerhaven aan Ooster- en Westerdiepswal aantrekkelijke vaarregio met goede verbindingen verblijf te stimuleren. › Geschiedenins laten beleven en ontdekken door naar N-O-Z-W. Onze regio is verbonden door een ontsluiten van streekverhalen en organiseren Activiteiten en maatregelen › Rondje Lauwersmeer: Versterken van beleving, groen lint van Nationale Parken, een Nationaal 2 Op- en trekvaarten bevaarbaar activiteiten en evenementen. Landschap en Werelderfgoed Wadden. Onderne- herkenbaarheid en beeldkwaliteit van het Groningen mers en overheden dragen dit samen uit. Bijdrage en beoogd effect Lauwersmeer. Verbetering van infrastructuur en Investeringen in vaarroutes door In fase 1 is geïnvesteerd in een betere ontsluiting voorzieningen en hierbij rekening houdende met Westerkwartier en Lauwersmeer Onderling verbinden van en naar het Lauwersmeer en het Westerkwar- wensen van gebruikers: wandelaars, fietsers, Ondernemers en overheden werken nauw samen tier en draagt daardoor bij aan de ontwikkeling vogelaars, watersporters en (sport)vissers. om te komen tot kwaliteitsverbetering. We wer- van Kollum als regionaal watersportcentrum. In › Hoek van de Bant: opstellen gebiedsvisie. ken aan gebiedsgerichte promotie en producten fase 2 wil Kollum doorontwikkelen als Gastvrije › Kollumeroord: Ontwikkeling gebied als Naast de hoofdgebruikers kent onze regio belang- toegangspoort naar het Lauwersmeer, inclusief Drenthe arrangementontwikkeling. Ook kennisoverdracht rijke subgroepen die we gastvrij onthalen. Dit zijn Wisselplaats, met een sterke interactie tussen Grenzeloos varen door Drenthe, versterken en de organisatie van de waterrecreatieve sector water en land, bezoekers en bewoners. Recrean- uitkijktoren met tokkelbaan en Borneobrug, sportvissers, kanovaarders, suppers, rondvaartbedrij- speelvoorzieningen en wandelroutes. wisselwerking land- en waterrecreatie en zijn onze speerpunten. ven, (kite)surfers, gebruikers van de staandemastrou- Activiteiten en maatregelen ten worden verleid activiteiten op het water te aansluiting Duitse watersportmarkt ondernemen en de omgeving in één of meerdere › Diversen: MarBoeien, aanlegsteiger Esonstad, te, zeilers in het Lauwersmeer- en Waddengebied, › Inventarisatie naar mogelijkheden en kosten en TOP Dokkumer Nieuwe Zijlen en Esonstad Duurzame regio vogelaars en camperaars. De gedachte is dat als wij baten van revitaliseren open trekvaarten dagen te verkennen. Water zowel als drager om Karakteristiek in onze regio is het groen voort- de leefbaarheid te behouden en te vergroten als- de camper- en sloepenvaarder in Noordoost Fryslân › Opwaarderen open trekvaarten naar enkele Bijdrage en beoogd effect bewegen. Noordoost Fryslân is een E-regio met weten te vertroetelen en het waterrecreatieve pro- dorpen aan de waddenkust, afhankelijk van wel de economie te versterken en te ontwikkelen. De waterrecreatievisie Noordoost Fryslân 2025 is een De projecten leveren een grote bijdrage aan het E-only vaarroutes. We hebben een regiodekkend duct voor deze hoofddoelgroepen op orde maken, aanwezige kwaliteiten en mogelijkheden gemeenschappelijke visie van de gemeenten Achtkarspelen, beter verbinden van land en water. Daarnaast netwerk van laadpunten voor fiets, auto en boot. wij er gelijktijdig voor zorgen dat de andere doel- › Verbinden Bûtenfjild in noordelijk richting via Dantumadiel, Dongeradeel, Ferwerderadiel, Kollumerland en wordt de beleving en herkenbaarheid van het Duurzaam ondernemen is de norm in de groepen in hun kielzog meevaren en zo ook in onze Eeltsjemar met Noordelijke Elfsteden vaarroute Tytsjerksteradiel en provincie Fryslân. Samenstelling van deze Nationaal Park Lauwersmeer verbeterd. toeristisch-recreatieve sector. regio aangenaam verblijven én besteden. en Dokkum overzichtskaart: mei 2018. GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

waddenzee en WADDENZEE lauwersmeer waddendijk als Belvédère Dokkum met de dorpen aan de waddendijk

