Marian Małecki

Rozdział XI Ruch turystyczny

1. Klimat, szata geologiczna i roślinna oraz świat zwierzęcy

Śląsk Cieszyński utożsamiany jest, co nie powinno budzić wątpliwości, z pasmem górskim Beskidów. Beskidy należą do tzw. Karpat Zewnętrznych1. Powstały one w wyniku wypiętrzenia się fliszu karpackiego w kredzie (w erze mezozoicznej), zatem Beskidy liczą około 140 min lat. Flisz karpacki składa się z tzw. warstw naprzemian- ległych łupków, zlepieńców i iłów2, które utworzyły się w czasach, gdy na tym terenie zalegało płytkie morze kredowe (zajmowało ono całą Europę Środkową). W następ­ nym okresie, tzw. późnym oligocenie, doszło do zjawiska nazywanego orogenezą alpejską. Utwory już istniejące uległy sfałdowaniu, a w konsekwencji wypiętrzeniu. Efektem było powstanie tzw. płaszczowin. Jedną z nich jest płaszczowina sztram- berska. Na terenie tym zalegają dość specyficzne wapienie, które wkomponowane są w skały magmowe, a nazywane są pikrytem i - od Cieszyna - cieszynitem. W czasie wędrówek turystycznych można zaobserwować również szarozielone piaskowce go- dulskie3. Na tych obszarach zalegają również pokaźne pokłady węgla kamiennego, np. w okolicach Karviny, Ostrawy, Frydka-Mistka. W całym Beskidzie Śląskim i Mo­

1 Na ten temat por. H. M ró z, Środowisko geograficzne polskiego Śląska Cieszyńskiego, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej, pod red. W. Sosny, 2001, s. 11-31. 2 Ibidem, s. 11-16. ’ Ibidem. 266 Marian Małecki

rawskim występuje także ruda żelaza, zwłaszcza w okolicach Frydka-Mistka, a pod Czeskim Cieszynem zalegają złoża gazu ziemnego. Śląsk Cieszyński jest obszarem o dużej wilgotności powietrza (ok. 66%) i sto­ sunkowo dużych opadach deszczu (w części górskiej od 1200 mm w górę). Dzieje się tak dlatego, że u wylotu Bramy Morawskiej ścierają się ze sobą masy powietrza morskiego i kontynentalnego. Średnia temperatura waha się w granicach od 6,5 do 8,5°C, (w zimie od 6 do 8° poniżej zera, zaś w lipcu ok. 16-18° powyżej zera). Część czeska składa się z Beskidu Śląskiego i Morawskiego. Beskid Śląski to obszar pomię­ dzy Doliną Soły i Białej, a Doliną Olzy i Przełęczą Jabłonkowską. Obszar od Doliny Beczwy Rożnowskiej to Beskid Śląsko-Morawski. Pomiędzy nimi znajduje się tzw. Brama Morawska. Aby zrozumieć jej rozmiar i znaczenie, warto wsiąść do pociągu w Czeskim Cieszynie i przejechać 40 km w stronę Opawy. Wyjeżdżając z Cieszyna, żegnamy masyw Beskidu Śląskiego. Następnie przejeżdżamy przez w miarę równin­ ny obszar, aż do Opawy, gdzie pasmo Gór Opawskich rozpoczyna łańcuch Sudetów. Obszar między oboma pasmami to właśnie Brama Morawska. Ma ona ogromne zna­ czenie dla przenikania świata roślin, zwierząt i ludzi. W polskiej części Śląska Cieszyńskiego wyróżnić można Beskid Śląski i Dolinę Olzy. Występuje tu ogromne bogactwo przyrody. Dominują, jeśli idzie o szatę ro­ ślinną, lasy świerkowe. Powstały one na skutek sztucznego zalesienia tych terenów, po rabunkowej gospodarce w państwie bielskim Promniców, a następnie Habsbur­ gów. Obecnie monokultura świerka to 70% drzewostanu lasów Śląska Cieszyńskiego. Wcześniejsze lasy, tzw. Puszcza Karpacka4, zostały zniszczone w wyniku wykorzy­ stywania drewna do działalności hutniczej miejscowości podgórskich Śląska Cie­ szyńskiego5. Resztki Puszczy Karpackiej w formie odosobnionych stanowisk zostały zamienione na rezerwaty przyrody. Świerk zdaje się wypierać nawet w młodszych partiach lasu delikatne drzewostany modrzewia, cisu, dębu czy jawora. Z całą pew­ nością ciekawostką jest występowanie na tym terenie kilku endemitów, w szczegól­ ności cieszynianki z rodziny baldaszkowatych6, o niewielkich żółto-zielonych kwiat­ kach, a także modrzyka górskiego, jastrzębca pomarańczowego i omiega górskiego7. Z cieszynianką związana jest ludowa legenda, odnosząca się do wojny trzydziesto­ letniej. Według podania po potyczce Szwedów w okolicach Cieszyna, umierający żołnierz szwedzki prosił rodzinę Zabystrzanów z Cieszyna o wysypanie na swojej

4 Na terenie pozostałości po Puszczy Karpackiej powstało aż sześć parków narodowych, co świadczy o wyjątkowej atrakcyjności i różnorodności tych kompleksów leśnych. Jak do tej pory, nie udało się utworzyć Żywieckiego Parku Narodowego, choć takie zamierzenia były podejmowane w latach 90. ubiegłego wieku. Wówczas otuliną parku miały być obszary leśne Śląska Cieszyńskiego. Por. L. Abbadie, Μ. Boudoin, Las - środowisko żywe, tłum. J. Proćków, Wrocław-Warszawa- Kraków 2002, s. 245-246. 5 Por. W. Czaja, Gdy w Beskidzie rudę wytapiano, „Kalendarz Beskidzki”, 1988, s. 143-146. 6 Por. A. Dorda, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego na prawym brzegu Olzy i jego ochrona, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne..., s. 35-36, 40. 7 Ibidem, s. 39. Rozdział XI: Ruch turystyczny 267 mogile rodzinnej ziemi szwedzkiej. Z ziemi tej wyrosła niespotykana wcześniej ro­ ślina, którą nazwano cieszynianką8. Zarówno w paśmie Beskidu Śląskiego, jak i Mo­ rawskiego wyróżnić można tzw. piętra roślinności9.1 tak, do wysokości 450 m n.p.m. rozciąga się tzw. regiel dolny, do wysokości 800 m n.p.m. dochodzi buczyna karpacka (z domieszką jawora i jodły). Jeszcze wyżej, na wysokości powyżej 800 m n.p.m. do­ minuje tzw. kwaśna buczyna. Wśród niej widoczny jest zwłaszcza świerk. Powyżej 1050 m n.p.m. pojawia się pasmo regla górnego (dominują tu świerki, kosodrzewina, a z mniejszych roślin chociażby widłaki), widoczne jest to na Łysej Górze po stro­ nie czeskiej. Na terenie Śląska Cieszyńskiego utworzono aż 12 rezerwatów przyrody, m.in. Baranią Górę, Wisłę i inne. Po czeskiej stronie Euroregionu „Śląsk Cieszyński”, w okolicach Vtaciego Ostrova, w 2000 r. w baśniowej scenerii nakręcono amerykań­ ski film Serce smoka. Niektóre z drzew rosnących na Śląsku Cieszyńskim uznawane są za najstarsze okazy w Polsce (600-letnie dęby rosną w Grodźcu, jeden z dębów w Bystrej datowany jest na 800 lat). Euroregion „Śląsk Cieszyński” pochwalić się może także wyjątkową różnorod­ nością zwierząt. Niektóre z nich wpisane zostały na listę gatunków ginących (tzw. Czerwoną Księgę). Występują tu więc: rysie, pojedyncze okazy żbików, nie tak zno­ wu rzadkie niedźwiedzie, wilki10, a z popularniejszych ssaków jelenie, dziki, borsuki, zające, lisy, kuny, łasice i tchórze11. Równie bogata jest ornitofauna. Wśród niej na szczególną uwagę zasługują rzadkie gatunki ptaków drapieżnych, m.in. bielik, sokół wędrowny, a z ptaków łownych znajdujących się na liście ptaków ginących - głu­ szec i cietrzew. W niższych partiach Śląska Cieszyńskiego zobaczyć można zimorod­ ka. Żyją tu również myszołowy, krogulce, pustułki, a z sów - pójdźki, płomykówki i puszczyki. W lasach napotkać można kuraka leśnego - jarząbka, a na polach coraz rzadsze kuropatwy. Z gadów występują prawie wszystkie gatunki polskie, z wyjąt­

8 Legenda ta przedstawiona została w pracy Józefa Ondrusza, Godki Śląskie. Podania i baśnie ze Śląska Cieszyńskiego, Ostrawa 1977, s. 73-76 i posiada wiele odmian. Pomijając literacki aspekt, trzeba dodać, że endemiczna roślina cieszynianka (Hacąuetia epipactis) występuje w określonych skupiskach także poza Polską - np. w północnych Włoszech. Legenda jest zatem naturalnym sposobem wyjaśnienia fenomenu izolowania biologicznego stanowisk tej rośliny. W Cieszynie utworzono dwa stanowiska ochrony tej rośliny. Są to: Las Miejski nad Puńcówką i Las Miejski nad Olzą. Cieszynianka została wprowadzona w rejon Śląska Cieszyńskiego w okresie holocenu. Por. A. Dorda, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 40. Tamże mapka występowania endemitu na Śląsku Cieszyńskim. 9 A. D o rd a, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 33. 10 Dotyczy to w szczególności czeskiej części Euroregionu „Śląsk Cieszyński”, por. T. Siwek, Zarys geografii i przyrody czeskiego Śląska Cieszyńskiego, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne..., s. 83. 11 Na temat fauny występującej na Śląsku Cieszyńskim por. A. D o rd a, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 43-44. 268 Marian Małecki

kiem żółwia błotnego (w szczególności są to zaskrońce, gniewosze plamiste, padalce, tzw. węże eskulapy, żmije zygzakowate, jaszczurki zwinki i jaszczurki żyworodne)12. Do niedawna dało się zaobserwować również niezmiernie rzadki gatunek poło­ żą czteropręgiego (łac. coluber cjuatrolineata). W' tradycji ludowej utożsamiany był z tzw. wężem złotogłowcem13. Węże te posiadają w okolicach głowy żółte wypustki, które przypominają gadzią koronę, a rozmiary ich ciał dochodzą do 6 m długości14. Występowały w całym paśmie Beskidu Śląskiego. Podobno ostatni taki okaz znale­ ziono w 1968 r., choć niektórzy twierdzą, że jeszcze w latach 80. ubiegłego wieku dało się zauważyć pojedyncze sztuki. Zdjęcie owego węża pokazywali niemieccy żandarmi w Milówce, pobierając za jego udostępnienie stosowną opłatę15. Węże te prawdopo­ dobnie przybyły wraz z osadnictwem wołoskim, przemieszczając się łukiem Karpat z Bałkanów lub z Włoch. Dużą różnorodnością wyróżnia się także świat płazów. Zasadniczo występuje tu większość gatunków znanych w Polsce, w szczególności rzekotka drzewna, kumak górski, traszka górska, grzebieniasta czy salamandra plamista. Osobliwy jest także świat ichtiofauny. Napotkać bowiem można w wartkich potokach maleńkie kozy, pi­ skorze, lipienie, także głowacze, strzeble potokowe, a na terenach nizinnych w stolicy „żabiego kraju” - karpie, karasie, sumy, sandacze, a także małe, coraz rzadsze cierniki i różanki16. Ze świata owadów na uwagę zasługują bardzo rzadkie jelonki rogacze, a z motyli - rusałka i pawie oko. Na trasach górskich w paśmie Beskidu Śląskiego licznie występują mrowiska. Walory przyrodnicze tych terenów od wieków starali się wykorzystać mieszka­ jący tu ludzie. Najlepszym przykładem symbiozy człowieka z przyrodą jest tzw. sa- łasznictwo17. Pojawiło się ono w XVI w. wraz z rozwojem migracji wołoskiej. Wołosi, idąc łukiem Karpat z terenów dzisiejszej Rumunii, dotarli także na tereny Śląska Cie­ szyńskiego. Była to ostatnia faza kolonizacji tych ziem. Wołosi, w przeciwieństwie do ludności miejscowej, osiedlali się na terenach górskich, tworząc sioła i osady. Zajmo­

12 Ibidem, s. 43. Godny podkreślenia jest fakt występowania w okolicach Ustronia jaszczurki zielonej, uważanej w Polsce za gatunek wymarły. 13 Zob. Z. Świerk, Gadzi król czyli złotogłowiec, „Kalendarz Beskidzki”, 2003, s. 63-68. 14 Por. M. Małecki, Euroregion „Beskidy". Historia i współczesność, -Biała 2006, s. 107-108. 15 Ibidem, s. 108. Chodziło o passus Stanisława Kupczaka z Żywca, który opisał moment dusze­ nia małej sarny przez węża. Sprawę zgłosił do placówki żandarmerii w Ciścu na Żywiecczyźnie, a żandarmi, zabiwszy węża, wystawili go w budynku żandarmerii, za jego oglądanie pobierając opłatę w kwocie 50 fenigów. 16 Na temat ich biologii i zasięgu występowania por. Ryby słodkowodne Polski. Praca zbiorowa, pod red. M. Brylińskiej, Warszawa 1991. Tam dalsza literatura na ten temat. 17 Por. J. Bochenek, Opowieść szałasznicza, „Kalendarz Beskidzki”, 1987, s. 167-170; Sałasz- nictwo w Beskidach, pod red. L. Richtera i J. Szymika, Czeski Cieszyn 2005. Rozdział XI: Ruch turystyczny 269 wali się przy tym głównie wypasem owiec. Rok przeciętnego bacy dostosowany był do przemian związanych z gospodarką hodowlaną18. W dużej mierze Euroregion pokryty jest górami19. Najwyższym bez wątpienia szczy­ tem jest Barania Góra (1220 m n.p.m.), a po stronie czeskiej - Wielka Czantoria (995 m n.p.m.). Najdłuższą rzeką po polskiej stronie jest Wisła (wypływająca ze stoków Ba­ raniej Góry), a po stronie czeskiej graniczna . Najstarsza miejscowość Euroregionu to Cieszyn (pierwsza wzmianka pochodzi z 1155 r.). Na terenie Euroregionu znajdują się również dwa wielkie zbiorniki wodne. Po polskiej stronie to Jezioro Goczałkowickie o powierzchni 3200 ha, a po stronie czeskiej liczący zaledwie 266 ha zbiornik w Cierlic- ku. Najstarsze znaleziska archeologiczne datowane są na 3000 lat p.n.e. Jest to Grodzisko w Podoborze w Czeskim Cieszynie. Na drugim miejscu plasuje się Grodzisko w Mię- dzyświeciu, które datowane jest na pierwsze tysiąclecie przed naszą erą.

2. Miejscowości Euroregionu20

2.1. Część polska Euroregionu „Śląsk Cieszyński"

2.1.1. Powiat cieszyński

2.1.1.1. Gmina Brenna Brenna Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 30 czerwca 1490 r., kiedy to ksią­ żę cieszyński Kazimierz II potwierdził w wydanym dokumencie zapis Wawrzyńca z Pogórza na rzecz jego małżonki - Salomei z Vrchlabi. W dokumencie rycerz prze­ kazał połowę wsi Pogórza i właśnie Brennej na rzecz żony. Rozwój miejscowości tak

18 Wyjście ze wsi na tzw. sałasz następowało w połowie maja i aż do 30 lipca baca przebywał w górnej części sałaszu, tj. na wysokości 850 m n.p.m. W drugiej części lata baca schodził niżej, na wysokość 700 m n.p.m. Zejście z gór następowało na św. Michała, tj. 29 września. Następnie baca pozostawał w swojej wsi do Dnia Zadusznego, po czym 30 listopada schodził jeszcze niżej, tam gdzie wciąż była trawa, to jest na wysokość 480-260 m n.p.m. Pobyt na tzw. nizinie trwał do 23 grudnia, po czym w Wigilię baca wracał do wsi. Przez cały okres Bożego Narodzenia, aż do 28 grudnia, przebywał w wiosce, po czym wychodził na tzw. zimowisko, na wysokość 680 m n.p.m., i przebywał tam do 2 marca, kiedy z powrotem schodził na nizinę, bo tam pojawiała się już pierw­ sza trawa (260 m n.p.m.). Stamtąd 25 kwietnia wracał do wsi, gdzie przebywał do 14 maja. 19 Szerzej na ten temat por. S. Figiel et al., Beskidy. Śląski, Mały, Żywiecki i Makowski, Bielsko- -Biała 2002. 2(1 Większość miejscowości Śląska Cieszyńskiego nie posiada osobnych monografii, co należy w tym miejscu podnieść jako postulat badawczy. W czasie prezentacji niżej podanych miejscowo­ ści wykorzystane zostały następujące opracowania: J. Adamczyk, Śladami świętych i błogosła­ wionych oraz kandydatów na ołtarze (Metropolia Krakowska), Kraków 2003; A. Babuchowski, 270 Marian Małecki

naprawdę rozpoczął sie w XVI w„ kiedy utworzono tu hutę szkła, co było możliwe dzięki sprowadzeniu opału w postaci drewna z Puszczy Karpackiej. Wacław III Adam w 1565 r. przekazał Brenną szlachcicowi Wacławowi Wodzie z Kojkowic. Brenna mu­ siała być jednak na tyle atrakcyjną miejscowością, że książęta cieszyńscy odzyskali ją w 1621 r. Dodać wypada, że w tym czasie okolice samej wsi były już silnie zasiedlone przez idących pasmem Karpat Wołochów. Wiadomo skądinąd, iż w połowie XVIII w. sałasze pasterskie znajdowały się na każdej górce okalającej wioskę, stąd też głównym zajęciem mieszkańców wsi był wypas owiec i rolnictwo. Miejscowość nie należała do ludnych. Ten stan rzeczy zmienił się dopiero po zakończeniu I wojny światowej,

Święty Jan Sarkander kapłan i męczennik. Pamiątka kanonizacji, Katowice 1995; M. Barański, Beskid Śląski. Przewodnik, Pruszków 2007; idem, Beskid Śląski. Pasmo Baraniej Góry. Przewodnik turystyczny, Warszawa 1999; W. Berezowski, Przewodnik po województwie śląskim, Katowice 1937; Bielsko-Biała. Zarys rozwoju miasta i powiatu, pod red. H. Rechowicza, Katowice 1971; I. Boroń, Handel Górnego Śląska z Krakowem w dobie wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Na podstawie krakowskich ksiąg celnych, Gliwice 1995; W. Burszta, Euroregiony - granice - trans- graniczność, „Limites Patriae. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku-Białej”, 2004, z. 1, s. 23-31; M. Chorowska, Rezydencje średniowieczne na Śląsku. Zamki, pałace, wieże mieszkalne, Wrocław 2003; T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka ziemi krakowskiej, Kraków 1982; N. Conrads, Książęta i stany. Historia Śląska (1469-1740), tłum. L. Wiśniewska, Wro­ cław 2005; W. Czaja, Gdy w Beskidzie rudę wytapiano, „Kalendarz Beskidzki”, 1988, s. 143-146; B. Czechowicz, Książęcy mecenat artystyczny na Śląsku u schyłku średniowiecza, Warszawa 2005; R. Danel, Paweł Rucki o dawnych czasach, „Kalendarz Beskidzki”, 1983, s. 129-132; Dejiny zemi Koruny ćeske, red. P. Ćornej, t. 1, Paseka-Praha-Litomysl 2001; A. Dziadzio, Monarchia kon­ stytucyjna w Austrii 1867-1914. Władza - obywatel - prawo, Kraków 2001; S. Figiel et al., Be­ skidy. Śląski, Mały...·, J. Francek, Dejiny loupeznictva, Praha 2002; idem, Zloćin a sex w ceskych dejinach, Praha 2000; R. Heck, M. Orzechowski, Historia Czechosłowacji, Wrocław-Warsza- wa-Kraków 1969; K. Imielski, Ożyły martwe tory, „Kalendarz Beskidzki”, 1993, s. 34-35; idem, Stulecie kolei Cieszyn-Bielsko, „Kalendarz Beskidzki”, 1988, s. 127-134; Jaworze. Przewodnik. Praca zbiorowa, pod red. P. Gawłowskiego, Jaworze 1992; P. Jurak, P. P\alosova, Frydek-Mistek. Pa- matky, Plzen 2005; J. Kantyka, Upamiętnione miejsca walk o społeczne i narodowe wyzwolenie na Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim, Katowice 1975; M. Kowalski, Śląsk Cieszyński. Po obu stronach Olzy. Przewodnik turystyczny po Śląsku Cieszyńskim oraz gminach Godów i Jastrzębie Zdrój, Kra­ ków 2004; W. Krygowski, Beskidy - Śląsk, Żywiecki, Mały i Średni (część zachodnia), Warszawa 1965; Książęta i księżne Górnego Śląska. Praca zbiorowa, pod red. A. Barciaka, Katowice 1995; J. Kwiatek, T. Lijewski, Leksykon miast polskich. Warszawa 1998; K. Lach, Wierzenia, zwyczaje i obrzędy. Folklor pogranicza polsko-czeskiego, Wrocław 2004; L. Laveaux, Górale Beskidowi za­ chodniego pasma Karpat. Rys etnograficzny zwyczajów i obyczajów włościan okolic Żywca, Żywiec 2005; M. Makowski, Szlacheckie siedziby na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 2005; M. Małecki, Eu­ roregion „Beskidy”. Historia i współczesność, Bielsko-Biała 2006; idem, Procesy osadnicze na tere­ nie Żywiecczyzny i Śląska Cieszyńskiego w średniowieczu, „Limites Patriae. Zeszyty Wyższej Szkoły Administracji w Bielsku-Białej”, 2006, s. 41-52; P. Nowicki, Beskid Śląsko-Morawski. Przewodnik turystyczny, Warszawa 1997; V. Peter, Pozdrav z Frydecko Mistecka, Frydek-Mistek 2000; M. Pla­ cek, Jlustrovana Encyklopedie moravskych hardu, hradku a tuvzi, Praha 2001; F. Popiołek, Dzieje Cieszyna z ilustracjami, Cieszyn 1916; Sałasznictwo w Beskidach, pod red. L. Richtera i J. Szy­ mika, Czeski Cieszyn 2005; Skoczów i okolice. Przewodnik turystyczno-krajoznawczy, pod red. J. Badury, Skoczów 2001; W. Sosna, Cieszyn. Przewodnik krajoznawczy, Cieszyn 1993. Rozdział XI: Ruch turystyczny 271 kiedy według spisu mieszkańców naliczono 3543 Polaków, 12 Żydów i 14 Niemców. W czasie wojny obronnej miejscowość dostała się bez walki w ręce niemieckie, zaś w okresie okupacji znana była w okolicy działalność tutejszej partyzantki. Została ona we wczesnej fazie istnienia rozbita, zaś dowódca - Rudolf Heller, powieszony w Cieszynie w marcu 1942 r. W okolicy Brennej zbudowano dwa bunkry i wkrótce partyzantka rozwinęła się od nowa. Pluton z Brennej liczył 30 żołnierzy i dość sku­ tecznie walczył z oddziałami niemieckimi, a w szczególności z miejscową policją. Ten stan rzeczy zmienił się wraz ze śmiercią dowódcy wiosną 1944 r. na Klimorackich Pasiekach. Ostateczne zajęcie wsi przez Rosjan i administrację polską nastąpiło sto­ sunkowo późno, bo dopiero w kwietniu 1945 r. Po wojnie miejscowość znajdowała się w regresie przez cały okres lat 50. Dopiero elektryfikacja wsi przeprowadzana w tym czasie pozwoliła jej na rozwinięcie skrzy­ deł. Miejscowość awansowała politycznie w wyniku reformy administracyjnej kraju w 1972 r„ kiedy utworzono gminę Brenna. Gmina położyła nacisk na turystykę i wy­ poczynek. Jest jednym z bardziej znanych ośrodków narciarskich w Polsce. W samej Brennej znajduje się boisko piłkarskie, boisko do piłki plażowej, korty tenisowe i wie­ le miejsc noclegowych oraz wyjścia na szlaki górskie, w szczególności na Równicę, Trzy Kopce, Klimczok i Błotny (Błatnię).

