QARABAĞ AZADLIQ TƏŞKİLATI

“QARABAĞ DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH”

16-cı elmi-əməli konfransının

MATERİALLARI

BAKI-2017 1

Redaksiya heyəti: fəlsəfə elmləri doktoru Əli Abasov,

tarix elmləri doktoru Qasım Hacıyev,

tarix elmləri doktoru Kərim Şükürov,

tarix elmləri üzrə fəlsəfə doktoru Firdovsiyyə Əhmədova,

iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru Şamil Mehdi.

QAT (Qarabağ Azadlıq Təşkilatı). “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” 16-cı elmi-əməli konfransının materialları toplusu. Bakı, 2017, səh. 282

Buraxılış Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi ilə əlaqədar 2017- ci il mayın 23-də keçirilən “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” 16- cı elmi-əməli konfransının məruzə və çıxışlarının materiallarını əhatə edir.

This edition covers theses of lectures and speeches o scientific- practical conference “Karabakh yesterday, today and tomorrow”, which was held on May 23, 2017, concerning to settlement of Azerbaijan-Armenia war.

2

Redaksiyadan Bu nəşrdə “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” mövzusunda 16-cı elmi-əməli konfransının Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və onun birbaşa təcavüzü nəticəsində yaranmış Azərbaycan-Ermənistan müharibəsinin müxtəlif cəhətlərinə həsr olunan materialları toplanmışdır. Qarabağ Azadlıq Təşkilatının təşəbbüsü ilə 2017-ci il 23 mayda Bakı şəhərində keçirilən bu konfransın da məqsədi Azərbaycan- Ermənistan münaqişəsinin yaranmasının kökləri və həlli perspektivləri haqqında beynəlxalq ictimaiyyəti məlumatlandırmaqdan, həmçinin taleyüklü problemə dair ədalətli və reallığa uyğun ümumi mövqe formalaşdırmaqdan ibarətdir. From Editorial These of reports of the 16th scientific- practical conference “Karabakh yesterday, today and tomorrow”, dedicated to Azerbaijan- Armenia war, arising from territorial claim and realizing aggression to Azerbaijan by Armenia? Were published in this edition. This conference is held on initiative of Organization of Karabakh Liberation on May 23, 2017 has a goal to infrom international public opinion about the root of origin and perspectives of settlement of Azerbaijan-Armenia conflicte and also too form common, fair and real position on this vital problem.

От Редакцин В этом опубликованы материалы докладов 16-ый научно- практической конференции “Карабах вчера, сегодня и завтра”, посвященной Азербайджано-армянской войне, возникшей в результате территориальных претензий Армении к Азербайджану и ее прямой агрессии.

Конференция, проводимая по инициативе Организации Освобождения Карабаха в городе Баку 23 мая 2917 года, преследует своей целью информирование международной общественности о корнях возникновения и перспективах разрешения Азербайджано-армянского конфликта, а также формирование общей, справедливой реалистичной позиции по этой жизненно важной проблеме. 3

Akif Nağı Regionda geosiyasi dəyişikliklər və Qarabağ Cənubi Qafqaz regionuna da birbaşa toxunan geosiyasi dəyişikliklər müşahidə olunur. Azərbaycan, Türkiyə, İran, Rusiya arasında yeni bir ittifaqın, formatın Avropa tərəfindən prosesə müdaxilə olunmasa, yeni formata meyilli olan ölkələrdən hər hansı birinin prosesdən kənarlaşdırmaq cəhdi olmasa, yeni formatın yaranması real grünür. İttifaqa girmək istəyən dörd ölkədən hər birini ümumi maraqlar birləşdirir. Ən əsası İran, Rusiya və Türkiyəni Suriya ilə bağlı maraqları ciddi şəkildə yaxınlaşdıra bilər. Türkiyə və İran Rusiyaya doğru ilk addımlarını artıq atır: İran hərbi bazalarından Rusiyanın istifadəsi üçün şərait yaradır; Türkiyənin hətta “İncirlik” hərbi bazasını Rusiyanın ixtiyarına verə biləcəyi ilə bağlı fikirlər səsləndirilir. Türkiyənin Suriyada quru əməliyyatlarına qoşulması daha çox şeydən xəbər verir. Rusiyanın da müəyyən məsələlərlə bağlı addımlar atdığı bəllidir. Bu dəyişiklikləri ABŞ-ın regiondan çıxması, təsirinin azalması kimi dəyərləndirmək olmaz. ABŞ regionda qalır, təsir imkanlarını saxlayır. Lakin bütün bunların fonunda Rusiyanın regionda dominantlığı bir qədər də artacaqdır. Ən müsbət olan isə odur ki, Türkiyə və İran ilk dəfə regionda gedən proseslərə real müdaxilə etmək imkanı qazanırlar. Yeni format Dağlıq Qarabağ müharibəsinin sona yetməsi üçün yetərli ola bilərmi? Məsələ Rusiyanın geri çəkilmək ehtimalından, Türkiyə və İranın isə Azərbaycan maraqlarında təkid etmək istəyindən asılı olacaq. Rusiya Azərbaycanın torpaqlarını işğal edib və bunu Ermənistanın adı ilə həyata keçirib. Ona görə də Rusiyanın bu ərazilərdən çıxacağı real görünmür və yaxud məsələni başqa cür qoyaq: Rusiya nəyin müqabilində bu əraziləri tərk edə bilər? Hələlik heç nəyin. İndiki şəraitdə yalnız qismən tərketmədən shbət gedə bilər. Burada hətta tez-tez hallandırılan beş rayonun da qaytarılması real görünmür. Rusiya bu varianta yalnız regiona hərbi qüvvələrinin yerləşdirilməsi şərti ilə razılaşa bilər. Bu isə işğalın başqa formada davam etdirilməsi demək olacaqdır. Beş rayonun qytarılması və bunun müqabilində Dağlıq Qarabağdakı qondarma rejimə “aralıq”, hətta “yarım aralıq” (adının nə qoyulmasının heç fərqi yoxdur) statusunun verilməsi Azərbaycan üçün real fəlakət, Dağlıq Qarabağın, demək olar ki, “de- yure” itirilməsi demək olardı. Bu baş verərsə, qondarma rejimin beynəlxalq birlik tərəfindən tanınması və beynəlxalq hüququn subyektinə çevrilməsi üçün ciddi başlanğıc ola bilər. Digər tərəfdən, bu 4

erməni strategiyasının tam həyata keçməsi demək olardı. Ermənistan ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində Dağlıq Qarabağı oşğal etdikdən sonra ətraf əraziləri tutdu və üzdəniraq “təhlükəsizlik zolağı” adı altında “status əvəzinə ərazi” düsturunu təklif etdi. ABŞ, Avropa, Rusiya tərəfindən müxtəlif adlar altında təklif olunan və hazırda masa üzərində saxlanılan variant bu erməni planının həyata keçirilməsindən başqa bir şey deyildir. Başqa bir tərəfdən, status məsələsinin müzakirəsi, ümumiyyətlə yanlış bir yanaşmadır. Burada da ermənilərin belə bir tezisi əsas götürülür ki, guya Dağlıq Qarabağ erməniləri öz statuslarını dəyişmək üçün hansısa hərəkata başlayıblar, “mübarizə” genişlənib və sair. Əslində isə, baş vermiç hadisənin mahiyyəti göz önündədir: Ermənistan Dağlıq Qarabağdakı ermənilərdən şirma kimi istifadə edərək Azərbaycana qarşı işğalçı müharibəyə başlayıb. Ona görə də indi status məsələsini qabartmağa heç bir ehtiyac yoxdur, Ermənistan sadəcə işğal etdiyi bütün ərazilərdən, Dağlıq Qarabağ və ətraf 7 rayondan çıxmalıdır. Bu dediklərimiz birinci Qarabağ müharibəsinin nəticələrinin dinc yolla aradan qaldırılması variantıdır. Lakin prosesin məhz bu yolla gedəcəyi ehtimalı sıfıra bərabərdir. Onda qalır yeni müharibə variantı. Yeni geosiyasi dəyişikliklər, regionda qüvvələr nisbətinin dəyişməsi buna imkan verirmi? Birinci Qarabağ müharibəsinin başlanması daha çox xarici amillərlə bağlı idi. ABŞ bu cür etnik müaribələrə SSRİ-nin dağlıma prosesini sürətləndirən vasitə kimi baxırdı. Ona görə də ABŞ rəhbərliyi 1988-1993-cü illər ərzində Dağlıq Qarabağ ətrafında münaqişə və müharibənin alovlanmasına hər cəhdlə təkan verir, Ermənistan tərəfinin açıq şəkildə dəstəkləyirdi. Bu yöndə 1989 və 1991-ci illərdə ABŞ Konqresinin iki qərəzli qərarı qəbul olundu, sonra isə 1992-ci ildə “907-ci düzəliş” deyilən sənəd ortaya gəldi. Rusiya da bu cür lokal müharibələrdə maraqlı idi. Rəsmi Moskva bu cüür müharibələrə keçmiş SSRİ məkanında itirilmiş mövqelərin bərpası üçün vasitə kimi baxırdı. İndiki məqamda ABŞ üçün oxşar maraqların yoxa çıxdığını demək olar. ABŞ Rusiyanın dağılmasında, parçalanmasında maraqlı deyil. Parçalanmış Rusiya böyük bir region üçün onlarla yeni problemin meydana gəlməsi ilə nəticələnə bilər. ABŞ Rusiyada özünə uyğun bir hakimiyyətin yaranması və bu hakimiyyət vasitəsilə böyük bir ölkənin idarə olunması, nəzarətdə saxlanılmasında maraqlıdır. Ermənistanı öz daxili əyalətlərindən biri kimi idarə edən, tam təsir dairsəində saxlayan, 5

Azərbaycanda da kifayət qədər təsir imkanları olan Rusiya da yeni müharibənin alovlanmasında maraqlı deyil. Azərbaycan Rusiya və ABŞ-ın iradəsinin əksinə olaraq müharibəyə başlaya bilərmi? İran, Türkiyə və Rusiyanın Suriyada maraqlarının üst- üstə düşməsi, hərbi əməkdaşlıqlarının genişlənməsi bu sualın müsbət cavablandırlıması üçün azacıq ümidlər yaradır. Rusiya Suriyaya digər maraqları ilə yanaşı həmin regionda son dayaq məntəqəsi kimi baxır. Türkiyə Suriya ilə sərhəd ərazilərində kürd faktorunun təhlükəli həddə çatmasından narahatdır. İran Suriyada hazırkı hakimiyyətin və yaxud varisliyin təmin olunmasında maraqlıdır. Bu üç dövlətin ciddi maraqlarla bir-birinə bağlanması Azərbaycana xeyir gətirə, Qarabağda müharibənin başlaması üçün zəmin ola bilər. Azərbaycan bu mürəkkəb, amma əlverişli vəziyyətdən yararlanmalıdır və ya yararlana bilər. Azərbaycan bu günə qədər ABŞ və Rusiyanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı ədalətli mövqe tutacağını, ortaq məxrəcə gələrək obyektiv həll variantı təklif edəcəklərinə ümid bəsləyib və diplomatik səylərini bu istiqamətə yönəldib. Lakin bu taktika özünü doğrultmadı, 2 super dövlət ortaq mövqeyə gələ bilmədilər, daha doğrusu, belə bir ortaq mövqeyə gəldilər ki, status-kvon qorunub saxlanılmalıdır. Bu isə Azərbaycanın maraqlarına cavab vermir. Digər tərəfdən, dünyada belə bir fikir hökm s2ürür ki, planetimizin istənilən yerində ortaya çıxan münaqişəni, mübahisəni bu iki dövlət həll edə bilər, ya da heç kəs həll edə bilməz. Bütün digər ölkələr sanki adi müşahidəçi rolundadırlar. Azərbaycan da bu tezisə tabe olaraq, ümidlərini ABŞ və Rusiyaya bağlayıb. Hadisələrin inkişağı bu düsturun, formulun sındırılmasında doğru gedir. Türkiyə və İranın da bu yeni prosesin təşəbbüskarları sırasında şansları kifayət qədərdir. Bunu deyərkən Türkiyə və ya İranın Azərbaycan tərəfindən müharibəyə müdaxiləsini nəzərdə tutmuruq. Türkiyə və İran Rusiyanın, müəyyən məqamda isə ABŞ-ın Azərbayca- Ermənistan müharibəsinı müdaxilə imkanlarının qarşısını ala, onları neytrallaşdıra bilərlər. Türkiyə və İran bu gün bunu etmək gücündədirlər. İki dost ölkə bunu birlikdə etsələr, daha ciddi və səmərəli nəticələrə nail ola bilərlər. Azərbaycan Rusiya və Qərbin dəstəyindən məhrum edilmiş Ermənistanla müharibədən çox asanlıqla qalib çıxa bilər. Azərbaycanın insan, maddi və digər resursları, hərbi gücü Ermənistandan ölçüyəgəlməz dərəcədə üstündür. Azərbaycanın qalib gəlməsi İran və 6

Türkiyənin regionda mövqeyini gücləndirəcək. Türkiyə və İranın regionda güclənməsi Rusiyanın da maraqlarında cavab verir. Bu 3 ölkə arasında müttəfiqlik əlaqələri daha da genişlənəcək. Bu situasiyada Ermənistan da uduzan tərəf olmayacaq, ən azından “alət” olmaq taleyindən xilas olacaq, Türkiyə, İran və Azərbaycanın bütün potensial imkanlarından yararlana biləcəkdir. Azərbaycanın Qarabağda hərbi qələbəsi Ermənistanı xarici qüvvələrin əsarətindən xilas edəcəkdir. Beləliklə, bu ölkələrin hər biri üçün seçim anıdır. Hər şey düzgün və cəsarətli seçimdən, seçiləcək yoldan asılı olacaqdır.