Dorpen als ambassadeurs

DOKKUM

regio ensemble locatie Vikingen

GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda beschouwd als moederkerken die al vóór of rond het Kloosters WADDENGEBIED In de periode van 810 – 892 heeft de uitbouw van het Benedictijnen, de Augustijner koorheren, de Cisterciënzers jaar duizend aanwezig waren. Tussen ca. 1000 – 1050 In de 11e eeuw was Friesland nog allerminst rijk aan Utrechtse kerkennetwerk veel te lijden gehad onder de en de Premonstratenzers. De Cisterciënzers (Citeaux raakten de enorme oppervlakten van de moederparochies kloosters. Het waren vooral de grote buitenlandse kloosters religieus erfgoed en Vikingaanvallen. Door de Noormannendreiging zag de – Bourgondië) waren met de stichting van klooster opgedeeld in kleinere parochies. Als afsplitsing van de zoals Echternach, Fulda, Werden, Corvey en Prüm die veel historische dorpen Utrechtse bisschop zich genoodzaakt om in 857 vanuit Klaarkamp bij Rinsumageest rond 1163 de eerste in oorspronkelijke moederkerk worden ze benoemd als de eigendommen hadden verworven in het Friese kustgebied. Utrecht eerst naar Sint Odiliënberg te verhuizen en van Oostergo. Vrijwel tegelijkertijd, in 1163, stichtte pastoor eerste dochterkerken. Deze situatie veranderde snel in de 12e eeuw. In navolging daar naar Deventer (885). Bekend is dat tussen 845- Frederik van Hallum aan de westkant van Hallum het van de elite in andere streken begon de Friese adel 847 plunderexpedities zijn ondernomen in Oostergo en Premonstratenzer klooster Mariëngaarde. Het klooster Het kaartbeeld toont prachtig hoe de planmatige stichting had een grote aantrekkingskracht en was al snel te klein eigen kloosters op te richten. De edelen traden op als Middeleeuwse kerken Westergo. Niet alleen het kustgebied was kwetsbaar voor van nieuwe kerken was afgestemd op het landschap financier of schonken aanzienlijke hoeveelheden grond. Kerktorens als de kortstondige aanvallen, via getijgeulen als de Boorne, voor de toestroom van nieuwe kloosterlingen. Besloten (vergelijk afb. II3-05). Op de langgerekte kwelderwal Tot het begin van de 13e eeuw raakten de Friese kloosters bakens Paesens, Hunze en Lauwers konden ook voorname werd om een deel van de kersverse premonstratenzers parallel aan de kustlijn van de Waddenzee lagen de aangesloten bij vier verschillende kloosterorden: de plaatsen in het achterland door de Noormannen worden onder te brengen in het Bonifatiusklooster te Dokkum parochies Ferwerd en Holwerd, waarbij Hallum een vroege Kerkenpaden en geplunderd. De kostbare kerkschatten vormden daarbij en in het Groningse Oldenklooster (De Marne). Daartoe dochter was van eerstgenoemde parochie. De Paesens kloosterroutes een belangrijke prooi. Het mag duidelijk zijn dat het werd de Dokkumse abdijkerk rond 1175 omgezet in een vormde min of meer de zuidgrens van deze parochies. Aan kerkensysteem langs de Friese kust in deze periode met premonstratenzer mannenklooster. Mariëngaarde en de noord- en noordoostkant van Dokkum lag het langzaam Oude terpdorpen een sterke terugval te kampen heeft gehad. Dokkum waren aangesloten bij het Duitse moederklooster dichtgeslibde getijdensysteem van de Paesens. Voor deze De plunderingen in Oostergo zullen voor de Noormannen te Steinfeld in de Eifel. streek vormde Dokkum de moederparochie met vroege Kust- en niet altijd vlekkeloos zijn verlopen. Een prachtig verslag afsplitsingen van Ternaard ten westen van de Paesens vissersdorpen uit 873 toont aan dat de kustbewoners inmiddels rekening Vanuit Klaarkamp en Mariëngaarde zijn nieuwe en Anjum ten oosten. Waarschijnlijk mag ook de kerk van vrouwenkloosters en uithoven (kloosterboerderijen) Tern aard hielden met invasies. Onder leiding van een bekeerde Ee, noordwaarts van de Oude Ee, beschouwd worden An ju m Noorman werd in dit jaar door de Friezen een aanval gesticht. Zo verrezen er Cisterciënzer vrouwenkloosters H ol werd als een dochter van Dokkum, zij het een van iets later tijd. afgeslagen. De leider van de Noormannen, ene Rodulf, bij Niawier (Sion), nabij Hijum (Nazareth) en bij Burum Als afsplitsingen van Dokkum lagen de parochies van en een paar honderd van zijn mannen werden daarbij (Galilea). Premonstratenzer vrouwenkloosters stonden Westergeest en Rinsumageest zuidelijk van de Paesens vermoord. De rest van de troep verschanste zich in een nabij Morra (Weerd) en in Veenklooster (Mons Oliveti). Aan en de Oude Ee op strategisch gelegen zandeilanden Ferwerd de zuidkant van Ferwerd is vóór 1230 het Benedictijnse Ee zeker gebouw. Zij werden vrijgelaten nadat ze de buit van in het veengebied. Het waren strategische plaatsen D okku m hun plundertochten hadden overgedragen. dubbelklooster Foswerd gesticht met diverse onderhorige omdat het veengebied na de veenontginningen (deel III) regio ensemble locatie uithoven. Uiteindelijk telde Noardeast-Fryslân maar liefst werden omgezet in nieuwe woongebieden waar vanuit H allu m negen kloosters en nog eens achttien uithoven. Daarmee Ri n su m ageest de moederkerken nieuwe parochies werden gesticht. De Westergeest beschikten de kloosterlingen over een indrukwekkend kerksplitsingen gingen ook na 1100 door en uiteindelijk Kollu m grondbezit dat gedurende de hoogtijdagen bijna 20% kregen zeker de grotere buurtschappen de beschikking van het Friese en Groningse kustgebied besloeg. Deze over een eigen kerk. wonderbare vermenigvuldiging van kloosters hadden alles te maken met het rijke en welvarende terpengebied. Op de kleigronden in het terpengebied kwamen veel grootgrondbezitters voor. Zij waren bereid om voor Afb. II4-03: de moederparochies in Noardeast-Fryslân met de eerste dochterparochies en latere kerkstichtingen.

76 77 GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

Waterrecreatie visie Haven Lauwersoog Hoek van de Bant Noordoost Wierum Werelderfgoed water verbindt Fryslân 2025 Waddenzee

Holwerd aan zee Nationaal Park Legenda Lauwersmeer

Haven Te onderzoeken routes

Lits Lauwersmeer route

m Minimale Súd Ie doorvaart hoogte Staande mast route

Toegelaten Elfsteden route m Súd Ie diepgang Vijfhuizen Bûtenfjild route Water en land Wetterfront Dokkum Recreatieklassen Provinciaal Groningen Verkeer en Vervoerplan Groningen waterstad Routes Lauwersmeer AZM GROTE ZEEWAARDIGE BOTEN en Westerkwartier Historische 30 m waterwegen en 2.10 m

Staande Mast route Lits Lauwersmeer route opvaarten als BZM GROTE ZEILBOTEN Watersport Burdaard kernkwaliteit 30 m Kollum Watersportdorp

1.90 m Elfsteden route Waterrecreatie visie Noordoost Fryslân 2025 CZM ZEILBOTEN Watersport als kans

Noordwest Fryslân 30 m Noordelijke 11 stedenroute Franeker 1.70 m Harlingen Nationaal Landschap Noardlike Fryske Wâlden CM GROTE MOTORBOTEN Wetterwâlden/ Bûtenfjild Electric only Bûtenfjild sloepenroute 3 m 1.50 m

DM MOTORBOTEN Wetterfront Zuidwest Fryslân Burgum Friese Meren Drenthe Middelsee route Grenzeloos varen 2.50 m door Drenthe 1.30 m

E KLEINE ZEIL- EN MOTORBOTEN

Doorvaart Achtkarspelen

2 m 1 m

F SLOEPEN

Zuidoost Fryslân regio ensemble locatie Drachten Masterplan Turfroute 1.50 m Earnewâld 0.80 m Nationaal Park Alde Feanen Wetterfront Drachten Samenstelling en redactie: Hanneke Schmeink RECREATIE — Vormgeving: Gerjan Konings: GekOntwerp 2018 GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