Górki Wielkie To wieś należąca do gminy Brenna, wymieniona po raz pierwszy w 1305 r. w spisie wsi Księstwa Cieszyńskiego. Od końca XIV w. wieś należała do Korniców; jeden z nich od nazwy wsi przyjął nazwisko Gurecki (Górecki). Od 1417 r. wsią władali kolejni wła­ ściciele - Pięćlatowie. W XVI w. wieś podzielono na szereg majątków należących do: Mitrowskich z Nemyśla, Rudzkich z Rudz, Bludowskich z Dolnych Błędowic, Loga- sów z Altendorfu i Fragsteinów z Neczesławic. W 1734 r. wieś kupił baron Erdmann Marklowski z Pernsteinu. Wystawił on dwór szlachecki, a w samym szczycie budynku umieścił swój herb - Wieniawę. Wspomniany baron rządził „na Górkach” 40 lat, po czym majątek przejęła jego córka - Karolina, z mężem Fryderykiem Marklowskim. Na początku XVIII w. majątkiem góreckim zainteresowali się Habsburgowie, którzy w 1805 r. wykupili go wraz z dworem i wcielili do Komory Cieszyńskiej. Stało się to za czasów księcia Alberta. Tym sposobem Górki Wielkie aż do I wojny światowej były własnością dynastii habsburskiej. Z chwilą odzyskania niepodległości przez Polskę Górki przeszły na własność Skarbu Państwa, ale już w 1922 r. nabył je mjr Tadeusz Kossak - syn Wojciecha Kossaka, znakomitego malarza batalisty. Kossakowie rozwi­ nęli tu hodowlę dorodnych koni i bydła sprowadzanego aż z Allgau w Bawarii. Stosunkowo wcześnie, bo już w 1923 r. sprowadziła się do majątku góreckie­ go córka mjra Tadeusza Kossaka - Zofia Kossak-Szczucka. To tu właśnie napisała najwybitniejsze powieści - Krzyżowców czy porażającą realizmem okrucieństw na Wschodzie Pożogę. Zofii Kossak nie było dane spokojnie mieszkać w swej posiadło­ ści. Na wieść o wkroczeniu armii niemieckiej w granice Polski we wrześniu 1939 r. pisarka wyjechała do Warszawy. W tym czasie jej dwór zajęli Niemcy, którzy urządzili w nim Bund Deutscher Madei - Dom Związku Niemieckich Dziewcząt. Dwór został ni Marian Małecki

niestety doszczętnie spalony w czasie przejścia frontu sowieckiego. W miejscowości tej jeszcze w okresie międzywojennym powstała Stanica ZHP, później nawet Szkoła Pracy Społecznej ZHP. Kierował nią autor Kamieni na szaniec - Aleksander Kamiń­ ski. Mieszkańcy miejscowości udzielali się społecznie. Przed wojną aktywnością spo­ łeczną wykazała się miejscowa Szkoła Gospodyń Wiejskich, a uniwersytety ludowe organizował Józef Kret. Po wojnie nie pozwolono Kossakom wrócić do Górek, dopie­ ro tzw. odwilż po śmierci Stalina umożliwiła Zofii Kossak-Szczuckiej powrót z emi­ gracji w Londynie. Przybyła w 1957 r. i zamieszkiwała tuż przy ruinach swego dworu, w tzw. domu ogrodnika. Tu też dokonała żywota w roku 1968. Pięć lat później utwo­ rzono muzeum poświęcone tej wielkiej postaci Podbeskidzia. Można je zwiedzać do dziś i przy okazji nawiedzać jej grób znajdujący się na miejscowym cmentarzu. Na tymże cmentarzu znajduje się też grób męża pisarki - Zygmunta Szatkowskie­ go, oficera 73 katowickiego pułku piechoty, uczestnika kampanii wrześniowej, który dostał się do niewoli wraz ze sztabem dowódcy Grupy Operacyjnej „Śląsk” - gen. Ja­ nem Jagminem Sadowskim, po czym osadzono go w Oflagu Murnau. W budynkach przedwojennego ZHP utworzono sanatoria dziecięce leczące małych pacjentów na gruźlicę. Weszły one w skład kompleksu Zespołu Rehabilitacyjno-Leczniczego w Ja- worzu. Po pewnych zmianach reorganizacyjnych w okrojonej postaci zespół funk­ cjonuje do dziś (Ośrodek Leczniczo-Rehabilitacyjny dla Dzieci). Warto odnotować fakt, iż w Górkach urodził się regionalny pisarz, gawędziarz, nauczyciel wiejskich szkół - Walenty Krząszcz, oraz Franciszek Żertka, znany bajarz Śląska Cieszyńskie­ go. Okolice Górek Wielkich posiadają wielką atrakcję przyrodniczą - endemit cie­ szynianki, rosnący na stokach góry Buczę, zaś ze świata zwierząt można tu spotkać jednego z najpiękniejszych ptaków Polski - zimorodka. Na wspomnianych stokach Góry Buczę utworzono ścieżkę dydaktyczną, która podzielona na sześć odcinków wygląda następująco: Odcinek I: znad rzeki Brennicy na Górę Buczę - osobliwości przyrodnicze: pluszcz, pliszka górska. Odcinek II: przez las grądowy - lipa drobnolistna, kopytnik pospolity, pier­ wiosnka wyniosła, marzanka wonna, listera jajowata, kruszczyk szerokolistny. Odcinek III: wśród osobliwości florystycznych - storczyk męski nakrapiany, podkolan biały, gnieźnik leśny, orlik pospolity, wawrzynek wilczełyko, przylaszczka pospolita. Odcinek IV: przez las przekształcony - sikora czubatka, sikora sosnówka. Odcinek V: na pograniczu łąki i lasu - jesion wyniosły, czworolist pospolity, dzwonek rozpierzchły, mniszek lekarski, a z ptaków: dzięcioł duży czy gąsiorek. Odcinek VI: przez jar z cieszynianką wiosenną - cieszynianka wiosenna, jarz- mianka większa, żywiec gruczołowaty, śledziennica skrętolistna, zawilec gajowy. Rozdział XI: Ruch turystyczny 273

Górki Małe Miejscowość wymieniona po prostu jako Górki w 1305 r. Początkowo nie rozróż­ niano Górek Wielkich od Małych. Nastąpiło to dopiero w XVI w. Miejscowość leży w dolinie Brennicy i liczy obecnie 768 mieszkańców. W Górkach Małych działała w okresie okupacji polska partyzantka. Ku czci poległych mieszkańców wsi wzniesio­ no w 1964 r. pomnik znajdujący się przy drodze Skoczów-Brenna. Miejscowość sły­ nie dzięki „Chlebowej Chacie” - unikatowemu w skali ogólnopolskiej gospodarstwu agroturystycznemu, gdzie samemu można wypiec chleb, pozyskać miód czy uwędzić ser. W miejscowości zachowało się kilka drewnianych chat, z których najstarsze się­ gają XVIII-XIX w.

2.1.1.2. Gmina

Chybie Liczy obecnie 9285 mieszkańców. Jest stosunkowo młodą miejscowością powiatu cieszyńskiego, wzmiankowano ją bowiem na przełomie XVI i XVII w. Teren ten nie nadawał się zbytnio do zamieszkiwania ze względu na kapryśność płynącej w pobli­ żu Wisły. Tereny zalewowe sprzyjały natomiast hodowli ryb, zwłaszcza karpia. To właśnie w Chybiu udało się wyhodować z dzikiej odmiany tej ryby - sazana, od­ mianę karpia królewskiego. W 1856 r. wybudowano tu fragment Kolei Warszawsko- - Wiedeńskiej - z Zebrzydowic do Czechowic - najpierw jeden tor, a w 1880 r. drugi tej samej linii. Od tego czasu datuje się rozwój Chybia. W 1884 r. wybudowano tu cukrownię. W chwili rozpoczęcia II wojny światowej w miejscowości tej stacjono­ wała 51 kompania czołgów rozpoznawczych, która w sąsiednim Zabrzegu stoczyła potyczkę z 8 Dywizjonem Rozpoznawczym V Dywizji Pancernej gen. Vietinghoffa von Schella. Tankietki TK-3 brawurowym atakiem zniszczyły bądź uszkodziły nie­ miecki samochód pancerny - cóż jednak z tego, skoro wracając, jedna z załóg wpadła do rowu i utopiła się. Ciekawostką tej gminy jest istniejący tu od 1969 r. Filmowy Klub Amatorski „Klaps”. Mieszkańcy Chybia aż do lat 30. XX w. należeli do parafii św. Barbary w Strumieniu. W 1927 r. rozpoczęto budowę własnego kościoła, który ukończono w 1930 r., jednak samodzielna parafia powstała tu dopiero po wojnie, w 1957 r. Nazwa „chybię” wywodzona jest od „chyba”, czyli wysokiego lasu służącego budownictwu, choć jedna z legend wspomina o księciu pszczyńskim, który chciał zmienić bieg Wisły, ale właśnie w tym miejscu „chybiło” mu (czyli zabrakło) wody.

Frelichów Wieś w gminie Chybie, licząca 592 mieszkańców. Miejscowość słynie z ostoi ptaków. Występują tu lęgowiska m.in.: ślepowrona, bączka, bielika, rybitwy białowąsej, kor­ morana, czapli siwej, bernikli białoszyjej, gęsi - gęgawy i zbożowej, kaczek morskich, w tym uchli i lodówek, które swe siedliska mają nad samym Jeziorem Goczałkowic - kim. W miejscowości znajduje się krzyż kamienny z XIX w. oraz kapliczka z początku ubiegłego stulecia. 274 Marian Małecki

Mnich Największe poza Chybiem sołectwo w gminie wzmiankowane w XVI w. Była to osa­ da usytuowana na wałach wiślanych i w otoczeniu stawów hodowlanych. Należa­ ła do jednego z państewek stanowych: skoczowsko-strumieńskiego, później jeszcze do Habsburgów. Pewna tradycja etymologiczna związana z tym miejscem łączy je z klasztorem i zakonem św. Franciszka. Franciszkanie jako zakon żebraczy nie posia­ dali nawet kościoła, lecz żyli w ziemiankach. Miejscowi twierdzą, że jedna z takich ziemianek dochowała się do naszych czasów. Jest to kopiec ze stojącym na nim krzy­ żem. Bardziej prawdopodobne jest wyjaśnienie, iż nazwa pochodzi od urządzenia hydrologicznego, służącego do regulowania powierzchni wody w stawach. Ludność - co zrozumiałe - oprócz hodowli ryb zajmowała się także rolnictwem. Ciężko było jednak cokolwiek uprawiać, skoro często nawiedzały te miejsca lokalne podtopienia i powodzie. Regularną oświatę zorganizowano w Mnichu późno, bo od 1873 r., kiedy w mroźny lutowy dzień rozpoczęto edukację, korzystając z pomieszczeń prywatnych jednego z rolników. Wtedy jednak zapoczątkowano też budowę szkoły, która miała zaledwie dwie sale lekcyjne.

Zaborze Wieś należąca do gminy Chybie w powiecie cieszyńskim, na skraju Pogórza Cieszyń­ skiego, o powierzchni 5,92 km2, licząca około 1000 osób. Powstała na początku XVI w„ a wzmiankowana została w 1574 r., kiedy na dokumencie pojawił się niejaki Jan Młodszy Kołaczkowski z Zaborza. Miejscowość tę kojarzono także z historią niedale­ kiego Strumienia, gdzie w dokumentach dotyczących miasteczka Zaborze nazywane było „Podpierśćcem”. W okresie reformacji miejscowość należała do ewangelików. W każdym razie w 1630 r. jest wzmiankowana jako należąca do parafii ewangelic­ kiej w Skoczowie. Dopiero w następnym stuleciu (1718) dekretem cesarza Karola VI kaplica św. Mikołaja z Pierśca została oddana katolikom, a konkretnie proboszczowi ze Skoczowa. W 1784 r. mowa jest już o utworzeniu probostwa rzymskokatolickiego, a ewangelicy uczęszczają do kościoła luterańskiego w Drogomyślu. W 1737 r. Zaborze nabył hrabia Kalisch. Nie na długo, ponieważ tymi ziemiami interesowali się książęta cieszyńscy (Albert Kazimierz, książę sasko-cieszyński) i Habsburgowie. Po śmierci Alberta w 1822 r. weszli oni w posiadanie Zaborza i rządzili tym terenem do 1918 r. Zaborze nigdy nie było wsią ludną. I tak, na początku ubiegłego wieku (1910) liczyło zaledwie 363 mieszkańców. Niewiele działo się w okresie międzywojennym (w 1929 r. powstała Ochotnicza Straż Pożarna). We wrześniu 1939 r. w pobliżu miała miejsce potyczka polskich tankietek TK-3 z jednostkami pancernymi Wehrmachtu. Potyczka ta była fragmentem znacznie większej bitwy, która do historii wojskowości przeszła jako bitwa pod Pszczyną. Polskimi tankietkami dowodził kpt. Kazimierz Poletyłło. Po okresie okupacji dopiero 5 kwietnia 1945 r. ziemie te zostały wydarte Niemcom. Od 15 kwietnia wprowadzono tu administrację polską, a pierwszym wójtem został Paweł Strządała. Do tzw. gminy zbiorowej w Chybiu maleńkie Zaborze zostało wcie­ lone 11 grudnia 1954 r., ale na tym nie skończyły się przepychanki administracyjne związane z miejscowością. Oto 1 stycznia 1955 r. wioska weszła w skład Gromadzkiej Rozdział XI: Ruch turystyczny 275

Rady Narodowej Mnich. Wreszcie 1 stycznia 1973 r. Zaborze włączono do Gmin­ nej Rady Narodowej w Chybiu. Wiązało się to z pewnym rozwojem cywilizacyjnym miejscowości, bowiem w 1957 r. utworzono tu Kółko Rolnicze, w tym samym roku Koło Gospodyń Wiejskich, w dwa lata później wybudowano stację kolejową, a Szkołę Podstawową (Tysiąclatkę) wzniesiono w 1966 r. Dopiero w 1984 r. utworzono dla nowo założonej parafii kościół.

Zarzecze Wieś w powiecie cieszyńskim, w gminie Chybie, licząca obecnie niewiele ponad 313 mieszkańców. Jest bez wątpienia jedną z najstarszych miejscowości ziemi cieszyń­ skiej, bo wzmiankowano ją już w XII w. Ziemia ta dzieliła prawdopodobnie losy kasz­ telanii oświęcimskiej, a dopiero później cieszyńskiej. Pozostawiając te spekulacje hi­ storykom, odnotować należy, że w 1480 r. parafia w Zarzeczu przyłączona została do diecezji krakowskiej. Przez tereny wsi ciągnęły oddziały husytów idące na Pszczynę. W 1625 r. miejscowość doświadczyła niebywałej klęski elementarnej, kiedy z powo­ du zarazy, a także w konsekwencji nieurodzajów ludność została zdziesiątkowana. Jedna z kronik zanotowała, że mieszkańcy wypiekali chleb z trocin, z domieszką tata­ raku, słomy i żołędzi. Każdy przemarsz obcych wojsk to dla Zarzeczan wybuch epi­ demii. Najgroźniejszy był okres wojny trzydziestoletniej, kiedy we wsi pojawił się ty­ fus. W 1740 r. przyplątała się cholera, prawdopodobnie przyniesiona ze strony ziemi pszczyńskiej, jako że od 1742 r. w Zarzeczu przebiegała granica państwowa pomiędzy Prusami a Austrią. Biegła ona tzw. starym korytem Wisły. Po powstaniu listopado­ wym w 1832 r. (niektórzy twierdzą, iż stali za tym Rosjanie ścigający powstańców) przyplątała się kolejna epidemia - cholera. W 1906 r. Zarzecze zalała ogromna po­ wódź, niszcząc 80 gospodarstw i powodując utratę wszystkich zbiorów. W 1921 r. mieszkańcy doświadczyli z kolei rekordowych upałów, a w ślad za nimi pożaru, pod­ czas którego spaliło się 14 domów. W 1924 r. dopełnił się, jak się zdawało, los wioski - Wisła wylała aż czterokrotnie. Jednak nie same tylko klęski dotykały Zarzeczan. W 1787 r. rozpoczęto budowę kościoła i szkoły, w 1855 r. nastąpiła budowa kolei Kraków-Wiedeń przez Zarzecze, a 1892 r. mieszkańcy wznieśli nową szkołę, w trzy lata później następną. Zarzecze, w przeciwieństwie do małego Zaborza, było wsią ludną. Według spisu z 1910 r. liczyło 2529 mieszkańców. W okresie I wojny świa­ towej na polach bitew zginęło 70 Zarzeczan. Podczas okupacji niemieckiej, Tl maja 1942 r., w pobliskim Zabrzegu dokonano pokazowej egzekucji Polaków z Zarzecza. Później przez kwartał 1945 r. stacjonowała tu Armia Czerwona, ale to, co najgorsze, miało spotkać mieszkańców za rządów miejscowej władzy. W 1948 r. podjęto decyzję o budowie Jeziora Goczałkowickiego i zalaniu centrum wsi. W 1954 r. rozpoczęto wysiedlenia, zaś zabytkowy kościół Matki Boskiej Śnieżnej, kaplica lokalnego sank­ tuarium Matki Boskiej Gołyskiej, a także cmentarz znalazły się w rezerwuarze wody pitnej dla mieszkańców Górnego Śląska. To, co ocalało po zalaniu wioski, w dalszym ciągu nazwano Zarzeczem. W 1996 r. Zarzecze liczyło 331 mieszkańców i 335 ha ziemi, na której postawio­ no 74 domy. Jest to 1/6 powierzchni pierwotnej wsi, „wielkiego Zarzecza”. Tworzą ją 276 Marian Małecki przysiółki: Rykalec, Podgrobel i Nowy Staw. W Zarzeczu urodził się w 1897 r. prozaik i poeta, społecznik i badacz folkloru - Ludwik Kobiela, ojciec znanego aktora Bogu­ miła. Napisał on między innymi słynną w swoim czasie powieść Żabi kraj.

2.1.1.3. Gmina Cieszyn

Cieszyn Z całą pewnością to jedna z najstarszych miejscowości w Polsce. Jej symbolem jest wieża piastowska, która stała się również wizytówką Euroregionu „Śląsk Cieszyński”. Innym symbolem miasta jest zabytkowa rotunda pod wezwaniem św. Mikołaja, którą umieszczono na banknocie dwudziestozłotowym. Legenda związana z tym miejscem opowiada, jak to trzej bracia: Leszko, Mieszko i Cieszko, spotkali się w miejscu, gdzie dziś znajduje się tzw. Studnia Trzech Braci, i na tę pamiątkę założyli miejscowość Cie­ szyn. Prawdę powiedziawszy, zalążkiem miasta nie są jednak okolice wspomnianej studni, ale Wzgórze Zamkowe. Początki osadnictwa związane są z okresem od VI do V w. p.n.e., o czym świadczą znaleziska archeologiczne. Innym prastarym miejscem związanym z Cieszynem jest gród w czeskiej jego części, tzw. Podobora, założony - jak mówią historycy - po zniszczeniu Wzgórza Zamkowego przez Wielkomorawian. W końcu VIII w. nastąpiła odbudowa osadnictwa także na Wzgórzu Zamkowym. Rozwój miasta mógł nastąpić według znanych w Europie kryteriów: z podzamkowej osady powstawało podgrodzie, a z chwilą sprowadzenia zasadźcy i osadników - mia­ sto, o wytyczonym rynku i arteriach ulic wychodzących z niego. Od samego począt­ ku Cieszyn był centrum administracyjnym okolicy. W XI w. wybudowano tu cylin­ dryczną rotundę pod wezwaniem św. Mikołaja, która szczęśliwym zrządzeniem losu przetrwała do naszych czasów. Cieszyn - wzmiankowany w 1155 r., był początkowo kasztelanią, której wschodnia granica - jak się przypuszcza - sięgała rzeki Białej, później po śmierci opolskiego księcia Władysława został stolicą udzielnego księstwa piastowskiego. Sama lokacja miasta miała miejsce około 1222 r„ kiedy to Cieszyn otrzymał prawo miejskie oparte na lwóweckim. Dwie dekady później zbudowano kościół farny, przy którym z całą pewnością działała szkoła. Cieszyn od zawsze dzielił losy dzielnicy śląskiej. W 1282 r. nastąpił podział księstwa opolsko-raciborskiego, zaś miasto z kasztelanią weszło w skład Raciborszczyzny - na krótko jednak, bo dekadę później nastąpił podział samego Księstwa Raciborskiego i wówczas wyodrębniono osobne Księstwo Cieszyńskie. Na jego czele stanął książę Mieszko, zwany słusznie cieszyńskim, bo stał się założycielem dynastii Piastów cieszyńskich. Z jego następców na uwagę zasługuje wspomniany już wcześniej Przemysław I Noszak, zręczny dyplo­ mata i niezły gospodarz Księstwa Cieszyńskiego. Nadał on miastu prawa miejskie oparte na prawie miasta Wrocławia, z samorządem i sądownictwem, co niewątpliwie przyczyniło się do rozwoju nadolziańskiego grodu. Pierwszym znanym burmistrzem był Mikołaj Geseler, który wraz z radą miejską obradował w nowo zbudowanym bu­ dynku ratusza (okolice Starego Targu). Ważniejszymi zabytkami Cieszyna są: (1) Wzgórze Zamkowe (na jego terenie zasługuje na uwagę m.in. jedenastowieczna romańska rotunda św. Mikołaja, gotycka Rozdział XI: Ruch turystyczny 277 wieża zamkowa z XIV w., zwana piastowską, z resztkami zamku Piastów cieszyń­ skich, oraz pałac Habsburgów z XIX w.); (2) kościół farny pod wezwaniem św. Marii Magdaleny przy placu Dominikańskim, jeden z najstarszych w Cieszynie z zachowa­ nymi elementami gotyckimi z XIII-XIV w.; (3) kościół pod wezwaniem św. Jerzego z przełomu XIV i XV w.; (4) kościół św. Trójcy (na placu Londzina) - z przełomu XVI i XVII w.; (5) zespół klasztoru Bonifratrów z kościołem Wniebowzięcia NMP z lat 1697-1714, przebudowanym w 1788 r.; (6) kościół Jezusowy w Cieszynie (pl. Ko­ ścielny) z XVIII w. - największy kościół ewangelicki w Polsce; (7) kościół św. Krzyża ojców Franciszkanów (ul. Szersznika) z XVIII w.; (8) klasztor i szpital sióstr elżbieta­ nek (ul. Liburnia) - zespół klasztorno-szpitalny z początku XX w.; (9) zabudowania rynku - kamienice, ratusz, hotel „Pod Brunatnym Jeleniem”, studnia z figurą św. Flo­ riana; (10) cieszyńska starówka - zabudowania ul. Głębokiej, ul. Menniczej, Starego Targu, ul. Sejmowej, ul. Śrutarskiej; łącznie kilkadziesiąt zabytkowych kamienic; (11) zabudowania ul. Przykopa - położone nad potokiem, zwane też „Cieszyńską Wene­ cją”; (12) Muzeum Śląska Cieszyńskiego - pałac Laryszów (ul. Regera) - najstarsze publiczne muzeum na ziemiach polskich, budynek z końca XVIII w.; (13) Studnia Trzech Braci (ul. Trzech Braci) - miejsce legendarnego spotkania założycieli Cieszy­ na, pochodzi z XIX w.; (14) Stary Cmentarz Żydowski w Cieszynie (ul. Hażlaska); (15) Nowy Cmentarz Żydowski w Cieszynie (ul. Hażlaska); (16) Bracki Browar Zam­ kowy w Cieszynie (ul. Dojazdowa) - istniejący od 1846 r.; (17) Teatr im. Adama Mic­ kiewicza (pl. Teatralny) - pseudobarokowy budynek w stylu wiedeńskim z początku XX w; (18) zabudowania Górnego Rynku, ul. Kochanowskiego, ul. Garncarskiej i ul. Wyższa Brama - kamienice, głównie z przełomu XIX i XX w.; (19) dwór w Błogoci- cach (ul. Żeromskiego); (20) Cmentarz Komunalny w Cieszynie (ul. Katowicka); (21) Cmentarz ewangelicko-augsburski (ul. Bielska).