Elnur Hacıyev Azərbaycana qarşı Ermənistanın təcavüzünün nəticələrinə dair Dağlıq Qarabağda gərginləşən vəziyyət 1988-ci ilin fevralında bölgənin Ermənistana birləşdirilməsi tələbilə keçirilən mitinqlərlə müşayiət olunmağa başladı. 1988-ci ilin iyulunda DQMV-nin Azərbaycan SSR- in tərkibindən çıxması, 1989-cu ildə isə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin Ermənistan SSR-ə birləşdirilməsinə dair qərar qəbul edildi. Ermənistan SSR Ali Sovetinin1989-cu il dekabr ayının 1-də qəbul etdiyi «Ermənistan SSR-in və Dağlıq Qarabağın birləşməsi haqqında» qərarı ilə Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyinə qəsd cəhdi bir daha təsdiq olunurdu . Planlı şəkildə işğalçılıq fəaliyyəti göstərən Ermənistan hökuməti 1991- ci ildə açıq hərbi əməliyyatlara başladı. 1991-ci il sentyabrın 2-də erməni separatçıları «Dağlıq Qarabağ Respublikası»nın yarandığını və müstəqilliyini elan etdilər. 1992-ci ildə isə erməni silahlı birləşmələri Yuxarı Qarabağda irimiqyaslı hərbi əməliyyatlara başladılar. Açıq hərbi əməliiyatları gücləndirən Ermənistan 1992-ci il fevralın 12- də Malıbəyli və Quşçular kəndlərinin əhalisinin böyük itki verərək kəndlərini tərk etməyə məcbur etdi. Fevralın 17-də erməni quldurları zirehli texnikanın köməyi ilə Xocavənd rayonunun Qaradağlı kəndini işğal etdilər. 1992-ci ilin fevral ayının 25-dən 26-na keçən gecə erməni hərbi birləşmələri ən müasir silahlardan istifadə edərək, Rusiyaya məxsus olan və o dövrdə Stepanakertdə (Xankəndi) yerləşən 366-cı alayın bilavasitə iştirakı ilə Xocalı şəhərinə hücum etdi. Şəhər darmadağın edildi. Həmin gecə ermənilərin törətdikləri soyqırımı nəticəsində 613

7

nəfər dinc Xocalı sakini, onlardan 106 nəfər qadın, 63 nəfər azyaşlı uşaq, 70 nəfər qoca vəhşicəsinə öldürüldü. Xocalı soyqırımına görə, dünya ictimaiyyəti tərəfindən heç bir sərt təpki ilə qarşılaşmayan ermənilər öz təcavüzkar planlarını davam etdirməyə başladılar. Azərbaycanda yaranan hakimiyyət boşluğundan istifadə edən ermənilər 1992-ci il may ayının 8-də Şuşa, 18-də isə Laçın rayonlarını işğal etdilər. Ermənistanın təcavüzkar planlarının yeni mərhələsi 1992-ci ilin sonlarından başlandı, Azərbaycan Respublikası ilə həmsərhəd rayonlarından təcavüz genişləndirildi. Ermənistanın işğalçı ordu hissələri Azərbaycan ərazisinin içərilərinə doğru 15 km irəlilədi. Ermənistanın hərbi qüvvələri 1992-ci il dekabrın 10-da Zəngilan rayonunun 12 kəndini,1993-cü il martın27-dən aprelin 3-dək davam edən hücumla Kəlbəcər rayonu tamamilə işğal etdi. 1993-cü il iyul ayının sonlarında Azərbaycanın Ağdam rayonu, avqust ayının 23-də Cəbrayıl və Füzuli rayonları, avqustun 31-də Qubadlı rayonu, oktyabr ayının sonu və noyabr ayının əvvəlində Zəngilan rayonu erməni hərbi birləşmələri tərəfindən işğal olundu. 1992-ci ilin əvvələrində Azərbaycan rəhbərliyi Ermənistanın öz təcavüzünü surətlə genişləndirməsi və respublikanın Dağlıq Qarabağdan kənar ərazilərini də zəbt etməsi ilə bağlı dünyanın aparıcı dövlətlərindən olan ABŞ və Rusiya rəhbərlərinə bəyanatla müraciət etmişdi. Bu təcavüzə ABŞ Konqresinin Azərbaycan Respublikasını yardımdan və köməkdən məhrum edən qərarı da təkan vermişdi. Bununla yanaşı, həmin dövrdə öz imkanlarından istifadə edən erməni diasporunun dünya ictimaiyyətini baş verən hadisələrin mahiyyətindən yayındırmağa, onun böyük dövlətlərin siyasətinə təsir göstərməyə yönəlmiş fəaliyyəti Azərbaycan hökumətini qeyri-konstruktiv mövqe tutmaqda günahkar kimi tanıtmaq istiqamətində təbliğat hücumuna məruz qoymuşdu. ABŞ Konqresi də məhz bu təbliğatın nəticəsində 907-ci düzəlişə səs vermiş və bununla da Azərbaycanı hər cür humanitar və beynəlxalq yardımdan məhrum etmişdi . Ermənistan hərbi qüvvələrinin 1993-cü il fevral ayının əvəllərində genişmiqyaslı hücumu ATƏM çərçivəsində aparılan sülh danışıqlarını təhlükə altında qoydu. Eyni zamanda, erməni təbliğatı Azərbaycan hökumətini münaqişənin siyasi yolla həllinə güya tərəfdar olmayan dövlət kimi qələmə verdi. Bununla da dünya ictimaiyyətinin diqqətini Ermənistanın məsələni yalnız zor işlətmək yolu ilə həll etməyə meylli 8

olmasından yayındırdı. Bu isə vaxtında müvafiq tədbirlər görülməsi işini ləngitdi. Münaqişə daha da dərinləşdi. Dağlıq Qarabağda hərbi əməliyyatları dərhal dayandırmağa və mübahisəli məsələləri yalnız dinc vasitələrlə, danışıqlar yolu ilə həll etməyə çağırmaq məqsədilə Rusiyanın və Fransanın xarici işlər nazirləri Moskvada bəyanat imzaladılar. Rusiya Federasiyasının prezidenti B.Yeltsin BMT-nin 47-ci sessiyasında Təhlükəsizlik Şurasından Ermənistanla Azərbaycan arasında baş verən münaqişənin onun ölkəsində də sabitliyə zərər vura biləcəyini əsas gətirərək həmin münaqişənin aradan qaldırılması barədə ona səlahiyyət verilməsini xahiş etdi . Xüsusilə ATƏM-in sülh siyasətinin fəallığı və Minsk konfrasının baş tutmaq ehtimalının reallaşdığı bir dövrdə, Ermənistan rəhbərliyi təcavüzü bir qədər də genişləndirməyə cəhd göstərdi. Belə ki, Yuxarı Qarabağa müntəzəm olaraq Azərbaycanın zəbt olunmuş və “Laçın dəhlizi” adlandırılan ərazisi ilə hərbi texnika, sursat, Ermənistanda və xarici hərbi bazalarda təlim keçmiş qoşun hissələri daşınmağa başladı. 1993-cü il 24 dekabr tarixində Heydər Əliyev MDB dövlət başçıları Şurasının iclasındakı bəyanatında bildirirdi ki, Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü xalqımıza saysız-hesabsız müsibətlər gətirmişdir. SSRI dağıldıqdan, Azərbaycan və Ermənistan respublikaları müstəqillik qazandıqdan sonra münaqişə dövlətlərarası hərbi münaqişəyə, müharibəyə çevrilmişdir. Ermənistan silahlı qüvvələri Dağlıq Qarabağ ərazisini tam nəzarət altına aldıqdan sonra təcavüzkar əməllərini ardıcıl surətdə genişləndirərək, onun hüdudlarından kənarda Azərbaycan Respublikasının Laçın, Kəlbəcər, Ağdam, Fizuli, Cəbrayıl, Qubadlı, Zəngilan rayonlarını və Qazax rayonunun bir hissəsini işğal etdilər. Hərbi əməliyyatlar zamanı dinc əhali kütləvi surətdə qırıldı, işğal olunmuş ərazilərdə etnik təmizləmə aparıldı və dağıntılar törədildi. Bu zaman yalnız qardaş Türkiyə dövləti yaranmış vəziyyətlə bağlı ədalətli mövqe nümayiş etdirərək Ermənistan silahlı qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarına hücumlarını gücləndirməsi ilə əlaqədar Ermənistana hər cür humanitar yardım göstərməyi və Ermənistan istiqamətində uçan bütün təyyarələrə ölkə ərazisindən keçən hava yolundan istifadə etməyi qadağan etdi. BMT–kı nümayəndə heyətinin üzvləri Ermənistanın humanitar yardıma böyük ehtiyacının olduğunu bildirdiyi halda onun qoşunlarının 9

