Marian Małecki Rozdział XI Ruch turystyczny 1. Klimat, szata geologiczna i roślinna oraz świat zwierzęcy Śląsk Cieszyński utożsamiany jest, co nie powinno budzić wątpliwości, z pasmem górskim Beskidów. Beskidy należą do tzw. Karpat Zewnętrznych1. Powstały one w wyniku wypiętrzenia się fliszu karpackiego w kredzie (w erze mezozoicznej), zatem Beskidy liczą około 140 min lat. Flisz karpacki składa się z tzw. warstw naprzemian- ległych łupków, zlepieńców i iłów2, które utworzyły się w czasach, gdy na tym terenie zalegało płytkie morze kredowe (zajmowało ono całą Europę Środkową). W następ­ nym okresie, tzw. późnym oligocenie, doszło do zjawiska nazywanego orogenezą alpejską. Utwory już istniejące uległy sfałdowaniu, a w konsekwencji wypiętrzeniu. Efektem było powstanie tzw. płaszczowin. Jedną z nich jest płaszczowina sztram- berska. Na terenie tym zalegają dość specyficzne wapienie, które wkomponowane są w skały magmowe, a nazywane są pikrytem i - od Cieszyna - cieszynitem. W czasie wędrówek turystycznych można zaobserwować również szarozielone piaskowce go- dulskie3. Na tych obszarach zalegają również pokaźne pokłady węgla kamiennego, np. w okolicach Karviny, Ostrawy, Frydka-Mistka. W całym Beskidzie Śląskim i Mo­ 1 Na ten temat por. H. M ró z, Środowisko geograficzne polskiego Śląska Cieszyńskiego, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne, zarys dziejów, zarys kultury materialnej i duchowej, pod red. W. Sosny, Cieszyn 2001, s. 11-31. 2 Ibidem, s. 11-16. ’ Ibidem. 266 Marian Małecki rawskim występuje także ruda żelaza, zwłaszcza w okolicach Frydka-Mistka, a pod Czeskim Cieszynem zalegają złoża gazu ziemnego. Śląsk Cieszyński jest obszarem o dużej wilgotności powietrza (ok. 66%) i sto­ sunkowo dużych opadach deszczu (w części górskiej od 1200 mm w górę). Dzieje się tak dlatego, że u wylotu Bramy Morawskiej ścierają się ze sobą masy powietrza morskiego i kontynentalnego. Średnia temperatura waha się w granicach od 6,5 do 8,5°C, (w zimie od 6 do 8° poniżej zera, zaś w lipcu ok. 16-18° powyżej zera). Część czeska składa się z Beskidu Śląskiego i Morawskiego. Beskid Śląski to obszar pomię­ dzy Doliną Soły i Białej, a Doliną Olzy i Przełęczą Jabłonkowską. Obszar od Doliny Beczwy Rożnowskiej to Beskid Śląsko-Morawski. Pomiędzy nimi znajduje się tzw. Brama Morawska. Aby zrozumieć jej rozmiar i znaczenie, warto wsiąść do pociągu w Czeskim Cieszynie i przejechać 40 km w stronę Opawy. Wyjeżdżając z Cieszyna, żegnamy masyw Beskidu Śląskiego. Następnie przejeżdżamy przez w miarę równin­ ny obszar, aż do Opawy, gdzie pasmo Gór Opawskich rozpoczyna łańcuch Sudetów. Obszar między oboma pasmami to właśnie Brama Morawska. Ma ona ogromne zna­ czenie dla przenikania świata roślin, zwierząt i ludzi. W polskiej części Śląska Cieszyńskiego wyróżnić można Beskid Śląski i Dolinę Olzy. Występuje tu ogromne bogactwo przyrody. Dominują, jeśli idzie o szatę ro­ ślinną, lasy świerkowe. Powstały one na skutek sztucznego zalesienia tych terenów, po rabunkowej gospodarce w państwie bielskim Promniców, a następnie Habsbur­ gów. Obecnie monokultura świerka to 70% drzewostanu lasów Śląska Cieszyńskiego. Wcześniejsze lasy, tzw. Puszcza Karpacka4, zostały zniszczone w wyniku