dokkum elfstedenstad

Centrumfunctie

Voorzieningen

Monumenten

Bonifatius

Elfsteden

Vaarroutes

regio ensemble locatie De Friese boerderij Het Boerenerf

De vele boerenerven zijn nog altijd beeldbepalend voor De boerderij kan eigenlijk niet los gezien worden van het landschap in de noordoost-Friese kleistreek. De het boerenerf. Het erf vormt een belangrijk onderdeel meeste nog aanwezige boerderijen dateren uit de 19e en van het boerenbedrijf. Een historische boerderij met 20ste eeuw. Vanwege de economische voorspoed in de een goed verzorgd erf en bijbehorende beplanting is 19e eeuw werd er toen veel geïnvesteerd in boerderijen. cultuurhistorisch zeer waardevol. Rond de boerderijen Hierdoor zijn veel oudere gebouwen verdwenen. In staan vaak verschillende bijgebouwen zoals stallen, diezelfde periode kwam er ook meer aandacht voor het bakhuisjes, stookhokken en hooibergen. Steeds meer uiterlijk van het voorhuis van de boerderij. Het was voor van deze elementen verdwijnen omdat ze hun functie de (rijke) boeren een manier om aan hun omgeving kwijtraken en niet beschermd zijn als monument, ook al is te laten zien dat ze welvarend waren. De mode uit de de boerderij dat wel. stedelijke bouwkunst vond zijn weg naar het platteland. Dat resulteerde in imposante bouwwerken. De boerderijen De opgaande beplanting in de kleistreek was vanouds boden niet alleen onderdak aan het boerengezin maar ook beperkt tot de terpen en de boerenerven. Zonder aan de knechten en dienstmeiden. beplanting ligt een erf kaal in het open landschap. Vrijwel alle beplanting op het erf was functioneel. Opgaande De meest karakteristieke boerderijen zijn zogenaamde bomen zoals populier, wilg, es en iep werden langs het kop-hals-romp boerderijen en daarvan afgeleide kop- GASTVRIJHEID erf geplant als bescherming tegen de wind. Ze vormen romp boerderijen. Deze types komen in heel Friesland Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteiteen omlijsting leef vanOMGEVING het erf in het open landschap.u itvoeringsagendaIn veel voor en zijn voor zowel akkerbouw als veeteelt geschikt. WADDENGEBIED gevallen lag er ook een sloot of gracht om het erf heen. De woongedeeltes bevinden zich in het voorhuis (de kop), Soms werden tevens heesters zoals vlier en meidoorn als het lagere middengedeelte (de hals) dient als werkruimte erfafscheiding gebruikt. Het hout van de bomen werd voor en achteraan ligt de grote schuur (de romp). De kleinere allerlei doeleinden op en rond de boerderij gebruikt. Aan kop-rompboerderijen kennen hetzelfde principe, maar de voorkant van de molkenkelders werdenrijk vaak lindes boerenland de hals ontbreekt. Dit type komt voor in streken waar geplant voor schaduw en verkoeling. de zuivelbereiding op de boerderij minder van belang agrotoerisme was. Naast deze types komen er in mindere maten Veel boerderijen hadden een eigen boomgaard met stelpboerderijen voor. Deze lijken op de bekende Noord- hoogstamfruit. Verder was er een moestuin waar groente Hollandse stolpboerderijen met een piramidevormige voor eigen gebruik werd geteeld. Soms was er ook een constructie.De Friese Ze zijn iets boerderij eenvoudiger dan voorgenoemde siertuinHet aanwezig. Boerenerf Traditioneel werden er rond boerderijen types en komen in de minder welvarende gebieden voor. veel iepen geplant, door de iepenziekte zijn die veelal verdwenen en vaak niet vervangen. De vele boerenerven zijn nog altijd beeldbepalend voor De boerderij kan eigenlijk niet los gezienM wordenonumentale van het landschap in de noordoost-Friese kleistreek. De het boerenerf. Het erf vormt een belangrijk onderdeel meeste nog aanwezige boerderijen dateren uit de 19e en van het boerenbedrijf. Een historische boerderijboerderijen met 20ste eeuw. Vanwege de economische voorspoed in de Afb. II6-09: Poptastate bij Hantumahuizen is een mooi voorbeeld van een kop-hals- een goed verzorgd erf en bijbehorende beplanting is 19e eeuw werd er toen veel geïnvesteerd in boerderijen. romp boerderij. cultuurhistorisch zeer waardevol. Rond de boerderijen Hierdoor zijn veel oudere gebouwen verdwenen. In staan vaak verschillende bijgebouwen zoals stallen, diezelfde periode kwam er ook meer aandacht voor het bakhuisjes, stookhokken en hooibergen.R Steedsijke meerbouwlanden 152 uiterlijk van het voorhuis van de boerderij. Het was voor van deze elementen verdwijnen omdat ze hun functie 153 de (rijke) boeren een manier om aan hun omgeving kwijtraken en niet beschermd zijn als monument, ook al is te laten zien dat ze welvarend waren. De mode uit de de boerderij dat wel. Verzilting stedelijke bouwkunst vond zijn weg naar het platteland. Dat resulteerde in imposante bouwwerken. De boerderijen De opgaande beplanting in de kleistreek was vanouds boden niet alleen onderdak aan het boerengezin maar ook beperkt tot de terpen en de boerenerven. Zonder aan de knechten en dienstmeiden. beplanting ligt een erf kaal in het open Flandschap.jildlab Vrijwel NO Fryslan alle beplanting op het erf was functioneel. Opgaande De meest karakteristieke boerderijen zijn zogenaamde bomen zoals populier, wilg, es en iep werden langs het kop-hals-romp boerderijen en daarvan afgeleide kop- erf geplant als bescherming tegen de wind. Ze vormen romp boerderijen. Deze types komen in heel Friesland een omlijsting van het erf in het open landschap. In veel voor en zijn voor zowel akkerbouw als veeteelt geschikt. gevallen lag er ook een sloot of gracht om het erf heen. De woongedeeltes bevinden zich in het voorhuis (de kop), Soms werden tevens heesters zoals vlier en meidoorn als het lagere middengedeelte (de hals) dient als werkruimte erfafscheiding gebruikt. Het hout van de bomen werd voor en achteraan ligt de grote schuur (de romp). De kleinere allerlei doeleinden op en rond de boerderij gebruikt. Aan kop-rompboerderijen kennen hetzelfde principe, maar de voorkant van de molkenkelders werden vaak lindes de hals ontbreekt. Dit type komt voor in streken waar geplant voor schaduw en verkoeling. de zuivelbereiding op de boerderij minder van belang was. Naast deze types komen er in mindere maten zilte teelt Veel boerderijen hadden een eigen boomgaard met stelpboerderijen voor. Deze lijken op de bekende Noord- hoogstamfruit. Verder was er een moestuin waar groente Hollandse stolpboerderijen met een piramidevormige voor eigen gebruik werd geteeld. Soms was er ook een constructie. Ze zijn iets eenvoudiger dan voorgenoemde siertuin aanwezig. Traditioneel werden er rond boerderijen types en komen in de minder welvarende gebieden voor. veel iepen geplant, door de iepenziekte zijn die veelal agrotoerisme verdwenen en vaak niet vervangen.

regio ensemble locatie Afb. II6-09: Poptastate bij Hantumahuizen is een mooi voorbeeld van een kop-hals- romp boerderij.