Azərbaycan dövlətinin ərazisinə müdaxiləsinə və genişmiqyaslı hücumlarına təəccübləndiklərini də bildirmişdilər. Avropa Birliyi isə Ermənistanı təcavüzdə günahlandırmaq əvəzinə Ermənistan hökumətini “erməni qüvvələrinin Qarabağdan çıxarılmasına nail olmaq məqsədilə öz nüfuzundan istifadə etməyə” çağırdı. Yaranmış vəziyyətə öz münasibətini bildirən BMT–nin Təhlükəsizlik Şurası bununla bağlı verdiyi bəyanatında Ermənistanın son hərəkətlərini pisləsə də, bunu təcavüzkarlıq aktı kimi qiymətləndirmədi, Ermənistanı təcavüzkar adlandırmadı. Böyük dövlətlər, beynəlxalq təşkilatlar, o cümlədən ATƏM həmin dövrdə mümkün qədər seyrçi mövqe tutmağa və münaqişənin sülh yolu ilə həllinə nail olmaq üçün münaqişə tərəflərinin özlərini danışıqlara cəlb etməyə çalışırdılar. Qonşu dövlətlər olan Rusiya və Iran bu məsələdə guya Azərbaycanın mövqeyini müdafiə etdiklərini desələr də, əslində, Ermənistanın işğalçılıq hərəkətlərinə biganə yanaşırdılar. ABŞ və Fransa isə Ermənistana qarşı səmimi münasibət (ölkələrində fəaliyyət göstərən erməni lobbisinin güclü təzyiqi altında) göstərirdilər. Prezident Heydər Əliyevin gərgin və məqsədyönlü diplomatik səyləri sayəsində rеgiоnun iri dövlətləri – Rusiyа, Türkiyə və Irаnlа, habelə dünyаnın bir sırа аpаrıcı dövlətləri АBŞ, Frаnsа və Böyük Britаniyа ilə, Оrtа Аsiyаnın türkdilli rеspublikаlаrı və bаşqа döv¬lət¬lərlə münаsibətlər münаsib şəkildə qurulаrаq inkişаf еtdi¬ril¬di. Bеynəlхаlq və rеgiоnаl təşkilаtlаrlа əlаqələr intеnsivləş¬di¬ril¬di, оnlаrın imkаnlаrındаn Аzərbаycаnın prоblеmlərinin həlli istiqаmətində istifаdə еtmək üçün tədbirlər görüldü. Аzərbаycаn Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Azərbaycanın işğal edilmiş 20 % ərazisinin azad edilməsi uğrunda mübarizəsini davam etdirir. Beləliklə, 1988-ci ildən Ermənistan tərəfindən süni surətdə yaradılmış və böyük müharibəyə səbəb olan Dağlıq Qarabağ problemi sonda Azərbaycan torpaqlarının 20%-nin Ermənistan hərbi qüvvələri tərəfindən işğalı və soydaşlarımızın doğma torpaqlarından didərgin salınması ilə nəticələndi. Ermənistanın həyata keçirdiyi bu təcavüz respublikamıza külli miqdarda maddi və mənəvi ziyan vurdu. Ermənilərin əsassız torpaq iddiası və bundan alovlanan müharibədə 20 min nəfərdən artıq azərbaycanlı qətlə yetrildi, 1 milyonadək adam qaçqın və məcburi köçkünə çevrildi, 4 min nəfərdən çox adam əsir və itkin düşdü. Müharibə Azərbaycan iqtisadiyyatına ağır zərbə vurdu:900 10

yaşayış məntəqəsi, o cümlədən, 12 rayon mərkəzi, 4366 sosial obyekt, 1145 məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsi və uşağ bağçası, 1831 kinoteatr, 982 kitabxana, 862 mədəniyyət sarayı və klub, 693 ümumitəhsil məktəbi, 652 tibb məntəqəsi, 13 muzey ermənilər tərəfindən dağıdılmış və yandırılmış, bəziləri isə tamamilə məhv edilmişdir. Artıq, Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü etiraf edilməli, Dağlıq Qarabağ vəətrafındakı 7 rayon işğaldan azad edilməlidir.

Əli Abasov Ситуация вокруг нагорно-карабахского конфликта В предыдущих выпусках сборников «Карабах вчера, сегодня и завтра» я уже упоминал, что нагорно-карабахские события, начавшись как локальный конфликт, очень быстро переросли в региональный, а затем и в международный конфликт. Если на первом и, отчасти, на втором этапе его развития конфликт еще можно было решить соглашениями противоборствующих сторон, то на третьем этапе это решение вышло из-под контроля этих сторон. Так, на втором этапе даже вовлеченность в конфликт таких заинтересованных крупных региональных государств, как Россия, Турция и Иран, все еще оставляла шансы на мирный исход конфликта. Однако подключение к нему мировой державы – США и крупных европейских стран – свели эти шансы к нулю, поскольку началась геополитическая схватка за единоличное доминирование в регионе Южного Кавказа. Почти три десятилетия противостояния так и не смогли выявить безусловного лидера в этой изнурительной борьбе интересов, а нефтепроводная политика еще больше обострила ситуацию, загнав конфликт в перманентную фазу поддержания статус-кво, означающего торжество принципа «ни войны, ни мира». Проиграв за счет внешних сил первый этап войны, Азербайджан долгое время надеялся на конечное признание принципов международного права, утверждающего, что притязания одного государства на территории другого – является актом агрессии, против которой мировое сообщество должно применить жесткие санкции. Так обычно и было в мировой практике, однако в случае с Азербайджаном этого не случилось, более того в результате 11

умелой пропаганды Армении и внешнего потворства ряда стран стороны конфликта были приравнены в своей ответственности за свершившие события. Совершенно очевидно, что это стало результатом провальной внешней политики Азербайджана, которая плелась в хвосте различных международных и региональных инициатив, а затем согласилась на учреждение Минской группы и института сопредседателей, тем самым потеряв возможность апеллировать к резолюциям Совета Безопасности ООН, требующим безоговорочного вывода оккупационных сил Армении. Все без исключения форматы и программы разрешения конфликта завершились фиаско, и это не удивительно, поскольку большинство из них фактически предлагали правовое подтверждение результатов войны между Азербайджаном и Арменией. При этом, в то время, как Армения считала (и считает), что итоги войны окончательные, от Азербайджана посредники и их государства требовали недвусмысленного отказа от военного пути восстановления территориальной целостности. Естественно, такой исход противоречил национальным интересам Азербайджана, а потому рано или поздно требовалось отказаться от порочной практики внешней политики. С этой целью Азербайджан и ранее предпринимал определенные шаги, однако решительная, продуманная и, главное, многовекторная политика началась осуществляться с 2016 года. Мне уже приходилось писать о многогранном значении краткосрочной войны в апреле 2016 года. Хотелось лишь добавить, что реакция армянской стороны была очень острой, если не сказать критической. Теперь уже противоположная сторона заявляет, что следующая война не за порогом, к ней Армения усиленно готовится, заявляя, что единственным гарантом безопасности Армении является ее армия. Более того, не прекращаются попытки военным путем вернуть территории, утраченные в ходе апрельских боев. Для внешнего наблюдателя стороны уравнялись в жесткости риторики и призывов решить конфликт военным путем. Новые системы военного оружия, предоставленные Россией Армении, считаются сильным козырем в предстоящих событиях. Вообще, следует отметить, что уровень вооружения и само качество оружия сторон конфликта достигли 12

тех масштабов, когда война может вспыхнуть в ходе самого незначительного инцидента. Вот почему так важно, что наряду с масштабным укреплением оборонной безопасности страны, Азербайджан серьезным образом занялся практическим миротворчеством – областью, которая ранее незаслуженно игнорировалась. Конечно, предпринимаются пока первые шаги, но, как думается, они уже сейчас вызывают тревогу у оппонентов и завоевывают новых сторонников азербайджанской позиции по урегулированию нагорно-карабахского конфликта. Созданная 6 декабря 2016 года общественная «Платформа для Мира между Арменией и Азербайджаном», включающая в себя несколько представителей Армении, успела провести две международные конференции с привлечением ученых из разных стран. В «Концепции Справедливого Мира, предлагаемой «Платформой Мира между Арменией и Азербайджаном» в частности отмечается: «…мы понимаем, что любые взаимоотношения решаются не на исторических или же субъективных желаниях, а на принципах, принятых и признанных каждым государством. В том числе и конфликты. Любые конфликты - это коллизия субъективных желаний и объективных принципов. Поэтому заявления и желания ни одной из сторон конфликта не должны обосновываться такими изменчивыми факторами, как история, мифы или же сила одной из сторон». И далее: «Платформа Мира между Арменией и Азербайджаном строго опирается на международные принципы и только в этих объективных принципах видит урегулирование всех конфликтов. 1. В «Платформе» ясно обозначены принципы урегулирования конфликта, которые бы принимали и признавали Армения и Азербайджан. Платформа, в основном, опирается на международные нормы и принципы, такие как: Устав ООН, Заключительный Акт Хельсинки, Резолюции Совета Безопасности ООН по этому конфликту – 822, 853, 874, 884. 2. Платформа Мира находит компромисс между двумя противоречащими, на первый взгляд, принципами – территориальная целостность и право на самоопределение народов. О совместимости этих двух принципов четко указано в 13

Хельсинском Заключительном акте, принятом в 1975 г. Платформа считает главным условием для установления долгосрочного и прочного мира комплексные шаги Армении по освобождению 7 оккупированных районов и возвращению беженцев на свои земли и в дома, утверждает важность соблюдения безопасности обществ армян и азербайджанцев в Нагорном Карабахе, отмечает важность определения конечного статуса Нагорного Карабаха, как Нагорно- Карабахской Автономной Республики в составе Азербайджана». «Платформа Мира между Арменией и Азербайджаном, хочет четко объяснить армянам и азербайджанцам, что ситуация партнерства и сотрудничества является единственным выходом из сложившейся ситуации. Именно такой подход к мирному урегулированию заставит, как азербайджанцев, так и армян преодолеть страх прошлых трагедий, которые до сих пор являются причинами взаимной ненависти. Платформа Мира категорически против того, чтобы трагические события прошлого продолжали оставаться инструментами для культивации ненависти между народами». Изданная «Elm və təhsil» книга «Нагорно-карабахский конфликт: истоки, миротворчество и роль гражданского общества» (13-15 марта 2017, Баку) содержит много интересных материалов, некоторые ее авторы любезно согласились предоставить статьи для сборника «Карабах вчера, сегодня и завтра». Среди них особо отметим статью «Война в Карабахе – первая террористическая война в истории человечества», представленную ученым из Москвы Олегом Кузнецовым, который в настоящее время собирает подписи для обращения в Государственную Думу РФ с целью признания событий в Ходжалы - геноцидом. Представляет интерес и статья профессора Евгения Михайлова (Ростов-на-Дону) - главного редактора периодического издания «Аналитика юга России под названием «Армянский протекционизм». Очень важно, что о разных проблемах конфликта размышляют не его участники, а сторонние наблюдатели, способные объективно проанализировать позиции оппонентов. Их мысли гораздо в большей мере способны привлечь внимание зарубежного читателя. В марте 2017 года в Фундаментальной библиотеке Национальной Академии наук Азербайджана прошла презентация двух книг 14

авторов из Литвы: директора Института науковедения, профессора Альгимантаса Лекиса «Переселение народов на Кавказе ХХ век» и журналиста Гинтараса Висоцкаса «Трагедия Черного сада». И хотя вторая книга вышла на литовском языке, ее значение трудно переоценить, поскольку у соотечественников автора появилась возможность вникнуть в суть нагорно-карабахского конфликта непосредственно на родном для них языке. Думаю, что эту книгу необходимо перевести и на азербайджанский язык, как и многие статьи Гинтараса Висоцкаса, опубликованные на созданном и поддерживаемом им портале slaptai.lt. С его любезного согласия мы публикуем в нашем сборнике некоторые материалы портала. Книга профессора Альгимантаса Лекиса «Переселение народов на Кавказе ХХ век» - фундаментальная монография, посвященная детальной истории Азербайджана. Автор, отмечая, что его монография, вероятно, первая в историографии Литвы книга об Азербайджане, в Предисловии пишет: «Азербайджану и его титульной нации, азербайджанцам, пришлось немало пережить в своей непростой многовековой истории – нашествия различных племен и народов, различных завоевателей – от персов до византийцев, от арабов до османов, от татаро-монголов до славян. На азербайджанской земле неоднократно велись войны, она подвергалась грабежам и опустошениям. Итогом кровопролитной 69-летней войны, которую Российская империя вела на Северном Кавказе с целью покорить горские народы, явилось и то, что Россия укрепила свои позиции в Азербайджане, а независимые азербайджанские ханства навсегда утратили свою самостоятельность. Так Азербайджан стал частью Российской империи. Таким образом, можно сказать, что за последние двести с лишним лет территория Азербайджана и его жители постоянно подвергались лишениям и геноциду, ссылкам и оккупации, аннексии и различного рода притеснениям. В большинстве случаев, как убеждены многие азербайджанцы, это произошло из- за внешнеполитических амбиций великих держав и крупных региональных государств. Вместе с тем не обошлось и без содействия их сателлитов и заинтересованных «помощников», которые лоббировали собственные корыстные интересы». 15

В заключение статьи хотелось бы выразить надежду, что проделанная работа будет достойно оценена и, естественно, продолжена.