2.1.1.4. Gmina Dębowiec

Dębowiec Siedziba gminy o tej samej nazwie, licząca 5,5 tys. mieszkańców, wymieniona źró­ dłowo po raz pierwszy w 1305 r. w spisie biskupa Henryka z Wierzbna. Miejscowość silnie związana z rozwijającą się tu hodowlą ryb (stawy hodowlane zajmują aż 237 ha). Stawy w tym miejscu powstały już w XIV w. Miejscowość należała do Komo­ ry Cieszyńskiej, choć faktycznie znajdowała się w rękach śląskiej rodziny Laryszów (Larischów). Nazwa Dębowiec pojawiła się w obecnej formie stosunkowo późno, bo przy okazji Spisu Gromadzkiego Cieszyńskiego Cyrkułu w 1849 r. W połowie XIV w. właścicielem Dębowca po książętach cieszyńskich została rodzina Bielików, później książę Kazimierz, wreszcie w 1434 r. Mikołaj Kornicz na Dębowcu. Na krótko od­ sprzedali miejscowość Korniczowie Frydrychowskim za 600 grzywien. Później wieś dzielono tak, że jej właścicielami byli kolejno: Melchior z Dębowca, Halczinowscy, Goczałkowscy, Czamerowie z Iskrzyczyna, Góreccy do 1720 r., kiedy wdowa po Ber­ nardzie Góreckim sprzedała wieś hrabiemu Wacławowi Larischowi. W 1793 r. hrabia Jan Larisch-Mónnich sprzedał Dębowiec Komorze Cieszyńskiej. Odtąd Dębowiec 278 Marian Małecki wchodził w skład Dominium Komory Cieszyńskiej, która stanowiła majątek rodu Habsburgów. Miejscowość pomimo niezwykłego położenia nie rozwijała się w ja­ kiś szczególny sposób. Wszystko się zmieniło z chwilą odkrycia pokładów metanu. Niestety w trakcie eksploatacji złóż nastąpił w 1909 r. wybuch w jednym z szybów. Przez wiele tygodni nie można było ugasić pożaru. Do zorganizowanej eksploatacji gazu doszło dopiero po II wojnie światowej. Jeszcze w lutym 1941 r. została nad Dę­ bowcem omyłkowo zrzucona grupa cichociemnych z ważnymi dokumentami rządu londyńskiego. Na szczęście udało im się bezpiecznie dotrzeć do Krakowa i wypeł­ nić misję. Wydarzenie to upamiętnia stosowny obelisk we wsi. Miejscowość została w poważnym stopniu zniszczona pod koniec wojny na skutek ostrzału armii sowiec­ kiej. Szczęśliwym trafem zachował się spichlerz pochodzący z XVIII w., stanowiący część folwarku, w postaci ośmiokąta pokrytego baniastym gontem. Stosunkowo póź­ no rozwinęło się w miejscowości życie kulturalne. Szkołę utworzono z okazji okrągłej 60. rocznicy panowania Franciszka Józefa I (1908), a jeszcze wcześniej (1905) założo­ no straż pożarną. W tej malowniczo położonej miejscowości znajduje się 13 dębów stanowiących pomniki przyrody i liczących ponad 300 lat.

Ogrodzona Miejscowość położona w powiecie cieszyńskim, w gminie Dębowiec, w odległości około 6 km od Cieszyna. Jedna z najstarszych miejscowości na ziemi cieszyńskiej, wzmiankowana źródłowo w 1223 r. Leżała na tzw. „cesarskim szlaku” z Cieszyna do Bielska. Nazwa miejscowości oznacza miejsce warowne, ufortyfikowane, co może wiązać się z ośrodkiem refugialnym znajdującym się w okolicy. W 1855 r. wybu­ dowano tu kościół pod wezwaniem św. Mateusza. Ciekawostką miejscowości jest przebiegający tu wododział zlewisk Odry i Wisły. W czasie kampanii wrześniowej przebiegała tu polska linia obrony (od Ogrodzonej po Goleszów III batalion 4 puł­ ku strzelców podhalańskich). Na szczycie tzw. Ogrodzeńskiej Kępy po wojnie Urząd Bezpieczeństwa rozstrzeliwał działaczy „reakcyjnego podziemia”. Mieszkańcy pozy­ skujący drewno dokonali tego makabrycznego odkrycia w sierpniu 1946 r. Zginęło prawdopodobnie 26 żołnierzy Narodowych Sił Zbrojnych. W miejscu tym postawio­ no niedawno krzyż pamiątkowy. W Ogrodzonej można też podziwiać figurkę ka­ mienną św. Jana Nepomucena z połowy XIX stulecia.

Iskrzyczyn Wieś w powiecie cieszyńskim, licząca ponad 600 mieszkańców, należy do gminy Dę­ bowiec. Jedna ze starszych miejscowości Księstwa Cieszyńskiego, wzmiankowana w 1223 r. jako Yscrichino. Wtedy książę Bolko przekazał ten obszar w ręce Michała z Frydrychowie. Z tego okresu pochodzi wzmianka o darowaniu dziesięciny biskupiej klasztorowi Premonstratensek (Norbertanek) w Rybniku, gdzie wśród miejscowości zobowiązanych do zapłacenia dziesięciny występuje . W czasach reforma­ cji (w 1545 r.) książę Wacław powołał na przełożonego nowej konfesji cieszyńskiej Czambora z Iskrzyczyna. W 1766 r. Iskrzyczyn dostał się w ręce Rudockich, ale już w drugiej połowie XIX w. ewangelicy z Dębowca, Samlowca, Kostkowic i Iskrzyczyna wznieśli szkołę ludową w Dębowcu, która służyła wszystkim do 1907 r., gdyż wte­ Rozdział XI: Ruch turystyczny 279 dy zbudowano osobne szkoły w Iskrzyczynie, Dębowcu, Simoradzu i Kostkowicach. W herbie Iskrzyczyna znajduje się postać biskupa ubranego w szaty pontyfikalne, z infułą na głowie i pastorałem w ręce. Jest to prawdopodobnie patron miejscowego kościoła - św. Mikołaj lub św. Stanisław.

Kostkowice Wieś leżąca na terenie gminy Dębowiec, 7 km na północny-wschód od Cieszyna. Po raz pierwszy wymieniona w dokumencie z 1300 r„ jako Goschegowitz, następ­ nie w 1440 r. Nazwa bierze się od imienia Kostek lub Kostka. Dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego.

Gumna Wieś należąca do gminy Dębowiec, po raz pierwszy wzmiankowana 1523 r. jako Chumna. Miejscowość położona 5 km na północ od Cieszyna. Nazwa podchodzi od . Obecnie liczy niespełna 500 mieszkańców. Na terenie wsi znajduje się filia kościoła ewangelicko-augsburskiego, a jednym z ciekawszych budynków jest drew­ niana remiza OSP.

Łączka Wieś w sąsiedztwie Cieszyna, dzieląca losy Księstwa Cieszyńskiego i Komory Cie­ szyńskiej. Powstała prawdopodobnie w drugiej połowie XIII w.

2.1.1.5. Gmina Goleszów

Goleszów Siedziba gminy o tej samej nazwie, leżąca w powiecie cieszyńskim, zamieszkana przez około 4 tys. osób. Nazwa miejscowości wywodzi się od imienia Golesz, a pierwsza wzmianka o Goleszowie pochodzi z roku 1223, przy okazji wydania dokumentu przez biskupa wrocławskiego Wawrzyńca dla premonstratensek (norbertanek) z Rybnika. Według Idziego Panica początki powstania osady mogą sięgać nawet IX w. W XVI w. w okolice Goleszowa dotarli także Wołosi. Pierwszy kościół wybudowano z kamienia w 1293 r.; jako parafialny został wzmiankowany w 1447 r. W XVI w. była to jedna z większych wsi Księstwa Cieszyńskiego. W XVIII w. Habsburgowie podzielili wieś, sprzedając tzw. Górny Goleszów hrabiemu Arnoldowi Saint-Genois. Była to wieś prywatna, należąca wcześniej m.in. do rodziny Góreckich. W 1633 r. Piotr Górecki sprzedał wieś synowi Wacławowi, a ten z kolei w 1646 r. swojemu bratu Erazmowi. Wioska zaliczana była do bardziej ludnych w Księstwie Cieszyńskim (odnotowano w 1580 r., że miejscowość zamieszkiwało 39 osiadłych kmieci). W Goleszowie znaj­ dują się dwa kościoły: ewangelicki z 1785 r. oraz rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Michała Archanioła. Rozwój miejscowości nastąpił dopiero w latach 80. XIX w. W 1980 r. naliczono w Goleszowie 140 domów zamieszkiwanych przez 1169 osób. Rozwój wsi był możliwy dzięki oddaniu linii kolejowej Bielsko-Cieszyn oraz Go­ 280 Marian Małecki

leszów-Ustroń. Dzięki kolei powstały tu pierwsze zakłady pracy, a od 1898 aż do 1989 r. działała tu cementownia. Początki wydobycia wapienia i wypalanie w piecach polowych wapna budowlanego trwało tu, na Jasieniowej i w Chełmie, już od XVII w. Właściciel i twórca cementowni - Eryk Gasch, produkował wapno najpierw dla ce­ lów rolniczych, dopiero później jego następcy, bracia Goldsteinowie i Flisbachowie, uruchomili cementownię. Była to jedna z największych tego typu fabryk w Polsce, a w okresie międzywojennym najnowocześniejsza. Udało się nawet wyprodukować specjalny cement szybkowiążący (zwany portlandzkim) oraz wodoodporny („sicco- fix”), który użyto do budowy zapór w Porąbce i Wapienicy. Mieszkańcy Goleszowa zajmowali się pracą na roli. W czasie II wojny światowej znajdowała się tu filia obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, która działała od lipca 1942 do stycznia 1945 r. Mieściła się w cementowni, gdzie przy najcięższych pracach zatrudniano ponad 1000 więźniów, głównie Żydów. W miejscowości tej miał miejsce również strajk ro­ botników cementowni w 1935 r„ podczas którego doszło do krwawych starć z po­ licją. Ciekawostką było występowanie w okresie międzywojennym na górze Chełm specjalnej szkoły szybowcowej dla pilotów tzw. dwóch niższych kategorii. Między innymi szkolono tu w okresie międzywojennym pilotów Związku Harcerstwa Pol­ skiego. W Goleszowie znajduje się punkt wyjścia na Jasieniową i masyw Czantorii. Najważniejszymi zabytkami Goleszowa są: (1) pierwotny kościół katolicki z XIII w„ przebudowany w drugiej połowie XV w., rozebrany w 1921 r.; fragmenty gotyckiej kamieniarki zostały wmurowane do pałacu Larischa; obecny kościół neoromański pochodzi z lat 1913-1921, ale znajdują się w nim części wyposażenia kościoła go­ tyckiego; (2) znajdujące się niedaleko świątyni piętrowa plebania z końca XVIII w. i parterowa szkoła parafialna; (3) kościół ewangelicki z 1793 r„ przekształcony w XIX w.; (4) pomniki i obelisk przed Urzędem Gminy oraz pomniki na cmentarzu i „pod Grabówką” na stokach Jasieniowej - poświęcone pamięci ofiar wojny.

Bażanowice Wieś w gminie Goleszów, na południowy wschód od Cieszyna, licząca 1100 miesz­ kańców. Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1523 r. Pod koniec XVIII w. właściciel Bażanowic, Arnold Saint-Genois, sprzedał wieś księciu cieszyńskiemu Albrechtowi. W 1922 r. majątek księcia cieszyńskiego przekazano Państwowej Wyż­ szej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie. Miejscowość rozwijała się wolno, dopiero w latach 30. nastąpił jej rozwój poprzez uwolnienie eksperymentalnej sero­ warni. Wyprodukowano tu wówczas miejscowy cieszyński ser ementalski. Doświad­ czenia związane z produkcją sera spowodowały, iż powstał tutaj zakład doświadczal­ ny serowarstwa Polskiej Akademii Nauk. Nazwa miejscowości wywodzi się od słowa bażant. Bażant był ptakiem hodowlanym związanym z myślistwem i łowiectwem, ale obcym na tych terenach, sztucznie zasiedlonym (przybył z terenów Azji, tzw. Colchi- dy). Najważniejszymi zabytkami są: zabudowania dworskie z pierwszej połowy XIX w., piętrowy budynek zwany zamkiem, a także kamienna figura św. Jana Nepomuce­ na z 1770 r. Rozdział XI: Ruch turystyczny 281

Cisownica To wieś licząca 1700 mieszkańców, w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, nad rzeką Radoń, w dolinie między Tulem a Małą Czantorią. Nazwa miejscowości wy­ wodzi się od znajdujących się pod ochroną cisów (do dziś część z nich znajduje się w rezerwacie Zadni Gaj w Cisownicy). Najstarszy z nich liczy 250 lat. Miejscowość powstała w XIII w., w okresie wzmożonej kolonizacji księstwa cieszyńskiego na pra­ wie niemieckim. Jako wieś książęca po raz pierwszy wzmiankowana została w 1305 r. Rozwój wsi związany był z biegnącym tu traktem z Wieliczki na Węgry, którym przewożono sól, a w XIX w. także rudę żelaza z terenów dzisiejszej Słowacji do huty w Ustroniu. Jako wieś książęca została sprzedana przez księżnę Annę w drugiej po­ łowie XV w. sołtysowi Janowi Suchanowi. Uczyniła go ona wówczas wójtem dzie­ dzicznym Cisownicy. Nowy folwark książęcy powstał w XVI w. z pól opuszczonych przez chłopów, których zmuszono do sprzedaży gruntu. Książęca liczyła 235 morgów. Miejscowość rozwijała się głównie dzięki sałasznictwu i hodowli bydła. Znana była również dzięki wydobyciu rudy żelaza dla pobliskiej huty w Ustroniu. Na zboczu Goruszki znajduje się Izba regionalna „U Brzezinów”, składająca się z części mieszkalnej oraz gospodarczej, która obrazuje życie mieszkańców wsi na początku XX w.

Dzięgielów Wieś w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, licząca 1332 mieszkańców. Zosta­ ła wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. Od 1494 r. należała do rodziny Czelów z Czechowic, jednego z największych rodów szlacheckich na Śląsku Cieszyńskim. Później Dzięgielów przeszedł w ręce rodziny Goczałkowskich, a w końcu XVIII w. stał się własnością barona Józefa Beesa. Dopiero w 1793 r. miejscowość przyłączono do Komory Cieszyńskiej. Dzięgielów jest miejscem, w którym odbywa się corocznie tydzień ewangelizacyjny Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Znajduje się tu zamek z końca XV w., wybudowany przez rodzinę Czelów, zniszczony w czasie wojny trzy­ dziestoletniej, w połowie XVII w. odbudowany przez Jana Goczałkowskiego. Jego na­ stępcy przebudowali zamek w latach 60. XVIII w. Zamek składa się z trzech skrzydeł i utrzymany jest w stylu późnorenesansowym z elementami barokowymi. Na uwagę zasługuje portal sieni z przełomu XVI i XVII w. z kartuszem herbowym Goczałkow­ skich (Śreniawa i Odrowąż) oraz datą 1768.

Godziszów Wieś położona w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, 5 km na południowy zachód od Skoczowa, licząca 603 mieszkańców. Została założona prawdopodobnie w XV w., bowiem w 1445 r. uczyniono wzmiankę, iż „na mezy Godyesowske a Go- lesowske hranyczy”. Nazwa miejscowości pochodzi od imienia Godzisz. Na terenie wsi znajduje się filia kościoła ewangelicko-augsburskiego. Miejscowość rozwijała się bardzo wolno. W 1937 r. liczyła zaledwie 640 mieszkańców, przeważnie wyznania ewangelickiego. Na terenie gminy dokonano odkrywki cieszynitów. 282 Marian Małecki

Kisielów Wieś w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, licząca 641 mieszkańców. Pierw­ sza wzmianka o Kisielowie pochodzi z 1415 r. (w źródłach pojawia się Jaśko z Kisie- lowa). W 1447 r. książę cieszyński Przemko nadał prawa zwierzchnie nad Kisielo- wem wspomnianemu Jaśkowi. Pewną tajemniczością charakteryzował się przysiółek Kisielowa - Morawiny, który uważany jest za najdalej wysunięty punkt osadniczy państwa wielkomorawskiego. Kisielów rozwijał się głównie dzięki pracy na roli. We wsi zaczęły powstawać w okresie międzywojennym organizacje społeczne, jak: Koło Gospodyń Wiejskich, OSP oraz LKS Wiki. Nazwa miejscowości wywodzi się od sło­ wa „kisiel”, czyli „teren podmokły”, zakwaszony. Hasłem promocyjnym wsi stało się: „Kisielów oknem na Beskidy”.

Kozakowice Wieś w gminie Goleszów, w powiecie cieszyńskim, 9 km na wschód od Cieszyna, wzmiankowana po raz pierwszy w 1300 r. jako Goschegowic, licząca obecnie 669 mieszkańców. Historycznie składała się z dwóch przysiółków: Kozakowic Dolnych i Górnych. W 1577 r. pojawiła się już pod nazwą wspólną - , ale w XVII w. zaczęto wyróżniać Kozakowice Górne i Dolne, a nawet Kozakowice Wielkie i Małe. Obecna nazwa wsi pojawiła się dopiero w 1900 r. Wiadomo, że Kozakowice podlegały kościołowi w Goleszowie i ciążyły ku tej miejscowości. Z 1679 r. pochodzi wzmianka o Kozakowicach, w której wskazuje się na obowiązek płacenia 3 talarów rocznie w zamian za używanie gruntów parafialnych. Wiadomo również, że w tym czasie na terenie wsi znajdował się staw rybny. W Kozakowicach urodził się jeden z największych działaczy Śląska Cieszyńskiego dr Andrzej Cinciała (1825-1898); był on m.in. autorem Pieśni Ludu Śląskiego z okolic Cieszyna. W miejscowości tej, mimo niewielkiej liczby mieszkańców, wybudowano w 1898 r. sporej wielkości szkołę, acz­ kolwiek budowa przedłużyła się ostatecznie do 1901 r. W 1935 r. powstała tu kaplica ewangelicka, a do zabytków zalicza się budynek byłej gospody z XIX w.

Leszna Górna Wieś w gminie Goleszów, licząca 576 mieszkańców, położona w powiecie cieszyń­ skim. Nazwa miejscowości wywodzi się od leszczyny, a samą Leszną wzmiankowano po raz pierwszy w 1305 r„ choć początków wsi upatrywano jeszcze w XIII stuleciu. Już wtedy miała się tu znajdować osobna parafia. Kościół drewniany zbudowano w stylu gotyckim. Przechodził on różne koleje losu, związane z reformacją (wtedy należał do ewangelików) czy kontrreformacją, kiedy powrócił do katolików. Miejscowość była przez długi czas własnością książęcą, jednak w 1529 r. Wacław II przekazał ją w ręce rycerskie - Jana Czelo z Czechowic, w uznaniu zasług tego możnowładcy śląskie­ go dla księcia (był jego kanclerzem). Rozwój osady był możliwy dopiero w XVIII w., kiedy odkryto tu rudę, niezbędną dla huty w pobliskim Ustroniu. Podobnie jak inne miejscowości tej gminy, tak i Leszną Górną podzielono przy okazji wyznacza­ nia linii demarkacyjnej między Polską a Czechosłowacją, tak iż od 1920 r. jej część należała do Polski, a tzw. Horni Listna (dziś dzielnica Trzyńca) do południowych Rozdział XI: Ruch turystyczny 283 sąsiadów. Podział miejscowości pod względem politycznym przełożył się na podzia­ ły religijne - pomiędzy katolikami a ewangelikami. Każda z grup religijnych miała swój kościół. Najważniejszymi zabytkami Lesznej Górnej są: (1) kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina z lat 1719-1731, murowany, jednonawowy, w stylu póź- nobarokowym; w środku zachowane wyposażenie późnobarokowe z drugiej ćwierci XVIII w.; w tzw. obejściu ołtarza renesansowa płyta nagrobna rycerza Czelo z Cze­ chowic z końca XVI w.; (2) płyta nagrobna z 1678 r. na cmentarzu przykościelnym; (3) późnobarokowa figura św. Jana Nepomucena; (4) krzyże żeliwne, pochodzące z hut w Ustroniu i Trzyńcu.

Puńców Jest jedną z najstarszych miejscowości Śląska Cieszyńskiego, został bowiem wzmian­ kowany w 1223 r. Zbudowano go według założeń klasycznej ulicówki z kościołem pośrodku. W XV w. istniał tu już kościół (pewnie drewniany), ale w XVI w. zbudo­ wano nowy, poświęcając go patronowi rycerstwa - św. Jerzemu. W dobie reformacji kościół ten przejęli protestanci, a w XVII w. w okresie kontrreformacji oddano go katolikom. Miejscowość rozwijała się dość wolno. W 1770 r. naliczono tylko 47 osia­ dłych chłopów, wśród których był wójt, 22 siedlaków, dodatkowo Jan Henczołek i Pa­ weł Boruta określani jako wolni siedlacy, tylko trzech zagrodników i 10 chałupników. Być może o braku możliwości rozwoju wsi decydowało ukształtowanie terenu, a być może niewielkie znaczenie osady w Komorze Cieszyńskiej. Wiele dobrego dla jej rozwoju uczynił w XIX w. Józef Zaleski (1850-1916), lekarz i społecznik, znany pu­ blicysta, w końcu także prezes cieszyńskiego Towarzystwa Rolniczego. Miejscowość już w 1920 r. została podzielona (według działu wodnego po stronie Olzy) na pol­ ski i czeski Puńców. Ten stan rzeczy utrzymał się do dziś, kiedy to wyróżnić można Osówkę i Czeski Puńców po stronie naszych południowych sąsiadów oraz Puńców po stronie polskiej. Do najważniejszych zabytków Puńcowa należą: (1) jednonawo­ wy kościół parafialny pw. św. Jerzego z 1518 r„ późnogotycki, wykonany z kamienia i cegły, oszkarpowany, rozbudowany w pierwszych latach XX w. poprzez wzniesienie nowej fasady oraz wymurowanie nowej wieży na miejscu starej, drewnianej; w środ­ ku znajdują się kamienne portale oraz późnogotyckie sakramentarium ścienne z kutą kratą z czasów budowy kościoła, a w środku rzeźba św. Jana Nepomucena z XVIII w., epitafium Jakuba Dworzaka, zmarłego w 1778 r. zarządcy Komory Cieszyńskiej, dwie tablice poświęcone budowie kościoła, a na wieży dzwon z 1726 r.; (2) dawny spichlerz z przełomu XVIII i XIX w., z kamienia i cegły na rzucie prostokąta z jednoosiowym ryzalitem, potynkowany; dach polski łamany mansardowy, pokryty gontem.

2.1.1.6. Gmina Haźlach

Haźlach Siedziba gminy o tej samej nazwie w powiecie cieszyńskim, położona 6 km na pół­ nocny wschód od Cieszyna. Została wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r., obec­ nie zaś liczy ponad 2100 mieszkańców. Nazwa miejscowości wywodzi się od niem. 284 Marian Małecki

Hasenloch - czyli jamy zajęczej. W Nazwach miejscowych Polski jest jednak prost­ sze wyjaśnienie tej dość osobliwej skądinąd nazwy. Ma nim być zniekształcenie nie­ mieckiego słowa Haseł, które oznacza po prostu leszczynę. I to wyjaśnienie zdaje się najbliższe prawdy. W każdym razie teren był dość atrakcyjny dla polowań książąt cieszyńskich, które kontynuowano także później - na polowania przyjeżdżał tu mię­ dzy innymi prezydent Ignacy Mościcki. Wieś aż do XV w. była wsią książęcą. Utoż­ samiana jest także z inną wsią - , która jednak źródłowo wzmiankowana jest znacznie wcześniej, bo w 1223 r. W okolicach tej wioski doszło do bitwy wojsk cesarskich ze szwedzkimi w 1625 r., to jest w okresie wojny trzydziestoletniej. Pomi­ jając zawieruchy wojenne, miejscowość ta przeżywała także liczne klęski żywiołowe. Z całą pewnością straszliwa była powódź, kiedy rzeka Olza zalała całą wieś. Innym razem, w latach 1847-1848, zaraza wywołana głodem (w czerwcu spadł śnieg i znisz­ czył rośliny na przednówku) spowodowała śmierć prawie wszystkich mieszkańców wsi (ocalały tylko dwie rodziny). W okresie II wojny światowej przez Haźlach prze­ taczał się front, a radzieckie armaty wydatnie zniszczyły wieś. Do najważniejszych zabytków należą: (1) kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja z 1907 r. i dzwonem z 1409 r.; (2) kaplica ewangelicka z 1873 r.; (3) stary cmentarz ewangelicki z liczny­ mi nagrobkami z XIX w., w tym z pomnikiem poległych w czasie II wojny świato­ wej 20 mieszkańców wsi; (4) stary cmentarz katolicki - mogiła rodziny Ściskałów, mieszkańców wsi poległych w czasie II wojny światowej; (5) mogiła upamiętniająca egzekucję sześciu mieszkańców, dokonaną przez Niemców 9 września 1944 r.; (6) pomnik ku czci poległych mieszkańców z okresu I wojny światowej (20 osób); (7) zbiorowa mogiła 120 ofiar niemieckich zbrodni z lat 1939-1945, przy drodze gminnej (na wschód od kościoła).