wykorzy­ stywania drewna do działalności hutniczej miejscowości podgórskich Śląska Cie­ szyńskiego5. Resztki Puszczy Karpackiej w formie odosobnionych stanowisk zostały zamienione na rezerwaty przyrody. Świerk zdaje się wypierać nawet w młodszych partiach lasu delikatne drzewostany modrzewia, cisu, dębu czy jawora. Z całą pew­ nością ciekawostką jest występowanie na tym terenie kilku endemitów, w szczegól­ ności cieszynianki z rodziny baldaszkowatych6, o niewielkich żółto-zielonych kwiat­ kach, a także modrzyka górskiego, jastrzębca pomarańczowego i omiega górskiego7. Z cieszynianką związana jest ludowa legenda, odnosząca się do wojny trzydziesto­ letniej. Według podania po potyczce Szwedów w okolicach Cieszyna, umierający żołnierz szwedzki prosił rodzinę Zabystrzanów z Cieszyna o wysypanie na swojej 4 Na terenie pozostałości po Puszczy Karpackiej powstało aż sześć parków narodowych, co świadczy o wyjątkowej atrakcyjności i różnorodności tych kompleksów leśnych. Jak do tej pory, nie udało się utworzyć Żywieckiego Parku Narodowego, choć takie zamierzenia były podejmowane w latach 90. ubiegłego wieku. Wówczas otuliną parku miały być obszary leśne Śląska Cieszyńskiego. Por. L. Abbadie, Μ. Boudoin, Las - środowisko żywe, tłum. J. Proćków, Wrocław-Warszawa- Kraków 2002, s. 245-246. 5 Por. W. Czaja, Gdy w Beskidzie rudę wytapiano, „Kalendarz Beskidzki”, 1988, s. 143-146. 6 Por. A. Dorda, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego na prawym brzegu Olzy i jego ochrona, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne..., s. 35-36, 40. 7 Ibidem, s. 39. Rozdział XI: Ruch turystyczny 267 mogile rodzinnej ziemi szwedzkiej. Z ziemi tej wyrosła niespotykana wcześniej ro­ ślina, którą nazwano cieszynianką8. Zarówno w paśmie Beskidu Śląskiego, jak i Mo­ rawskiego wyróżnić można tzw. piętra roślinności9.1 tak, do wysokości 450 m n.p.m. rozciąga się tzw. regiel dolny, do wysokości 800 m n.p.m. dochodzi buczyna karpacka (z domieszką jawora i jodły). Jeszcze wyżej, na wysokości powyżej 800 m n.p.m. do­ minuje tzw. kwaśna buczyna. Wśród niej widoczny jest zwłaszcza świerk. Powyżej 1050 m n.p.m. pojawia się pasmo regla górnego (dominują tu świerki, kosodrzewina, a z mniejszych roślin chociażby widłaki), widoczne jest to na Łysej Górze po stro­ nie czeskiej. Na terenie Śląska Cieszyńskiego utworzono aż 12 rezerwatów przyrody, m.in. Baranią Górę, Wisłę i inne. Po czeskiej stronie Euroregionu „Śląsk Cieszyński”, w okolicach Vtaciego Ostrova, w 2000 r. w baśniowej scenerii nakręcono amerykań­ ski film Serce smoka. Niektóre z drzew rosnących na Śląsku Cieszyńskim uznawane są za najstarsze okazy w Polsce (600-letnie dęby rosną w Grodźcu, jeden z dębów w Bystrej datowany jest na 800 lat). Euroregion „Śląsk Cieszyński” pochwalić się może także wyjątkową różnorod­ nością zwierząt. Niektóre z nich wpisane zostały na listę gatunków ginących (tzw. Czerwoną Księgę). Występują tu więc: rysie, pojedyncze okazy żbików, nie tak zno­ wu rzadkie niedźwiedzie, wilki10, a z popularniejszych ssaków jelenie, dziki, borsuki, zające, lisy, kuny, łasice i tchórze11. Równie bogata jest ornitofauna. Wśród niej na szczególną uwagę zasługują rzadkie gatunki ptaków drapieżnych, m.in. bielik, sokół