Wycieczka rowerowa „Szlakiem Miejsc Pamięci Narodowej w Trawnikach"

Cel - poznanie najbliższego środowiska - budzenie zainteresowania historią własnego środowiska - rozwój postaw patriotycznych związanych z tożsamością kultury regionalnej.

ICzęść wstępna:

1) Informacje o gminie: Gmina Trawniki położona jest w południowo - wschodniej części naszego województwa. Pod względem fizjograficznym obszar gminy zajmuje pogranicze dwu regionów: Polesia Lubelskiego i Wyżyny Lubelskiej. Na południowym krańcu Polesia znajduje się subregion zwany Obniżeniem Dorohuckim. Wyniosłość Giełczewska, na której leżą pola uprawne wsi: Biskupice, Trawniki i Kol. Trawniki. Najwyższy punkt znajduje się w miejscowości Biskupice 220 m n.p.m., natomiast najniższy w Bonowie osiąga 163,6 m n.p.m. Największą rzeką przepływającą przez naszą gminę jest Wieprz, który płynie przez Trawniki, Oleśniki, Pełczyn, Siostrzytów, Dorohuczę. W zlewisku Wieprza znajdują się jego dopływy: Marianka oraz Giełczew zwana również Giełczewką, która tworzy w swoim biegu przepiękne meandry (zakola). W skład Gminy Trawniki wchodzi 11 wsi: Trawniki, Kol. Trawniki, Biskupice, Pełczyn, Oleśniki, Dorohucza, Bonów, Siostrzytów, Struża, Kol. Struża, Ewopole. Powierzchnia naszej gminy wynosi 84,49 km2, zamieszkuje ją 9712 osób, średnia gęstość zaludnienia wynosi 116 osób/km2.

2) Trawniki -rys historyczny.

Trawniki ośrodek gminy w województwie lubelskim położone są ok. 30 km na południowy-wschód od Lublina przy drodze do Chełma. Ich nazwa niewątpliwie topograficzna ma związek z łąkowym i trawiastym środowiskiem geograficznym okolicy. W okresie wczesnośredniowiecznym na terenie obecnej wsi znajdowało się grodzisko. Pierwsza wzmianka o niej w źródłach pisanych pochodzi z r. 1437. Wieś nazywała się wtedy „Trawnik". Stanowiła wówczas własność braci Jana i Wawrzyńca, którzy należeli-do rodu szlacheckiego, pochodzącego prawdopodobnie z Mazowsza. Drogą dziedziczenia przeszła później w ręce współrodowca Pełki z Czemiernik i pozostawała jego własnością przez długie lata (1447-1482), Jego syn Andrzej sprzedał ją w r. 1496 wraz z częściami sąsiednich wsi Borowa i Czemiernik Jakubowi Jaszowskiemu za 300 grzywien. W XV wieku wieś należała do parafii Czemiemiki, istniejącej już w XIV wieku. Same Czemierniki były wsią występującą jeszcze na początku XX wieku. Należały później podobnie jak Trawniki do parafii w Biskupicach. Warto dodać, że w województwie lubelskim