Kończyce Wielkie Miejscowość wzmiankowana w XV w., związana z obronną siedzibą rycerską i utoż­ samiana z rodową siedzibą Korniców. W 1335 r. wzmiankowana przy okazji płacenia świętopietrza. Później dobra kończyckie przekazano Mniszkom z Kończyc, Karwiń- skim z Karviny i Bludowskim z Bludovic (Błędowic). Jedna z właścicielek zamku, Ewa Bludowska, na początku XVII w. wyszła za mąż za Mikołaja Wilczka, z którego to małżeństwa urodził się syn - Jerzy Fryderyk Wilczek - postać dość znacząca za­ równo na dworze książęcym, jak i na całym Śląsku. To za jego czasów nastąpiła prze­ budowa zamku oraz postawienie kaplicy Opatrzności Bożej. Zamek nawiązywał do tradycji polskich posiadłości szlacheckich - posiadał już na początku XVIII w. man­ sardowy dach. Budowę murowanej kaplicy rozpoczęli następni właściciele Kończyc Wielkich - Harasowscy z Harasowa. Stało się to w 1776 r. Jednak już na początku wieku następnego majątek przejęli Larischowie z Karviny. Jeden z nich - hrabia Jan Józef Antoni, szczycił się taką liczbą posiadłości magnackich, iż jego zameczek koń- czycki pozostawał pusty do 1862 r„ kiedy przejął go, i to od razu na siedzibę rodową, wnuczek - hrabia Eugeniusz. Przebudował zamek na „styl włoski”, co dodało mu splendoru. Ciekawostką były słynne weneckie okna. Jednak jakieś fatum prześlado­ wało hrabiego. Jego żona Maria zmarła w 1878 r., a on sam dokonał żywota dwa lata Rozdział XI: Ruch turystyczny 285 później, osierocając trójkę córek. Jedna z nich, Gabriela, już jako hrabina odziedzi­ czyła majątek i zamek kończycki. Przypadł jej zresztą nie tylko majątek, ale i uroda, uchodziła bowiem na dworze wiedeńskim za jedną z najpiękniejszych arystokratek. Jej mężem został adiutant cesarski - Feliks, hrabia von Thun und Hohenstein. Po raz kolejny wyładniał zamek kończycki, a hrabina niepomna swej wielkości i zaszczytów oddała się działalności filantropijnej i ufundowała część szpitala w Cieszynie. W pa­ mięci mieszkańców dała się poznać jako „dobra pani z Kończyc”. Czci i szacunku, jakimi otaczali ją zwykli ludzie, nie zdołały zniszczyć władze Polski Ludowej, a ona sama mimo skonfiskowania jej majątku cieszyła się szczerze, że przeznaczono go na dom dziecka. Zmarła w 1957 r. i spoczywa na miejscowym cmentarzu. Najważniej­ sze zabytki to: (1) pałac „dobrej pani na Kończycach”, po licznych przebudowach, ostatecznie z XIX w.; (2) drewniany kościół barokowy, najstarszy tego typu kościół na Śląsku Cieszyńskim; (3) stary dąb szypułkowy, liczący ponoć 750 lat.

Brzezówka Wieś w powiecie cieszyńskim, 6,5 km na północ od Cieszyna, licząca ponad 660 mieszkańców. Została wzmiankowana po raz pierwszy w 1523 r. i dzieliła losy Księ­ stwa Cieszyńskiego. Nazwa miejscowości wywodzi się od stanowiska brzozy. Rozcią­ ga się na powierzchni 460,63 ha.

Pogwizdów Miejscowość w powiecie cieszyńskim, w gminie Haźlach, licząca 3547 osób, wymie­ niona w 1447 r., choć nie wiadomo, kto był jej założycielem. Obecnie mieści się na powierzchni 472,79 ha. Od 1526 r. należała do Habsburgów, potem do komory we Wrocławiu, w połowie XVII w. do Rzymułtowskich, a w XIX w. ponownie do Habs­ burgów. Za czasów księcia Jerzego przez cztery lata pracował tu znany pastor Jan Pragenus (Prażan), autor wielu publikowanych zbiorów kazań. W miejscowości znaj­ dowała się znana karczma, przy której odbywały się sądy dominialne. Bardzo częstą przyczyną sporów było prawo propinacyjne mieszczan cieszyńskich w tutejszej oko­ licy (tak było m.in. podczas procesu w 1672 r.), którzy wcześniej zrzekli się prawa do wyszynku w Haźlachu, co nastąpiło 1665 r. w dość niebezpiecznych okolicznościach. Jeszcze przed reformacją istniała w Pogwizdowie kapliczka, należąca do parafii cieszyńskiej, a następnie przejęta przez protestantów. W 1654 r. zapomnieli o niej członkowie kontrreformacyjnej komisji redukcyjnej i protestanci nadal mogli w niej odprawiać swe nabożeństwa. Katolicy wybudowali w 1722 r. kościół, który poświęco­ no w 1752 r. W 1785 r. część mieszkańców przeszła do parafii cieszyńskiej, a w 1818 r. wybudowano nowy kościół, murowany, istniejący do chwili obecnej. Ostatecznie parafię erygowano przy tym kościele w 1844 r. W 1710 r. Pogwizdów doświadczony został przez ogromną powódź, która zalała całą okolicę i zniszczyła zbiory. W XIX w. miejscowość została dotknięta przez tzw. „głodne roki” (epidemię tyfusu głodowe­ go) i zdziesiątkowana. Annały odnotowały przerażający fakt, jakoby w Pogwizdowie przeżyły kataklizm zaledwie dwie rodziny. Najciekawszym zabytkiem jest kościół pod wezwaniem św. Jana Nepomucena z XIX w. 286 Marian Małecki

Rudnik Miejscowość w powiecie cieszyńskim, w gminie Haźlach, licząca sobie obecnie 454 mieszkańców żyjących na powierzchni 410,50 ha. Wzmiankowana po raz pierwszy w 1566 r. Dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego.

Zamarski Jedna z najstarszych wsi ziemi cieszyńskiej, należąca obecnie do powiatu cieszyń­ skiego, do gminy Haźlach. We wsi, będącej początkowo własnością księcia, istniał folwark, a miejscowość zmieniała bardzo często właścicieli. Znana jest ze stoczenia na jej polach w czasie wojny trzydziestoletniej zwycięskiej dla Szwedów bitwy (na jednym ze wzgórz od północnej strony miasta). Szwedzi rozgromili armię cesarską, co w konsekwencji spowodowało wycofanie z Cieszyna wojska cesarskiego pod do­ wództwem Johana Doveya. W latach 1847-1848 na skutek anomalii pogodowych i zniszczenia zbiorów na przednówku (w czerwcu spadł śnieg) doszło w miejscowości do epidemii tyfusu głodowego, który zdziesiątkował mieszkańców. Jedną z większych atrakcji jest tamtejszy kościół pod wezwaniem św. Rocha z drewnianą wieżą, która jest najstarszą tego typu budowlą na ziemi cieszyńskiej - została bowiem zbudowana w XVI w. Kościół spłonął podczas pożaru wsi w 1585 r. Ciekawostką był fakt, iż na­ bożeństwa odbywały się pod gołym niebem, przy czym jedyną „zasłaniającą” częścią była bryła dzwonnicy (sama dzwonnica przejęła więc rolę kościoła). Ten z kolei od połowy XVI w. do 1654 r. znajdował się w posiadaniu ewangelików. W następnym stuleciu (około 1731 r.) dobudowano resztę kościoła, a to za sprawą właściciela tej ziemi - barona Fryderyka Wilczka, właściciela Kończyc Wielkich. Od XVII w. do 1773 r. kościół znajdował się w rękach jezuitów i był ośrodkiem kontrreformacji. A jako filialny należał do kościoła parafialnego w Cieszynie. Leży na tzw. Drodze Książęcej oraz na szlaku architektury drewnianej województwa śląskiego. Najważ­ niejszy zabytek to kościół z XVIII w., drewniany, fundacji Henryka Fryderyka Wilcz­ ka - z izbicą i charakterystycznym „babińcem”. W środku barokowy ołtarz z 1740 r. przeniesiony z kościoła pw. św. Jerzego w Cieszynie.

2.1.1.7. Gmina

Istebna Rozłożysta wieś nad górną Olzą, z licznymi przysiółkami. Stanowi centrum tzw. trój - wsi beskidzkiej. Powstała w 1520 r. na terenie osady Jasnowice. Zasadźcą miał być mieszkaniec wsi o tej samej nazwie, pochodzący z Górnych Węgier (Słowacji). Wła­ śnie w tym czasie on i jemu podobni mieszkańcy wsi dotarli do Jasnowic. Istebna w etymologii wołoskiej oznacza bezpieczne miejsce w górach, więc bardziej praw­ dopodobna jest wersja o założeniu wsi przez Wołochów. Sama wioska wzmianko­ wana była jeszcze później, bo dopiero w 1583 r. Mieszkańcy wsi byli zobowiązani do wykonywania gontów, dostarczania na zamek cieszyński opału w postaci drewna, wreszcie w dużej mierze właśnie oni przyczynili się do budowy umocnień jabłon­ kowskich na wypadek wojny z Turkami. Ludność - bez względu na to, czy uznamy ją Rozdział XI: Ruch turystyczny 287 za Wołochów, czy za Słowaków - zajmowała się sałasznictwem i właśnie pasterstwo było najważniejszą gałęzią rolnictwa na tym terenie. W 1855 r. skasowano miejsco­ we serwituty, a mieszkańcy „za chlebem” nierzadko wyjeżdżali „za morze”. Część z nich próbowała dorobić się na dostarczaniu rudy żelaza do niedalekiego Ustronia. W praktyce bywało z tym różnie. Po I wojnie światowej Istebna znalazła się w grani­ cach Polski, ale bez centrum administracyjnego w Jabłonkowie. Z jednej strony da­ wało to jej, jako miejscowości przygranicznej, szansę na rozwój, z drugiej trzeba było czasu na taki właśnie rozwój. Sytuacja zmieniła się, kiedy w 1932 r. otwarto drogę do Wisły. Stała się ona przysłowiowym oknem na świat. Jeszcze dziś zadziwia rozma­ chem i pięknem mijanej po drodze przyrody. Na początku XX w. powstała w Istebnej nietypowa szkoła - Szkoła Rzemiosł Artystycznych, założona przez Ludwika Kona­ rzewskiego (1922). Od tej pory to, co zawsze było wykwitem artystycznej wyobraźni miejscowych malarzy, rzeźbiarzy, a przede wszystkim koronkarzy, tu zostało fachowo zdefiniowane. Stąd pochodzi tzw. haft koronkarski - koniakowski i istebniański. Na pobliskiej Kubalonce jeszcze przed wojną stworzono Ośrodek Chorób Płuc Dzieci i Młodzieży, wykorzystując sprzyjający klimat. Dziś Istebna jest „żyjącym skanse­ nem” w pozytywnym tego słowa znaczeniu. Zachowały się drewniane domy, miej­ scowi zajmują się kowalstwem artystycznym, hafciarstwem, rzeźbą i malarstwem. To znany kurort górski, centrum turystki i miejsce wyjścia na wiele szlaków górskich. Do najciekawszych zabytków Istebnej należą: (1) kościół katolicki Dobrego Paste­ rza z 1794 r. wzniesiony dzięki staraniom jezuity Leopolda Tempesa z Jabłonkowa; w środku podziwiać można wystrój, wykwit miejscowej tradycji artystycznej z cza­ sów tworzenia się wspomnianej szkoły; w 1929 r. przebywał w tutejszym kościele pre­ zydent Ignacy Mościcki - przy ołtarzu głównym zachował się fotel prezydencki; (2) pomnik Pawła Stalmacha w parku; (3) szkoła parafialna z XIX w., na której znajduje się osobliwa tablica poświęcona pamięci największego polskiego himalaisty Jerzego Kukuczki; (4) cmentarz parafialny z grobami Konarzewskich; (5) kurna chata Jana Kawuloka, twórcy instrumentów ludowych z XIX w.; (6) kościół ewangelicki z 1930 r.

Koniaków Wieś w gminie Istebna, w powiecie cieszyńskim, licząca obecnie około 3560 miesz­ kańców. Miejsce to ze względu na spore zalesienie uważano za naturalnie obronne, stąd książęta cieszyńscy niechętnym okiem spoglądali na przybywających tu osad­ ników i w XVII w., w okresie realnego zagrożenia tureckiego, nakazano zburzenie pierwszych zabudowań drewnianych Koniakowa. Stało się tak za sprawą księżnej Elżbiety Lukrecji. Problem polegał na tym, iż mieszkańcy sąsiedniej Istebnej w miarę rozrastania się wsi budowali jednak nowe osady i sioła, na dodatek przesuwali tzw. kopce graniczne. Około 1712 r. powstało na terenie dzisiejszego Koniakowa dziewięć dalszych chałup. Ludność nie zajmowała się rolnictwem, a jedynie wypasem owiec na okolicznych halach. Warto odnotować fakt, iż to nie Zakopane, a Koniaków powi­ nien być stolicą polskiego narciarstwa, albowiem Habsburgowie założyli tu pierwszą tyrolską szkołę narciarską i to jeszcze na długo przed wybuchem I wojny świato­ wej. W 1923 r. miejscowy nauczyciel Józef Lipowczan zorganizował pierwsze zawody 288 Marian Małecki narciarskie. Później odbywały się także skoki narciarskie oraz biegi na dwa i cztery kilometry. Miejscowość zasłynęła dzięki koronkarstwu, które sięga tu początku XIX w. Dziś koronkarstwo stanowi jeden z czynników wyróżniających Koniaków na ma­ pie atrakcji turystycznych w Polsce. Najważniejsze zabytki Koniakowa to: (1) kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja z 1901 r. z ciekawymi stacjami Drogi Krzyżowej au­ torstwa Franciszka Wojarskiego; (2) muzeum koronkarstwa u Gwarków; (3) galerie Rudzkiego i rodziny Kubaszczyków.

Jaworzynka Wieś leżąca w powiecie cieszyńskim w gminie Istebna, licząca obecnie około 3050 mieszkańców. Pojawiła się stosunkowo późno, bo w 1620 r. w rejonie przysiółka Cerhla. Opóźnienie osadnictwa spowodowane było tak jak w przypadku Koniakowa względami obronnymi. W 1643 r. zanotowano, iż we wsi żyje 14 osadników i siedmiu komorników. Wieś rozwijała się słabo. Na dodatek spore obciążenia na rzecz dwo­ ru cieszyńskiego (między innymi dostarczanie gontów) jeszcze bardziej ograniczały rozwój wsi. Jednak w XVIII w. zaznacza się pewne niewielkie ożywienie (w okolicach sioła Czadeczka powstała tzw. Nowa Osada). Rozwijało się też sałasznictwo, jednak z chwilą zlikwidowania serwitutów (połowa XIX w.) wielu mieszkańców wyemigro­ wało do Ameryki. Stąd pochodziła rodzina Łysków, z których jeden - Jan - zginął pod Kostiuchówną na Wołyniu w czasie walk Legionów Polskich, zaś inny - Paweł Łysek - został profesorem w Nowym Jorku, gdzie wydawał sporo publikacji o Beski­ dach. Najważniejsze zabytki to: (1) muzeum na Grapie założone przez dra Jerzego Rudzkiego, z dużą liczbą sprzętów i rekwizytów górali śląskich; (2) muzeum świerka i Regionalny Karpacki Bank Genów na wierzchu Czadeczki.

2.1.1.8. Gmina Skoczów

Skoczów Siedziba gminy w powiecie cieszyńskim. Skoczów należy do jednych z najstarszych miast w Polsce, po raz pierwszy wzmiankowany był w 1232 r. W następnych latach Skoczów pojawia się przy okazji różnych wydarzeń, m.in. w 1400 r. w Akademii Krakowskiej wymieniony został Piotr, syn Mikołaja ze Skoczowa. Czasy piastowskie minęły, kiedy książę cieszyński Wacław III Adam sprzedał Skoczów i okoliczne wsie Gothardowi z Logau. Ważnym wydarzeniem w dziejach Skoczowa były narodziny późniejszego świętego, Jana Sarkandra. Na początku wojny trzydziestoletniej został oskarżony o sprzyjanie lisowczykom i zamordowany w bestialski sposób. Miasto w cią­ gu swojego rozwoju było wyjątkowo doświadczane przez klęski elementarne i wojny, na przykład w 1660 r. mieszkańcy zubożeli na skutek przemarszu wojsk szwedzkich, w 1690 r. szarańcza zniszczyła plony, a w 1713 i 1756 r. miasto zostało strawione przez kolejne pożary. Skoczów nigdy nie był miejscowością dużą i tak jak w przypadku in­ nych miast Śląska Cieszyńskiego ulegał procesom agraryzacji. W 1790 r. liczył zale­ dwie 1345 mieszkańców. Wielkie dni miasta związane były z pobytem w nim cesarza Franciszka Józefa I w 1851 r. Po zakończeniu I wojny światowej, w dniach 28-29 stycz­ Rozdział XI: Ruch turystyczny 289 nia 1919 r., miała tu miejsce bitwa z Czechami. 14 maja 1919 r. władzę w Skoczowie przejęli Polacy. W okresie międzywojennym rozwijało się w mieście przede wszystkim rzemiosło. We wrześniu 1939 r. Skoczów został zajęty praktycznie bez walki przez Wehrmacht. Po wojnie Skoczów rozwinął się głównie dzięki turystyce. Utworzono tu m.in. w 1986 r. Muzeum Gustawa Morcinka. Jednym z największych wydarzeń w dzie­ jach miasta była wizyta 22 maja 1995 r. Jana Pawła II. Do najważniejszych zabytków Skoczowa można zaliczyć: (1) kościół rzymsko-katolicki pod wezwaniem św. św. Pio­ tra i Pawła z XVIII w., w stylu późnobarokowym; (2) kościół ewangelicko-augsburski pod wezwaniem św. Trójcy z drugiej połowy XIX w.; (3) kamienice na rynku z XVIII i XIX w.; (4) kościół zwany Szpitalikiem z XV w., z licznymi przebudowami z XIX stulecia; (5) ratusz z przełomu XVIII i XIX w.; (6) kaplicówka - miejsce związane z kultem św. Jana Sarkandra; (7) Muzeum im. Gustawa Morcinka.

Ochaby Wieś leżąca 6 km od Skoczowa, w powiecie cieszyńskim, w gminie Skoczów, licząca dziś 2016 mieszkańców. Miejscowość znana w całej Polsce, ale i za granicą dzięki stadninie koni - jednej z największych na Śląsku, która jako jedyna w Polsce ho­ duje konie rasy angloarabskiej typu francuskiego. Tuż przy stadninie wybudowano Ośrodek Sportów Konnych, gdzie odbywają się zawody w skokach przez przeszkody. Miejscowość została wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. Początkowo należała do Księstwa Cieszyńskiego, następnie podzielona na tzw. Wielkie i Małe do­ stała się w ręce szlacheckie. Za sprawą księcia Kazimierza II Ochaby za wierną służbę otrzymał marszałek książęcy - Mikołaj Brodecki. Zasłynął jako założyciel okolicz­ nych stawów hodowlanych. Nie do końca wiadomo, kiedy powstał tu kościół. Z całą pewnością można powiedzieć, że wzmiankowany został w 1447 r. Szkoła powstała dopiero w 1614 r. W 1924 r. przekazano wojsku polskiemu (w celach hodowli koni bojowych) stadninę w Drogomyślu, zaś Ochaby przeznaczono na hodowlę źrebiąt i koni pociągowych. W ten sposób powstała jedna z najsłynniejszych stadnin w Pol­ sce. Po wojnie Ochaby przekształcono w Państwowe Stado Ogierów. Ze stadniny tej wyszła klacz Darlet, na której olimpijczyk Wojciech Kowalczyk wywalczył złoto na olimpiadzie w Moskwie. Najciekawsze zabytki to: (1) dwór - siedziba stadniny koni; (2) strażnica w Ochabach Małych z XVII w., podpiwniczona, o obronnym charakte­ rze, wzmiankowana w roku 1637; (3) zabudowania folwarczne z XIX w.; (4) folwark z końca XVIII w.; (5) kościół pw. św. Marcina, wzniesiony w latach 1807-1810, po­ ważnie zniszczony w czasie działań pod koniec II wojny światowej, a później odbu­ dowany; w środku barokowy ołtarz z Gołysza z końca XVIII w.; (6) kaplica przy­ drożna św. Anny z połowy XIX w.; (7) rezerwat przyrody „Na Skarpie Wiślańskiej” o powierzchni 24,17 ha z drzewostanem bukowym i łęgiem jesionowym.

Pogórze Wieś wymieniona już w XIII w. W 1305 r. wzmiankowano Pogórze jako wioskę płacą­ cą tzw. świętopietrze. Później wymienia się Pogórze przy okazji wzmianki o Brennej, ponieważ w 1490 r. właściciel Pogórza i okolicy - Wawrzyniec, dokonał darowizny 290 Marian Małecki

tej części wsi oraz Brennej na rzecz swej małżonki Salomei z Vrchlabi. Nie wiadomo dokładnie, w jakim czasie powstał tam zamek, choć przypuszcza się, że mogło to nastąpić jeszcze w XVI w. Jednak zachowany do chwili obecnej dwór pochodzi z epo­ ki późniejszej, bo z XVIII w. Był on wykorzystywany w XIX w. jako cegielnia, więc jego pierwotne założenie nie jest do końca czytelne. Ostatni właściciel dworu - Jan Stonawski, postawił dom dla swoich rodziców, tzw. „Willę”. Dworek posiadał piękne otoczenie, bo przed nim wybudowano stawek, a za nim znajdowała się mała, choć urokliwa łączka. Za dworem utworzono solidnych rozmiarów park w stylu angiel­ skim. Do najważniejszych zabytków należą: (1) dwór Stonawskich (obecnie Dom Po­ mocy Społecznej dla Kobiet); (2) budynek „Arendy” zbudowany w 1818 r. (obecnie gospoda); (3) kościół pod wezwaniem Matki Boskiej Królowej Polski (współczesny z krzyżem z XVIII w. będącym przedmiotem lokalnego kultu).

Pierściec Miejscowość wymieniona w 1545 r. Wzmianka dotyczyła odstąpienia wsi przez Wa­ cława Adama burmistrzowi Cieszyna - Andrzejowi Kecherlemu. Nazwa wsi wywo­ dzi się od słowiańskiego określenia pól uprawnych - „pierś”. W XVII w. wieś liczyła około 300 mieszkańców. To, co przyciąga do Pierśćca, to sanktuarium pod wezwa­ niem św. Mikołaja. Jest to dość popularny święty na Podbeskidziu (między inny­ mi konkatedra w Bielsku nosi jego patrocinium). W 1775 r. katolicy wybudowali tu drewniany kościółek poświęcony świętemu, a w 1887 r. rozebrano go i rozpoczęto budowę nowego sanktuarium, gdzie umieszczono relikwie świętego. Najważniejsze zabytki to kościół - sanktuarium pod wezwaniem św. Mikołaja, i kamienny krzyż pamiątkowy na cmentarzu, w miejscu, gdzie znajdował się ołtarz drewnianego ko­ ściółka, zbudowanego na wzór kościoła w Ustroniu-Nierodzimiu.