Əlibəy Məmmədov Şri-Lanka vətəndaş müharibəsindən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə baxış Açar sözlər: Şri-Lankada vətəndaş müharibəsi, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, tamillər, sinhallar, məcburi köçkünlər 1. Giriş Şri-Lanka Demokratik Sosialist Respublikası 4 fevral 1948-ci ildə Seylon adı altında İngiltərənin muxtar vilayəti kimi müstəqillik əldə etdikdən sonra, 1972-ci ildə ölkənin adı Seylondan Şrilanka Respublikasına dəyişdirilmişdir. 1978-ci ildə ölkənin adı yenidən dəyişdirilərək Şri-Lanka Demokratik Sosialist Respublikası olmuşdur. Paytaxtı Şri Cayavardenepura Kotte-dir. 2012-ci ilin statistik göstəricilərinə görə ölkə əhalisi 20 milyon 359 min 439 nəfər olmuşdur. Ölkə əhalisinin 74.9% (və ya 15 milyon 250 min 81 nəfər)-i milli çoxluq olan sinhallardan ibarətdir. Milli azlıqlar arasında tamillər ümumi əhalinin 15.2% (və ya 3 milyon 108 min 770 nəfər)-ni təşkil edir. Tamillər də öz növbəsində iki qrupa ayrılır. 1. Şri-Lanka tamilləri (11.1%, və ya 2 milyon 269 min 266 nəfər), 2. Hindistan tamilləri (4.1%, və ya 839 min 504 nəfər). Şri-Lanka müsəlmanları1 isə 9.3% (və ya 1 milyon 899 min 638 nəfər)-dir2. Milli azlıqlar Şri-Lanka və Hindistan tamilləri, eyni zamanda Şri-Lanka müsəlmanları tamil dilində, milli çoxluq sinhallar isə sinhal dilində danışırlar. Ölkə əhalisinin 70.1% (14 milyon 272 min 56 nəfər)-i buddizmə, 12.6% (2 milyon 561 min 299 nəfər)-i hinduizmə, 9.7% (1 milyon 967 min 523 nəfər)-i islam dininə, 6.2% (1 milyon 261 min 194 nəfər)-i isə xristian dini (katolik kilsəsi)-nə inanır3. Şri-Lanka zəngin müstəmləkəçilik tarixinə malikdir. 1597-1658-ci illərdə Portuqaliyanın, 1640-1796 illərdə Almaniyanın, 1815-1948-ci

1 Şri-Lankada müsəlmanlar sadəcə din nümayəndəsi kimi deyil, ayrıca millət kimi qəbul edilir. 2 Department of Census and Statistics of Sri Lanka http://www.statistics.gov.lk/PopHouSat/CPH2012Visualization/htdocs/index.php?useca se=indicator&action=Data&indId=10 (Son baxış: 16 Mart 2017-ci il) 3Orda 16

illərdə isə İngiltərənin müstəmləkəsinə çevrilir.1948-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra burada yaşayan millətlər arasında ziddiyyətlər yaşanmağa başlayır. Milli çoxluq olan sinhallar ilə milli azlıq tamillər arasında 1983-cü ilin iyul ayından 2009-cu il may ayınadək 26 il davam edən vətəndaş müharibəsi baş verir. 1983-cü ilin iyul ayında Kolombo şəhərində tarixə “Qara İyul” (Black January) hadisələri kimi düşən faciə törədilir. Sinhallar tərəfindən Kolombo şəhərində yaşayan tamillərə qarşı etnik təmizləmə siyasəti həyata keçirilir. Şəhərdə yaşayan tamillər öldürülür və ya deportasiya edilir, mülkləri isə müsadirə olunur. Məhz bu hadisələr Şri-Lankada uzun sürən vətəndaş müharibəsinin birbaşa başlanğıcı olur. Etnik təmizləməyə məruz qalan tamillər ölkəni tərk edərək, əsas etibarilə Hindistana və Avropa ölkələrinə qaçmalı olurlar. Onlar xaricdə güclü diaspor fəaliyyəti ilə məşğul olmaqla, sonradan ən təhlükəli terror təşkilatı adını almış tamillərin hüquqlarını müdafiə edən hərbi qruplaşma - Tamil İlamin Azadlıq Pələngləri (Liberation Tigers of Tamil Eelam, bundan sonra LTTE)-nin büdcəsinə böyük pullar axıtmaqla məşğul olurlar. Xaricdə LTTE-yə qarşı marağın oyanmasında da tamil diasporunun əhəmiyyətli payı olmuşdur. Xaricdən külli miqdarda maddi və texniki dəstək almasına baxmayaraq 2009-cu ilin May ayının 17-də LTTE məğlub olur və nəzarətində olan bütün Şri-Lanka ərazilərini itirməli olur. Növbəti gün LTTE-nin baş komandanı Velupillay Prabhakaranın nəşi tapıldıqda, hökümət qüvvələri LTTE-nin tam məğlubiyyətini və vətəndaş müharibəsinin bitməsini bəyan edirlər. Müəllif vətəndaş müharibəsindən 7 il keçdikdən sonra Şri-Lankadakı real vəziyyətinin necə olmasını, ümumiyyətlə vətəndaş müharibəsinin hansı səbəblərdən baş verməsini, kəskin müharibəyə qədər inkişaf etməsini, vətəndaş müharibəsində böyük dövlətlərin rolu, eyni zamanda münaqişənin həlli yolu kimi nədən sülh deyil, məhz müharibənin seçildiyini, niyə məhz 2009-cu ilin mayında bitdiyini, sinhallarla tamillər arasında yeni potensial müharibənin varlığını, tamillərin düşdüyü real vəziyyəti, Şri-Lankada vətəndaş müharibəsi və müharibədən sonrakı vəziyyəti, Şri-Lankalı ziyalılar və adi insanların mövqelərindən araşdırmaq məqsədilə 2016-cı ilin sentyabr ayında Hokkaydo Universiteti tərəfindən Hindistan və Şri-Lankaya elmi araşdırmalara göndərildi. Bu yazıda əsas məqsəd müəllif tərəfindən yuxarıda verilən suallara cavab tapmaqla, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və onun həlli yollarını yenidən 17

düşünməkdir.Burada qeyd olunanlar Hindistan və Şrilankada müəllif tərəfindən aparılan elmi araşdırmaların yalnız bir hissəsini əhatə edir. Yazıda ilk öncə Şri-Lanka vətəndaş müharibəsi və müharibədən sonrakı vəziyyətlə bağlı müəllifin araşdırmalarına uyğun olaraq geniş məlumat verilir. Oxucuda məsələ ilə bağlı ümumi anlayış yaradıldıqdan sonra Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə qarşılaşdırmalar və analizlər aparılır. 2. Əsas Mövzu 2.1. Şri-Lanka vətəndaş müharibəsinin səbəbləri və müharibəyə qədərki vəziyyətin icmalı Şri-Lanka vətəndaş müharibəsi və müharibədən sonrakı vəziyyətlə bağlı ingilis dilli ədəbiyyatlarda kifayət qədər məşhur elmi araşdırmalar mövcuddur. Milli münaqişələr və sülh quruculuğu kontekstindən olan elmi işlər faiz etibarilə çoxluq təşkil edir. Vətəndaş müharibəsinin əsas səbəbi kimi “rəsmi dil siyasəti”ni qaldıran tədqiqatçılar (Matsuda Satoru və b.) da vardır. Ümumiyyətlə, vətəndaş müharibəsi niyə baş verdi? Bu suala cavab tapmaq məqsədilə Şri-Lankada bu sahədə ən öndə gedən, ən məşhur elmi tədqiqatçı, professor Uyanqoda Cayadeva müsahibəsində aşağıdakı fikirləri səsləndirdi; “Bu, ilk əvvəllər heç də rəsmi dilə görə yaranmış bir qarşıdurma deyildir. Münaqişənin başlanğıcı 20-ci əsrin əvvəllərində, hələ İngiltərənin nəzarəti dövründə hökümətdə “təmsil olunma” problemi ilə başlamışdır. 1920-ci illərdə İngiltərə yerli milli qruplaşmalara az sayda “təmsil olunma” haqqı verirdi. Buna “kolonial təmsil olunma” da deyirlər. Bu dövrdə Şri-Lankada olan milli qruplar ayrı-ayrılıqda öz liderlərini, onları təmsil edəcək şəxsləri seçmək hüququna sahib idilər. Əhalinin 70%-ni əhatə edən sinhallar daha arzuolunan mövqedə idilər. Buna qarşılıq olaraq tamillər “balanslaşdırılmış təmsil olunma”, yəni sinhallar 50%, digər milli azlıqlar 50% olmaqla təmsil olunmaq hüququnu tələb etməyə başladırlar. Məhz bu qarşıdurmanın başlanğıcı oldu”4.

4Professor Uyanqoda Cayadeva (Jayadeva Uyangoda) 1950-ci il sentyabr ayında dünyaya gəlib. Şri-Lankanın məşhur politoloqu, siyasi elmi təhlilçisidir. Gənc yaşlarında solçu tələbə olmuşdur və siyasi fəaliyyətinə görə 1971-ci ildə həbs edilmişdir. 70-ci illərin sonunda hakimiyyət dəyişəndə o da azadlığa buraxılır. Havai universitetində doktor dərəcəsi alıb. Kolombo Universitetinin siyasət fakültəsinin professoru olaraq illərlə çalışmışdır. 2016-cı ilin avqust ayından Hindistanın paytaxtı Dehli şəhərində yerləşən Centre for the Study of Developing Societies-də elmi fəaliyyətini davam etdirir. Uyanqoda ilə müsahibə 4 sentyabr 2016-cı ildə adı çəkilən 18

Şri-Lanka 1948-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkədə dil hüququ, mədəni hüquqlar, siyasi hüquqlar, vətəndaşlıq hüquqları əsas müzakirə obyektinə çevrildi. Bundan bir il öncə, 1947-də Şri-Lankada ilk dəfə parlament seçkiləri keçirilmişdi. Seçkilərin nəticəsində çox sayda tamillər parlamentdə yer əldə etmişdilər. Beləliklə, əhalisinin 70%-ni təşkil edən sinhalların əsas aparıcı siyasi partiyası olan Birləşmiş Milli Partiyası (United National Party) parlamentdə lazımı sayda yer əldə edə bilmədi.Buna görə də sinhalların diqtəsi ilə 1949-cu ildə qanunda dəyişiklik edildi. Bu dəyişikliyin nəticəsi olaraq, ölkədəki milli azlıqlar, xüsusilə tamillərin çoxu seçilmək hüququndan məhrum edildilər. Bu Şri-Lankada sinhallar və tamillərin siyasi elitaları arasında qarşıdurmaya gətirib çıxartdı. Kolomboda yerləşən Siyasi Alternativ Mərkəzinin yaradıcısı və rəhbəri olan Paikiasothy Saravanamuttunun5 fikrincə Şri-Lanka milli münaqişəsinin əsas səbəbini dövlət quruculuğunda axtarmaq lazımdır. O qeyd etdi ki, Şri-Lanka höküməti dövlət quruculuğunda uğursuzluğa uğramışdır. Bu mövqe ilə, Şri-Lankanın digər ziyalılarının da mövqeləri üst-üstə düşmüşdür. Xüsusilə, müəllifin Navaratna Bandara6, Pradeep Peiris7, Kasun Pathiraja8 ilə müsahibələrini misal gətirmək olar. mərkəzdə reallaşdırılmışdır. 5 Paikiasothy Saravanamuttu – Beynəlxalq Münasibətlər üzrə doktor dərəcəsini 1986-cı ildə London İqtisadiyyat və Siyasi Elmlər İnstitutundan (the London School of Economics and Political Science (LSE) ) almışdır. Kolomboda yerləşən Siyasi Alternativ Mərkəzinin (Centre for Policy Alternative (CPA)) yaradıcısı və rəhbəridir. Mərkəz əsas etibarilə Şri-Lankada ölkə daxili siyasətlə bağlı sosial sorğuları həyata keçirir. Saravanamuttu ilə müəllifin müsahibəsi 19 sentyabr 2016-cı ildə adı çəkilən mərkəzdə baş tutmuşdur. 6 Navaratna Bandara – Şri-Lankanın Birgə-Yaşam, Dialoq və Rəsmi Dillər nazirliyinin tərkibində olan Dillər, Təhsil və Hazırlıq Milli İnstitutunun (Ministry of National Co- Existence, Dialogues and Official Languages, National Institute of Language, Education and Training (NILET)) rəhbəridir. Bu sahədə hökümətə məsləhət verən mövqedə dayanır. Bandara ilə müsahibə 7 sentyabr 2016-cı ildə onun ofisində keçirilmişdir. 7Pradeep Peiris – Sosial Elm Adamları Cəmiyyətinin (Social Scientists’ Association (SSA)) direktorudur. İnsan hüquqları və Şri-Lanka vətəndaş müharibəsi mövzularında bir çox elmi yazıların müəllifidir. Peirislə müsahibə 8 sentyabr 2016-cı ildə SSA-də keçirilmişdir. 8 Kasun Pathiraja – elmi tədqiqatçı. Kolomboda yerləşən Milli Araşdırmalar üzrə Beynəlxalq Mərkəzdə (International Centre for Ethnic Studies (ICES)) çalışır. 19