1 od średniowiecza istnieje inna wieś i parafia o tej samej nazwie, położona w łuku rzeki Tyśmienicy, na północny wschód od Kocka. W roku 1531 właścicielem Trawnik był Pełka, ale wpół wieku później należała do Mikołaja Siestrzewitowskiego, który odsprzedał ją Tomaszowi Więckowskiemu. W roku 1580 tzw. "pobór", czyli podatek od ilości posiadanej ziemi inaczej "łanowe" uiszczono zsześciu osiadłych półłanków. W latach osiemdziesiątych XVIII w. właścicielem wsi był starosta lelowski Antoni Marchocki. Zadłużył się on u podpułkownika regimentu konnego buławy wielkiej koronnej Karola Zamojskiego i w następstwie przegranego procesu sądowego w lubelskim Trybunale Koronnym musiał ją oddać wierzycielowi w użytkowanie. Momentem przełomowym w jej dziejach było uwłaszczenie zamieszkujących ją chłopów, które dokonało się ukazem carskim z 19 II (2 III) 1864 r. Akt ten, wydany w celu odciągnięcia chłopów od udziału w powstaniu styczniowym, zmienił w sposób zasadniczy ich położenie. Stali się oni pełnoprawnymi właścicielami użytkowanych gruntów, jeśli posiadali je w r. 1846 i były ujęte w tabelach prestacyjnych. Ważne znaczenie miało oddanie do użytku w 1877 r. linii kolejowej tzw. Nadwiślańskiej, która przechodziła przez Trawniki. Zyskały one dzięki temu przystanek kolejowy na odcinku Lublin – Chełm, który dawał również szansę przyciągnięcia inwestorów. Przed I wojnąświatową wybudowano nawet cukrownię, która jednak nie wytrzymała konkurencji z pobliskim zakładem w Rejowcu. W tym czasie wieś należała do gminy Jaszczów, wchodzącej w skład powiatu lubelskiego. W okresie II Rzeczpospolitej przynależność administracyjna Trawnik nie zmieniła się. Dalej pozostawały częścią lubelskiej gminy Jaszczów. Także pozycja gospodarcza nie uległa zmianie, chociaż podjęto próbę ożywienia gospodarczego wsi poprzez podjęcie produkcji włókienniczej na miejscu dawnej cukrowni. W czasie okupacji maszyny tej fabryki zostały zdemontowane i wywiezione do Niemiec. Z czasem teren fabryki miał za sprawą okupanta całkowicie zmienić swoje przeznaczenie. Najpierw urządzono tu obóz dla jeńców polskich, potem zamieniony na obóz dla jeńców sowieckich (od jesieni 1941 r.) oraz obóz służby budowlanej (Baudienst), do której przymusowo wcielano młodych Polaków. Od maja 1942 r. stał się miejscem przymusowej pracy Żydów, w zorganizowanych tu zakładach futrzarskich. Przez ten obóz przewinęło się ok. 10 tys. osób, które w większości zostały zgładzone w czasie jego likwidacji 3 XI 1943. Rozstrzeliwano ich na terenie ogrodu byłej cukrowni oraz przy szosie prowadzącej w kierunku rzeki Wieprz. W Trawnikach mieścił się również obóz szkoleniowy (Ausbildungslager) SS, dla ochotników z Łotwy, Litwy, Białorusi i Ukrainy, zwerbowanych do walki po stronie hitlerowskiej. Po wojnie aż do 1954 r. status administracyjny był identyczny jak przed wojną.Potej dacie, w związku z likwidacją gmin i powstaniem gromad, Trawniki stały się jedną znich, oczywiście w powiecie lubelskim. W r. 1958 erygowano tu parafię rzymsko-katolicką pod wezwaniem Chrystusa Króla, a w latach 1958 – 1964 wzniesiono kościół według projektu architekta Stanisława Marzyńskiego. Powoli zaczęły tu również powstawać zakłady wytwórcze. W r. 1950 powstała roszarnia, przekształcona po 9 latach w filię Siedleckich Zakładów Przemysłu Dziewiarskiego. Przełomowe znaczenie dla Trawnik miała decyzja, Ministra Przemysłu Lekkiego z 16 XII 1961 r. o powołaniu Zakładu Przemysłu Dziewiarskiego "Trawena", który podlegał łódzkiemu Zjednoczeniu Przemysłu Dziewiarskiego i Pończoszniczego. Zakład ten produkujący bieliznę oraz konfekcje damską imęską, zatrudniający w szczytowym okresie lat siedemdziesiątych około 1500 osób, stał się czynnikiem decydującym o awansie, miejscowości. Walnie przyczyniło się do tego również istnienie innych zakładów pracy:

2 Gminnej Spółdzielni "Samopomoc Chłopska", elewatora Państwowych Zakładów Zbożowych, betoniarni oraz stacji przeładunkowej PKP, obsługującej okoliczne gminy. Reforma administracyjna z 1972 r. w wyniku której Trawniki zyskały rangę ośrodka gminy (od 1 I 1973 r.) tylko usankcjonowała ich przodującą pozycję w pobliskim terenie, którą z powodzeniem utrzymuje do tej pory.

Wyjeżdżamy rowerami spod Szkoły Podstawowej w Trawnikach. Kierujemy się w prawo, gdzie w odległości około 50 m usytuowany jest pomnik.

Przystanek 1.