Kiczyce Wieś położona 2 km na północ od Skoczowa, licząca dziś niecałe 1000 mieszkańców. Wzmiankowana po raz pierwszy w 1316 r. Historycy są zdania, że powstała wcześniej, pod koniec XIII w„ a nazwa bierze się od przezwiska „Kika”, które w Księdze henry- kowskiej widnieje jako określenie chłopa bez ręki. Związana historycznie z losami Skoczowa. Najciekawszym zabytkiem jest krzyż przy drodze z Kiczyc do Skoczowa z 1919 r. postawiony przez rodzinę Wojnarów, początkowo drewniany, a przed wojną murowany. Został sprofanowany przez wojsko niemieckie - Chrystusa przestrzelo­ no sześciokrotnie, stąd słynne stało się jego porównanie do krzyża odnalezionego w Hamburgu, znanego na całym świecie (odcięte dłonie Chrystusa z napisem - „nie mam innych rąk oprócz twoich”).

Harbutowice Wieś w powiecie cieszyńskim, leżąca nad potokiem Harbutówka, licząca około 888 mieszkańców. Została po raz pierwszy wzmiankowana w XVI w. Nazwa wsi bierze się od imienia zasadźcy Herburt. Związana z dziejami Skoczowa. Rozdział XI: Ruch turystyczny 291

Międzyświeć Wieś o powierzchni 295 ha, licząca około 1000 mieszkańców, należąca do gminy Sko­ czów, położona na terenie pagórkowatym, nad pradoliną Wisły. Miejscowość posiada największe wzniesienie 350 m n.p.m., które przykuwa oko archeologów i badaczy przeszłości, a to z uwagi na pozostałość dawnego grodu Gołężyców. Do tego plemie­ nia ma nawiązywać nazwa miejscowości - czyli miejsca leżącego pomiędzy dwoma światami: Gołężyców i Wiślan. Gród w Międzyświeciu funkcjonował od VII do IX w. Był otoczony drewnianą palisadą i wałami ziemnymi. Według archeologów stanowił obronę najbardziej na wschód wysuniętej rubieży Gołężyców. Zniszczono go w IX w. i na tym zakończyła się tak naprawdę ciągłość osadnicza tego miejsca. Teren ma wygląd nieregularnego trójkąta o powierzchni 0,7 ha. Prawdziwa gratka dla miło­ śników historii rozpoczęła się w latach 60. XX w., kiedy okazało się, że wzgórze było zasiedlone już w tzw. okresie halsztackim (750-450 p.n.e.), a po raz drugi w średnio­ wieczu. Wzgórze znajduje się w sąsiedztwie szkoły rolniczej. Nie wiadomo, co było powodem zniszczenia grodu. Prawdopodobnie uczynił to władca Wielkich Moraw - Świętopełk, wyprawiający się na kraj Wiślan. W Międzyświeciu słynna jest także miejscowa szkoła rolnicza. Powstała ona dzięki inicjatywie Towarzystwa Rolniczego jeszcze pod koniec XIX w. Została przeniesiona z Cieszyna i istnieje do dziś (w latach międzywojennych połączono tu dwie szkoły rolnicze: męską i żeńską). Międzyświeć został zniszczony w poważnym stopniu pod koniec wojny przez Armię Czerwoną. Najważniejsze zabytki to pozostałości grodziska z VII-IX w. oraz szkoła rolnicza z końca XIX w.

Wiślica Miejscowość w gminie Skoczów, licząca 684 mieszkańców, znana dzięki budowie kaplicy mszalnej jako wotum wdzięczności za pobyt papieża Polaka w Skoczowie. Architektura tej kaplicy nawiązuje do formy ołtarza na wzgórzu Kaplicówka, gdzie papież odprawił mszę. Według tradycji miejsce związane jest z plemieniem Wiślan, co jednak nie zgadza się z ustalonym przebiegiem granic terytorium plemiennego Gołężyców i Wiślan. Miejscowość ściśle związana z losami Skoczowa.

Kowale Wieś leżąca w gminie Skoczów, w powiecie cieszyńskim, 3 km na północny wschód od Skoczowa, licząca 611 osób. Po raz pierwszy wzmiankowana w 1529 r. jako Ko- walie, a następnie w 1621 r. w zdaniu: „Przi tey wsy Kowali”. Nazwa wywodzi się od rzemiosła kowalskiego. Miejscowość dzieliła losy Skoczowa.

Bładnice Miejscowość leżąca w gminie Skoczów, w powiecie cieszyńskim, 1,5 km na południe od Skoczowa. Obecnie część miasta, wzmiankowana po raz pierwszy w 1788 r. jako Bladnitz. Składała się z dwóch części: Bładnic Górnych i Dolnych. Nazwa wywodzi się od czeskiego słowa blatnice, co oznacza roślinę bagienną. 292 Marian Małecki

Wilamowice Miejscowość leżąca w gminie Skoczów, w powiecie cieszyńskim. Wieś pochodzi z XVI w„ była własnością rodziny Skoczowskich. Jan Skoczowski był początkowo mieszczaninem księcia cieszyńskiego Wacława. Został nobilitowany do stanu szla­ checkiego przez króla polskiego Zygmunta II Augusta. Od tej pory Skoczowski na­ zywał siebie rycerzem z Kojkowic, a szlachectwo pozwoliło mu na zrobienie kariery. Za nową siedzibę obrał sobie Wilamowice, gdzie w latach 1565-1566 przebudował zameczek myśliwski na dwór ziemiański. Jan Skoczowski zmarł w 1580 r., a jego ma­ jątek odziedziczyli: syn Wacław, wnuk Adam i prawnuk Wacław Jerzy. W 1695 r. ma­ jątek wilamowicki przejęli Gureccy (później podpisywali się jako Góreccy) z Kornic, następnie Larischowie z Lhoty i Radeccy z Radoczy. Ci ostatni w 1802 r. sprzedali wieś księciu Albertowi sasko-cieszyńskiemu. W międzyczasie wybudowano w Wi­ lamowicach browar. Po wojnie, jako własność pohabsburska, miejscowość popadła w ruinę. Najciekawszym zabytkiem są ruiny dworów wraz z przylegającym parkiem.

2.1.1.9. Gmina Strumień

Strumień Małe miasteczko, liczące około 3,5 tys. mieszkańców, stanowiące stolicę tzw. „żabiego kraju” - krainy licznych stawów hodowlanych, jazów i cieków wodnych, używanych od wieków do hodowli ryb. Strumień został po raz pierwszy wzmiankowany w roku 1293 jako wieś dzieląca losy ziemi pszczyńskiej. Rzecz o tyle ciekawa, że sama Pszczy­ na wspomniana została później, bo w 1303 r., choć z całą pewnością powstała w XIII w. Całość tego terenu wchodziła w skład księstwa raciborskiego. Za pierwszych wła­ ścicieli wsi uznaje się Sobka z Kornic i Machnę Ogrozieńską. Ich dobra wchodziły w skład ziemi pszczyńskiej, zarządzanej przez bratanicę polskiego króla Władysława Jagiełły - Helenę Korybutównę. Z linii Korybutów po wiekach miał zostać królem syn słynnego Jaremy - Michał Korybut Wiśniowiecki. Dobra pszczyńskie ze Stru­ mieniem zostały jednak w 1480 r. nabyte przez cieszyńskiego księcia Kazimierza, który nadał Strumień swojemu wiernemu marszałkowi Mikołajowi Brodeckiemu, i to dzięki niemu Strumień otrzymał prawa miejskie, wchodząc w skład Księstwa Cieszyńskiego. Miasto mogło rozwijać się dzięki dwóm czynnikom: położeniu i ho­ dowli ryb. Krzyżowały się tutaj szlaki handlowe z północy (Wrocław) na południe (Bielsko) oraz z Krakowa, przez Pszczynę, na Pragę, natomiast stawy hodowlane otaczały miasteczko przynajmniej od 1416 r. Z biegiem czasu tutejsza hodowla ryb stała się znana daleko poza granicami „żabiego kraju”, ryby docierały nawet na dwór królewski w Krakowie. W 1491 r. Brodeccy potwierdzili prawa miejskie, które z kolei uznał także sam król czeski Władysław Jagiellończyk, zwany „Bene”. Niestety, go­ spodarka rybna przeplatała się z walką z wielką wodą, bowiem kapryśna Wisła co kilkadziesiąt lat dewastowała uprawy, hodowlę, zabudowania miejskie. Po I wojnie światowej miasteczko uznawane było za silny ośrodek niemczyzny, a to za sprawą Józefa Kożdonia i tzw. ruchu ślązakowskiego. W okresie powstań śląskich znajdował się tu obóz przejściowy dla uciekających przed represjami niemieckimi powstańców Rozdział XI: Ruch turystyczny 293

śląskich. Po wojnie miasto zasłynęło dzięki hodowli karpia w niedalekim Gołyszu, który należy do Polskiej Akademii Nauk. Do najważniejszych zabytków należą: (1) ratusz z 1628 r.; (2) kamieniczki na rynku z XIX w.; (3) kościół pod wezwaniem św. Barbary z końca XVIII w.; (4) figura maryjna z 1866 r.; (5) pomnik więźniów oświę­ cimskich; (6) zamek z XVII w.

Drogomyśl Wieś położona 4 km na południe od Strumienia. Po raz pierwszy pojawiła się w źró­ dłach w 1454 r., a jej nazwa wywodzi się od zasadźcy o imieniu Drogomysł. Liczy nieco ponad 2 tys. mieszkańców. Pod względem kościelnym, jak wynika z protokołu wizytacyjnego z 1719 r., należała do parafii w Ochabach. Najciekawsze zabytki to: (1) klasycystyczny kościół wyznania ewangelicko-augsburskiego z 1788 r„ ufundowany przez barona Fryderyka Callisch; (2) kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bo­ skiej Częstochowskiej z 1969 r.; (3) zajazd z drugiej połowy XVIII w., z budynkiem bramnym; (4) pomniki przyrody - wiąz i lipa.

Pruchna Miejscowość licząca niespełna pół tysiąca mieszkańców. Po raz pierwszy wymie­ niona w 1305 r. jako jedna z 76 wsi należących do Księstwa Cieszyńskiego. Według opinii historyków z pewnością początki miejscowości są starsze i można je odnieść nawet do połowy XIII w. Książę Przemko Noszak założył nową Pruchną, która jako osada nosiła nazwę Małej Pruchnej. Dość wcześnie miejscowości te rozdzieliły się na dobre. I tak Wielka stanowiła własność książąt cieszyńskich, Pruchna Mała znajdowała się w rękach szlacheckich. Dziś zmieniło się nazewnictwo Pruchnej (Pruchna Dolna - dawna Wielka, i Pruchna Górna - dawna Mała). Pewien wpływ na rozwój miejscowości miała budowa linii kolejowej warszawsko-wiedeńskiej. Przy­ znać trzeba, że dworzec w tej wiosce był dość ekskluzywny. Mieściły się tu restauracje i okazała poczekalnia (dworce kolejowe w XIX w. nazywano „świątyniami postępu”). Najważniejszym zabytkiem jest tzw. krzyż pokutny wykonany z piaskowca z datą 1645 oraz inskrypcją: „Roku 1645 dnia 25 lutego został na tym miejscu przez lekko­ myślnych towarzyszy syn pana Jana Czerwenki, obywatela starego Cieszyna zamor­ dowany. Boże, bądź miłościw duszy jego. Amen”.

Zabłocie Wieś w powiecie cieszyńskim, w gminie Strumień, licząca obecnie około 1314 miesz­ kańców. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1232 r., a założycielem wsi był książę wro­ cławski Henryk Brodaty. Głównym zajęciem mieszkańców wsi stała się hodowla ryb i rolnictwo. Ten pierwszy rodzaj działalności był możliwy dzięki wsparciu właściciela wsi - Mikołaja Brodeckiego. W XIX w. spora część ludności odeszła jednak od prze­ mysłu na rzecz pracy w niedalekiej cukrowni w Chybiu, wybudowanej w latach 1880- -1882. W 1911 r. zbudowano most na Wiśle, łączący wieś z pobliskim Strumieniem. Miejscowość należała do ludniejszych w Księstwie Cieszyńskim i już w 1910 r. liczyła niespełna tysiąc mieszkańców. 294 Marian Małecki

Bąków Wieś w gminie Strumień, licząca obecnie około półtora tysiąca mieszkańców. Wy­ mieniona źródłowo jako „Bunkuw blyz Strumene” w 1552 r. Nie należała do spe­ cjalnie ludnych wsi (około 1910 r. liczyła 428 mieszkańców). W zasadzie dzieli się na dwie części: Bąków (właściwy) i przysiółek Rychuł. W miejscowości znajduje się kościół rzymskokatolicki, kaplica wyznania ewangelicko-augsburskiego, szkoła i przedszkole.

Zbytków Miejscowość położona w gminie Strumień, licząca 1236 mieszkańców. Związana ze Skoczowem. Najważniejsze zabytki to: (1) kaplica Matki Boskiej Szkaplerznej z XIX w.; (2) dwór z początku XIX w.; (3) kapliczka św. Anny Samotrzeciej z XIX w.

2.1.1.10. Gmina Ustroń

Ustroń Miasteczko liczące około 15 tys. mieszkańców, leżące w powiecie cieszyńskim, wzmiankowane po raz pierwszy w 1305 r. w dokumencie biskupa wrocławskiego. Ustroń składał się niejako z dwóch miejscowości: Ustronia Dolnego, który stanowił własność szlachecką, i Ustronia Górnego, który początkowo należał do księcia cie­ szyńskiego, a następnie rozwinął się dzięki osiedleniu się w nim szlachty cieszyńskiej ocalałej z rzezi w czasie wojny trzydziestoletniej. Na pobliskich stokach osiedlała się też ludność wołoska. W 1633 r. księżna Elżbieta Lukrecja wykupiła od Mikołaja Rudzkiego część Ustronia Górnego i Polankę, a w 1637 r. dokupiła całość dominium. Ostateczne połączenie wsi nastąpiło jednak stosunkowo późno, bo w 1839 r. Miejsco­ wość rozwijała się słabo, dominowało pasterstwo na okolicznych wzgórzach (hodo­ wano nawet do 1,5 tys. owiec) i dość ubogie rolnictwo. To wszystko miało się zmienić z chwilą, kiedy w drugiej połowie XVIII w. odkryto w pobliżu rudy żelaza i wybu­ dowano hutę w 1772 r. Struktura wioski zaczęła się zmieniać w stronę stopniowej industrializacji. Jeszcze w XIX w. powstał tartak, kuźnia, ale miejscowość zaczęła też powoli rozwijać się jako uzdrowisko, a to za sprawą wód leczniczych. Jednak prawa miejskie uzyskał Ustroń dopiero w 1956 r. Dziś miasto należy do jednego z najbar­ dziej znaczących ośrodków turystycznych w Beskidzie Śląskim. Wśród wielu atrakcji turystycznych na uwagę zasługuje Park Niespodzianek na południowym stoku Rów­ nicy, z rodzimą fauną. Do najciekawszych zabytków Ustronia należą: (1) kościół św. Klemensa z 1787 r. z przebudową z XIX w.; (2) kościółek drewniany pod wezwaniem św. Anny z drugiej połowy XVIII w.; (3) klasycystyczny kościół ewangelicko-augs­ burski Apostoła Jakuba z 1835 r.; (4) Muzeum Ustrzańskie, w budynku dawnej huty „Klemens” (związane z hutnictwem i malarstwem współczesnym); (5) Muzeum Re­ gionalne „Stara Zagroda” - rekonstrukcja drewnianej zabudowy z XVIII w. 2.1.1.11. Gmina Wisła

Wisła Miasto leżące w powiecie cieszyńskim, liczące 11 299 osób. Druga po Zakopanem stolica zimowa Polski, znane miejsce uzdrowiskowe, centrum sportów zimowych. Po raz pierwszy słychać o niej na przełomie XVI-XVII wieku. Miejscowość zwią­ zana była z wyrębem lasów przez drwali książąt cieszyńskich i z osadnictwem wo­ łoskim. Jednak pierwszy dokument o Wiśle pochodzi dopiero z 1615 r. W czasach księżnej Elżbiety Lukrecji Wisła znalazła się w Komorze Cieszyńskiej. Miejscowa ludność trudniła się pasterstwem i rolnictwem, a także pracą w cieszyńskiej gorzelni i okolicznych miejscowościach. Od lat 40. XIX w. Wisła zaczęła być dostrzegana pod względem krajoznawczym, głównie za sprawą Wincentego Pola, który tędy zmierzał do „źródeł największej z polskich rzek”. Wkrótce terenem tym zainteresował się Bo­ gumił Hoff - badacz kultury ludowej. Powoli zaczęto w Wiśle stawiać pierwsze pen­ sjonaty i wille. W okresie międzywojennym powstały tu: dom zdrojowy, skocznia i basen. W 1962 r. Wisła uzyskała prawa miejskie. Rozchodzi się stąd wiele szlaków turystycznych, w tym m.in. na Baranią Górę. Najważniejszymi zabytkami w Wiśle są: (1) neogotycki kościół katolicki Wniebowzięcia Matki Boskiej z połowy XIX w.; (2) klasycystyczny kościół ewangelicki z XIX w.; (3) pałacyk tyrolski Habsburgów; (4) muzeum beskidzkie w miejscu dawnej XVIII-wiecznej karczmy; (5) zameczek Prezydenta RP na Zadnim Groniu w Wiśle Czarnem.

2.1.1.12. Gmina Zebrzydowice

Zebrzydowice Wieś licząca ponad 5 tys. mieszkańców, wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. jako „Sifridi Villa”. W 1415 r. wymieniono właściciela wsi - niejakiego Przesska z Ze­ brzydowic. W tym czasie prawdopodobnie wybudowano zamek gotycki, którego czę­ ści zachowały się do czasów współczesnych. Pod koniec XV stulecia Zebrzydowice dostały się w ręce Korniców, a w 1524 r. nabył je Jerzy Liszka z Lutyni. Najciekaw­ szymi zabytkami są pałac z XVI w. przebudowany w okresie późniejszym (XVIII w.) w stylu barokowym i kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny.

Kaczyce Wieś oddalona 10 km na północ od Cieszyna, w gminie Zebrzydowice, licząca obec­ nie około 3 tys. mieszkańców. W Kaczycach swe siedziby miały aż trzy rody rycerskie. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z XIV w. Miejscowość podzielona była na: Otrębów oraz Kaczyce Dolne i Górne. W 1760 r. Kaczyce nabyli przedstawiciele szkockiej rodziny Spens von Boden, którzy na Śląsk Cieszyński przybyli w XVII w. Jeden z nich Karol Traugott w 1760 r. kupił dwór w Kaczycach, który jednak nie za­ chował się do czasów współczesnych. Rozbudował on swą siedzibę z miłości do swej 296 Marian Małecki

żony Anny baronówny Bees von Chrostin. Niestety, wystawny tryb życia, rosnące szybko długi spowodowały, iż Spensowie von Boden zmuszeni zostali do sprzeda­ nia majątku w 1838 r. Majątek, zresztą nie od razu, nabyli Larischowie z Karviny. Pałac podupadał, aż w końcu, w latach 1923-1924, przeprowadzono jego rozbiórkę. W miejscowości tej znajdowała się też kopalnia Morcinek, zlikwidowana w 2000 r. Najważniejszym zabytkiem jest drewniany kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego z 1620 r. przeniesiony w to miejsce z Ruptawy w latach 1971-1972.

Kończyce Małe Wieś została wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. Początkowo należała do ksią­ żąt cieszyńskich, a następnie przekazana Golasowskim, od 1538 r. rodowi Czelów z Czechowic, Bludowskim, Pełkom z Nowego Miasta i rodowi chłopskiemu Fol­ warcznych. W końcu XV w. stanął w tym miejscu zamek, przebudowany w stylu renesansowym za czasów Piotra Czela i Katarzyny Sedlnickiej. Jest nazywany „ma­ łym Wawelem”. Zamek składał się z czterech skrzydeł otoczonych arkadami. W 1657 r. Kończyce Małe nabył ród Pełków z Nowego Miasta, którzy w latach 20. XIX w. zmienili wystrój zarówno zamku, jak i samego parku, zasypując fosy i tworząc park w stylu angielskim. W 1837 r. majątek kończycki sprzedano bogatemu chłopu Janowi Andrzejowi Folwarcznemu. Jego syn podniósł upadający majątek i nadał mu dawny blask. Po wojnie majątek przeszedł na rzecz Skarbu Państwa, zaś w latach 1993-1995 przeprowadzono generalny remont. W środku znajduje się izba muzealna, hotel i re­ stauracja. Do najważniejszych zabytków należą: (1) zamek z XVI w.; (2) park z końca XIX w.; (3) wczesnobarokowy kościół parafialny z XVIII w. stanowiący sanktuarium Matki Boskiej Kończyckiej, z pięknym późnogotyckim obrazem i renesansową rzeź­ bą nagrobną.

Marklowice Górne Wieś w gminie Zebrzydowice nad rzeczką Piotrówka, wzmiankowana została po raz pierwszy w 1305 r. Wieś nierozerwalnie związana była z dynastią Piastów cieszyń­ skich, o czym świadczy dwór książęcy wybudowany w dwóch etapach: pierwszy po­ wstał w połowie XVI w. za sprawą „czarnej Księżnej” Katarzyny Sydonii, drugi etap to prace adaptacyjne jej syna Wacława I Adama. Z miejscem tym wiąże się intymna historia związku Wacława I Adama z pochodzącą z Brna Małgorzatą Kostlachówną. Książę, pokochawszy tę piękną kobietę, spłodził nieślubnego syna Wacława Godfry- da. Chcąc zapewnić zarówno jemu, jak i kochance godziwe warunki życia, nadał im wsie Brzezówkę i Marklowice Górne. Miłość ta nie należała jednak do szczęśliwych. W 1617 r. zmarła w Cieszynie Małgorzata, a zaledwie pół roku później - sam książę. Nieślubny syn otrzymał w 1640 r. tytuł barona i herb rycerski z rąk cesarza Ferdy­ nanda III. Majątkiem zaopiekowała się Komora Cieszyńska, a tak naprawdę księżna Elżbieta Lukrecja. Miejscowości połączyły się ze sobą w XIX w. W 1910 r. Marklowice liczyły około 500 osób. Po wojnie polsko-czechosłowackiej, w 1919 r. Marklowice Dolne zostały włączone do Czech, zaś Górne do Polski. Dziwny był podział tej wsi: po czechosłowackiej stronie znajdował się kościół i cmentarz, a po polskiej - szkoła. Rozdział XI: Ruch turystyczny 297

Po zajęciu Zaolzia w 1938 r. Marklowice zostały podzielone według kryterium po­ wiatowego: Dolne należały do powiatu frysztackiego, Górne do cieszyńskiego. Naj­ ciekawszym zbytkiem jest dwór Małgorzaty Kostlachówny z XVI-XVII w.

2.1.2. Powiat bielski

2.1.2.1.

Jasienica Miejscowość w powiecie bielskim, licząca około 5 tys. mieszkańców, wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. jako „Gennenita”. Nazwa ma się wywodzić od licznego w tym miejscu stanowiska jesionów. Wieś wcześnie wybudowała kościół, bo probo­ stwo w Jasienicy zostało wzmiankowane już w 1335 r. Odprowadzała też świętopie­ trze. Należała do książąt cieszyńskich, a za panowania jednego z nich - Wacława III Adama (1545-1579) weszła w skład tzw. Bielskiego Państwa Stanowego, które znacz­ nie później, bo w 1752 r., zostało zamienione na Księstwo Bielskie. Jasienica znana jest z produkcji tzw. mebli giętkich, co ma swoją tradycję od roku 1881 i wiąże się z osobą Józefa Hoffmana. Fabryka ta istnieje do dziś.

Mazańcowice Wieś w powiecie bielskim, licząca 3401 mieszkańców. Wzmiankowana na początku XIV w. Dzieliła losy pobliskiego Bielska.

Rudzica Wieś w powiecie bielskim, licząca 2686 mieszkańców. Pojawiła się jako „Rudgeri Vil­ la” w początkach XIV stulecia w zapisce związanej z karczunkiem lasu w okolicy. Nazwa wywodzi się od zasadźcy o imieniu Rudger (Rodgier). Przyjmuje się, że około 1320 r. pojawiła się parafia, bowiem już w roku 1335 płaciła świętopietrze. W okresie reformacji miejscowość i kościół należały do protestantów. Jednak w 1654 r. kościół przywrócono katolikom. W 1728 r. miejscowość wraz z kościołem uległa spaleniu, a nowo wybudowana świątynia była drewniana. Dopiero w latach 1782-1800 wznie­ siono kościół murowany i rozebrano drewnianą świątyńkę. Najważniejszym zabyt­ kiem jest kościół pod wezwaniem Narodzenia św. Jana Chrzciciela z XIX w.

