Przedparafialne Dzieje Kościoła W Dorohuczy
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Drohiczyński Przegląd Naukowy Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego Nr 8/2016 Ks. Krzysztof Grzesiak Lublin Przedparafialne dzieje kościoła w Dorohuczy Pre-parochial history of the church in Dorohucza Słowa kluczowe: Dorohucza, kościół w Dorohuczy, diecezja lubelska, kaplica publiczna Key words: Dorohucza, church in Dorohucza, diocese of Lublin, public chapel Streszczenie Około 1790 roku właściciele wsi Dorohucza, Siła Nowiccy, ufun- dowali i bogato uposażyli w niej murowany klasycystyczny kościół. Pier- wotny zamiar fundatorów, aby stał się on z czasem siedzibą samodzielnej parafii, nie został spełniony. Obiekt pozostał publiczną kaplicą z prywatną kapelanią. Przez pierwsze dwie dekady kościół, obsługiwany przez rezydu- jących w Dorohuczy zakonników, stanowił centrum życia religijnego mieszkańców tej i okolicznych miejscowości. Sprawowano w nim, za od- powiednim pozwoleniem władzy diecezjalnej i proboszcza parafii Biskupi- ce, wszystkie sakramenty. Ten stan trwał do około 1812 roku, kiedy to udzielanie chrztów i błogosławienie małżeństw przeniesiono do kościoła pa- rafialnego. Kapelani, a byli nimi od tego czasu przeważnie księża emeryci, odprawiali jedynie Msze święte i najprawdopodobniej pogrzeby. W rezulta- cie śmierci ostatniego kapelana w roku 1854 życie religijne w dorohuckim oratorium zamarło. Zaledwie raz w roku sprawowano tu nabożeństwo na święto patronalne. W roku 1919 włościanie wsi Dorohucza podjęli starania o erygowanie przy miejscowym kościele samodzielnej placówki parafialnej. Po dłuższych perypetiach zostały one uwieńczone sukcesem w roku 1929. 328 Ks. Krzysztof Grzesiak Abstract Circa 1790 the owners of the Dorohucza village – the Siła-Nowicki family – founded and richly equipped a neoclassical brick church. The orig- inal aim of the founders to make it in time a seat of an independent parish was not reached. The object remained a public chapel with a private chap- laincy. For the first two decades the church supported by monks residing in Dorohucza was the center of religious life of the people from the village and the surrounding places. All the sacraments were administered with the per- mission of diocesan authorities and a parish of Biskupice. This situation lasted approximately until 1812 when the baptisms and marriages were transferred to the parish church. Chaplains, and they were mostly retired priests, celebrated only masses and probably funerals. After the death of the last chaplain in 1854, the religious life in the Dorohucza oratory declined. Only once a year the patron feast was celebrated. In 1919 the peasants from the Dorohucza village made efforts for the erection of the independent par- ish institution by the local church. After long adventures they have been successful in 1929. Tytułem wprowadzenia Od wielu lat w sercu piszącego te słowa dojrzewało pragnienie zba- dania i opisania historii kościoła w Dorohuczy, miejscowości leżącej w po- łowie drogi między Lublinem i Chełmem, na prawym brzegu starorzecza rzeki Wieprz1. Z wsi tej wywodzą się bowiem moi przodkowie ze strony oj- ca. Pragnienie, o którym mowa, zrodziło się nie tylko z pobudek emocjo- nalnych, ale w równym stopniu z potrzeby badawczej i to wielorakiej natu- ry. Opisywana wieś stanowi interesujący temat dla zajmujących się dziejami pogranicza polsko-ruskiego i styku chrześcijaństwa zachodniego ze wschodnim. Była bowiem – w dawnej Polsce – najbardziej w kierunku wschodnim wysuniętą miejscowością województwa lubelskiego i jednocze- śnie diecezji krakowskiej. Tuż za nią rozciągała się do czasów Kazimierza Wielkiego linia graniczna między Polską a Rusią. Nad środkowym Wie- 1 W dawnych źródłach nazwa miejscowości figuruje w różnych postaciach – Drochucza, Drochucz, Drohucz, Droucza, Drałcza. Nawet współcześnie w potocznej mowie mieszkań- cy tej i sąsiednich wsi określają ją jako Dereuca, Dereuc, Dryuca. Nazwa wywodzi się za- pewne od Dorohuczy, niewielkiego strumienia, który ma swoje źródła w okolicach Pawło- wa i uchodzi do Wieprza właśnie w tej wiosce. Przedparafialne dzieje kościoła w Dorohuczy 329 przem rozpoczynał się teren mieszany pod względem etnicznym, wyzna- niowym i obrządkowym. Tu zachodziły złożone i nie pozbawione dramaty- zmu procesy, które ukształtowały dzisiejsze oblicze ziemi lubelskiej. Dorohucza ma również swoją oryginalną historię kościelną. Pier- wotnie należała ona do parafii Czemierniki, istniejącej co najmniej od po- czątków XIV stulecia do czasów reformacji, a mającej swą siedzibę we wsi, którą w XIX stuleciu wchłonęły sąsiednie Trawniki. Gdy parafia czemier- nicka zanikła, Dorohucza, wraz z innymi miejscowościami, weszła w skład powstałej w wieku XV parafii Biskupice i w jej składzie pozostała aż do ro- ku 1929, czyli do końca interesującego