wędrowny, a z ptaków łownych znajdujących się na liście ptaków ginących - głu­ szec i cietrzew. W niższych partiach Śląska Cieszyńskiego zobaczyć można zimorod­ ka. Żyją tu również myszołowy, krogulce, pustułki, a z sów - pójdźki, płomykówki i puszczyki. W lasach napotkać można kuraka leśnego - jarząbka, a na polach coraz rzadsze kuropatwy. Z gadów występują prawie wszystkie gatunki polskie, z wyjąt­ 8 Legenda ta przedstawiona została w pracy Józefa Ondrusza, Godki Śląskie. Podania i baśnie ze Śląska Cieszyńskiego, Ostrawa 1977, s. 73-76 i posiada wiele odmian. Pomijając literacki aspekt, trzeba dodać, że endemiczna roślina cieszynianka (Hacąuetia epipactis) występuje w określonych skupiskach także poza Polską - np. w północnych Włoszech. Legenda jest zatem naturalnym sposobem wyjaśnienia fenomenu izolowania biologicznego stanowisk tej rośliny. W Cieszynie utworzono dwa stanowiska ochrony tej rośliny. Są to: Las Miejski nad Puńcówką i Las Miejski nad Olzą. Cieszynianka została wprowadzona w rejon Śląska Cieszyńskiego w okresie holocenu. Por. A. Dorda, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 40. Tamże mapka występowania endemitu na Śląsku Cieszyńskim. 9 A. D o rd a, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 33. 10 Dotyczy to w szczególności czeskiej części Euroregionu „Śląsk Cieszyński”, por. T. Siwek, Zarys geografii i przyrody czeskiego Śląska Cieszyńskiego, [w:] Śląsk Cieszyński. Środowisko naturalne..., s. 83. 11 Na temat fauny występującej na Śląsku Cieszyńskim por. A. D o rd a, Środowisko przyrodnicze Śląska Cieszyńskiego..., s. 43-44. 268 Marian Małecki kiem żółwia błotnego (w szczególności są to zaskrońce, gniewosze plamiste, padalce, tzw. węże eskulapy, żmije zygzakowate, jaszczurki zwinki i jaszczurki żyworodne)12. Do niedawna dało się zaobserwować również niezmiernie rzadki gatunek poło­ żą czteropręgiego (łac. coluber cjuatrolineata). W' tradycji ludowej utożsamiany był z tzw. wężem złotogłowcem13. Węże te posiadają w okolicach głowy żółte wypustki, które przypominają gadzią koronę, a rozmiary ich ciał dochodzą do 6 m długości14. Występowały w całym paśmie Beskidu Śląskiego. Podobno ostatni taki okaz znale­ ziono w 1968 r., choć niektórzy twierdzą, że jeszcze w latach 80. ubiegłego wieku dało się zauważyć pojedyncze sztuki. Zdjęcie owego węża pokazywali niemieccy żandarmi w Milówce, pobierając za jego udostępnienie stosowną opłatę15. Węże te prawdopo­ dobnie przybyły wraz z osadnictwem wołoskim, przemieszczając się łukiem Karpat z Bałkanów lub z Włoch. Dużą różnorodnością wyróżnia się także świat płazów. Zasadniczo występuje tu większość gatunków znanych w Polsce, w szczególności rzekotka drzewna, kumak górski, traszka górska, grzebieniasta czy salamandra plamista. Osobliwy jest także świat ichtiofauny. Napotkać bowiem można w wartkich potokach maleńkie kozy, pi­ skorze, lipienie, także głowacze, strzeble potokowe, a na terenach nizinnych w stolicy „żabiego kraju” - karpie, karasie, sumy, sandacze, a także małe, coraz rzadsze cierniki i różanki16. Ze świata owadów na uwagę zasługują bardzo rzadkie jelonki rogacze, a z motyli - rusałka i pawie oko. Na trasach górskich w paśmie Beskidu Śląskiego licznie występują