Międzyrzecze Górne Wieś w powiecie bielskim, licząca 2146 mieszkańców, po raz pierwszy wzmianko­ wana w XIII w. we wrocławskiej księdze jako „Mesisrozha”, posiadająca 40 łanów. Prawdopodobnie była już wówczas parafią, choć świętopietrze płaciła, co zanotowa­ no w źródłach, dopiero w 1447 r. W 1522 r. wybudowano tu drewniany kościół, który szczęśliwie przetrwał do czasów współczesnych. W okresie reformacji zarówno wieś, jak i okolica należały do luteran. Jednak już w 1654 r. odzyskane zostały na rzecz katolików i kontrreformacji. Ciekawostką jest fakt, iż w miejscowym drewnianym 298 Marian Małecki

kościele pod wezwaniem św. Marcina Biskupa prowadzone są księgi chrzcielne już od 1671 r.

Międzyrzecze Dolne Wieś w powiecie bielskim, licząca nieco ponad tysiąc mieszkańców. Jej losy zespolo­ ne są z dziejami Międzyrzecza Górnego.

Biery Wieś w powiecie bielskim, 8 km na wschód od Skoczowa, w gminie Jasienica, licząca 1233 mieszkańców, wzmiankowana po raz pierwszy na mapie Księstwa Oświęcim- sko-Zatorskiego w 1563 r„ a następnie jako „Birowy” w roku 1592. Nazwa pochodzi od słowa „bierać”, czyli zabierać. Z uwagi na bliskość zamku w Grodźcu wieś dzieliła losy tejże miejscowości. W czasie wojny znajdowała się tu linia frontu (1945), na skutek czego mocno ucierpiała zabudowa miejscowości. Urodził się tu znany osiem­ nastowieczny wynalazca pojazdów z napędem parowym - Józef Brożek.

Grodziec Miejscowość leżąca w powiecie bielskim, licząca obecnie nieco ponad tysiąc miesz­ kańców, wzmiankowana po raz pierwszy w 1229 r. Rozwinęła się na przełomie XIII i XIV w. Nie wiadomo, czy od razu postawiono w niej kościół, co świadczyłoby o ja­ kimś administracyjnym zapleczu wsi, ponieważ parafia wymieniona jest późno, przy okazji spisu świętopietrza z 1447 r. Niektórzy historycy uważają, że nazwa Grodziec świadczyć musi o znaczności osady, jako siedziby możnowładcy (komesa), ale prze­ cież podobnych nazw toponomastyki obronnej jest na Śląsku i w Małopolsce wiele. Księga fundacyjna wspomina wprawdzie niejakiego Snessona, ale brak większych informacji na ten temat. Warto odnotować fakt, iż nie dotarła tu reformacja. Właści­ ciele Grodźca - Grodzieccy, obstawali bowiem przy katolicyzmie. Jeden z nich - Jan Grodziecki z Brodu, biskup ołomuniecki, wzniósł wraz z ojcem św. Melchiora - Hen­ rykiem Grodzieckim, w Grodźcu kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja Apostoła, co miało miejsce w latach 1566-1574. Kościół przetrwał wiele burz dziejowych, aż w 1912 r. postawiono nowy. Prawdopodobnie już w XIV w. wzniesiono tu zamek, który stał się siedzibą rodową Grodzieckich herbu Radwan. Jeden z przedstawicieli tego rodu - Wacław, zasłynął jako kartograf i w latach 1561-1563 wydał dla Zygmun­ ta II Augusta pierwszą mapę Polski. W XVI w. nastąpiła rozbudowa zamku, któremu Henryk Gródecki nadał cechy renesansowe. Później następowały dalsze przebudo­ wy, a w XVII w. dodano mu za sprawą nowych właścicieli - Marklowskich, cechy barokowe. Kolejni właściciele, jak Karol Jerzy Sobek z Kornic, ulepszali i tak piękną rezydencję, a to zmieniając wystrój, a to dodając nowe wieże czy nową kondygnację. Za zamkiem rozciąga się wspaniały park, gdzie znajduje się mauzoleum rodziny ba­ ronów Zoblów von Giebelstadt. Ogród utrzymany był w stylu francuskim. W 1772 r. Grodziec stał się własnością Leopolda Gotliba barona von Kalischa. Jego wnuczka Annalora po mężu Zamoyska sprzedała Grodziec Franciszkowi von Strzegowskie- mu. Ten z kolei sprzedał zamek przedwojennemu dyrektorowi Ministerstwa Spraw Rozdział XI: Ruch turystyczny 299

Zagranicznych drowi Ernestowi Habichtowi w 1927 r., który zamek wyremontował i przywrócił na nowo jego świetność. Po wojnie mieścił się tu Instytut Zootechniczny PAN, a w 2004 r. zamek przeszedł w ręce prywatne. Do najważniejszym zabytków w Grodźcu zaliczamy: (1) zamek z XIV-XVIII w.; (2) park zamkowy z XVII w.; (3) neogotycki kościół pod wezwaniem św. Bartłomieja z lat 1908-1910; (4) ruiny starego kościoła z XVI w.; od 1984 r. mury prezbiterium i fundamenty nawy zabezpieczone jako trwała ruina; (5) neogotycką kaplicę grobową rodu Zoblów z 1863 r. na wzgórzu Gruszka; (6) XVIII- i XIX-wieczne zabudowania gospodarcze należące do Instytutu Zootechniki PAN.

Iłownica Wieś w powiecie bielskim, nad rzeką o tej samej nazwie, licząca obecnie około 1050 mieszkańców. Została wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. Administracyjnie - mimo bliskości Śląska - jeszcze w XIX w. podlegała powiatowi sądowemu w Stru­ mieniu. Wieś usytuowana była w dość niekorzystnym miejscu (liczne mokradła, sta­ wy), stąd rozwijała się bardzo słabo. Przed wojną nie posiadała żadnego połączenia komunikacyjnego, zaś najbliższa stacja kolejowa znajdowała się 5 km od niej, w Chy­ biu. Wieś poniosła spore straty podczas minionej wojny, liczone na 60% zabudowy. Obliczono, że w 1945 r. wszyscy mieszkańcy wioski posiadali razem 75 sztuk bydła, zaledwie dwa konie i cztery świnie. Resztę zniszczyły działania wojenne. Obecnie słynie dzięki dużej liczbie stawów, które zostały zagospodarowane przez Polską Aka­ demię Nauk. Zajmują one około 300 ha powierzchni. Najciekawszym zabytkiem jest spichlerz z XVIII w.

Łazy Wieś w powiecie bielskim, licząca niespełna 800 mieszkańców. Wzmiankowana po raz pierwszy około 1300 r. jako „Łazy”. Przyjmuje się, że jako osada powstała pod ko­ niec XIII w. i należała do kasztelanii cieszyńskiej. Wieś rozwijała się słabo, ponieważ tutejsze pola (rędziny) stosunkowo szybko wyjaławiały się. W XIX w. podlegała pod powiat sądowy skoczowski. Wieś została poważnie zniszczona podczas wojny, ponie­ waż w okolicy utrzymywała się linia frontu. Przyjmuje się, że zniszczeniu uległo 80% zabudowy. We wsi znajduje się kościół pod wezwaniem św. Józefa Robotnika - filia kościoła w Bielowiecku.

Roztropice Wieś jako „Roztropiz” została wzmiankowana w 1300 r„ choć jej początków upatruje się w końcu XIII w. Była jedną z wsi wielkiej akcji osadniczej prowadzonej u schyłku XIII w. na terenie Księstwa Cieszyńskiego. Pod względem politycznym dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego, pod względem kościelnym związana była z kościołem św. Mikołaja w Pierśćcu. Znana dzięki dużej liczbie stawów. Była też jedną z najrzadziej zaludnionych wsi ziemi cieszyńskiej. Liczy obecnie około 700 mieszkańców. 300 Marian Małecki

Świętoszówka Jedna z najstarszych miejscowości Śląska Cieszyńskiego, została wzmiankowana w dokumencie biskupa Wawrzyńca dla premonstratentek w Rybniku w 1223 r. jako „Suenschiezi”. Przyjmuje się w związku z tym, że mogła powstać już w XII w. Na­ leżała do kasztelanii cieszyńskiej. W XIX w. wchodziła w skład powiatu sądowego skoczowskiego. W 1945 r. znajdowała się w pobliżu linia frontu, dlatego miejscowość w poważnym stopniu ucierpiała na skutek toczących się walk (około 60% zabudowy). Obecnie liczy 600 mieszkańców.

Bielowicko Miejscowość licząca 582 mieszkańców, wymieniona po raz pierwszy w 1223 r. jako „Bieloviezo”, a prawdopodobny czas powstania osady to jeszcze wiek XII. Odprowa­ dzała dziesięcinę klasztorowi premonstratentek w Rybniku, zanim nie przeniesiono go do Czarnowąsów koło Opola. Powstałej parafii przydzielono wsie: Roztropice, Łazy i Kowale. W czasie reformacji kościół przejęli protestanci, a później przyłączono go do parafii w Skoczowie, by w 1785 r. podporządkować parafii w Grodźcu (parafię erygowano tu dopiero w 1980 r.). Wieś należała do kasztelanii cieszyńskiej, a póź­ niej dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego. W 1849 r. weszła w skład powiatu bielskie­ go, chociaż pod względem sądowym należała do powiatu sądowego skoczowskiego. W czasie wojny wieś została poważnie zniszczona, a to z uwagi na przechodzący front (około 20% zabudowy). Najciekawszym zabytkiem pozostaje kościół drewniany pod wezwaniem św. Wawrzyńca, konstrukcji zrębowej, z 1701 r.

Landek Wieś licząca 537 mieszkańców, w gminie Jasienica, oddalona o 12,5 km na połu­ dnie od Pszczyny. Po raz pierwszy została wzmiankowana w 1564 r. jako „Liandekem nowu vsy”. Nazwa wsi wywodzi się od adaptacji graficzno-fonetycznej niemieckiego słowa Landeck, które oznacza „kraj, zakątek”. Dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego. W XIX w. należała do powiatu sądowego bielskiego.

Wieszczęta Wieś dzieliła losy ziemi cieszyńskiej aż do XIX w. Od 1849 r. należała do powia­ tu bielskiego, a pod względem jurysdykcji sądowej do powiatu sądowego skoczow­ skiego. Przez wieś przechodziła linia frontu w 1945 r„ stąd miejscowość ucierpiała w czasie walk (zniszczone zostało około 20% zabudowy). Obecnie liczy około 500 mieszkańców.

2.1.2.2. Gmina Jaworze

Jaworze Wieś leżąca w powiecie bielskim. Pierwsze ślady osadnictwa pojawiły się tu w latach 80. XIII w. Pierwszą wzmiankę o miejscowości datuje się na lata 1302-1305 r„ kiedy powierzchnia wsi wynosiła 20 łanów, to jest 540 ha, podzielonych na 19 gospodarstw Rozdział XI: Ruch turystyczny 301

(składała się wówczas ze 100 mieszkańców). Pierwszym znanym z nazwiska właści­ cielem Jaworza był niejaki Mikołaj von Arnsdorf (1434). W sześć lat później wzmian­ kowany został student Akademii Krakowskiej Jan, syn Andrzeja z Jaworza. W okresie reformacji miejscowość znalazła się pod wpływem luteran, którzy utrzymali ją aż do 1654 r., to jest do przejęcia tych ziem przez katolickich Habsburgów po śmier­ ci Elżbiety Lukrecji. Zanim to nastąpiło, książę Wacław II Adam utworzył bielskie państwo stanowe, do którego weszło także Jaworze. W czasie wyprawy wiedeńskiej przez wioskę przechodziły polskie oddziały hetmana Mikołaja Sieniawskiego. W nie­ co późniejszym czasie, w 1701 r„ nabył Jaworze Dolne szlachcic wielkopolski Ar­ nold Leopold Laszowski. Jeden z jego następców - Jerzy Ludwik Laszowski, w 1759 r. odkupił od rodziny Marklowskich Jaworze Górne, a potem Średnie, i tak w rękach Laszowskich znalazł się cały teren dzisiejszego Jaworza. Po śmierci Jerzego Ludwika majątek przejęła jego córka Julia, następnie brat Jerzy Adam, a potem mąż Julii - Ar­ nold Saint-Genois dAnneacourt. Nastąpił wówczas dość dynamiczny rozwój miej­ scowości: jeszcze pod koniec XVIII w. wybudowano kościół ewangelicki i budynek szkoły, a w 1802 r. rozpoczęto budowę kościoła katolickiego. W 1840 r. do Jaworza zjechali pierwsi kuracjusze, a w 1862 r. zostało ono uznane za uzdrowisko. Śląski Urząd Krajowy w Opawie zatwierdził statut uzdrowiska, zaś Maurycy Saint-Genois dAnneacourt wraz z synem Filipem wybudował w Jaworzu pomieszczenia uzdro­ wiskowe. Były to: wille, dom zdrojowy, apteka, kort tenisowy, kręgielnia i czytelnia. W następnych dekadach Jaworze rozwija się jako uzdrowisko. Leczyło się tu klima­ tycznie i tężycą, hydro- i elektroterapią, kąpielami borowinowymi. Leczono choroby układu oddechowego, pokarmowego, nerwowego i krążenia. W 1906 r. na skutek zaniedbań następnego właściciela Jaworza - Jana Larischa Mónnicha, miejscowość utraciła prawa uzdrowiska, co zmieniło się dopiero z chwilą odzyskania przez Pol­ skę niepodległości. Po 1945 r. w Jaworzu mieściło się prewentorium, Dziecięcy Ze­ spół Gruźlicy i Chorób Płuc, Beskidzki Ośrodek Sanatoryjno-Prewentoryjny i inne ośrodki lecznicze o podobnym przeznaczeniu. Najważniejsze zabytki w Jaworzu to: (1) kościół ewangelicki z 1782 r.; (2) szkoła podstawowa im. M. Dąbrowskiej z 1936 r.; (3) kościół Opatrzności Bożej z 1802 r. (katolicki); (4) budynek starej apteki Jana Boziewicza; (5) altana z XVIII w. na szczycie Gruszki; (6) park uzdrowiskowy (XIX w); (7) pałac klasycystyczny z XVIII w.; (8) budynek folwarku; (9) dawna szkoła i ple­ bania z końca XVIII w.

2.1.3. Powiat wodzisławski

2.1.3.1. Gmina Godów Godów Pierwsza wzmianka o miejscowości pojawiła się w 1294 r. jako o wsi lokowanej na prawie niemieckim (miała być lokowana na 21 łanach). W XV w. jest mowa o pierw­ szym znanym właścicielu - jest nim Jan Godowski (1430-1456). Po śmierci jednego z następców Jana - Jerzego Godowskiego, wieś dostała się w ręce Jerzego von Frań- 302 Marian Małecki keinstein (1632), a następnie Foglarów, Rosików, Paczyńskich, Jaroszyńskich, Boryń- skich. Od 1720 r. właścicielem Godowa został niejaki Wilhelm Lihotski (Ligocki), a od 1746 r. Harasowscy. Zmian we władaniu wsią było bardzo wiele. Wieś darowano, sprzedawano (Karol von Goertz za 46 tys. talarów). Już w średniowieczu zbudowa­ no w Godowie kościół pod wezwaniem św. Jakuba, który jednak spłonął w 1721 r. Mieszkańcy rozpoczęli budowę nowego, pod wezwaniem Świętej Rodziny. W Godo­ wie wybuchło I powstanie śląskie - właśnie w tej miejscowości eksplozja miny miała być bezpośrednim hasłem do rozpoczęcia powstania, tak na ziemi pszczyńskiej, jak i rybnickiej. Wybuch ten nastąpił z godzinnym opóźnieniem, co przyczyniło się do częściowej dezorganizacji działań powstańczych w powiecie pszczyńskim. W 1921 r. spłonął kościół Świętej Rodziny, zaś nowy, pod wezwaniem św. Józefa, został poświę­ cony w 1930 r. W okresie wojny przez półtora miesiąca przebiegała tu linia frontu, a samą wieś wojska radzieckie zajęły dopiero 1 maja 1945 r. W Godowie urodził się znany aktor Franciszek Pieczka. Najciekawszym zabytkiem jest kościół pod wezwa­ niem św. Józefa z lat 30. ubiegłego wieku.

Gołkowice Wieś w powiecie wodzisławskim, licząca obecnie 3582 mieszkańców. Wzmiankowa­ na w 1278 r. Rozwijała się dość dynamicznie dzięki korzystnemu położeniu na szlaku handlowym z Raciborza do Cieszyna. Gołkowice najpierw należały do książąt raci­ borskich. Prawdopodobnie mieli tu dwór lub zameczek myśliwski. Książę Władysław opolski nadał wieś swemu rycerzowi Stefanowi, a ten lokował wioskę na prawie nie­ mieckim. Miejscowość dzieliła losy wolnego państwa wodzisławskiego (Status Minor Ladislaviensis). Zasłynęła w okresie powstań śląskich - jej mieszkańcy wzięli w nich liczny udział. W Gołkowicach urodził się znany aktor Marian Dziędziel oraz pilot Franciszek Surma. Najważniejszymi zabytkami w Gołkowicach są: (1) drewniany ko­ ściół św. Anny w Gołkowicach; (2) kościół ewangelicko-augsburski przy ul. Cmen­ tarnej; (3) kościół pod wezwaniem św. Anny wraz z kapliczką Jana Nepomucena przy ul. 1 Maja; (4) kaplica przy ul. 1 Maja; (5) kaplica przy ul. Jana III Sobieskiego.

2.2. Część czeska Euroregionu „Śląsk Cieszyński"

2.2.1. Powiat Karvina

Karwina (Karvina) Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1327 r. (z łac. Carvina). Miejscowość ściśle związana z książętami cieszyńskimi, którzy do 1572 r. mieli tu jedną ze swych sie­ dzib i postawili murowany zamek. Centrum współczesnej Karviny to dawne miasto Frysztat, które od 1948 r. znalazło się w granicach przemysłowej Karviny. W pobliżu samego Frysztatu książęta piastowscy pobudowali okazałą rezydencję. Zamek frysz- tacki był wielokrotnie przebudowywany, zaś obecnie jest siedzibą władz miejskich. Rozdział XI: Ruch turystyczny 303

W pobliżu zachował się kościół gotycki pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świę­ tego, w środku którego w 1611 r. wybudowano ciekawą kaplicę w stylu wczesnego baroku. W dzielnicy Raj znajduje się inny, renesansowy zamek książąt cieszyńskich, który utracił swe pierwotne cechy dzięki licznym przebudowom w latach: 1650, 1745, 1792. Karvinä otrzymała prawa miejskie dopiero w 1923 r. W 1938 r. w wyniku za­ jęcia przez polskie oddziały Zaolzia miasto znalazło się w granicach Polski. Karvinä to jednak przede wszystkim jedno z centrów zagłębia górniczego (ostrawsko-karviń- skiego). Z miastem swe losy złączyli wielcy pisarze śląscy, jak Gustaw Morcinek czy Józef Ondrusz.

Cierlicko (Terlicko) Jest jedną z wsi leżących na tzw. Zaolziu, bardzo silnie związaną z Polską za sprawą wypadku lotniczego z 1932 r. z udziałem czołowych polskich awionautów: Francisz­ ka Żwirki i Stanisława Wigury. Po raz pierwszy wzmiankowano Cierlicko w 1229 r. W 1454 r. wymieniony został pan na Cierlicku - „Machnik z Czerliczka”. Jednak w następnym stuleciu majątek ten przejęli Ruseccy, którzy prowadząc dość awan­ turniczy tryb życia, zapoczątkowali podział majątku. Znamienne, że w XVII w. wieś rozbita została na 11 części. Do bardziej znaczących właścicieli pośród szlachty na­ leżeli: Wilczkowie z Dobrej Ziemicy, Kisielowscy z Kisielowa, Karwińscy z Karviny, Mitrowscy z Niemyśla, Beesowie z Chrostiny, Starzyńscy z Bitkowa czy Tlukowie z Toszonowic. Posiadali oni swe dwory i majątki, które jednak nie zachowały się do naszych czasów, bowiem w 1962 r. część budowli wiejskich znalazła się pod wodą po wybudowaniu Zapory Cierlickiej. Jedynie w tzw. Cierlicku Górnym zachowały się dwie siedziby szlacheckie rodu Larischów. Pierwszy z dworów ma typowo pol­ ski kształt, w tym mansardowy dach, otoczony resztkami parku i kaplicą św. Jana Nepomucena. Drugi położony jest w przysiółku Kościelec i zwany „cierlickim Bel­ wederem”. Został wzniesiony w 1801 r. przez hrabiego Jana Larischa von Mönnicha i miał charakter typowego pałacyku myśliwskiego. W 1798 r. uruchomiono tu kopal­ nię węgla kamiennego. Miejscowość od tego czasu zaczęła rozwijać się nieco dyna­ miczniej, do tego stopnia, że w 1910 r. liczyła ponad 600 mieszkańców. Po ustaleniu w 1920 r. granicy, Cierlicko wraz z okolicą znalazły się na obszarze Czechosłowacji, ale o ziemie te upomniała się Polska w 1938 r., kiedy to w październiku na tereny Zaolzia wkroczyła tzw. armia śląska gen. Bortnowskiego. W 1964 r. połączono Cier­ licko Górne z Dolnym, a to na skutek zalania części miejscowości przez wody Zapory Cierlickiej. Najważniejszym miejscem jest tu „Żwirkowisko” - miejsce katastrofy sa­ molotu polskiego z udziałem Franciszka Żwirki i Stanisława Wigury, gdzie znajduje się obelisk i symboliczny grób (obaj spoczywają na Powązkach).

Dąbrowa (Doubrava) Wieś w powiecie karvińskim, licząca obecnie około 1500 mieszkańców. Założona około 1229 r„ dzieliła losy Orłowej, zaś w latach 1974-1990 wchodziła w jej skład. Nazwa miejscowości wywodzi się od skupiska dębów. W latach 1746-1901 należała do rodziny Mattencloit, później do Rotschildów. Zaczęła się dynamiczniej rozwijać 304 Marian Małecki w połowie XIX w. dzięki pokładom węgla kamiennego, który zaczęto wydobywać dzięki dwom kopalniom: Bettina i Eleonora. Dąbrowa była ludną miejscowością i w 1910 r. liczyła 5660 mieszkańców. Kopalnie zlikwidowano na początku naszego wieku. Najważniejszy zabytek to kościół pod wezwaniem św. Jadwigi z 1899 r.

Hawirzów (Havirov) Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1305 r., a ludność z okolic przez wieki utrzymy­ wała się głównie z rolnictwa. Miasto powstało 4 grudnia 1955 r. i położone było na 3,44 km2, co wynikało z połączenia 230 ha Błędowic Dolnych, 61 ha Szonowa i 53 ha Szumbarku. Nazwa oznacza górnika, choć pośród wielu nazw były i takie jak: Bez- rucov, Gottwaldüv Hornikov, Stalin, Budosociokolektivov. Do miasta przyłączano także inne miejscowości, które dziś próbują zyskać samodzielność administracyjną. Obecnie na skutek likwidacji kopalń miasto pustoszeje.

Kocobędz (Chotebuz) Miejscowość leżąca na północ od Czeskiego Cieszyna (inna nazwa - Chotebuz). Na terenie wsi znajdują się relikty grodu Gołężyców. Miejscowość wzmiankowana w 1229 r. za sprawą benedyktynów z Tyńca niedaleko Krakowa, którzy otrzymali wieś jako uposażenie do swego klasztoru w Orłowej. Wybudowali drewniany dwór, obwarowany częstokołem. W 1559 r. posiadłości klasztorne przeszły w ręce kanclerza Wacława III Adama - Wacława Rudzkiego. Działo się to w czasie reformacji, dlatego też dobra te otrzymali ewangelicy. Dzięki kanclerzowi księcia cieszyńskiego powstał tu murowany, czworoboczny dwór, o wyraźnych cechach renesansowych, w środku którego znajdowały się arkady. Rudzcy sprzedali na początku XVIII w. Kocobędz innym rodom. I tak w 1700 r. miejscowość nabyli Gureccy (Góreccy) z Kornic, Mar- klowscy z Pernsteinu, Lichnowscy z Woszczyc, Trachowie z Brzezia. Ci ostatni prze­ budowali zamek na barokową siedzibę. W 1817 r. baron Wincenty Trach sprzedał wieś księciu Albertowi sasko-cieszyńskiemu. Później mieściła się tu szkoła rolnicza, aż w 2004 r. rozpoczęto remont wieży i reszty pomieszczeń. Do najciekawszych za­ bytków należą zespół pałacowy z parkiem z XVI-XIX w. oraz rekonstrukcja grodu Gołężyców z IX w.