Pomnik

"TYSIĄCOM OFIAR RÓŻNYCH NARODOWOŚCI POMORDOWANYCH PRZEZ BARBARZYŃCÓW HITLEROWSKICH W OBOZIE TRAWNIKI W LATACH 1939- 45. SPOŁECZEŃSTWO POWIATU LUBELSKIEGO 1964 ROK"

W 1964 r. ku czci ofiar obozu w Trawnikach wzniesiono pomnik. Wykonany został z czarnego marmuru. Na pomniku napis jw. Został on postawiony w pobliżu miejsca zbrodni. W 1942 roku Niemcy założyli obóz na terenie byłej cukrowni zamienionej przed wojną na fabrykęśrodków opatrunkowych. Teren obozu jest to miejsce szczególnie pamiętne, przesiąknięte krwią kilkunastu tysięcy osób. Teren obozu ogrodzony był drutem kolczastym. Pierwszymi więźniami obozu byli obywatele ZSRR, Polacy i Żydzi. Obóz podlegał władzom SS i policji. Początkowo liczba więźniów wynosiła 500 – 600. Od wiosny 1942 roku deportowano liczne transporty Żydów z Niemiec, Czech, Słowacji i Austrii. W 1943 roku w maju zaczęli napływać obywatele pochodzenia żydowskiego z likwidowanego powstania w getcie warszawskim. Żeby wszyscy więźniowie znaleźli zatrudnienie zorganizowano na terenie obozu różne warianty produkcyjne: krawieckie, szczotkarskie, szewskie, które pracowały na potrzeby wojska. Część najstarszych więźniów pracowało przy kopalni torfu w Dorohuczy. Dzień 3 listopada 1943 roku stał się sądnym dniem dla Żydów obozu w Trawnikach. Przybyłe oddziały SS, żandarmerii i otoczyły obóz. Wygonieni na plac rozbierali się, odkładali ubranie i osobiste drobiazgi na kupę.Następnie nagich wpędzanodorowów wykopanych przed budynkiem komendantury i rozstrzeliwano. Krzyk i płacz zagłuszano głośną muzyką taneczną. Ta piekielna symfonia śmierci trwała cały dzień.12tysięcy ciał

3 pomordowanych wypełniło po brzegi długie i głębokie rowy. Nocą 50 Żydów pracowało przy wyciąganiu zwłok i układaniu ciał na stosy. Rankiem mieszkańcy, którzy mieli odwagę spojrzeć w kierunku kaźni widzieli płonące stosy ciał pomordowanych. W 1944 r. obóz został całkowicie zlikwidowany.

Uczniowie złożyli kwiaty, zapalili znicze. Pamięć poległych uczczono minutą ciszy. Całą grupą pojechaliśmy w kierunku dworca PKP. Na ścianie budynku dworca od strony peronów znajduje się tablica upamiętniająca wydarzenia września 1939 r.

Przystanek 2.

Tablica wmurowana w ścianę budynku stacji kolejowej.

„Poległym kolejarzom na stanowisku pracy w dniu 8 września 1939 roku

Kolejarze i Społeczeństwo Trawnik

Wrzesień 1969 roku."

W dniu 4 września 1939 r Trawniki przeżyły pierwsze bombardowanie. Samoloty przelatywały wysoko, bomby nie trafiły w cel, jakimi zapewne były stacja kolejowa i most na rzece Wieprz. Drugie bombardowanie miało miejsce w dniu 8 października, zginęło wtedy 10 osób w tym 7 kolejarzy: Julian Konopka, Stanisław Kowalczyk, Piotr Luszak, Franciszek Sidor, Bolesław Waryszak, oraz dojeżdżający kolejarze: Brzeski, Herda, Malesza z Pawłowa. Dla upamiętnienia tego tragicznego wydarzenia w ścianę budynku dworca PKP wmurowano tablicę w 1968. Z dworca kierujemy się wstronę głównej szosy Trawniki – Pełczyn. Po drodze mijamy po prawej stronie budynek zakładów Nicols – Poland i Ośrodka Zdrowia. Skręcamy w lewo i jedziemy w kierunku lasu około 2 km. Przed lasem skręcamy w lewo. Jedziemy polną drogą wzdłuż lasu około 800 m i zagłębiamy się w las, gdzie od strony południowo- wschodniej lasu znajduje się grób – mogiła zbiorowa.

4 Przystanek 3.

Mogiła – pomnik w lesie – Borku w Pełczynie.