Saravanamuttu ilə müsahibəmizdə onun növbəti düşüncələri kifayət qədər maraq doğurdu. “Şri-Lankada çoxluğa sual etsəz, çox güman ki, belə bir cavab verəcəklər. Qısacası, İngiltərə Şri-Lankada “parçala və hökmranlıq et” siyasəti yürütmüş, çoxluq təşkil edən sinhallardan daha çox tamillərə (İngiltərə idarə hökümətində) prioritetlər vermişdir. Buna qarşı çıxmıram. Doğru iddiadır. Lakin müstəqillik əldə edən kimi, milli azlıqlara qarşı “siyasi revanş” (political revenge) almağın özünü də doğru saymıram”. Saravanamuttu dolayı yolla da olsa, o zamankı höküməti milli azlıqlara qarşı tutduğu mövqeyinə görə tənqid edir. Saravanamuttuya görə, Şri-Lankada umumiyyətlə hər kəs özünü qurban hesab edir. Yəni ölkədə milli azlıqlar milli çoxluğun qurbanı, milli çoxluqlar isə tarixin (kolonializmin) qurbanı olmuşlar. Digər ziyalı Peiris də buna oxşar fikir səsləndirdi. O bildirdi ki, buddist sinhallar kolonializm dövründə öz hüquqlarından məhrum edilmişdilər. Əvəzində milli azlıqlar bu hüquqlardan geniş şəkildə istifadə edirdilər. İndi (müstəqillik dövrü) buddist sinhalların hüquqlarını genişləndirmək dövrü gəlmişdir. Sinhallar öz əməllərinə bu düşüncə ilə haqq qazandırmağa çalışırdılar. 1950-ci ildə tamillərin siyasi elitası regional parlament hüququnu tələb etməyə başladılar. Buna səbəb isə sinhalların nəzarəti altında olan hökümətdə digər milli azlıqların hamısının siyasi arenada təmsil olunmaq hüquqlarının itirilməsinə qarşı olan həyəcan hissi idi. Tamillər bundan qorxuya düşmüşdülər və tamamilə sinhalların əmr verəcəyi dövlətin nəzarətində yaşamaq istəmirdilər. Beləliklə, tamillər tarixdə ilk dəfə olaraq federativ sistem tələbi ilə çıxış etməyə başladılar. 1949-cu ilin dekabr ayında tamillər özlərinin Federal Partiyasını (Federal Party) yaratdılar. Federal Partiya tamilləri təmsil edən siyasi partiyaya çevrildi. Federal Partiya Şri-Lankada iki millətin varlığını iddia etməyə başladı. Sinhallar və tamillər. Həmçinin tamillərin əhalinin çoxluğunu təşkil etdiyini ölkənin şimal və şərq əyalətlərində özünü idarə hüququ və regional avtonomiya (regional autonomy)

Münaqişə ilə bağlı sosial sorğu əsasında yazılmış elmi məqalələrin müəllifidir. ICES və yuxarıda qeyd edilən SSA Şri-Lankada bu mövzuda ən əsas ədəbiyyatların toplandığı mərkəzləzdir. Buralara getmədən, onların kitabxanalarından istifadə etmədən problem haqqında fikir yürütmək tələskənlik olardı. 20

tələbini irəli sürməyə başladılar. Beləliklə, “öz müqəddəratını həll etmək hüququ” kimi tələblər ilk dəfə olaraq səsləndirilməyə başladı. Uyanqodaya görə tamillər buna qədər heç zaman öz müqəddəratını həll etmək hüququnu tələb etməmişlər, onların istəyi sadəcə dövlətdə təmsil olunmaqdan ibarət olmuşdur. Öz müqəddəratını həll etmək hüququ ilə bağlı Saravanamuttunun fikirləri kifayət qədər düşündürücüdür. “Bir ölkədə müxtəlif millətlər yaşaya bilərlər. Onların hər birinin öz müqəddəratını həll etmək hüququ vardır. Lakin öz müqəddəratını həll etmək hüququ heç də hər zaman ayrı müstəqil dövlət yaratmaq şəklində həyata keçirilməməlidir. Federal sistem və ya ittifaq yaratmaq daha əlverişli vasitə ola bilər”. Şri-Lankada sinhallar və tamillər arasında dil probleminin yaranması 1956-cı ilə təsadüf edir. 1952-ci ildə Şr-Lanka Azadlıq Partiyası (Sri Lanka Freedom Party) parlament seçkilərində bir çox yeri əldə etdi. Partiya rəhbəri S.W.R.D Bandaranaike idi. O, buna qədər Birləşmiş Milli Partiyanın üzvü olsa da, partiya daxilindəki narazılıqlar və öz ambisiyaları uğrunda, 1951-ci ildə Azadlıq Partiyasını yaratmağa qərar verir. İlk zamanlar Şri-Lanka Azadlıq Partiyası, ölkənin orta təbəqəsinin dəstəklədiyi partiya idi və sinhalların bir nömrəli siyasi partiyası hesab edilmirdi. Partiyanın iki əsas məqsədi vardı. 1. Hökümət tərəfindən sinhala buddizminin qorunması, 2. Sinhal dilini rəsmi dövlət dili elan etmək (buna qədər sadəcə ingilis dili rəsmi dil idi). Uyanqodaya görə sinhalların millətçiliyi, ilk əvvəllər özünü sadəcə rəsmi dil millətçiliyində biruzə verirdi. Bandaranaike 1956-cı ilin seçkiləri zamanı qələbə qazanacağı təqdirdə 24 saat içərisində sinhal dilini rəsmi dövlət dili elan edəcəyini bəyan etdi. Faktiki olaraq, eyni ildə baş nazir seçilən kimi sinhal dili rəsmi dil kimi qəbul edildi. Bu qərar milli azlıqlar, xüsusilə tamillər tərəfindən onların milli kimliklərinə qarşı edilmiş hücum kimi qəbul edildi. Beləliklə, Şri-Lankada yaşayan milli azlıqlar dil ayrı-seçkiliyi ilə qarşılaşmalı oldular. Bununla da tamillər tamil dilini tələb etməyə başladılar. 1970-ci illərdə milli azlıqlar həm də təhsil ayrı-seçkiliyi ilə üzləşməli oldular. İlk əvvəllər tamillərin millətçiliyi demokratik yollarla həyata keçirilsə də, 1970-ci illərdə kəşkinləşərək, zorakı xarakter almağa başladı. Peirisə görə buna əsas səbəb, tamil tərəfinin siyasi qarşıdurmada heç nə

21

əldə edə bilməyəcəyini düşünməsi oldu. Yəni “Sinhal höküməti” ilə danışıqlara getməyin mənasızlığını fikirləşməyə başladılar. 1980-ci illərin əvvəllərində tamillərdən ibarət bütün qruplaşmalar Şri- Lanka ərazisində öz müstəqil dövlətlərini tələb etsələr də, 80-cı illərin ortalarında onların demək olar ki, hamısı bu fikirdən vaz keçdi. Sadəcə LTTE iddia etməkdə davam etdi. Tamillərə görə öz müqəddəratını təyin etmə hüququnun şərhinin (anlayışının) dəyişməsi də kifayət qədər diqqət çəkən məqamlardan biridir. Uyanqodanın analizlərinə inansaq, tamil millətçiləri 1970-ci illərin sonlarına qədər bu hüququ federal avtonomiya kimi qəbul edirdilər. 70-ci illərin sonlarından etibarən isə bunu “müstəqil dövlət qurmaq hüququ” kimi şərh etməyə başladılar. 1972-ci ildə, Şri-Lankada yeni konstitusiya qəbul edildi. Yeni konstitusiyaya əsasən Şri-Lanka yenidən quruldu, unitar dövlət olaraq təsdiqləndi. Yeni konstitusiyada tamillərin tələb etdiyi federal avtonomiya öz əksini tapmadı. Bu səbəblə, tamillərin millətçiliyi özünün pik həddinə çatdı. Eyni ildə ölkənin ən qədim tamil əsilli siyasi partiyalarından olan Bütün Seylon Tamilləri Konqresi (All Ceylon Tamil Congress) və digərləri birləşərək, Tamillərin Birləşmiş Cəbhəsi (Tamil United Front) siyasi partiyasının əsasını qoydular. Federal Partiyası da 1976-cı ildən etibarən bu partiya ilə birləşərək, Tamillərin Birləşmiş Azadlıq Cəbhəsi (Tamil United Liberation Front) adını almış oldu. 1977-ci ilin parlament seçkiləri təbliğatı zamanı, Tamillərin Birləşmiş Azadlıq Cəbhəsi tamillərə “müstəqil dövlət” ideyasını irəli sürəcəklərini söz verdilər. 1950-ci ildən ötən təxminən 30 il ərzində tələb etdikləri federal sistem (federal avtonomiya) məsələsində uğur qazanmadıqlarına görə, artıq müstəqil dövlət tələb etməyin zamanı gəlmişdir deyə düşünmələri buna əsas səbəb olmuşdur. Eyni zamanda seçkilərdə tamillərin dəstəyini qazanmaq üçün də belə bir addım atılmış oldu. Uyanqodaya görə “Tamillərin Birləşmiş Azadlıq Cəbhəsi partiyası hüquqi müstəvidə, parlament vasitəsilə “müstəqil dövlət” yaratmağı iddia etməklə, nəticə etibarilə heç olmasa “federal avtonomiya” əldə edəcəklərini düşünürdülər. Lakin, sinhallar bu mövqeni ciddi olaraq qəbul etmədilər”. Beləliklə, tamillər radikallaşmaqda davam edirdilər. 1976-1980-cı illərdə hərbi dəstəyi olan bir çox tamil siyasi partiyaları meydana 22

gəlməyə başladı. Bu partiyalar hər biri ayrı-ayrılıqda müstəqil dövlət ideyasını dəstəkləsələr də, birgə fəaliyyət göstərmədiklərinə görə tamillərin siyasi sistemi parçalanmaqda idi. 2.2. Böyük dövlət faktoru, Hindistanın hərbi müdaxiləsi Şri-Lankanın şimalında yerləşən və bu ölkənin müasir həyatında təsir imkanlarına malik olan Hindistan da vətəndaş müharibəsinə qarışmalı olur. 1983-1987-ci illərdə Hindistan öz informasiya orqanı olan Tədqiqat və Analiz Bölməsi (Research and Analysis Wing) vasitəsilə Şrilankanın hərbi birləşmələri olan LTTE, TELO, PLOTE, EPRLF, EROS və TELO-nu dəstəkləyirdi. Hindistan bu qruplaşmaları maliyyə dəstəyi ilə təmin edir, hərbçilərini yetişdirir, təlimlərini təşkil edirdi. Hindistan tərəfinin əsas məqsədi Şri-Lanka hökümətinə qarşı çıxan tamil qruplaşmalarını ayrı-ayrılıqda dəstəkləməklə, onları qarşı-qarşıya qoymaq, birləşmələrinin qarşısını almaq və bununla da ölkəni parçalamaq planlarının qarşısını almaq idi. Lakin Hindistanın dəstəyini almaqla gözəçarpacaq dərəcədə gücünə güc qatmış LTTE oldu. Şri- Lanka hökümət qüvvələri ilə döyüşdə LTTE-nin qalib gələcəyindən qorxan Hindistan 1987-ci ildə ilk dəfə olaraq Sülhməramlı qüvvələrini (Indian Peace Keeping Forces) Şri-Lankaya yeritməli oldu. Hindistanın cənubunda təxminən 60 milyon tamilin yaşadığı Tamil Nadu adlı muxtar respublika vardır. Şri-Lankada LTTE qalib gəlib, Şri-Lankanı parçalamaqla öz müstəqil dövlətlərini quracaqları təqdirdə, bunun dalğası Hindistan tamillərinə də toxunacağı heç kimdə şübhə doğurmurdu. Məhz bu səbəbə görə, Hindistan birbaşa Şri-Lanka vətəndaş müharibəsinin iştirakçısına çevrilir. Uyanqodanın fikirlərinə görə “Şri-Lanka hökümət qüvvələri LTTE ordusuna qalib gələ bilmədi. LTTE Hindistanın cənubundan silah- sursat, maliyyə dəstəyi alırdı. Hindistanın cənubunda LTTE döyüşçülərinin təlim keçmələri üçün hərbi düşərgələr də salınmışdı. Hindistanın o zamankı baş naziri Racib Qandi LTTE-nin hərbi qələbəsindən çəkindi. LTTE-nin qalib gəlməsi Hindistan üçün də riskli idi”. Bu məsələ ətrafında müəllifin görüşdüyü digər ziyalılar da eyni fikirləri səsləndirdilər. LTTE-nin Şri-Lankanı parçalamaq yolu ilə, öz müstəqil dövlətini yaratması, Hindistanın ştatları, xüsusilə də Tamil Nadu üçün nümunə ola bilərdi. Onlar da gələcəkdə müstəqillik iddiaları ilə çıxış edə bilərdilər.