152 153 De vier Steunpunten, te weten Wijnaldum, Firdgum, Oude Bildtzijl en Hegebeintum, liggen op drie terpen en op een voormalige zeedijk. De Steunpunten liggen dicht bij de huidige zeedijk. Tussen het ene en het andere Steunpunt zit steeds een afstand van ongeveer 12 kilometer. Met een totale lengte van ruim 35 kilometer biedt dit netwerk aan Steunpunten een ware beleving van de Friese Waddenkust in relatie tot het achter de dijk gelegen Werelderfgoed: de buitendijkse kwelders en de Waddenzee. Vikingen Vanwege de potentiële aantrekkingskracht van dit netwerk en de bijdrage die dit netwerk kan leveren aan de leefbaarheid vanbeschouwd de regio als zijnmoederkerken de gastheren die al vóór van of rond de het vier SteunpuntenKloosters sinds 2015 In de periode van 810 – 892 heeft de uitbouw van het Benedictijnen, de Augustijner koorheren, de Cisterciënzers jaar duizend aanwezig waren. Tussen ca. 1000 – 1050 In de 11e eeuw was Friesland nog allerminst rijk aan Utrechtse kerkennetwerk veel te lijden gehad onder de en de Premonstratenzers. De Cisterciënzers (Citeaux samen gaan werken onder de noemerraakten de enorme“TerpEnLand.” oppervlakten Devan denaam moederparochies verwijst uiteraardkloosters. naar Het hetwaren vooral de grote buitenlandse kloosters Vikingaanvallen. Door de Noormannendreiging zag de – Bourgondië) waren met de stichting van klooster opgedeeld in kleinere parochies. Als afsplitsing van de zoals Echternach, Fulda, Werden, Corvey en Prüm die veel Utrechtse bisschop zich genoodzaakt om in 857 vanuit Klaarkamp bij Rinsumageest rond 1163 de eerste in terpengebied waarin de Steunpuntenoorspronkelijke zich moederkerk bevinden worden maar ze benoemdkan ook als gelezen de wordeneigendommen als “terp hadden en verworven land.” in het Friese kustgebied. Utrecht eerst naar Sint Odiliënberg te verhuizen en van Oostergo. Vrijwel tegelijkertijd, in 1163, stichtte pastoor Samen vertellen de vier Steunpunteneerste dochterkerken. namelijk niet alleen het verhaal van de Dezeterpen, situatie maar veranderde ook snelvan in de 12e eeuw. In navolging daar naar Deventer (885). Bekend is dat tussen 845- Frederik van Hallum aan de westkant van Hallum het van de elite in andere streken begon de Friese adel 847 plunderexpedities zijn ondernomen in Oostergo en Premonstratenzer klooster Mariëngaarde. Het klooster het verhaal daarna: de bedijkingHet en kaartbeeld de inpoldering toont prachtig van hoe denieuw planmatige land. stichting De huidigeeigen samenwerking kloosters op te richten. De edelen traden op als Westergo. Niet alleen het kustgebied was kwetsbaar voor had een grote aantrekkingskracht en was al snel te klein van nieuwe kerken was afgestemd op het landschap financier of schonken aanzienlijke hoeveelheden grond. de kortstondige aanvallen, via getijgeulen als de Boorne, voor de toestroom van nieuwe kloosterlingen. Besloten bestaat onder andere uit het gezamenlijk(vergelijk afb. II3-05). uitbrengen Op de langgerekte van een kwelderwal informatiefolder Tot en het hetbegin organiseren van de 13e eeuw raakten de Friese kloosters Paesens, Hunze en Lauwers konden ook voorname werd om een deel van de kersverse premonstratenzers van activiteiten in de zomer, vanuitparallel een aan de eigen kustlijn “TerpEnLand” van de Waddenzee- lagenhuisstijl. de aangesloten bij vier verschillende kloosterorden: de plaatsen in het achterland door de Noormannen worden onder te brengen in het Bonifatiusklooster te Dokkum parochies Ferwerd en Holwerd, waarbij Hallum eenGASTVRIJHEID vroege geplunderd. De kostbare kerkschatten vormden daarbij en in het Groningse Oldenklooster (De Marne). Daartoe Simply Organized belevingdochter frwasy vansk eerstgenoemdee eigene parochie. De Paesens kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda een belangrijke prooi. Het mag duidelijk zijn dat het werd de Dokkumse abdijkerk rond 1175 omgezet in een vormde min of meer de zuidgrens van deze parochies.WADDENGEBIED Aan kerkensysteem langs de Friese kust in deze periode met premonstratenzer mannenklooster. Mariëngaarde en de noord- en noordoostkant van Dokkum lag het langzaam een sterke terugval te kampen heeft gehad. Dokkum waren aangesloten bij het Duitse moederklooster dichtgeslibde getijdensysteem van de Paesens. Voor deze De plunderingen in Oostergo zullen voor de Noormannen te Steinfeld in de Eifel. streek vormde Dokkum de moederparochie met vroege niet altijd vlekkeloos zijn verlopen. Een prachtig verslag afsplitsingen van Ternaard ten westen van de Paesens gastvrijheid langs uit 873 toont aan dat de kustbewoners inmiddels rekening Vanuit Klaarkamp en Mariëngaarde zijn nieuwe en Anjum ten oosten. Waarschijnlijk mag ook de kerk van vrouwenkloosters en uithoven (kloosterboerderijen) Tern aard hielden met invasies. Onder leiding van een bekeerde Ee, noordwaarts van de Oude Ee, beschouwd worden An ju m het wad Noorman werd in dit jaar door de Friezen een aanval gesticht. Zo verrezen er Cisterciënzer vrouwenkloosters H ol werd als een dochter van Dokkum, zij het een van iets later tijd. afgeslagen. De leider van de Noormannen, ene Rodulf, bij Niawier (Sion), nabij Hijum (Nazareth) en bij Burum Als afsplitsingen van Dokkum lagen de parochies van en een paar honderd van zijn mannen werden daarbij (Galilea). Premonstratenzer vrouwenkloosters stonden Westergeest en Rinsumageest zuidelijk van de Paesens vermoord. De rest van de troep verschanste zich in een nabij Morra (Weerd) en in Veenklooster (Mons Oliveti). Aan en de Oude Ee op strategisch gelegen zandeilanden Ferwerd de zuidkant van Ferwerd is vóór 1230 het Benedictijnse Ee zeker gebouw. Zij werden vrijgelaten nadat ze de buit van in het veengebied. Het waren strategische plaatsen D okku m hun plundertochten hadden overgedragen. dubbelklooster Foswerd gesticht met diverse onderhorige omdat het veengebied na de veenontginningen (deel III) uithoven. Uiteindelijk telde Noardeast-Fryslân maar liefst werden omgezet in nieuwe woongebieden waar vanuit H allu m negen kloosters en nog eens achttien uithoven. Daarmee de moederkerken nieuwe parochies werden gesticht. De Ri n su m ageest beschikten de kloosterlingen over een indrukwekkend Westergeest Archeologische kerksplitsingen gingen ook na 1100 door en uiteindelijk Kollu m grondbezit dat gedurende de hoogtijdagen bijna 20% kregen zeker de grotere buurtschappen de beschikking steunpunten van het Friese en Groningse kustgebied besloeg. Deze over een eigen kerk. wonderbare vermenigvuldiging van kloosters hadden alles te maken met het rijke en welvarende terpengebied. Op de kleigronden in het terpengebied kwamen veel dorpscafés grootgrondbezitters voor. Zij waren bereid om voor Afb. II4-03: de moederparochies in Noardeast-Fryslân met de eerste dochterparochies en latere kerkstichtingen. kerken/ kerktorens 76 77

regio ensemble locatie

TerpenLand projectplan 4 De vier Steunpunten, te weten Wijnaldum, Firdgum, Oude Bildtzijl en Hegebeintum, liggen op drie terpen en op een voormalige zeedijk. De Steunpunten liggen dicht bij de huidige zeedijk. Tussen het ene en het andere Steunpunt zit steeds een afstand van ongeveer 12 kilometer. Met een totale lengte van ruim 35 kilometer biedt dit netwerk aan Steunpunten een ware beleving van de Friese Waddenkust in relatie tot het achter de dijk gelegen Werelderfgoed: de buitendijkse kwelders en de Waddenzee.