Bogumin (Bohumin) Miasto należące początkowo do Księstwa Raciborskiego, założone przez księcia Władysława opolskiego w XIII w. Znajdowało się na lokalnym szlaku prowadzącym z Raciborza do Cieszyna i do Wodzisławia. Było stolicą państewka stanowego bo- gumińskiego, a jego właścicielami w tym czasie byli m.in. Kornicowie. W XVIII w. znalazł się Bogumin w granicach Księstwa Cieszyńskiego, a jego panami została ro­ dzina Hencklów von Donnesmarck. W 1845 r. Bogumin wykupiła polska szlachcian­ ka z Wielkopolski - hrabina Maria Rudnicka. Wraz z nią przybył na ten teren jej mąż, uczestnik powstania listopadowego - Jan Rudnicki. Dokonali oni rozbudowy kamienic na rynku, które zaczęto nazywać zamkiem. Za nim znajdował się ogród, co świadczyło o ziemiańskiej, a nie mieszczańskiej proweniencji miasteczka. W 1857 r. Rozdział XI: Ruch turystyczny 305 państwo bogumińskie przejął zięć Rudnickich - Leopold von Heydenbrandt, a póź­ niej na licytacji Żyd Singer z Prostejowa. Zamek sprzedawany był dalej w kolejne ręce, aż przejęli go Larischowie i w ich posiadaniu znajdował się aż do 1945 r. W la­ tach 90. został rozebrany. W 1819 r. podpisano tu tzw. „protokół bogumiński w spra­ wie regulacji Odry”. Po I wojnie światowej nieliczne oddziały polskie stawiały tu opór Czechom, po czym musiały skapitulować, a miasto przypadło Czechosłowacji. W 1924 r. nadano prawa miejskie tzw. Nowemu Boguminowi. Po II wojnie światowej, w 1949 r., połączono Stary i Nowy Bogumin w jedno miasto. Najważniejsze zabytki to: (1) stary ratusz; (2) nowy ratusz; (3) kościół ewangelicki; (4) kościół katolicki; (5) dworzec kolejowy.

Dziećmorowice (Detmarovice) Jedna z najstarszych miejscowości Śląska Cieszyńskiego, wzmiankowana w 1305 r. Dzieliła losy Księstwa Cieszyńskiego, w 1792 r. przeszła w ręce rodu Larisch-Mónich, którzy posiadali wieś aż do 1927 r. W drugiej połowie XIX w. wzniesiono tu neoro- mański kościół. W okresie międzywojennym należały Dziećmorowice do Czecho­ słowacji, a po zajęciu Zaolzia - przez pewien czas do Polski. W latach 1971-1976 wybudowano tu elektrownię, która jest największą elektrownią zasilaną węglem.

Lutynia Dolna (Dolni Lutyne) Wieś licząca niespełna 5 tys. mieszkańców, wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. Miejscowość rozwijała się dzięki rolnictwu. Jej właścicielami byli między innymi hra­ biowie z rodu Taafe. Rozwój wsi nastąpił na skutek odkrycia złóż węgla kamiennego. Już w 1910 r. miejscowość przekraczała 4 tys. mieszkańców. Najciekawszymi zabytka­ mi są kościół z XVIII w. pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i apteka z końca XIX w.

Olbrachcice (Albrechtice) Wieś wzmiankowana po raz pierwszy w 1447 r. Miejscowa ludność zajmowała się przede wszystkim rolnictwem, aż do czasu, kiedy w pobliskiej Karvinie odkryto złoża węgla kamiennego. W 1869 r. wieś liczyła 1015 mieszkańców. W 1920 r. znalazła się w granicach Czechosłowacji, po zajęciu Zaolzia przez wojsko polskie - w granicach państwa polskiego, potem w rękach III Rzeszy. Wart poznania jest tutejszy kościół drewniany pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła z 1766 r.

Pietrzwałd (Petrvald) Miasteczko w powiecie karvińskim, zamieszkiwane przez około 7 tys. mieszkańców. Po raz pierwszy wzmiankowane jako wieś Księstwa Cieszyńskiego w 1305 r. W czasie swego istnienia dzieliło losy sąsiedniej Karviny, wchodząc czasem w jej skład admi­ nistracyjny. Miejscowość rozpoczęła dynamiczniej rozwijać się za sprawą wydobycia węgla kamiennego, co trwało od 1833 do 1989 r. Warto zwiedzić kalwarię z XIX w. z 14 kapliczkami Męki Pańskiej oraz muzeum z ciekawą ekspozycją tramwajów. 306 Marian Małecki

Piotrowice (Petrovice) Wieś w powiecie karvińskim, licząca obecnie około 6 tys. mieszkańców. Zosta­ ła wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. Jej mieszkańcy zajmowali się przede wszystkim rolnictwem. Rozwój miejscowości nastąpił z chwilą wybudowania tzw. kolei północnej i stacji kolejowej we wsi, co nastąpiło w 1855 r. W 1920 r. Rada Am­ basadorów przyznała Piotrowice Czechosłowacji, ale w 1938 r. przyłączono je do Pol­ ski. W 1952 r. zostały połączone z Marklowicami Dolnymi, Piersną i Zawadą. Naj­ ważniejszym zabytkiem jest rzeźba - tzw. „Pieta”.

Stonawa () Miejscowość granicząca z miastem Karvinà, licząca 1933 mieszkańców. Dzieliła losy tego miasta. Była jedną z ludniejszych wsi Księstwa Cieszyńskiego i to już od śre­ dniowiecza. W 1910 r. liczyła niecałe 4 tys. mieszkańców. Po zakończeniu I wojny światowej armia czechosłowacka wymordowała tu 20 polskich żołnierzy z 12 pułku piechoty z Wadowic, po wcześniejszym zabraniu ich do niewoli (Polacy 26 stycznia wycofali się po amunicję, a kiedy przypuścili atak, 75% stanu osobowego kompanii zginęło, resztę wymordowali Czesi po wzięciu do niewoli). Decyzją Rady Ambasa­ dorów w Spa Stonawa znalazła się w granicach Czechosłowacji, jednak w 1938 r. została zaanektowana przez Polskę. Po wojnie, na skutek rabunkowego wydobycia węgla kamiennego, miejscowość ucierpiała poprzez szkody górnicze, które spowo­ dowały stopniowy exodus mieszkańców, trwający do chwili obecnej. Najważniejszy­ mi zabytkami są: zbiorowa mogiła żołnierzy polskich z 12 pp. i kościół ewangelicki z przełomu XIX i XX w.

Sucha Górna (Homi Sucha) Wieś granicząca z Hawierzowem i Karviną, licząca obecnie około 4,5 tys. mieszkań­ ców. Została wzmiankowana w 1305 r., a miejscowa ludność żyła głównie z rolnic­ twa. Rozwój miejscowości nastąpił z chwilą odkrycia tu pokładów węgla kamiennego w XIX stuleciu. Większość mieszkańców podjęła wówczas pracę w miejscowych ko­ palniach, głównie karvińskich. W 1920 r. znalazła się w granicach Czechosłowacji, ale w 1938 r. została zaanektowana przez Polskę. Pomiędzy 1975 a 1990 r. znalazła się w granicach Hawierzowa. Do najważniejszych zabytków zaliczane są: kościół katolic­ ki z 1835 r. i zabytkowa rzeźba św. Jana Nepomucena z 1846 r.

2.2.2. Powiat Frydek-Mistek

Boconowice () Mała wioska, licząca około 400 mieszkańców, położona około 2 km od Jabłonkowa. Po raz pierwszy została wzmiankowana w 1615 r. W XVII i XVIII w. należała do rodziny francuskiego rodu arystokratycznego Saint-Genois. Po likwidacji folwarku w 1848 r. wieś związała się z Jabłonkowem (jako część miasta występowała w latach 1960-1990). Warto obejrzeć wiadukt nad doliną Łomnej z 1871 r. Rozdział XI: Ruch turystyczny 307

Bukowiec (Bukovec) Wieś licząca 1300 mieszkańców, w dolinie Olzy, położona około 6 km na wschód od Jabłonkowa. Jest jedną ze starszych miejscowości na Śląsku Cieszyńskim, po raz pierwszy wzmiankowana w 1353 r. Wtedy to na podstawie dokumentu lokacyjnego, poprzedzonego stosownym przywilejem, lokował wieś zasadźca Piotr Gros. Doku­ ment wystawił dla niego książę cieszyński Kazimierz I. Zważywszy bliskość fortyfika­ cji w okolicach Jabłonkowa, również ta miejscowość została ufortyfikowana. Na gó­ rującym nad wioską wzgórzu Kępa wybudowano redutę pomocniczą dla fortyfikacji w Mostach koło Jabłonkowa. Zupełnie nieprawidłowo nazwano redutę „szwedzkim szańcem”. Szaniec zbudowano na początku XVII w., zaś do końca XVIII w. utrzy­ mywano w nim załogę wojskową składającą się z okolicznych chłopów. W okresie międzywojennym w pobliżu wsi przebiegała granica, która odcinając wieś od lud­ niejszych miejscowości, jak Istebna czy Koniaków po polskiej stronie, doprowadziła do pauperyzacji wioski. W latach powojennych Bukowiec stanowił część Jabłonkowa (1975-1990). Do najważniejszych zabytków należą: (1) resztki zachowanych wałów ziemnych; (2) chaty budowane „na zrąb” z XVIII-XIX w.; (3) 350-letni wiąz - po­ mnik przyrody; (4) muzeum regionalne w polskiej szkole.

Bystrzyca (Bystrice) Wieś licząca 4900 mieszkańców, położona nad Olzą, w pobliżu Jabłonkowa. Wzmian­ kowana w 1423 r„ bardzo szybko rozrastała się i w XV w. należała do największych wsi Księstwa Cieszyńskiego (liczyła wówczas 74 gospodarstwa kmiece). W 1587 r. wybudowano tu dwór ewangelicki, a miejscowi chłopi przeszli na wyznanie ewan­ gelicko-augsburskie. W dobie kontrreformacji na Śląsku Cieszyńskim w 1654 r. ka­ tolicy odzyskali swe majątki i kościoły. We wsi działała szkoła ewangelicka, pomimo postępującej kontrreformacji. W następnych wiekach wieś rozwijała się bardzo słabo. Wziąwszy pod uwagę liczne klęski żywiołowe, mieszkańcy wsi zmuszeni zostali do emigracji. Większość udawała się do ludniejszych wsi, część do Westfalii, a jeszcze inni na tereny Słowacji. Nazywano ich senetrorami, czyli robotnikami sezonowymi. Miejscowość była znana z produkcji mioteł i koronkarstwa. Zasłynęła także z pobytu w niej Jana II Kazimierza - króla polskiego, który nocował we wsi w czasie „potopu szwedzkiego”. W okresie I wojny światowej przebywali w niej legioniści - między innymi Edward Rydz-Śmigły, a także Józef Piłsudski, który przez dwa tygodnie le­ czył tu urazy po przebytym wypadku samochodowym. Najciekawsze zabytki to: (1) kościół drewniany pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego z lat 1896-1898; stanął na miejscu świątyni z 1587 r.; (2) pomnik ku czci Polaków poległych w czasie I wojny światowej.

Gnojnik (Hnojnik) Miejscowość licząca około 1,5 tys. mieszkańców, leżąca przy trasie z Czeskiego Cieszyna do Frydka. Po raz pierwszy wzmiankowana w 1305 r. Należała wówczas do Księstwa Cieszyńskiego. Od XV w. Gnojnik był siedzibą klucza szlacheckiego, a w 1445 r. przeszedł na własność Staszka z Gnojnika i jego rodziny. W ciągu następ­ 308 Marian Małecki nych stuleci stosunkowo często zmieniał właścicieli (byli to: Marklowscy z Żebraczy, Tlukowie z Toszanowic, Pelhrinowie). Miejscowość przeżywała wówczas okres pro­ sperity. Ostatnimi właścicielami Gnojnika była rodzina Beesów, której w 1945 r. wła­ dze komunistyczne zabrały majątek. Najważniejsze zabytki: (1) dwór z XVIII w.; (2) kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny z lat 1810-1812; (3) aleja lipowa w drodze do Ligotki Kameralnej.

Hradek (Gródek) Miejscowość licząca około 1700 mieszkańców, w dolinie Olzy, położona 5 km na północ od Jabłonkowa. Jest jedną ze starszych miejscowości Śląska Cieszyńskiego, wzmiankowana pod koniec XIII w. Miejscowość tę utożsamia się też ze Starym Ja­ błonkowem. Miasteczko początkowo należało do Księstwa Cieszyńskiego i liczyło 50 domów. Niestety, w 1447 r. miasto i leżący na wzgórzu zameczek zniszczyli Wę­ grzy. Szkody były na tyle duże, że odbudowany Jabłonków powstał w innym miejscu. W 1583 r. założono nową wieś - istniejąca do dziś. Miejscowość nigdy nie zatraciła swego miejskiego charakteru. Słynęła zwłaszcza z tkactwa. Najciekawszym miejscem są pozostałości grodu Jabłonków (około 1 km od centrum).

Herczawa (Hrcava) Wieś licząca 300 mieszkańców, wciśnięta pomiędzy Słowację, Czechy a Polskę. Jest najbardziej na wschód wysuniętą miejscowością w Czechach. Wieś wzmiankowano bardzo późno, bo dopiero w 1700 r., jako część polskiej wsi , a jej założy­ cielem był niejaki Palica. Jest to jedna z tych miejscowości, które po I wojnie świato­ wej wprawdzie należały do Polski, jednak na mocy tzw. „protokołów krakowskich” z 1924 r., poprzedzonych petycją mieszkańców o przyłączenie ich do Czechosłowacji, ziemie te przekazano Czechom. Właśnie wtedy Herczawa stała się odrębną wioską. Najciekawsze zabytki: (1) drewniany kościół pod wezwaniem św. Cyryla i Metodego z 1936 r. wraz z drewnianą plebanią; (2) zrębowe chaty góralskie z XIX w.; (3) kuźnia „U Sikory” - centrum folkloru góralskiego.

Jabłonków () Miasto liczące około 10 tys. mieszkańców u zbiegu Olzy i Łomnej. Powstało w 1447 r. w wyniku przeniesienia miejscowości po najeździe Węgrów z Hradka w obecne miej­ sce. Miasteczko składało się z dzielnicy Nawsie, która była wzmiankowana jeszcze w 1435 r., choć niewykluczone, że może nawet jeszcze wcześniej, bo w 1223 r. Miej­ scowość leżąca przy trakcie handlowym otrzymała w 1532 r. prawa miejskie. Od tego czasu rozwijała się dynamiczniej. W 1560 r. miasto otrzymało przywilej warzenia piwa i urządzania jarmarków raz w tygodniu. W XVII w. wraz z Hradkiem zasłynę­ ło dzięki rozwojowi tkactwa, później także garncarstwa. W okresie poprzedzającym Wiosnę Ludów miasteczko doświadczyło klęski głodu, a w czasie I wojny światowej stacjonowały tu Legiony Polskie, w tym późniejszy Marszałek Polski - Józef Piłsud­ ski, zaś w pobliskim sanatorium w Łomnej zorganizowano szkołę podchorążych. Do najważniejszych zabytków zaliczamy: (1) kościół Bożego Ciała z XVII w. z później­ Rozdział XI: Ruch turystyczny 309 szą, XIX-wieczną przebudową; (2) kamieniczki z przełomu XVIII i XIX w. na rynku; (3) ratusz z początku XX w.; (4) dom Lorenczuków - miejsce pobytu Józefa Piłsud­ skiego; (5) grób pięciu legionistów na pobliskim cmentarzu.

Nawsie (Navsi) Część Jabłonkowa, dzieląca losy miasta. Nazwa bierze się od centralnej części wsi, składającej się z głównej drogi, przylegających do niej domów i kościoła, za którym to „nawsiem” znajdowały się pola, czyli rozłogi. W miejscowości tej stacjonowały legiony polskie wraz z Józefem Piłsudskim, Edwardem Rydzem-Śmigłym i Micha­ łem Rolą-Żymierskim. Najciekawszym zabytkiem jest barokowy kościół ewangelicki z 1820 r.

Kosarzyska (Kosariska) Wieś licząca 400 mieszkańców, leżąca 4 km na zachód od Jabłonkowa. Założo­ na została przez ludność wołoską, która przybyła w to miejsce, idąc lukiem Karpat w XVII w. W 1615 r. wspomniany został moment lokacji na prawie wołoskim. Lud­ ność zajmowała się głównie pasterstwem, a od schyłku XVII w. także wypalaniem drewna. Była doświadczana przez liczne klęski elementarne i nie potrafiła skutecznie się rozwijać. Jeszcze po I wojnie światowej we wsi dominowała w całości drewniana zabudowa, a pierwszy budynek murowany postawiono w latach 20. XX w. Warto zwiedzić drewniane chaty góralskie z XIX w.

Ligotka Kameralna (Komorni Lhotka) Wieś licząca 1 tys. mieszkańców, w widłach Stonawki i Roztoki. Po raz pierwszy zosta­ ła wzmiankowana w 1455 r. jako Ligotka Strażna, po raz drugi lokowano ją na prawie wołoskim. Od XVI w. była siedzibą wojewody wołoskiego. W miejscowości doszło do buntu chłopskiego w latach 1796-1798. We wsi istniał silny ruch reformacyjny, a na wzgórzu Godula jeszcze w XVIII w. odbywały się nabożeństwa ewangelików. W XIX w. próbowano stworzyć we wsi uzdrowisko. W tym celu wybudowano nawet dom zdrojowy, który jednak został zniszczony w 1903 r. Do najważniejszych zabyt­ ków należą: (1) kościół barokowy z XVIII w.; (2) cmentarz z nagrobkami z XVIII w.; (3) neogotycki kościół z 1889 r.; (4) chaty zrębowe z końca XVIII w.

Łomna Dolna (Lomni Dolna) Wieś licząca około 800 mieszkańców, położona 5 km na południe od Jabłonkowa. Wzmiankowana po raz pierwszy w XVII w. (1646). Jest jedną z największych wsi Beskidu Morawskiego. Mieszkańcy - głównie pochodzenia wołoskiego - zajmowali się pasterstwem i wypaleniem drewna. W XVII w. część mieszkańców wsi trudni­ ła się także zbójnictwem, a do historii przeszedł harnaś Torgolik, ponura postać, człowiek rabujący każdego, kto mu wszedł w drogę. Mieszkańcy doświadczyli wielu klęsk elementarnych, w tym w połowie XIX w. epidemii cholery, która zdziesiątko­ wała mieszkańców. Pod koniec XIX w. dokonano podziału wsi na trzy części: Łomnę Górną, Dolną i Miejską, która stała się częścią Jabłonkowa. W czasie wojny działała 310 Marian Małecki

w Łomnej partyzantka, także radziecka (w 1944 r. zrzucono tu desant kpt. Aleksan­ dra Griniewskiego, który jednak poniósł spore straty).

Milików (Milikov) Wieś licząca około 1200 mieszkańców, położona 3 km na zachód od Jabłonkowa. Po­ wstała w XVI w. jako osada wołoska, której mieszkańcy, zwani zarębnikami, karczo­ wali miejscowe lasy. Ludność zajmowała się jednak przede wszystkim pasterstwem. W czasie II wojny światowej znajdował się tu punkt dowodzenia radzieckiego od­ działu desantowego kpt. Griniewskiego. Po wojnie połowa ludności tej miejscowości opowiedziała się za Polską. We wsi znajduje się wejście na szczyt Kozubowej.

Mosty koło Jabłonkowa (Mosty u Jablonkova) Miejscowość licząca około 4 tys. mieszkańców, położona po obu stronach Przełęczy Jabłonkowskiej, w drodze z Czech na Słowację. Założono ją w 1573 r., a mieszkańcy mieli obowiązek moszczenia drogi drewnianymi palami. Historia wsi związana jest ze zbudowaną tu twierdzą, o niezwykle ważnym strategicznie znaczeniu. Chodziło o obronę wnętrza Czech (w tym Śląska) przed najazdem Turków. Po klęsce Węgrów pod Mohaczem i śmierci króla Ludwika Jagiellończyka państwo węgierskie zosta­ ło rozdzielone pomiędzy monarchię habsburską i Turcję. Wzrosło przez to niepo­ miernie zagrożenie tureckie w Europie Środkowej. Od 1541 r. rozpoczęto budowę umocnień jabłonkowskich. Powstał najpierw drewniany fort, w którym przebywało regularnie 88 żołnierzy, ale w 1578 r. rozpoczęto budowę nowego fortu na wzgórzu Dziejówka, zaś załogę tworzyli tzw. wybrańcy, czyli okoliczni chłopi (także z odle­ glejszej Pszczyny), specjalnie dobrani i przeszkoleni. Twierdza zdała egzamin, kiedy w 1604 r. pod jej bramami znalazł się silny podjazd tatarski, który widząc solidnie umocnienia, nie wkroczył na teren Śląska i Moraw. Wacław Adam rozbudował twier­ dzę. Powiększono forty o tzw. „Szańce”. Utrzymanie twierdzy było dość kosztowne (56 tys. talarów rocznie), a koszty te wynikały także z konieczności opłacenia rusz­ nikarzy i konserwacji samych armat, sprowadzanych ze stolicy księstwa - Cieszyna. W czasie wojny trzydziestoletniej (1625) stacjonowały tu oddziały duńskie Ernesta Mansfelda. Po tym okresie znaczenie umocnień zmalało. Prusacy podczas wojen ślą­ skich zdobywali forty w zasadzie bez większych problemów. W końcu zdano sobie sprawę z ich niewielkiej przydatności i zrezygnowano z nich, przeznaczając cegłę na rozbudowę wsi. Wieś 26 sierpnia 1939 r. była świadkiem rozpoczęcia II wojny świa­ towej. O godz. 2.45 grupa dywersantów zdobyła dworzec kolejowy w Mostach, ale nie zajęła strategicznie ważnego tunelu, którego bronił ppor. Witold Pirszel. Na wieść o zbliżaniu się oddziałów por. Hansa Albrechta Herznera oddział niemiecki wycofał się przez Skałkę do słowackich Przywarowców. Kilka dni później ruszyły tu regularne jednostki 7 Dywizji Piechoty Górskiej gen. Eugena von Otta, i wówczas tunel wysa­ dzono w powietrze, co sparaliżowało ruch na tej trasie na ponad rok. Najważniejsze zabytki i miejsca to: (1) w części „Szańce” - pozostałości twierdzy Wielki Szaniec (tworzące ośmioramienną gwiazdę); (2) w pobliżu rezerwat przyrody „Wrzosowy Stok”; (3) torfowiska pod Kiczerą; (4) pomnik przyrody „Motyczanka”. Rozdział XI: Ruch turystyczny 311

Toszonowice Górne (Horni Tosanovice) Wieś licząca około 500 mieszkańców, założona pod koniec XIV w. przez ród Tłuków. Jako jedna z niewielu nie została objęta reformacją, a to za sprawą jednego z właści­ cieli, Kaspra Tłuka, zarządcy Komory Cieszyńskiej w połowie XVI w. - zagorzałego katolika. Miejscowość rozwijała się prężnie dzięki położeniu na szlaku z Cieszyna do Frydka-Mistka. W XVIII w. zbudowano tu pałac, a także park w stylu angielskim. W okresie międzywojennym większość mieszkańców przyznawała się do pochodze­ nia słowackiego. Najważniejszymi zabytkami są pałac z XVIII w. w stylu empire oraz zabytkowy park z XIX w.