23

Hindistanın sülhməramlı qüvvələri 1987-1990-cı illərdə Şri-Lanka ərazisində fəaliyyət göstərdi. 1987-ci il iyul ayının 29-da Hindistanın baş naziri Racib Qandi ilə Şri-Lankanın prezidenti Junius Richard Jayewardene-nin imzaladığı Hindistan-Şri-Lanka Sülh Razılaşması (The Indo-Sri Lanka Peace Accord) bu fəaliyyəti mümkün etdi. Hindistan tərəfinin əsas məqsədi LTTE ilə hökümət qüvvələri arasında olan müharibəyə son qoymaq və siyasi razılığa nail olmaq idi. Onlar partizan müharibəsi aparan LTTE-ni danışıqlar masasına dəvət etməyə nail olmalı idilər. Məqsəd danışıqlar aparmaqla tamillərə müstəqil dövlət deyil regional avtonomiya hüququ vermək idi. LTTE-dən başqa digər bütün tamil qruplaşmaları buna razılıq verdilər. Yalnız LTTE bu təklifi rədd edərək mübarizə apardı və Hindistan qüvvələri ilə müharibəyə yol açdı. Bu 1989-cu ilədək davam etdi. Şri-Lankanın yeni seçilmiş prezidenti Ranasinghe Premadasanın istəyi ilə 1990-cı ildə Hindistan sülhməramlı qüvvələri ölkəni tamamilə tərk etdilər. 2.3. Hindistan ordusunun çıxarılmasından sonrakı Şri-Lanka Uyanqodanın fikirlərinə görə Hindistan ordusu ölkəni tərk etdikdən sonra Şri-Lanka höküməti LTTE-ni zəiflətmək məqsədiləmüharibənin labüdlüyünü dərk edərək, 2005-ci ilədək müharibə strategiyasını davam etdirdi. LTTE zəifləyəcəyi təqdirdə danışıqlar masasına oturacağına ümid bəslənildi. Buna görə hökümət bir tərəfdən müharibə edirdi, digər tərəfdən siyasi dialoq aparırdı. 2005-ci ilin Noyabr ayında Mahinda Rajapaksa prezident seçilir. O, vətəndaş müharibəsinə son qoymağın yalnız bir yolunun olduğunu düşünürdü. Yalnız müharibə. Baş yol mümkün deyil. Bundan 4 il sonra 2009-cu ilin May ayında LTTE məğlub olur və hərbi toqquşmalar sona çatır. Beləliklə də, Şri-Lanka hökümət ordusu bütün Seylon adasında tam nəzarətini bərpa etmiş olur. Mahida Rajapaksa isə müharibə yolu ilə vətəndaş müharibəsinə son qoymuş prezident kimi tarixə düşür. 2.4. Şri-Lanka vətəndaş müharibəsinin qloballaşması Şri-Lanka vətəndaş müharibəsinin qloballaşmasında əsas etibarilə 3 səbəb göstərilməkdədir. 1. Tamillərə qarşı olan diqqətin artması. Xüsusilə, milli azlıqların qorunması anlamında, Avropa, Avstraliya, Kanada, Yaponiya və digər ölkələrdə özünə diqqət toplamış oldu. Şri-Lanka hökümətinin tutduğu mövqe də xoş deyildi. Tamillərə qarşı irqi ayrı-seçkilik, zorakılıq, hüquqlarının pozulması hallarına tez-tez rast gəlinirdi. 2. Müharibə nəticəsində digər ölkələrə qaçmış tamil qaçqınlar diaspor 24

fəaliyyətinə start vermişdilər. Şri-Lankanın problemi həm də onların probleminə çevrilmişdi. 3. LTTE-nin beynəlxalq arenalarda həyata keçirilən təbliğatı kifayət qədər güclü idi. Onlar siyasətçilər, media nümayəndələri ilə sıx əlaqə idilər. Yerli ziyalıların sözlərinə görə LTTE-nin maliyyə dəstəyi kifayət qədər yaxşı idi. Şri-Lankada milli münaqişə baş verdikdən sonra ölkədən xarici qaçan tamillərin əksəriyyəti həkimlər, mühəndislər və s zəngin ailələr idilər. Onlar xaricdən LTTE-yə maliyyə yatırımları edirdilər. Həmçinin, LTTE də öz növbəsində silah və narkotik maddələrin biznesi ilə məşğul olmaqla kifayət qədər pul toplamaqda idi. 2.5. LTTE-nin puça çıxan hədsiz ümidləri 2009-cu ildə hökümət qüvvələri ilə LTTE özlərinin son döyüşünə hazır idilər. Hökümət qüvvələri LTTE-ni məhv etmək üçün var gücünü səfərbər etmişdi. Digər tərəfdən, LTTE də müstəqil dövlət yaratmaq üçün son şanslarının olduğu döyüşə köklənmişdi. Uyanqodanın sözlərinə görə bu mərhələdə ən əsas məqam ondan ibarətdir ki, LTTE ümid bəslədiyi beynəlxalq dəstəyi ala bilmədi. Tamillər Hindistan və ABŞ-dan hərbi dəstək olacağına ümid edirdilər. Lakin bu real bir arzu deyildi. Görəsən, LTTE nəyə görə beynəlxalq hərbi dəstəyə ümid edirdi? “LTTE müharibənin son mərhələsində, Şri-Lanka hökümətinin çoxsaylı insan ölümlərinə səbəb olacağını düşünürdü. Bu isə öz növbəsində humanitar problemlərə yol açacaqdı. Humanitar problemlərin yaranacağı təqdirdə beynəlxalq ordu qüvvələri (xüsusilə, Hindistan və ABŞ ordusu) Şri-Lanka ərazisinə müdaxilə edərək, hökümət qüvvələri ilə LTTE-ni ayıracağı düşünülürdü. Bunun nəticəsində LTTE müstəqil dövlət arzusuna çatacaqdı. Lakin bu reallaşmadı”.9 LTTE-nin törətdiyi əməllər terror xarakteri almışdı. Hələ 1991-ci ilin May ayının 21-də Hindistanın öncəki baş naziri Racib Qandinin LTTE tərəfindən öldürülməsindən sonra, onların əsas ümid mənbəyi olan Hindistan da LTTE-nin məğlubiyyətini istəyirdi. LTTE ən dəhşətli terror təşkilatına çevrilməklə bütün dünyada öz imicinə zərbələr vurmaqla və beynəlxalq dəstəyi itirməklə məşğul idi. 1980-cı illərin sonlarında Hindistan birbaşa hərbi müdaxilə etməsinə baxmayaraq, müharibənin son dövrlərində buna getmədi. Lakin LTTE

9 Uyanqoda ilə müsahibədən 25

daxilində olan Hindistanın kəşfiyyatçı agentləri və ən yüksək müasir texnologiyalar vasitəsilə tamillərin ən güclü qruplaşmasının bütün fəaliyyətindən məlumatlı idilər. Eyni zamanda bütün bu məlumatları Şri-Lanka hökümətinə ötürməklə aktiv şəkildə onları dəstəkləyirdilər. ABŞ və Avropa ölkələri də LTTE-nin məğlub olmasını istəyirdilər. Şri- Lanka höküməti terrorçu təşkilata çevrilmiş LTTE-yə qarşı bütün dünya ictimaiyyətini qaldıra bilmiş və öz tərəfində toplamağa nail olmuşdu. Bu hökümətin qurduğu strategiyanın qələbəsi demək idi. Dünya ictimaiyyətinin LTTE-yə qarşı çıxmasında digər bir vacib məqam da vardır. Belə ki, 2002-ci ildə, LTTE və Şri-Lanka höküməti atəşkəs razılığı imzalayır. Atəşkəs razılığının əldə olunmasında mühüm rol oynamış beynəlxalq aktorlar (BMT, ABŞ, Kanada, Avstraliya, Yaponiya) LTTE-nin separatçı müstəqil dövlət qurmaq ideyasından vaz keçib, Şri-Lanka höküməti və beynəlxalq aktorların təklif etdiyi regional avtonomiya fikri ilə razılaşacağına ümid bəsləyirdilər. Lakin bu reallaşmadı. Belə ki, LTTE danışıqlar masasında oturmağı rədd etməklə, mübarizəsini davam etdirdi. Beynəlxalq aktorlar bundan sonra da daha 2-3 il LTTE-nin danışıqlar masasına oturması üçün dəridən qabıqdan çıxmasına baxmayaraq, LTTE qəti sürətdə bütün bu cəhdlərə qarşı çıxaraq, verilən təklifləri rədd etdi. Belə bir şərait yarandığına görə, beynəlxalq aktorlar LTTE-nin danışıqlar təklifinə cavab verəcəyinə şübhə ilə yanaşmağa başladılar. Cəhdlərinin puça çıxdığını gördükdə, Şri-Lanka hökümətinə hərbi qələbə qazanması üçün yol açmış oldular. Uyanqodanın fikrinə görə, beynəlxalq aktorlar Şri-Lanka hökümət qüvvələrinin LTTE-ni məğlub etdikdən sonra, onlara regional avtonomiya hüququnu verəcəyini düşündülər. Lakin, 2009-cu ilin may ayında hökümət qüvvələri LTTE-ni məğlub edib, ölkənin unitarlığını bəyan etməklə, tamillərin regional avtonomiya hüququnu tanımayacaqlarını əməli olaraq bildirmiş oldular.10 Hökümət qüvvələrinin əsas bəhanəsi tamil tərəfi ilə danışıqlar aparmaq üçün real siyasi liderin olmaması idi. Onlar bütün tamil hərbi rəhbərlərinin məhv edildiyini bildirdilər. Belə olan təqdirdə danışıqlar aparmağın əhəmiyyəti yox idi. Eyni zamanda hökümət qüvvələri tamillərin hərbi rəhbərliyini tam məhv etməklə, onlara hər hansısa bir hüquq verməkdə maraqlı da deyildilər.