Vanwege de potentiële aantrekkingskracht van dit netwerk en de bijdrage die dit netwerk kan leveren aan de leefbaarheid van de regio zijn de gastheren van de vier Steunpunten sinds 2015 samen gaan werken onder de noemer “TerpEnLand.” De naam verwijst uiteraard naar het terpengebied waarin de Steunpunten zich bevinden maar kan ook gelezen worden als “terp en land.” Samen vertellen de vier Steunpunten namelijk niet alleen het verhaal van de terpen, maar ook van het verhaal daarna: de bedijking en de inpoldering van nieuw land. De huidige samenwerking bestaat onder andere uit het gezamenlijk uitbrengen van een informatiefolder en het organiseren van activiteiten in de zomer, vanuit een eigen “TerpEnLand”-huisstijl.

De vier Steunpunten, te weten Wijnaldum, Firdgum, Oude Bildtzijl en Hegebeintum, liggen op drie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigeneterpen en op een voormalige zeedijk. De Steunpunten liggen dicht bij de huidigek zeedijkwaliteit. Tussen het leefOMGEVING uitvoeringsagenda ene en het andere SteunpuntWADDENGEBIED zit steeds een afstand van ongeveer 12 kilometer. Met een totale lengte van ruim 35 kilometer biedt dit netwerk aan Steunpunten een ware beleving van de Friese Waddenkust in relatie tot het achter de dijk gelegen Werelderfgoed: de buitendijkse kwelders en de Waddenzee.

Vanwege de potentiële aantrekkingskracht van dit netwerk en de bijdrage die dit netwerk kan bezienswaardigheden

leveren aan de leefbaarheid van de regio zijn de gastheren van de vier Steunpunten sinds 2015 samen gaan werken onder de noemer “TerpEnLand.” De naam verwijst uiteraard naar het terpengebied waarin de Steunpunten zich bevinden maar kan ook gelezen worden als “terp en land.”

Samen vertellen de vier Steunpunten namelijk niet alleen het verhaal van de terpen, maar ook van het verhaal daarna: de bedijking en de inpoldering van nieuw land. De huidige samenwerking verhalen als leidend principe bestaat onder andere uit het gezamenlijk uitbrengen van een informatiefolder en het organiseren

van activiteiten in de zomer, vanuit een eigen “TerpEnLand”-huisstijl.

religieus erfgoed

archeologisch erfgoed

gebouwd erfgoed

TerpenLand projectplan Groen erfgoed 4

Cultuurlandschap

immaterieel erfgoed

TerpenLand projectplan 4 regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

bezienswaardigheden

verhalen als leidend principe

bezienswaardigheden Cultuur(historie) Natuur Culinair Kunst

Routes Wandelroutes Fietsroutes vaarroutes ruiterroutes autoroutes

Voorzieningen horeca Winkels

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

erfgoedensemble hegebeintum

hegebeintum: rijksmonument en beschermd dorpsgezicht

historie hegebeintum kwaliteit leefomgeving

RUIMTELIJKE KWALITEIT: versterken samenhang Foto van Bert van As, Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, objectnummer 530.732 GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

Erfgoedensemble hegebeintum

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

hegebeintum: rijksmonumenten en beschermd dorpsgezicht

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

historie hegebeintum

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

RUIMTELIJKE KWALITEIT: versterken samenhang

1. te verkennen relatie

2. harsta State

3. kerk en terp

3 † 2

regio ensemble locatie GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

1. aanvraag leader

toeristische infrastructuur

2. regiodeal (masterplan met beeldkwaliteits- plan)

uitvoeringsagenda 3. landschaps- triËnnale 2023

Foto van Klaas Uilkema, Collectie Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, objectnummer SHBO-F-KU-AA 59184 A. it ferhAA l fAn OO stergO b. Ka nSen C. uitvoering

Simply Organized Verhalen Van kernkwaliteitenkaart Kansen Pro- de Oude Zee waddenlandschapGASTVRIJHEID tOtaal I II III IV V jecten Simply Organized beleving fryske eigene i ii iiikwaliteitiV leefV OMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED enSemble ii 1. K anaanvraagSenKaart leader met bezientoeristischeSwaardigheden

Concept in deinfrastructuur kansenkaart is het landschappelijk frame verbonden met de bezienswaardigheden. in het landschappelijk frame zijn de verbindende structuren in het landschap Vitaleopgenomen. Waddenkust, Ontwikkel ondernemers kansen liggen bij benuttende oost-west en dwarsverbindingen. kwaliteiten landschap en erfgoed tergO it ferhaal fan OOS SenS- wierum - n eS - Pea ddergat ternaard mO de oost-west verbindingen in dit ensemble zijn; hOlwerd V ferwerd - h egebeintum - iV biije hallum - m arrum iii i ii De kracht• de van waddenzeedijk de regio & Sociale innovatie als• antwoord de oude o zeedijkp majeure opgaven: • Bevorderen• De weg van over werkgelegenheid de kwelderwallen die de verbinding • Binden vormtvan mensen tussen de (jongeren) terpendorpen aan de streek

cOlOfOn leeSwijzer • De Elfsteden-, Middelsee- en Kleivaarroute • Benutten van landschap en erfgoed voor gastvrijheidseconomie en de energietransitie. in het frame hebben de dorpen, door middel van dwarsverbindingen, een plek aan de dijk gekregen. deze Verbindingplekken aan stad de dijk – pkunnenlatteland ontwikkeld worden tot de • Versterkenwaddenbelevingspunten van de samenhang (beleef de Waddendijk).tussen het platteland en de stad Knooppunten in het landschappelijk frame zijn belangrijke • Ontwerpen van verdienmodellen voor ontwikkeling kansen. binnen dit ensemble is Firdgum, met cultuurhistorischehet archeologische steunpunt, en landschappelijke een belangrijke waarden knooppunt. • BenuttenFirdgum kan van mogelijk kansen ontwikkeld voor economische worden tot een en t oeristisch ecologischeOverstap Punt ontwikkelingen(tOP) (Paad lâns it Waad).

regio ensemble locatie legenda > GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

2. regiodeal (masterplan met beeldkwaliteits- plan)

opstellen masterplan ‘frysk eigene’ aan de waddenkust

opdracht van provincie fryslan

3 † 2

regio ensemble locatie huisDuinen amstelDijk Wieringen afsluitDijk pingjumer Verhalen Van oostergo nationaal park hoge lanD eemsDelta VerDronken De nollen halsbanD De ouDe zee lauWersmeer lanD franeker leeu W harlingen D D groningen D D elfzijl en oe V en hel D okkum (Stroe, Mu S a f Wieringen r m Vismigratieri V k a Wa g p zW Dark sky bezoekerscentrum n t h café D h Wierum p l n l Werel D schiermonnikoog n p W n n h e Dollar D b n au au ort kijk D ems D empel iD s Willemsma tlantik ingjumer eassens m ieterburen azemattenmuseum aat (2023) obben PL aat ezoekerscentrum fsluit D egebeintum ol oog ul D oar ationaal p ationaal park oor D oor D ieu W a onument arte h DD enbeleefcentrum D W W W ar D loopcentrum en h en D ersmeer ersoog er D aan zee W e W elta energie e s er erleech pol D kaap ater erfgoe D er ijk W en tatenzijl aan alsban D a uin all c DD en blija o Jan Lont) eu M Jan erzijl ark DD ergat ier entrum centrum