nas okresu2. Z kolei ludność ruska, która przenikała na teren staropolskiego województwa lubelskiego od wschodu, była związana z cerkwią w Kaniem, istniejącą już w drugiej po- łowie XV wieku3. Około roku 1790 wzniesiono w Dorohuczy kościół, który skupił wokół siebie życie religijne mieszkańców wsi. Perypetie związane z funkcjonowaniem dorohuckiego ośrodka kościelnego są zasadniczym te- matem niniejszej publikacji. Świątynia, o której mowa, jest obiektem godnym uwagi także z per- spektywy historii sztuki. Stanowi bowiem jeden z najwcześniejszych przy- kładów klasycystycznej architektury sakralnej na Lubelszczyźnie. Wartość zabytku jest tym większa, iż przetrwał on w zasadniczo niezmienionej for- mie do naszych czasów. Dotyczy to także wielu elementów jego wyposaże- nia. W roku 2013 pojawiła się możliwość napisania artykułu do zbioro- wej publikacji ku uhonorowaniu ks. profesora Stanisława Wilka, wielolet- niego rektora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II. Uzna- łem ją za doskonałą okazję do opracowania niemal w ogóle nieznanych dziejów świątyni dorohuckiej na ich etapie do roku 1929, a więc do czasu, kiedy stała się ona siedzibą samodzielnej parafii. W ten sposób mogłem po- łączyć osobistą potrzebę serca z jakimś pożytkiem badawczym w zakresie historii Kościoła, co wpisałoby się zgrabnie w ideę księgi pamiątkowej ku czci wybitnego badacza dziejów. 2 J. Chachaj, Bliżej schizmatyków niż Krakowa… Archidiakonat lubelski w XV i XVI wieku, Lublin 2012, s. 270. 3 G. Jawor, Imigranci ruscy i wołoscy we wsiach województwa lubelskiego w późnym śre- dniowieczu (XIV-XV w.), „Annales UMCS, sectio F”, 43/44 (1988/1989), 9nn. Według da- nych unickiego konsystorza chełmskiego w XVIII wieku unici stanowili kilkanaście pro- cent mieszkańców wsi; Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej: APL), Chełmski Konsy- storz Greckokatolicki (dalej: ChKG), sygn. 8, 13. 330 Ks. Krzysztof Grzesiak Niestety, realia edytorskie bardzo obszernej publikacji zbiorowej okazały się bezlitosne. Rozmiar artykułów, które miały być w niej umiesz- czone, ograniczono w praktyce do rzędu 10 stron. W tej sytuacji temat przygotowywanego przeze mnie opracowania musiał ulec radykalnemu za- wężeniu, obejmując jedynie samo powstanie i pierwsze lata funkcjonowania opisywanego obiektu4. Natomiast pragnienie opracowania całości zagadnie- nia według pierwotnego projektu musiało poczekać na inną okazję. Czyni mu zadość właśnie niniejsza pozycja. Kaplica publiczna z prywatną kapelanią Dnia 18 sierpnia 1788 roku w kancelarii unickiego biskupa chełm- skiego Teodozego Rostockiego sporządzono dokument pod nazwą Instru- ment założenia cerkwi w Dorohuczy, którego adresatem był przełożony klasztoru bazylianów w Chełmie, o. Jozafat Wereszczaka. Oto jego treść: Do wiadomości podajemy, że JW Pan Szczęsny Nowicki, Łowczy Chełmski, starosta Markuszewski, pomnożenia Chwały Boskiey gorliwie żądający, w Dobrach swych dziedzicznych Dorohuczy zwanych, Cerkiew nową wymu- rować umyślił y Nas upraszał, abyśmy na założenie iey zezwolili, My zaś przychilając się do tak pobożney y gorliwey […] chęci, zlecić Przewielebno- ści Twoiey umyśliliśmy, yakoż i zlecamy żądając, abyś zjechawszy do rze- czonych Dóbr Dorohucze, i tamże pobliższy kler zgromadziwszy, Kamień pierwszy podług przepisu Rytuału założył y Cerkiew nową murować Imie- niem Naszym pozwolił.5 Polecenie biskupa zostało wykonane, jednak ani da- ta, ani dokładniejsze informacje o przebiegu uroczystości poświęcenia ka- mienia węgielnego nie są znane6. Budowa trwała przez kilka kolejnych lat. Po jej sfinalizowaniu Szczęsny (Feliks) Nowicki, tym razem jako podczaszy krasnostawski, 4 Publikacja pod tytułem Powstanie i początki kościoła w Dorohuczy ukazała się w pracy zbiorowej Universitati serviens. Księga pamiątkowa ku czci Księdza Profesora Stanisława Wilka SDB, red. J. Walkusz, M. Krupa, Lublin 2014, 403-412. Zawiera ona pewne istotne kwestie, które w niniejszej pracy zostały pominięte albo potraktowane zdawkowo: kontekst geograficzny, historyczny i etniczny powstania kościoła, pogląd o pierwotnym przeznacze- niu obiektu na cerkiew unicką i próba jego wyjaśnienia, a także związana z nim sprawa domniemanej zmiany obrządku (niezgodna z prawdą), jakiego mieli się dopuścić miesz- kańcy Dorohuczy, wreszcie fałszywa fama o istnieniu we wsi, we wcześniejszych latach, cerkwi unickiej, która uległa zniszczeniu. 5 APL, ChKG, sygn. 4, 120n. 6 Synody Dyecezyi Chełmskiej Ob. Wsch., wyd. X. Biskup Edward Likowski, Poznań 1902, 50. Przedparafialne dzieje kościoła w Dorohuczy 331 zwrócił się o poświęcenie nowo wzniesionego obiektu do łacińskiego bi- skupa chełmsko-lubelskiego. Dnia 16 grudnia 1791 roku biskup Wojciech Skarszewski delegował ks. Józefa Skomorowskiego, kanonika kapituły ka- tedralnej, proboszcza parafii Pawłów do uroczystego poświęcenia kościoła w Dorohuczy.