" DZIECI -DZIECIOM" "Tu znajduje się zbiorowa mogiła tragicznie zmarłych 60 dzieci Zamojszczyzny transportowanych do obozu zagłady zimą 1941 r.

Harcerze i Społeczeństwo Gminy Trawniki 31 maj 1978r."

W 1941 roku Niemcy przywieźli tam około kilkudziesięciu osób i rozstrzelali w odległości200modszosy.DotegosamegolasuNiemcyprzywieźli zwłoki 60 dzieci z Zamojszczyzny, które zmarły (zamarzły) w wagonach w czasie transportu. Grób lastrykowy z tablicą marmurową powstał w 1979 r. dzięki staraniom Komendy Hufca ZHP w Trawnikach i społeczeństwa Trawnik. Kierujemy się wstronę lasu Dąbrowa, gdzie znajduje się mogiła zbiorowa z okresu II Wojny Światowej.

Przystanek 4.

Mogiła w lesie Dąbrowa w Trawnikach.

5 W lipcu 1942 roku o świcie do lasu Dąbrowa skręciło 13 samochodów ciężarowych zludźmi powiązanymi drutem kolczastym. Przywieziono ich z obozu z Trawnik. W dużym dole długości 25 mi 5 m szerokości wszystkich rozstrzelano, łącznie 350 osób. Kilka dni później odkryto grób i w tym miejscu znowu zamordowano 200 osób przywiezionych siedmiu samochodami. Po dwutygodniowej przerwie przyjechało do lasu 6 samochodów zludźmi i znowu rozległy się strzały. Idziemy w kierunku południowo-zachodnim drogą przez las Dąbrowa. Przy granicy od strony Boniewa znajduje się pomnik nagrobny z piaskowca. Na jednym z kamieni tablica marmurowa z napisem.

Przystanek 5.

Pomnik w lesie Dąbrowa.

"Miejsce uświęcone krwią członków polskiego ruchu oporu i żołnierzy Armii Radzieckiej wymordowanych przez hitlerowskiego okupanta w 1942 r."

W tym miejscu zginęli członkowie ruchu oporu i żołnierze Armii Radzieckiej rozstrzelani przez hitlerowców w 1942 r na skraju lasu, a przywiezieni z obozu w Trawnikach. Pomnik tworzy pięć głazów z piaskowca. Miejsce upamiętnione w 1970 r. przez Powiatową Radę Narodową w Lublinie.

Wracamy tą samą drogą do przejazdu kolejowego i skręcamy w prawo. Drogą asfaltową dochodzimy do drogi Trawniki – Pełczyn. Skręcamy w prawo mijamy skrzyżowanie przed mostem na rzece Wieprz. Po stronie lewej 20 m od skrzyżowania usytuowany jest Cmentarz Wojenny z 1916 r.

6 Przystanek 6

Cmentarz wojenny.

Położony w północno-wschodniej części osady, w pobliżu rzeki Wieprz cmentarz wojenny w Trawnikach to miejsce, gdzie znajdują się zbiorowe mogiły żołnierzy austriackich i niemieckich z I Wojny Światowej. Pomiędzy nimi obelisk z kamieni wapiennych. Na obelisku płyta marmurowa częściowo uszkodzona z inskrypcją wjęzyku niemieckim.

Na cmentarzu znajdują się mogiły z II wojny światowej oraz groby żołnierzy Wojska Polskiego poległych w bitwie pod Cycowem. Na jednym grobie znajduje się metalowa tablica z napisem: Por. Kazimierz Małynicz poległ w bitwie z Bolszewikami 16.08.1920 r pod Cycowem wraz z odziałem". Na drugiej mogile napis: "Polegli w bitwie z Bolszewikami pod Cycowem bohaterscy obrońcy ojczyzny wraz z dowódcą por. Kazimierzem Małyniczem. Wśród nas sprawują wieczną wartę.Cześć ich pamięci. W imieniu społeczeństwa R. T. P. T."

7 W przedniej części cmentarza znajduje się drewniany krzyż. Cmentarz ogrodzony. Drzewostan cmentarza obejmuje wierzby, lipy i kasztanowce. Na wycieczce uczniowie w każdym miejscu Pamięci Narodowej składają kwiaty i zapalają znicze. Pamięć poległych należy uczcić minutą ciszy.

Opracowała Renata Maziarz nauczyciel Szkoły Podstawowej wTrawnikach

8