GASTVRIJHEID Simply Organized beleving fryske eigene kwaliteit leefOMGEVING uitvoeringsagenda WADDENGEBIED

www.visitwadden.nl landsCHapstRiËnnale 2023 dYnaMisCHe delta stichting lânskip, 2050 3. landschaps- erfskip, mienskip breDe erVaren organisatie Versterken Van Dijk, lanDschap en mienskip Blokhuispoort Voor de voorbereiding van de Landschapstriënnale 2023 kiezen we voor een Wie staat op de Waddendijk, heeft zicht op de urgente landschappelijke opgaven. interdisciplinair team, waarin de disciplines landschapsarchitectuur, toerisme De zeespiegelstijging manifesteert zich op de Waddendijk in de versterkingsopgave Blokhuisplein 40 Blue Delta 8911 LJ Leeuwarden en gastvrijheidseconomie, kunst en cultuur, landbouw, natuur en waterstaat van de waterschappen, waarvan de uitvoering start in 2023. Waterbeheer zoekt hier zijn vertegenwoordigd. Dit team maakt in samenspraak met betrokken 2030 innovatieve oplossingen, om verdroging en verzilting tegen te gaan. Een nieuw perspectief triËnnale [email protected] bewoners, bedrijven, organisaties en kennisinstellingen (MBO-HBO-WO) op de toekomst, samengevat in het begrip brede welvaart, zal hier vorm krijgen. Met een programma op hoofdlijnen, dat in de zomer van 2021 gereed is. Een onderzoeksthema’s als duurzaam toerisme, vestigingsklimaat en vergrijzing wordt ook hier in samenwerking met projectteam zorgt daarna voor de realisatie van de projecten die samen met gewerkt aan de sustainable development goals van de Verenigde Naties. Visit Wadden bewoners en betrokken organisaties tot stand komen. Het interdisciplinair Wie staat op de Waddendijk, ervaart dat de robuuste, 220 kilometer lange dijk een Merk Fryslân team stelt een coherent programma samen, daarbij ondersteund door harde scheiding is tussen superefficiënte landbouw en hoogwaardig natuurbeheer Wetterskip Fryslân een daartoe aan te trekken curator, dat internationaal onderscheidend 2025 in het Unesco Werelderfgoed Waddenzee en realiseert zich dat die scheiding niet is Provincie Fryslân is én wortelt in de klei. De aanpak is sterk vergelijkbaar met die van het vol te houden. Transitie van de grootschalige landbouw en dynamisch natuurbeheer Vereniging van Waddenzeekustgemeenten succesvolle Leeuwarden-Fryslân 2018, culturele hoofdstad van Europa en in de zijn hier noodzakelijk, maar meteen dringt zich dan de vraag op wat het perspectief It Fryske Gea projectorganisatie is deze ervaring ruimschoots vertegenwoordigd. is voor bewoners en ondernemers. Soms nemen ze het heft in eigen handen, zoals in Waddenacademie Landschaps- het ambitieuze Holwerd aan Zee, soms voelen ze de grond letterlijk onder hun voeten Waddenvereniging Dijk Van een campagne triënnale wegzakken, door inklinking en gaswinning. Kenniscentrum Herbestemming Noord Voor de Wadden loopt een sterke marketingcampagne Visit Wadden. Deze Wie staat op de Waddendijk, wordt zich bewust van het rijke culturele erfgoed dat leven Museumfederatie Fryslân campagne heeft een meerjarig karakter, maar kent steeds andere accenten. 2023 in de delta heeft gebracht. De terpen, de dijken, de waterwegen en gemalen, tekenen In 2023 kan het accent op de Landschapstriënnale komen te liggen. Dat een eeuwenoude hand-made cultuur, gemarkeerd door kerktorens, monumentale Stichting Alde Fryske Tsjerken betekent dat een deel van de promotiemiddelen van Visit Wadden kan worden boerderijen en moderne kunst. Hier is het zoeken naar balans tussen het karakteristieke Stichting Staten en Stinzen gericht op de Landschapstriënnale, maar dat betekent ook dat de staande LF 2018-2028 cultuurlandschap en het landschap van de toekomst, met als sprekende voorbeelden Stichting Noordelijke Lustwarande marketingorganisatie wordt ingezet voor promotie via de social media, in de nieuwe Afsluitdijk en de Vismigratierivier, die beide opengaan in 2023. Wie staat De dynamische delta van eb en vloed staat centraal Stichting Sense of Place perscampagnes en persbezoeken. De uitvoering van de marketing wordt op de Waddendijk, staat middenin de DYNAMISCHE DELTA, het onderwerp voor de Stichting Holwerd aan Zee gedaan door Merk Fryslân – penvoerder voor de campagne Visit Wadden - 2022 Landschapstriënnale 2023. Stichting Erfgoed & Publiek met ondersteuning van partners in de andere provincies. lange lijnen, kleine stappen in de Landschapstriënnale van 2023. Natuurlijk Projectinitiatieven stapelen Van gelD en inzet Ode aan het De Landschapstriënnale 2023 beweegt zich over een lange en een korte lijn. De lange lijn Beleef de Waddendijk De financiering van de Waddentriënnale stoelt op de aanpak van LF2018. landschap loopt van 2500 jaar geleden, met de bouw van de eerste terpen en dijken, naar 2030, het Vitale Waddenkust Van de gezamenlijke overheden – provincies, waterschappen, gemeenten – jaar waarin de nieuwe dijkversterking gereed moet zijn. Deelnemers aan en publiek van Theaterkerk Nes verwachten we een bijdrage voor een smalle, doeltreffende basisorganisatie de Landschapstriënnale gaan mee op deze lange reis; de boeiende historie vormt de basis staan we stil bij het Unesco Werelderfgoed de LF2028 en enkele hoofdonderdelen uit het programma. De marketing van de 2021 voor de publiekservaring. organisatie komt voor rekening van de provinciale marketingorganisatie in De korte lijn begint in 2021, met Ode aan het Nederlandse Landschap, waar landschap Fryslân. Het is te vroeg concrete bedragen te noemen. Het leeuwendeel en erfgoed decor zijn voor toerisme, gaat door in 2022 met de culturele manifestatie van de activiteiten in het programma komen voor rekening en risico van de 2020 Leven op de Bodem van de Zee, waarin kunst en mienskip centraal staan en eindigt met Waddenzee. Maar veel meer nog, willen we organisatoren van het betreffende programmadeel. De organisatie groeit, ook de Landschapstriënnale in 2023, waar het accent ligt op landschapsontwikkeling en financieel, via een zwaan-kleef-aan effect. Een aanpak die zich bij LF2018 heeft sociaaleconomische ontwikkeling in de DYNAMISCHE DELTA. De drie manifestaties bieden bewezen. Het Waddenfonds en de Regiodeal NO Fryslân, alsmede kleinere input voor Blue Delta 2030, de creatieve toekomstagenda van Noord-Nederland, en de relevante fondsen in het gebied, kunnen dienen als financieringsbasis voor de CH 2018 bestuurlijk breed gedragen Gebiedsagenda Waddengebied 2050. aandacht voor het landschap achter de dijken. onderscheidende activiteiten. Tenslotte zal voor sommige activiteiten worden 2018 gerekend met ticketopbrengsten. Voor de goede orde, het totale budget keten Van beleVingen voor de dijkverzwaring, de regiodeal en de Afsluitdijk ligt rond de 1 miljard De Waddendijk, icoon van het Unesco Werelderfgoed, rijgt het programma aan elkaar. euro en de meeste betrokken organisaties hebben een jaarlijks budget voor Unesco Het hart van de triënnale zal liggen op de Waddendijk tussen Marrum met het buitendijkse Geulen en slenken presenteren hier de dynamiek publieksactiviteiten. In deze context verwachten we de nodige middelen te Werelderfgoed Noarderleech, via het prestigieuze Holwerd aan Zee, tot aan het Nationaal Park kunnen verwerven. Lauwersmeer. Vanuit het hart ontstaat langs de Waddendijk een keten van plekken waar 2009 activiteiten plaatsvinden en ontwikkelingen zichtbaar zijn, van Den Helder tot voorbij betrokken organisaties Delfzijl. Reizen gaat met het OV, vanaf station Leeuwarden, maar vooral ook per (e-) fiets van eb en vloed. De strijd van tweeduizend De Landschapstriënnale DYNAMISCHE DELTA raakt naast het landschapsbeleid of te voet. Het is anno 2020 niet de tijd grote publieksmanifestaties te plannen, daarom ook andere beleidsterreinen. Dat betekent betrokkenheid van 2000 kiezen we voor een vorm die in zichzelf kleinschalig is, passend bij de rust en ruimte van waterschappen, provincies en gemeenten in het Waddengebied en die van dit unieke dijkenlandschap. De massa wordt bereikt door veel, relatief kleine activiteiten bewonersorganisaties, verenigingen voor landbouw, tuinbouw, visserij en te organiseren en deze horizontaal te programmeren. Deze vorm laat zich goed vergelijken jaar strijd tegen het water te ervaren in een toeristische verbanden. De relevante landschapsorganisaties zoals It Fryske met de wijze waarop het Oerolfestival jaarlijks tot stand komt. Gea doen mee en er is plek in het programma voor belangenorganisaties als Dijkenbouw Waddenvereniging, Natuurmonumenten, Vogelbescherming en Nationale Parken. Kennispartners als de Waddenacademie en de Rijksuniversiteit 1000 Groningen zullen een bijdrage leveren aan het programma. Bijzondere mozaïeklandschap van terpen en wierden. Het rijke projecten als Holwerd aan Zee en Sense of Place en erfgoedorganisaties voor kerken, staten en stinzen en tuinen vinden we terug, evenals Terpen en versnellingsprogramma’s Op Paad Lâns it Waad en Vitale Waddenkust en wierden cultuurplekken als theaters, musea en archieven. De betrokkenheid van al 0 culturele leven manifesteert zich in een horizon van deze initiatieven en locaties maakt het programma tot een unieke en integrale beleving van het Waddengebied. monumentale kerken.