10 Uyanqoda ilə müsahibədən 26

Görəsən niyə görə məhz 2009-cu ilin may ayında məhz müharibə yolu ilə məsələ öz həllini tapdı? Bununla bağla Saravanamuttunun fikirləri yerində səsləndirilmişdir: “2009-cu ilin höküməti, nə olursa-olsun, nə baş verirsə-versin, müharibə etməklə birdəfəlik qələbə qazanmaq üçüntam hazır vəziyyətə gətirilmişdi. Ondan öncəki hökümətdə müharibə edəcək iradə yox idi. 2009-cu ilin höküməti (prezident Mahinda Rajapaksa) vətəndaş müharibəsinə son qoymağın yeganə yolunun məhz müharibə olduğuna tam əmin idi. Onlar üzdə danışıqlar apara-apara, arxa planda külli miqdarda silah-sursat, hərbi texnika almaqla, münaqişənin hərbi yolla həllinə köklənmişdi”.11 Peirisə görə isə 2000-ci illərdə LTTE sadəcə Şri-Lankanın deyil, həm də Hindistana görə böyük təhlükə mənbəyi idi. LTTE eyni zamanda beynəlxalq aktorların da qəzəbinə tuş gəlmişdi. O, artıq “ümumi düşmənə” çevrilmişdi. Hindistan və ABŞ, LTTE-nin fəaliyyət planı haqqında Şrilanka hökümətini bütün lazımı məlumatlarla təmin edirdilər. Belə bir şəraitdə, hökümətin hərbi yolu seçməsi üçün münbit şərait yaranmışdı ki, bu şansdan da hökümət lazımınca yararlandı”.12 Müharibənin son mərhələsində insan itkisinin həddindən artıq çox olması ilə bağlı iddialar mövcuddur. Müharibənin son aylarında 40 mindən çox insanın hökümət qüvvələri tərəfindən öldürüldüyü qeyd edilir ki, onlarında əksəriyyəti sadə insanlar olmuşdur13. Bu məsələ, BMT-nin o zamanki baş katibi Pan Gi Munun məruzələrində də yer almışdır. Şri-Lanka höküməti bunu qəbul etməsə də, beynəlxalq aləm, hüquq müdafiəçiləri tərəfindən müharibə cinayətləri işləmiş dövlət kimi tənqidlərə məruz qalmışdır. 2.6.Vətəndaş müharibəsindən sonrakı vəziyyət Şri-Lankada müəllif tərəfindən aparılan sorğular zamanı ən çox diqqət verilən məqamlardan biri vətəndaş müharibəsinin bitməsindən sonra tamillərlə sinhallar arasında baş verə biləcək yeni müharibənin cücərtilərinin olub-olmamasını öyrənmək idi.

11 Saravanamuttu ilə müsahibədən 12 Peiris ilə müsahibədən 13 Bax: https://www.washingtonpost.com/world/un-sri-lankas-crushing-of-tamil-tigers- may-have-killed-40000- civilians/2011/04/21/AFU14hJE_story.html?utm_term=.9d4b53fa8d18, son baxış 31 mart 2017. 27

Real mənzərə ondan ibarət idi ki, Şri-Lankada vətəndaş müharibəsinin bitməsindən 7 il ötməsinə baxmayaraq “nə sülh nə də müharibə” vəziyyəti davam edirdi. Hərbi toqquşmalar bitsə belə, tamillərlə sinhallar arasında hər hansısa bir siyasi razılıq və ya müqavilə mövcud deyil. LTTE-nin bütün rəhbərliyi öldürüldüyünə görə müqavilə imzalamaq üçün liderləri yox idi. Bunu Şri-Lanka höküməti iddia edir. Professor Uyanqoda ilə müzakirələr zamanı bir daha aydın oldu ki, Şri- Lanka daxilində hər hansısa bir yeni hərbi toqquşmanın olacağı düşünülməsə belə, xaricdə olan güclü tamil diasporu LTTE-ni yenidən qurmağa çalışır. Bununla belə, Şri-Lanka daxilində ola biləcək istənilən hərbi toqquşmanı Şri-Lanka hərbçiləri və polisi tamamilə məhv etməyə hazırdır. Bunu tamillər də gözəl bilirlər. Məhz bu səbəbdən hər hansısa bir hərbi toqquşmaya gedəcəkləri şübhə doğurur. Lakin, hər iki millət arasında siyasi razılıq əldə edilmədiyindən problem hələ də qalmaqdadır. 2.7. Yenidən məskunlaşma məsələsi Şri-Lankada onilliklərlə davam etmiş vətəndaş müharibəsi nəticəsində ayrı-ayrı illər ərzində ümumilikdə təxminən 800 min tamil və müsəlman ölkədaxili məcburi köçkünə çevrilmişdir. Eyni zamandan sinhallar arasında da məcburi köçkünlərin sayı heç də az olmamışdır. 2009-cu ilin may ayında LTTE-nin məğlub edilməsi ilə müharibə sona çatdı. Müharibə bitər-bitməz hökümətin nəzarəti altında yenidən məskunlaşma, öz yurd-yuvalarından didərgin düşmüş tamillərin və müsəlmanların öz əvvəlki yaşam yerlərinə geri qaytarılmalarına start verildi. Xaricə pənah aparmış tamillərin çoxu da Şri-Lankaya geri qayıtmağa başladılar. 2016-cı ilin avqust ayının 31-nə olan rəsmi məlumatlara görə ümumilikdə 253 min 231 ailə və ya 882 min 392 nəfərin yenidən məskunlaşması başa çatmışdır. Onlardan 90 min 771 ailə və ya 335 min 310 nəfər şərq regionlarına, 162 min 789 ailə və ya 547 min 651 nəfər şimal regionlarına geri qayıtmışlar14.

14 Ministry of Prison Reforms, Rehabilitation, Resettlement and Hindu Religious Affairs of Sri Lanka-nın elektronünvanı, son baxış 30 mart 2017 http://resettlementmin.gov.lk/site/index.php?option=com_content&view=article&id= 5&Itemid=21&lang=en 28

Bu proses zamanı sinhallara Şri-Lanka höküməti, tamillərə isə QHT- lərin yardımının daha çox olması əsas diqqət çəkən məqamlardan biridir15. Vətəndaş müharibəsi zamanı LTTE-nin ələ keçirib nəzarət etdiyi ərazilər Şri-Lanka hökümət qüvvələrinin nəzarəti altında stabilləşməyə doğru gedir. Lakin, öz əvvəlki evlərinə geri dönmüş tamillər hazırda işsizlik problemi ilə üzləşirlər. İqtisadi vəziyyət çox ağırdır. İş tapmaq demək olar ki, mümkün deyil. Bütün regionlarda bərpa işləri görülməsinə baxmayaraq, bu layihələrdə yerli tamillər və müsəlmanların iştirakı o qədər də gözə çarpmır16. Həmçinin Yüksək Təhlükəli Ərazilər (High Security Zone) yaradılmışdır ki, buralar Şri-Lanka ordusunun birbaşa nəzarətindədir. Burada əvvəllər yaşamış tamillər geri qayıda bilmirlər. Müharibənin bitməsindən uzun müddət keçməsinə baxmayaraq, Şri-Lankanın şərq və şimal regionlarında hərbləşmə davam edir. Bu isə öz növbəsində bu ərazilərdə yaşayan tamillər üçün əsas qorxu və risk mənbəyidir. 2.8. “Milli münaqişə” yoxsa “terrorizmlə müharibə”, sadə insanların harayı Şri-Lankanın şimal və şərq regionlarında əhalinin mütləq çoxluğunu tamillər təşkil edir. Eyni zamanda, ölkənin mərkəzi və cənub regionlarında sinhallar sayca daha çoxdur. Beləliklə, Şri-Lankada baş vermiş vətəndaş müharibəsi ilə bağlı ölkənin sözügedənregionlarında mövqe müxtəlifliyi vardır. Eyni zamanda, Şri-Lankada baş vermiş vətəndaş müharibəsinin milli münaqişə və ya terrorizmlə müharibə olması haqqında düşüncələr birmənalı deyil. Araşdırmalar zamanı bu məsələ ətrafında insanların fikirlərində fərqlər bir daha təsdiq olundu. Belə ki, Şri-Lankanın ən şimalında yerləşən Cafna17 şəhərində yaşayan

15 Minna Thaheer, Pradeep Peiris, Kasun Pathiraja, Reconciliation in Sri Lanka: Voices from the former war zones, (Colombo, “International Centre for Ethnic Studies” 2013). Bu araşdırma 5 əsas regionunda (Mannar, Cafna, Vavuniya, Trincomalee, Mullaitivu), ümumilikdə 600 nəfər tamil, müsəlman və sinhalın istirakı ilə 2012-ci ildə keçirilmişdir.

16Reconciliation in Sri Lanka 2013, səh. 56. 17 Cafna şəhəri – Jaffna, 2012-ci ilin rəsmi rəqəmlərinə görə şəhərin əhalisi 583,882 nəfər təşkil etmişdir. Onlardan 577,338 nəfəri Şri-Lanka tamili, 1807 nəfəri Hindistan tamili, 2284 nəfəri sinhal, 2162 nəfəri isə müsəlmandır. 29

ictimai fəal, milliyətcə tamil olan 30 yaşlı müsahibimizin (kişi)18 fikirlərini öyrənmək çox maraqlıdır. O, hələ 5 yaşı olarkən nənəsinin himayəsi altında Kolombo şəhərinə pənah aparır və orada böyüyüb boya-başa çatır. Valideynləri Kanadaya köçüb, orada qaçqın həyatı sürməyə məcbur olurlar. Bu şəxs müharibə bitər-bitməz doğma şəhəri olan Cafnaya geri dönməyə müvəffəq olur. Onun sözlərinə görə sinhallarla tamillərin mübarizəsi təbii sərvətlər uğrunda olmamışdır. “Şri-Lankada tamillərlə bərabər digər azsaylı millətlərə sinhallar üçün olan təhsil, iş yerlərində bərabər hüquqlar tanınmamışdır. Hökümət bütün millətlərə bərabər gözlə baxmalı, hər birinə Şri-Lanka vətəndaşları kimi bərabər hüquqlar verməli idi. Amma bu olmadı. Bu səbəbdən tamillər öz hüquqları və xalqın bərabər hüquqları uğrunda mübarizəyə başladı. Bu sırf bərabər hüquqlar uğrunda başlanmış mübarizədir”. Eyni zamanda, “Kolomboda, cənub və digər regionlarda LTTE sırf terror təşkilatı kimi tanıdılır. Müharibə isə terrorizmlə müharibə kimi izah edilir. Lakin bu doğru deyil. LTTE tamillər və digər azsaylı millətlərin hüquqları, xalqın bərabər hüquqlu olması uğruna mübarizə aparırdı. Yalnız LTTE deyil, hökümətlə döyüşən, ona qarşı gələn bütün qurum və təşkilatlara terror damğası vurulurdu. Lakin tamillərə görə LTTE məhz tamillərin hüquqları uğrunda savaşan bir təşkilatdır. Öz hüquqları uğrunda döyüşən tamilləri terrorist adlandıran sadə insanlar deyil, məhz hökümət olmuşdur. Bu tamamilə hökümətin qurduğu bir senari idi”.Müharibə dövründə Kanadaya qaçmış 70 yaşlı milliyətcə tamil olan digər bir müsahibimiz də LTTE-ni terror təşkilatı olaraq görmədiyini vurğuladı. Vətəndaş müharibəsini “terrorizmlə müharibə” deyil, “azadlıq müharibəsi” adlandırdı19. Həqiqətən də, Cafna şəhərində keçirilən sorğular, adi insanlarla ünsiyyət müəllifdə müharibə haqqında fərqli düşüncələr yaratdı. Ölkənin şimalında tamamilə başqa abı-havanın olduğu əsas diqqət çəkən məqam idi. Eyni zamanda, Kolombo şəhəri ilə müqayisədə Cafna şəhəri sanki inkişafdan geri qalmış, hökümətin dəstəyini hiss etmirdi.Hətta şəhərin əhalisinin mütləq əksəriyyətinin tamil olmasına baxmayaraq, şəhərə nəzarət edən ordu və polisdə xidmət edənlər demək