Nydek (Nydek) Wieś leżąca niedaleko Wendryni, granicząca po polskiej stronie z Leszną Górną, Ustroniem i Wisłą, licząca niecałe 2 tys. mieszkańców. Została założona w połowie XV w. przez niejakiego Nidka. Nadania na jego rzecz dokonał książę cieszyński Prze­ mysław II. Dzięki Nidkowi miał powstać tu folwark. Jednak informacje na temat wsi są dość skąpe w tym czasie. Pierwsza pisana wzmianka o miejscowości pochodzi z 1456 r. Wieś żyła głównie z pracy na roli i z pasterstwa. Miało się to zmienić, kiedy pod koniec XVIII w. odkryto tu dość bogate złoża rudy żelaza. Sprzedawano ją do hut w Ustroniu i Trzyńcu, a miejscowa ludność wytwarzała dodatkowo węgiel drzewny sprzedawany jako opał do wspomnianych zakładów pracy. W 1880 r. zaprzestano rabunkowej gospodarki we wsi (system odkrywkowy) i rozpoczęto sprowadzanie rudy z terenów Słowacji. Mieszkańcy podjęli wówczas zatrudnienie w pobliskich hutach. Byli oni znani jako najlepsi przemytnicy na pograniczu polsko-czesko-sło- wackim. Potrafili na przykład przepędzać całe stada bydła przez granicę, nie płacąc cła. W okresie międzywojennym wieś zasłynęła dzięki wybudowaniu w tym miej­ scu skoczni narciarskiej, zaś pierwszym zawodnikiem, który na niej wystartował, był Bronisław Czech. Do najciekawszych zabytków zalicza się: (1) kościół drewniany z XVI w.; (2) zrębowe chaty z XIX w.; (3) „Zakamyn” - miejsce na zboczach Czanto­ rii, gdzie protestanci odprawiali swoje nabożeństwa, co upamiętnia stosowny obelisk.

Pioseczna (Pisecna) Wieś licząca niespełna 1 tys. mieszkańców, leżąca na wschód od Jabłonkowa, na pra­ wym brzegu Kotelnicy. Została po raz pierwszy wzmiankowana w 1446 r. Następnie wymieniona w Urbarzu Książąt Cieszyńskich wraz z Mostami i Hradkiem w 1577 r. Rozwijała się wolno, w zasadzie dzieląc losy sąsiedniego Jabłonkowa. W XVI w. liczyła zaledwie 64 mieszkańców, głównie pochodzenia wołoskiego. W 2000 r„ w wy­ niku przeprowadzonego referendum, stała się osobną, samodzielną jednostką ad­ ministracyjną. Najciekawsze zabytki to dwie kapliczki z początku ubiegłego wieku: jedna ku czci św. Izydora, druga poświęcona Matce Boskiej Częstochowskiej, oraz szkoła z 1873 r. 312 Marian Małecki

Łomnia Górna (Horni Lomna) Wieś w powiecie Frydek-Mistek, licząca obecnie około 378 mieszkańców. Dzieliła aż do 1918 r. losy Księstwa Cieszyńskiego. W 1890 r. podzielono miejscowość na Łomną Dolną i Górną. W 1919 r. znalazła się w granicach Czechosłowacji, ale po aneksji Zaolzia (2 października 1938 r.) znalazła się w granicach państwa polskiego. Najważniejszym zabytkiem jest kościół z 1896 r.

Piosek (Pisek) Wieś leżąca w powiecie Frydek-Mistek, w dolinie Olzy, w sąsiedztwie Jabłonkowa, licząca około 1200 mieszkańców. Po raz pierwszy wzmiankowana w 1466 r. Jej posia­ daczem był niejaki Maciej Grazycz, jak się przypuszcza, wójt z Bukowca. W 1471 r. potwierdził nadanie na jego rzecz książę cieszyński Wacław. Miejscowość rozwijała się bardzo wolno. I tak w urbarzu z 1577 r. wymieniono zaledwie 11 mieszkańców wsi. W 1635 r. wójtostwo zostało sprzedane księżnej cieszyńskiej Elżbiecie Lukrecji, a ona stworzyła tu dobrze prosperujący folwark. Miejscowa ludność żyła z rolnictwa, sałasznictwa, a wieś w dalszym ciągu rozwijała się słabo (w XVII w. liczba ludności zwiększyła się o 15 osób). W połowie XVII w. zbudowano we wsi tartak, młyn na Olzie. Dopiero po wybudowaniu kolei bogumińsko-koszyckiej miejscowość zaczęła dynamiczniej się rozwijać. W latach 1980-1990 należała do Jabłonkowa.

Rzeka (Ręka) Miejscowość należąca do okręgu frydeckiego, wciśnięta pomiędzy Godulę a Jawo­ rowy, licząca obecnie około 500 mieszkańców. Pierwsza wzmianka o niej pocho­ dzi z 1644 r„ kiedy była częścią wsi Gnojnik (Hnojnik). Samodzielną wsią stała się w 1777 r., a jej mieszkańcy zajmowali się głównie kamieniarstwem. Po I wojnie świa­ towej znalazła się w granicach Czechosłowacji, niemniej 2 października 1938 r. przy­ łączona została do państwa polskiego w wyniku akcji zajęcia Zaolzia. Najciekawszy zabytek stanowią drewniane góralskie chaty z XVIII-XIX w.

Śmiłowice (Smilovice) Wieś licząca niespełna 500 mieszkańców, położona u północnych stoków Goduli. Wzmiankowana po raz pierwszy w 1448 r. W XVIII w. działał tu folusz, w którym wyrabiano góralskie gunie. Wieś zasłynęła dzięki sadownictwu. Jako odrębna jed­ nostka administracyjna funkcjonuje dopiero od 1850 r. Śmiłowice były też silnym ośrodkiem ruchu ślązakowskiego. W 1920 r. Rada Ambasadorów w Spa przekazała Śmiłowice Czechosłowacji, jednak teren ten 2 października 1938 r. został przyłączo­ ny do Polski.

Trzycież (Stritez) Wieś licząca niespełna tysiąc mieszkańców, położona 2 km na wschód od Gnojnika. Powstała, jak się przypuszcza, w XV w. Stanowiła własność rodzin szlacheckich: Mi- trowskich, a następnie od 1662 r. także rodziny Logau. Jeden z przedstawicieli rodu - Bohumir, sprzedał Trzycież Komorze Cieszyńskiej (1792). Miejscowość nawiedzały Rozdział XI: Ruch turystyczny 313 liczne epidemie (m.in. w dobie Wiosny Ludów epidemia tyfusu głodowego). Najważ­ niejszymi zabytkami są: (1) kościół barokowy z XVIII w.; (2) pomnik malarza XIX- -wiecznego Józefa Manesa; (3) pomniki przyrody: limba i cis.

Trzanowice (Tranovice) Wieś nad rzeką Stonawką, licząca ponad 900 mieszkańców. Została założona w dru­ giej połowie XV w. i należała do rodziny Tłuków, którzy utworzyli tu pokaźnych roz­ miarów klucz szlachecki, łącząc go z Toszonowicami. W czasie wyprawy wiedeńskiej przez Trzanowcie przechodziły oddziały polskie hetmana Mikołaja Sieniawskiego. Do najważniejszych zabytków należą kościół z XVII w. pod wezwaniem św. Bartło­ mieja, w obecnym kształcie neogotycki, oraz ponadstuletni jawor - pomnik przyrody.

Trzyniec (Trinec) Jedno z największych miast na Śląsku Cieszyńskim, liczące około 45 tys. mieszkań­ ców, związane ze słyną hutą stali, produkującą 2,5 min stali rocznie. Po raz pierwszy wzmiankowano Trzyniec w 1444 r„ choć przyznać należy, że niektóre jego dzielni­ ce wymieniono w dokumentach średniowiecznych znacznie wcześniej, bo w 1305 r. (Końska, Guty, Oldrzychowice). Miejscowość należała do szlachty cieszyńskiej: Be- esów, Wilczków, Mitrowskich. Rozwój wsi stał się możliwy z chwilą wybudowania w niej huty żelaza. W 1838 r. powstał pierwszy wielki piec. Prawa miejskie otrzymał Trzyniec późno, bo w 1931 r. Wcześniej wioska doświadczyła wielu kataklizmów, ale i napięć społecznych, w tym buntu chłopskiego w czasie Wiosny Ludów (1848). Do najważniejszych zabytków należą: (1) kościół pod wezwaniem św. Alberta z 1885 r.; (2) kościół ewangelicki z 1889 r.; (3) drewniany kościół pod wezwaniem Bożego Cia­ ła z 1563 r.; (4) późnobarokowy pałac z XVIII-XIX w. w Ropicy; (5) kościół pod we­ zwaniem Zwiastowania Najświętszej Panny Marii w Ropicy z 1806 r.

Wielopole (Velopoli) Najmniejsza wieś okręgu Frydek-Mistek, licząca niespełna 200 mieszkańców, leżąca 5 km na południowy zachód od Czeskiego Cieszyna. Wzmiankowana została po raz pierwszy w XV w. Od początku była wsią rycerską. Właścicielami Wielopola byli między innymi: Rudzccy z Rud, Mitrowscy (od 1630 r.), Tlukowie (od 1665) i rodzi­ na Logau (od 1714). W 1770 r. miejscowość liczyła zaledwie 20 domów. Była więc najmniejszą wsią Księstwa Cieszyńskiego. W latach 1980-1991 Wielopole stanowiło część Gnojnika. Od 1950 r. rozpoczęto tu eksploatację gazu ziemnego.

Wędrynia (Venndryne) Wieś licząca około 1700 mieszkańców, leżąca 4 km na południowy wschód od Trzyń- ca. Została wzmiankowana po raz pierwszy w 1305 r. Początkowo należała do Księ­ stwa Cieszyńskiego, a następnie do drobnej szlachty cieszyńskiej. Wśród większych właścicieli należałoby jedynie wymienić na początku XVII w. rodzinę Mitmajerów z Błogocic, którzy posiadali Górną Wędrynię wraz z 34 chłopami, oraz Borków z Roztropic, do których należała Dolna Wędrynia wraz z 29 chłopami. Jeden z Bor­ 314 Marian Małecki

ków - Adam Borek, nabył w całości posiadłość wędryńską w 1654 r., a następnie po kilku dekadach gospodarowania przekazał ją bonifratrom. Ci nie byli specjalnie za­ interesowani nową posiadłością, zatem w 1702 r. przekazali ją na rzecz Komory Cie­ szyńskiej. W miejscowości tej ludność produkowała wapno (byli to tzw. wapiennicy). W latach 1980-1993 wieś stanowiła dzielnicę Trzyńca. Najważniejszymi zabytkami są: (1) kościół pod wezwaniem św. Katarzyny z 1800 r„ w obecnym kształcie neogo­ tycki; (2) barokowe figury św. Jana Nepomucena i św. Floriana; (3) kamienny krzyż z 1790 r.; (4) drewniany wiatrak wybudowany w okresie międzywojennym.

3. Propozycje turystycznego wykorzystania regionu

Śląsk Cieszyński posiada niezwykłe walory turystyczne. Trudno wprost uwierzyć, że na niewielkim obszarze można znaleźć zarówno zabytki klasy zerowej, jak rotunda św. Mikołaja w Cieszynie, oraz środowisko naturalne w niezmienionym przez czło­ wieka stanie. To bogactwo form i treści skłania jednak do refleksji nad ich wyko­ rzystaniem. Przede wszystkim zwraca uwagę znaczenie regionu dla dziejów dwóch narodów: polskiego i czeskiego. W pracy ukazana została trudna historia poszcze­ gólnych miejscowości. Trudna, ale momentami krzepiąca. Stąd podstawowy postulat badawczy związany z wykorzystaniem tej wspólnej historii. Jest ona bowiem wspól­ nym dziedzictwem mieszkańców tych terenów. Atrakcyjność tego obszaru polega na jego różnorodności. Piękno przyrody przeplata się z atrakcjami historycznymi. Cza­ sami są to zabytki, czasem zaś historycznie udokumentowane miejsca ważnych wy­ darzeń. Mając zatem na względzie to bogactwo formy przyrodniczej i historycznego przekazu, proponuję ustanowienie następujących szlaków turystycznych. I. Szlak zabytków średniowiecza na Śląsku Cieszyńskim Przebieg trasy: Bielsko-Biała (gotycki kościół św. Stanisława) - Stare Bielsko (grodzisko) - Grodziec (zamek) - Międzyświecie (grodzisko Gołężyców) - Cieszyn (kościół farny, wieża zamkowa) - Kocobędz (grodzisko) - Hukvaldy (zamek) - Oło­ muniec (katedra). II. Szlak średniowiecznych miast Śląska Cieszyńskiego Bielsko (rynek, relikty ratusza, układ starówki) - Stare Bielsko (grodzisko, kościół pod wezwaniem św. Stanisława) - Strumień (układ starówki) - Skoczów (układ sta­ rówki, Kaplicówka, kościół farny, ratusz) - Cieszyn (rynek, kościół farny, układ zam­ ku i podgrodzia) - Bogumin (kościół farny, rynek) - Frydek-Mistek (zamek, rynek, relikty średniowiecznej zabudowy) - Jabłonków (pozostałości pierwszego miasta w Hradku, zabudowa późnośredniowieczna w Jabłonkowie - Frysztacie). III. Szlak husytów Rybnik (pole bitwy) - Jankowice Rybnickie (sanktuarium Bożego Ciała) - Cie­ szyn (Muzeum Miejskie) - Sztramberk (zamek) - Ołomuniec (katedra) - Tabor (mu­ zeum husyckie). IV. Trasami CK kolei Śląska Cieszyńskiego Rozdział XI: Ruch turystyczny 315

Bielsko-Biała (dworzec) - Cieszyn (dworzec, secesyjna zabudowa starówki) - Frydek-Mistek (rynek) - Ołomuniec (rynek). V. Szlakiem legend cieszyńskich Cieszyn (Góra Zamkowa, studnia Trzech Braci) - Skoczów (rynek, muzeum św. Jana Sarkandra) - Strumień (starówka) - Chybie (stawy) - Frysztat (zameczek ryce­ rza Bełki) - stok Czantorii (legenda o Złotogłowcu) - Wędrynia (centrum wsi) - Fry­ dek-Mistek (zamek) - Sztramberk (historia tatarskich uszu) - Ołomuniec (starówka). VI. Szlakiem luteran Bielsko-Biała (Syjon) - Cieszyn (starówka) - stok Równicy - stok Czantorii - Frydek-Mistek (starówka) - Ołomuniec (muzeum). VII. Szlakiem fortyfikacji Śląska Cieszyńskiego Okolice Bielska i Jaworza (schrony bojowe z 1939 r.) - Grodziec (zamek) - Cie­ szyn (zamek) - Mosty koło Jabłonkowa (system bastionowy) - Kocobędz (odtwo­ rzony gród Gołężyców) - Sztramberk (zamek) - Frydek-Mistek (umocnienia zam­ kowe) - Hukvaldy (zamek, jeden z największych w Czechach) - Ołomuniec (zamek i rotunda romańska). VIII. Szlakiem rękodzielnictwa Koniaków (koronkarstwo) - okolice mostów koło Jabłonkowa (drutarstwo) - Chybie (wikliniarstwo) - okolice Sztramberka (kowalstwo artystyczne). IX. Szlakiem „żabiego kraju” Cieszyn - stawy pod Skoczowem - stawy strumieńskie - Strumień (stolica „ża­ biego kraju”) - Chybie - Rybna (hodowla pstrągów). X. Szlakiem atrakcji przyrodniczych Okolice Wiślicy (cieszynianka) - Cisownica - Trzy Wsie Wiślańskie (ośrodek ho­ dowli głuszca) - szlaki beskidzkie - stawy okolic Chybia (rezerwat ptaków) - Brama Morawska (muzeum w Ostrawie) - Sztramberk (przyroda a symbioza z człowiekiem).

4. Uwagi końcowe

Euroregion „Śląsk Cieszyński” posiada jedną z najbogatszych turystycznie baz rozwojowych, jest ze wszech miar godnym nośnikiem pojednania polsko-czeskie­ go, o czym zdają się zapominać czasem władze obu państw. Potencjał ten tworzą przede wszystkim ludzie, ci wszyscy, którzy są potomkami pokoleń, którym przyszło zmierzyć się z wojnami husyckimi i napoleońskimi, z reformacją i kontrreformacją, niejedną zarazą, pożarem czy powodzią. Ludzie zahartowani, ale i świadomi swo­ ich celów i zadań, jakie wyznaczyła im współczesność, w której żyją. Z pewnością w odkryciu piękna Euroregionu pomaga bliskość granicy, niepowtarzalny charakter Bramy Morawskiej i względne nagromadzenie zabytków. Godnym odnotowania jest fakt ich różnorodności, na co należy położyć szczególny nacisk. Są więc zabytki ro­ mańskie, gotyckie, nie brak renesansowych zamków i pałaców, dominuje barok, kla­ sycyzm i piękna - zwłaszcza w miastach - secesja. Ta różnorodność jest niezwykłym 316 Marian Małecki bogactwem kulturowym, jak się wydaje, jeszcze słabo wykorzystanym. Tak samo zresztą jest z wartościami przyrodniczymi. Wspomniana bliskość Bramy Morawskiej, miejsca licznej migracji zwierząt, zwłaszcza ptaków, obecność gór, ale i nizinnych dolin rzecznych, bliskość stawów to niezawodne atuty atrakcyjności przyrodniczej. Do tego dodać należy rozwój bazy sportowej (w Wiśle, Ustroniu, Kubalonce), ciągłą modernizację infrastruktury turystycznej (nowe pensjonaty, hotele, niektóre niestety oszpecające swym wyglądem krajobraz), wreszcie powstającą bazę dla specyficznych rodzajów sportu. Słowem Euroregion „Śląsk Cieszyński” to ogromny potencjał do wykorzystania. Czy jego szansa zostanie wykorzystana? Pytanie nie jest retoryczne. To zależy od wielu czynników, a głównie od woli współdziałania, nie tylko władz Pol­ ski i Czech, ale może przede wszystkim obu zamieszkujących Euroregion społeczno­ ści. Ogrom możliwości, jakie przed nimi stoją, zaprezentowano po krotce w niniej­ szym opracowaniu. Biorąc pod uwagę bogactwo formy przyrodniczej i historycznego przekazu, zaproponowano ustanowienie dziesięciu przedstawionych wyżej nowych szlaków turystycznych. Marian Małecki

Cestovni ruch

Shrnuti Teśinske Slezsko je uzemim s obrovskymi turistickymi prednostmi. Rozhoduji- ci je predevśim jeho zemepisna poloha - horsky masiv Beskyd, ktery je diky speci- fickym geologickym procesum tvoren vapenci, magmatity (nazyvanymi pikrit nebo teśinity pojmenovany podle Teśina) a piskovci. Slezske a Moravske Beskydy jsou sou- ćasti ćeske ćasti, a Slezske Beskydy a udoli Olśe tvori polskou cast. Na tomto uzemi se nachazeji loźiska ćerneho uhli, żelezne rudy a dokonce i zemniho płynu. Uzemi Euroregionu „Teśinske Slezsko“ je oblasti bohatou na faunu a floru. Dokonce jsou zde okrsky, ve kterych zivotni prostfedi pretrvalo v temer puvodnim stavu. Kromę skvelych prirodnich podminek se Euroregion „Teśinske Slezsko“ vyznacuje bohat- stvim pamatek a historickych objektu, ktere svedci o slożitych dejinach techto zemi. Temer każda obec, ktera se nachazi na tomto uzemi, nabizi turistum możnost poznat dobre zachovane pamatky. Pozoruhodna je jejich rozmanitost - jsou to romanske a goticke stavby, ćasto mużeme taky najit renesanćni zamky a palace. Je tu mnoho baroknich, klasicistnich a peknych secesnich pamatek, nachazejicich se predevśim ve mestech. Toto bohatstvi forem a obsahu vśak pobizi k reflexi nad jejich vyuzitim. Urćite by se melo udelat jeśte mnoho. Ne nejlepe fungujici informace, obyvateli zapo­ minane kulturni dedictvi, neschopnost ziskat prostfedky k rozvoji cestovniho ruchu a co je nejduleźitejśi - neznalost kulturniho, civilizacniho a prirodniho potencia- lu jsou hlavnimi nedostatky cestovniho ruchu v Euroregionu. Euroregion „Teśinske Slezsko“ je stale jeśte terra incognita, kterou se rychle projiźdi po ceste ke strednimu Polsku nebo ke stredu Ćeske republiky. Nedostatek turistickeho znaćeni, problemy s nalezenim ubytovani nebo parkoviśte vyzaduji rychle zmeny. Jednim z impulzu, ktere povzbuzuji k aktivite obyvatele tohoto regionu, mohou byt navrhy vyznaceni novych turistickych stezek, ktere budou prizpusobeny pozadavkum soudobeho turis- ty. V tomto zpracovani je navrzeno deset takovych potencialnich stezek: Cesta stredovekych pamatek na Teśinskem Slezsku Prubeh trasy: goticky kostel sv. Stanislava v Bielsku-Białe, hradiśte v Starem Bielsku - zamek v Grodźci - hradiśte Holasicu v Międzyświeci - Teśin: farm' kostel, hradni veź - hradiśte v Chotebuzi - Podobofe - hrad Hukvaldy - Dóm sv. Vaclava v Olomouci. Cesta stredovekych mest Teśinskeho Slezska Bielsko - staromestske namesti, stara radnice, urbanisticke usporadani staro­ mestske ctvrti - Stare Bielsko - hradiśte, kostel zasveceny sv. Stanislavovi - Strumień (usporadani staromestske ctvrti) - Skoczów (usporadani staromestske ctvrti, kopec 318 Marian Małecki

Kaplicówka, farni kostel, radnice) - Teśin (staromestske namesti, farni kostel, uspo- radani hradniho areału a podhradi) - Bohumin (farni kostel, namesti Svobody ve Starem Bohumine) - Frydek-Mistek (zamek, zamecke namesti, pozustatky stredo- veke zastavby) - Jablunkov (stopy puvodniho mesta ve Hradku, pozdne stredoveka zastavba v Jablunkove - Fryśtate) Husitska cesta Rybnik (bojiśte) - Jankowice Rybnickie (sanktuarium Bożiho Tela) - Teśin (Mestske muzeum) - Stramberk (hrad) - Olomouc (katedrala) - Tabor (Husitske muzeum) Po tratich CK żelezne drahy Teśinskeho Slezska Bielsko-Biała (hlavni nadrażi) - Teśin (nadrażi, secesni zastavba staromestske ćtvrti) - Frydek-Mistek (Zamecke namesti) - Olomouc (Horni namesti) Cestou teśinskych legend Teśin (Zamecky vrch, studna Tri bratri) - Skoczów (namesti, muzeum sv. Jana Sarkandra) - Strumień (stare mesto) - Chybie (rybniky) - Fryśtat (hradek rytire Bel­ ka) - svah Ćantorie (legenda o krali vśech hadu Zlatohlavkovi) - Vendryne (centrum vesnice) - Frydek-Mistek (zamek) - Stramberk (puvod tatarskych uśi) - Olomouc (staromestska ćtvrt’) Luteranskou cestou Bielsko-Biała (Sijón) - Teśin (staromestska ćtvrt’) - svah Równicy - svah Ćanto­ rie - Frydek-Mistek (staromestska ćtvrt) - Olomouc (muzeum) Cestou opevneni Teśinskeho Slezska okoli Bielska a Jaworza (bunkry z roku 1939) - zamek v Grodźci - zamek v Te- śine - bastionovy opevńovaci system v Mostech u Jablunkova - Archeopark (rekon- struovane hradiśte Holasicu) v Chotebuzi-Podobore - hrad Stramberk - zamecke opevneni ve Frydku-Mistku - hrad Hukvaldy (jeden z nejvetśich v Ćeske republice) - Olomouc (hrad a romańska rotunda) Cesta rućniho remesla Koniaków (haćkovane krajky) - okoli Mostu u Jablunkova (dratenictvi) - Chybie (kośikarstvi) - okoli Śtramberku (umelecke kovarstvi) Cesta żabim krajem Teśin - rybniky pod Skoczowem - rybniky v okoli Strumieni - Strumień (hlavni mesto źabiho kraje) - Chybie - Rybna (chov pstruhu) Cesta prirodnich zajimavosti okoli Wiślicy (teśińanka, ciii hvezdnatec zubaty) - Cisownica - Beskydska troj- vesnice (stredisko chovu tetreva hluśce) - beskydske stezky - rybniky v okoli obce Chybie (ornitologicka rezervace) - Moravska brana (Ostravske muzeum) - Śtram­ berk (priroda a soużiti s ćlovekem).

tłum. Joanna Grzeszek