huisDuinen amstelDijk Wieringen afsluitDijk pingjumer Verhalen Van oostergo nationaal park hoge lanD eemsDelta VerDronken De nollen halsbanD De ouDe zee lauWersmeer lanD franeker leeu W harlingen D D groningen D D elfzijl en oe V en hel D okkum (Stroe, Mu S Dark sky t h h Wierum p l n zW Werel D schiermonnikoog n f Wieringen r m Vismigratieri V k a Wa g p bezoekerscentrum n café D l Dollar D b a p W n n h e n au au ort kijk D ems D empel iD s Willemsma tlantik eassens m ingjumer ieterburen azemattenmuseum aat (2023) obben PL aat ezoekerscentrum fsluit D egebeintum ol oog ul D ationaal p ationaal park oar oor D oor D ieu W a onument arte h DD enbeleefcentrum D W W W ar D loopcentrum en h en D ersmeer ersoog er D aan zee W WADDENLAND, WERELDERFGOED VAN CULTUUR EN NATUUR e W elta energie e s er erleech pol D kaap ater erfgoe D er ijk W en tatenzijl aan alsban D a uin all c DD en blija o Jan Lont) eu M Jan erzijl ark DD ergat ier entrum centrum 1. Dynamische delta van eb en vloed 2. Rijkdom van zout, zilt en zoet 3. Paradijs van flora en fauna 4. Ruggengraat/ frame van dijken en dammen 5. Doorbraken van de zee; klei, veen zand 6. mOzaïeklandschap met terpen en wierden 7. Rijke boerenleven en biodiversiteit dYnaMisCHe delta 8. kRACht van kerken en kloosters

WaDDenbeleVing WaDDenplatform WaDDenlaboratorium 9. Collectief van innovatieve pioniers We beginnen met een symbool. In Blija bouwen dorpsbewoners de Terp van We bouwen een 220 kilometer lang dynamisch platform voor innovatie. We richten laboratoria in voor ontwerpend onderzoek en gaan met de Toekomst, uit alle windstreken voeren bezoekers klei en aarde aan voor Op elke plek langs de dijk waar een relevante ontwikkeling plaatsvindt, van kennispartners, economische dragers, maatschappelijke organisaties en deze nieuwe terp. De terp markeert de start van een breed programma van dijkversterking tot zilte teelt en van landbouwtransitie tot landaanwinning, burgerinitiatieven aan de slag met de toekomst van de DYNAMISCHE DELTA. belevingen langs de Waddendijk. Elke beleving appelleert aan de verbeelding bouwen we een podium voor dialoog. Natuurlijk ondersteund met social- Krijgen de grote ruimtelijke opgaven, waarvan het belang breed wordt 10. Culturele en culinaire beleving van de bezoeker en nodigt uit tot reflectie. Bezoekers ontmoeten het landschap media, waarmee we recent in de regio een eigen concept hebben ontwikkeld, onderkend, zodanig vorm dat ze ook worden gewaardeerd? Wat zijn de succes- en ervaren wat hun verbinding is met dit landschap en hoe de strijd met het de Vonketon. Het resultaat is dat experts uit de hele wereld aanschuiven aan en faalfactoren, waarvan andere regio’s in binnen- en buitenland kunnen water is geworteld in de Nederlandse cultuur. Onderdeel van de manifestatie de stamtafel van Café de Wadden in Blija om de relevante ontwikkelingen leren? De Landschapstriënnale gaat hiermee concreet aan de slag. In een open is Sense of Place, met de fototentoonstelling Bildtstars en Eigenheimers in het gebied te bespreken met een breed gezelschap van bewoners, programma agenderen bewoners uit de regio voor hen urgente kwesties en over de bewoners van het gebied, het landart project een Dijk van een ontwikkelaars en onderzoekers. Er ontstaat een levendige dialoog over presenteren zij de producten van het Wad. Samen met de provincie Zeeland Wijf en de zintuiglijke architectuurbeleving Soundings van de Amerikaans- circulaire landbouw, energieneutrale dorpen, waterbewuste samenleving, doen we een ontwerpend onderzoek naar klimaatlandschappen en samen met Nederlands kunstenaars Robert Wilson/Teun Mosk. We presenteren nieuwe trekvogel flyways en vismigratie, nachtbeleving, duurzaam toerisme en de universiteit van Lund (Zweden) en hogeschool NHL-Stenden presenteren vormen van erfgoedervaring in Ontdooi de Friezen, waarin de leden van het alle andere thema’s die spelen in de DYNAMISCHE DELTA. Deze dialoog zal we Expedities naar het Landschap, ontwerpend onderzoek naar een adaptieve nieuwe gidsengilde bezoekers meenemen in de bijzondere verhalen van de vanzelfsprekend internationaal zijn, de bestaande Duitse en Deense relaties uit en waterbewuste samenleving. We evalueren 15 jaar Unesco Werelderfgoed DYNAMISCHE DELTA. Bezoekers krijgen letterlijk uitzicht op de bouw van de het Waddengebied schuiven aan, maar ook internationale verbindingen met Waddenzee en alle programma’s die de afgelopen jaren in het gebied zijn delta, in een choreografie van graafmachines leren ze over de volgende fase in delta’s en eilanden halen we aan. Belangrijke partners in het project, zoals de uitgevoerd. We richten Future Labs in, waar we ruimtelijk, sociaal, economisch onze omgang met water en land. De vele monumenten, kerken, boerderijen Rijksuniversiteit Groningen en de Waddenacademie, zetten hun brede netwerk en cultureel de toekomst verbeelden. We maken die toekomst inzichtelijk met en gemalen in het gebied zullen allen een deel van het verhaal van de aan deskundigen hiervoor in. werkvormen die we kennen van Oerol, waar Joop Mulder en Bruno Doedens DYNAMISCHE DELTA vertellen. met dakpannen en wilgentenen complexe systemen als zandsuppletie en dYnaMisCHslibaanzetting inzichtelijk maakten. e delta regio ensemble locatie

WaDDenbeleVing WaDDenplatform WaDDenlaboratorium We beginnen met een symbool. In Blija bouwen dorpsbewoners de Terp van We bouwen een 220 kilometer lang dynamisch platform voor innovatie. We richten laboratoria in voor ontwerpend onderzoek en gaan met de Toekomst, uit alle windstreken voeren bezoekers klei en aarde aan voor Op elke plek langs de dijk waar een relevante ontwikkeling plaatsvindt, van kennispartners, economische dragers, maatschappelijke organisaties en deze nieuwe terp. De terp markeert de start van een breed programma van dijkversterking tot zilte teelt en van landbouwtransitie tot landaanwinning, burgerinitiatieven aan de slag met de toekomst van de DYNAMISCHE DELTA. belevingen langs de Waddendijk. Elke beleving appelleert aan de verbeelding bouwen we een podium voor dialoog. Natuurlijk ondersteund met social- Krijgen de grote ruimtelijke opgaven, waarvan het belang breed wordt van de bezoeker en nodigt uit tot reflectie. Bezoekers ontmoeten het landschap media, waarmee we recent in de regio een eigen concept hebben ontwikkeld, onderkend, zodanig vorm dat ze ook worden gewaardeerd? Wat zijn de succes- en ervaren wat hun verbinding is met dit landschap en hoe de strijd met het de Vonketon. Het resultaat is dat experts uit de hele wereld aanschuiven aan en faalfactoren, waarvan andere regio’s in binnen- en buitenland kunnen water is geworteld in de Nederlandse cultuur. Onderdeel van de manifestatie de stamtafel van Café de Wadden in Blija om de relevante ontwikkelingen leren? De Landschapstriënnale gaat hiermee concreet aan de slag. In een open is Sense of Place, met de fototentoonstelling Bildtstars en Eigenheimers in het gebied te bespreken met een breed gezelschap van bewoners, programma agenderen bewoners uit de regio voor hen urgente kwesties en over de bewoners van het gebied, het landart project een Dijk van een ontwikkelaars en onderzoekers. Er ontstaat een levendige dialoog over presenteren zij de producten van het Wad. Samen met de provincie Zeeland Wijf en de zintuiglijke architectuurbeleving Soundings van de Amerikaans- circulaire landbouw, energieneutrale dorpen, waterbewuste samenleving, doen we een ontwerpend onderzoek naar klimaatlandschappen en samen met Nederlands kunstenaars Robert Wilson/Teun Mosk. We presenteren nieuwe trekvogel flyways en vismigratie, nachtbeleving, duurzaam toerisme en de universiteit van Lund (Zweden) en hogeschool NHL-Stenden presenteren vormen van erfgoedervaring in Ontdooi de Friezen, waarin de leden van het alle andere thema’s die spelen in de DYNAMISCHE DELTA. Deze dialoog zal we Expedities naar het Landschap, ontwerpend onderzoek naar een adaptieve nieuwe gidsengilde bezoekers meenemen in de bijzondere verhalen van de vanzelfsprekend internationaal zijn, de bestaande Duitse en Deense relaties uit en waterbewuste samenleving. We evalueren 15 jaar Unesco Werelderfgoed DYNAMISCHE DELTA. Bezoekers krijgen letterlijk uitzicht op de bouw van de het Waddengebied schuiven aan, maar ook internationale verbindingen met Waddenzee en alle programma’s die de afgelopen jaren in het gebied zijn delta, in een choreografie van graafmachines leren ze over de volgende fase in delta’s en eilanden halen we aan. Belangrijke partners in het project, zoals de uitgevoerd. We richten Future Labs in, waar we ruimtelijk, sociaal, economisch onze omgang met water en land. De vele monumenten, kerken, boerderijen Rijksuniversiteit Groningen en de Waddenacademie, zetten hun brede netwerk en cultureel de toekomst verbeelden. We maken die toekomst inzichtelijk met en gemalen in het gebied zullen allen een deel van het verhaal van de aan deskundigen hiervoor in. werkvormen die we kennen van Oerol, waar Joop Mulder en Bruno Doedens DYNAMISCHE DELTA vertellen. met dakpannen en wilgentenen complexe systemen als zandsuppletie en slibaanzetting inzichtelijk maakten.

COLOFON

Provincie Fryslân (opdrachtgever)

Initiatiefgroep: Stichting Alde Fryske Tsjerken Stichting Interieurs in Fryslân Stichting Staten en Stinzen It Fryske Gea Stichting Noordelijke Lustwarande

In samenwerking met: Gemeente Noardeast-Fryslân Stichting TERP Hegebeintum Vereniging Hendrick de Keyser Vereniging Dorpsbelangen Ferwert-Hegebeintum (DBFH) Stichting Tsjerkepaad

Afstemmen met (september 2020): Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed (Erfgoeddeals) Vereniging Dorpsbelang Blije e.o. Bewoners van Hegebeintum

Projectcoördinatie Jan van der Weij Uitwerking no.ORDPEIL landschap.erfgoed

landschap. erfgoed

Concept, 3 juni 2020 Concept: 9 april 2020