18 Bu şəxslə müsahibə 17 Sentyabr 2017-ci il tarixində Şri-Lankanın Cafna şəhərində həyata keçirildi. Adının çəkilməsini istəmədi. 19 Bu şəxslə müsahibə 17 Sentyabr 2016-cı il tarixində Cafna şəhərində baş tutdu. Adının çəkilməsini istəmədi. 30

olar ki, sinhallar idi. Bunun özü Şri-Lanka hökümətinin tamillərə qarşı olan inamsızlığının və regiona nəzarətdə riskə getmək istəməməsinin bariz nümunəsi kimi qeyd edilə bilər. Cafna şəhərinin tamil əhalisindən fərqli olaraq, Şri-Lankanın mərkəzi regionlarının əsas şəhəri hesab edilən, ölkənin ən böyük və təhsil səviyyəsi yüksək hesab edilən Peradeniya universitetinin də yerləşdiyi Kəndi20 (Kandy city) şəhərində yaşayan sosial tənqidçi, Peradeniya universitenin idarə heyətinin üzvü, buddist sinhal olan Palitha Liyanage21 (30 yaşlarında, kişi)-nin düşüncələri Cafna şəhərində olan müsahiblərimizdən tamamilə fərqləndi. Onun sözlərinə görə, bu, millətlər arasında baş vermiş hər hansısa bir münaqişə olmamışdır. Bu tamamilə terrorizmlə mübarizə olmuşdur. Eyni zamanda o qeyd etdi ki, biz sinhallar döyüşdə qalib gəlsəkdə, müharibədə məğlub olduq. “Hökümət qüvvələri LTTE-ni məğlub etsə də, biz sinhallar tamillərin inamını itirdik. Tamillərin mədəni dəstəyini itirdik. Tamillər də Şri-Lanka cəmiyyətinin qurucularındandır. Biz öz cəmiyyətimizi yaraladıq. 30 ilə yaxın davam etmiş müharibə nəticəsində şimal regionlarında təhsil, mədəniyyət, incəsənətin inkişafı dayandı. Cənub regionlarında isə inkişaf etdi. Bu ədalətli müharibə deyildi. Bunları əldə rəhbər tutaraq, müharibədə həm sinhalların həm də tamillərin məğlub olduğunu söyləmək olar”22. Digər tərəfdən Liyanage, Şri-Lankanı bölməyə çalışan, separatçı qüvvələri kəskin şəkildə tənqid etdi. O qeyd etdi ki, dünyada tamillərin dövlətinin olmaması sinhalların problemi deyil. “Çox təəssüflər olsun ki, tamillər Şri-Lanka ərazisində öz dövlətlərini qurmağa cəhd etdilər. Bu düzgün deyildi. 2009-cu ilin may ayında hərbi toqquşma bitsə də, insanların qəlblərində, düşüncələrində hələ də müharibə davam edir. Tamillər mənəvi cəhətdən sülh şəraitinə hazır deyildilər. Hazırda da tamillərin xaricdə olan diasporu müharibəni dəstəkləyir. Şri-Lankanı bölüb, öz müstəqil dövlətlərini yaratmaq istəyirlər. Şri-Lanka müsəlmanları da elədir. Tamillər kimi onlar da ölkənin şimal-şərq

20 Kandy city – Kəndi şəhəri, Şri-Lankanın mərkəzində yerləşən şəhər. 2012-ci ilin rəsmi rəqəmlərinə görə əhalisi 1 milyon 375 min 382 nəfərdir. Onlardan 1 milyon 23 min 488 nəfəri sinhal, 69 min 210 nəfəri Şri-Lanka tamili, 85 min 111 nəfəri Hindistan tamili, 191 min 570 nəfəri müsəlmandır. 21 Palitha Liyanage-lə müsahibə 13 Sentyabr 2016-cı ildə Kəndi şəhərində yerləşən Peradeniya universitetinin mərkəzi kitabxanasında baş tutmuşdur. 22 Palitha Liyanage-lə müsahibədən. 31

regionlarında öz dövlətlərini yaratmaq istəyirlər. Bu səbəbdən onları da müharibə tərəfdarı adlandırmaq olar. Əgər yeni bir müharibə başlayarsa bunun nəticəsində həm sinhallar, həm tamillər, həm də müsəlmanlar məğlub olacaqlar. Çünki müharibə bütövlükdə tam bir cəmiyyəti yaralayacaq, parçalayacaqdır”23. Kəndi şəhərində yaşayan, Peradeniya universitetində iş üzrə məsləhətçi vəzifəsində çalışan, əslən sinhal olan Suchinhana Dasun24 (27 yaş, kişi) isə 30 ilə yaxın davam etmiş vətəndaş müharibəsini “Milli münaqişə” adlandırdı. Onun sözlərinə görə sadəcə tamillərin yaşadığı regionlarda deyil, həm də cənub bölgələrində iqtisadi vəziyyət ürəkaçan deyildi. Təhsil sistemində problemlər var idi. Lakin, tamillər özləri məhz tamil olduqlarına görə hökümətin onların yaşadığı regionları inkişaf etdirmək istəmədiyini iddia edirdilər. Təhsildə və iqtisadiyyatda olan problemlər sadəcə onların deyil, bütünlükdə Şri-Lankanın problemi idi. Liyanage kimi Dasun da müharibədən sonrakı əsas problem kimi “millətlərarası inam” məsələsini qaldırdı. Həmçinin Dasunun sözlərinə görə sadəcə cənub regionlarında deyil, həm də şimal ərazilərində iqtisadi, təhsil, kasıbçılıq problemləri həll edilərdisə, vətəndaş müharibəsi də baş verməzdi. Kolombo25 şəhərində yaşayan Kolombo Universitetinin tələbəsinin (25 yaş, qadın) mövqeyi baxımından bu mübarizə sırf terrorizmlə müharibə idi. LTTE ölkəni parçalamağa cəhd edirdi. Şri-Lanka daxilində yeni müstəqil dövlət yaratmaq istəyirdi. Bunu azadlıq müharibəsi adlandırmaq ən böyük səhvdir26. Şri-Lankada aparılan araşdırmalar onu göstərdi ki, hətta sinhallar və tamillərin öz aralarında da münaqişəyə yanaşmada fərqlər mövcuddur. Şri-Lankanın elm nəhəngləri Pradeep Peiris, Kasun Pathiraja da 2012- ci ildə anket üsulu ilə ölkə ərazisində sorğu həyata keçirtmişlər.

23 Palitha Liyanage-lə müsahibədən. 24Suchinthana Dasun iləmüsahibə Kəndi şəhərində, Peradeniya universitetində, 13 sentyabr 2016-cı ildə baş tutmuşdur. 25 Colombo city – Kolombo şəhəri Şri-Lankanın ən böyük şəhəri olmaqla, cənub-qərb hissəsində yerləşir. 2012-ci ilin rəsmi məlumatlarına görə əhalisi 2 milyon 324 min 349 nəfərdir. Onlardan 1 milyon 778 min 971 nəfəri sinhal, 235 min 90 nəfəri Şri-Lanka tamili, 24 min 289 nəfəri Hindistan tamili, 249 min 609 nəfəri müsəlmandır. 26 Bu şəxslə müsahibə 10 sentyabr 2016-cı ildə Kolombo şəhərində keçirilmişdir. Adının çəkilməsini istəmədi. 32

Nəticələri olduqca maraqlı olmuşdur. Sorğuda iştirak etmiş sinhalların 53.7%-i (tamillərin cəmi 13.4%-i, müsəlmanların 17.6%-i) münaqişəni terrorla mübarizə, tamillərin 66.4%-i, müsəlmanların isə 61.8%-i (sinhalların isə cəmi 5.8%-i) “milli münaqişə” adlandırmışlar27. 2.9. Müharibədən sonra millətlərarası inam məsələsi Cafna şəhərində yaşayan 30 yaşlı müsahibimizin sözlərinə görə müharibədən sonra ötən müddət ərzində tamillər və sinhallar arasında inam münasibətlərində irəliləyişlər olmuşdur. “Müharibə dövründə şimal insanları (tamillər) cənuba gedə bilmirdilər. Cənub insanları (sinhallar) da öz növbəsində şimala gələ bilmirdilər. Tamillər hər zaman özləri ilə pasport daşımalı idilər. Pasport tamillərin Şri-Lanka vətəndaşı olduğunu təsdiq edirdi. Bu olmasa idi həmin şəxs yerindəcə həbs edilirdi. Müharibə bitdikdən sonra vəziyyət dəyişdi. Azad şəkildə gedib gələ bilirik. Münasibətlərimizin normallaşdırılması və stabilləşdirilməsi üçün uyğun şərait yaradılmışdır”. Kəndi şəhərində yaşayan sosial tənqidçi Palitha Liyanage isə müharibə nəticəsində tamillərin inamını itirdiklərini vurğuladı. Kolombo şəhərində yaşayan, Kolombo universitetinin tədqiqatçısı Malith Silva isə tamillərin və sinhalların hər zaman riskli, kövrək münasibətdə olduqlarını qeyd etdi. Müharibə bitsə də, hər iki millət arasında hər hansısa inam münasibətlərindən söhbət belə gedə bilməz. Əksinə inam münasibətlərinin daha da pisləşdiyini vurğulamaq olar. Silva, hər iki millət arasında inam münasibətlərini yox edən, əsas səbəb kimi siyasi partiyalar və media orqanlarını tənqid etdi. Xüsusilə, Jathika Hela Urumaya partiyası, National Freedon Front partiyası, Pivithuru Hela Uruma (media orqanı), Wimal Weerawansavə keçmiş prezident Mahinda Rajapaksa başda olmaqla bir sıra siyasətçiləri hər iki milləti bir-birinə qırdırmaqda tənqid etdi. Pradeep Peiris, Kasun Pathirajanın 2012-ci il sorğularının nəticələri də Şri-Lankada millətlər arasında olan inamsızlıq problemini bir daha ortaya çıxartdı. Hər millətin daha çox öz millətinin nümayəndələrinə inam hissinin yüksək olması bəlli oldu. Ehtiyac yaranacağı təqdirdə millətlərdən hansına vaxt, mal və pul baxımından yardım edə biləcəkləri soruşulduqda,sinhallardan tamil və müsəlmanlara dəstək olacaq bir nəfər belə olmadı. Öz millətinə isə 44.6% yardım etmək fikrində olduğunu qeyd etdilər. Tamil və müsəlmanlarda öz

27 Reconciliation in Sri Lanka. p. 133. 33

növbələrində sinhallara yardım etmək fikrində olmadıqlarını ifadə etdilər. Öz millətlərinə yardım səviyyəsi tamillərdə 51.5%, müsəlmanlarda 50.5% oldu. Tamil və müsəlmanlar arasında bir- birilərinə qarşı inam hisslərinin müəyyən səviyyələrdə olması da aşkar olundu. Öz evinə yeməyə dəvət edəcəyiniz milləti seçin sualına isə sinhallar öz millətinin nümayəndələrini (43%) dəvət edəcəklərini qeyd etdilər. Tamil və müsəlmanları qonaq edəcək bir sinhal belə tapılmadı. Tamil (öz millətini 36.6%) və müsəlmanlar (öz millətinə 49.5%) da sinhalları öz evlərinə qonaq etmək fikrində olmadıqlarını ifadə etdilər28. Göründüyü kimi Şri-Lankada millətlərarası inam məsələsi və qarşılıqlı anlaşma çox acınacaqlı vəziyyətdədir. Elm adamlarından Saravanamuttu inam məsələsi ilə bağlı aşağıdakı fikirlərini bölüşdü: “Sadə insanlar, hərbçilərin nəzarət etdiyi Yüksək Təhlükəli Ərazilərin azad edilməsini, problemin siyasi həllini, yenidən öz yurdlarına məskunlaşmış insanların həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasını görmək istəyirlər. İnam məsələsində problemlər hələ də qalmaqdadır amma 2 il əvvəllə (öncəki hökümətlə, Mahinda Rajapaksa dövrü) müqayisədə indi daha yaxşı vəziyyətin olduğunu söyləmək olar. Yeni hökümətin nəzarəti altında sülh proseslərində irəliləyişlər görülməkdədir və bu yüksək qiymətləndirilir”. Şri-Lankada araşdırmalar zamanı ziyalılar və sadə insanların əksəriyyəti tərəfindən milli münaqişənin əsl səbəbi kimi kolonializm dövründə İngiltərənin yürütdüyü “parçala və hökmranlıq et” siyasəti, müstəqillik əldə etdikdən sonra isə Şri-Lanka hökümətinin milli azlıqlara qarşı tutduğu ədalətsiz mövqe xüsusi qeyd olundu. Bu məsələ ilə bağlı Şri-Lankalıların vahid mövqeyə sahib olduqlarını söyləmək olar. Hal-hazırda məsələnin həllinə nail olunmamasında siyasi partiya rəhbərlərinin mövqeyi xüsusilə tənqid edilir. 3. Problemin həlli yolları Liyanageə görə hər üç millət, həm sinhallar, həm tamillər, həm də müsəlmanlar dövləti bölmədən, Şri-Lanka adlı vahid bir dövlətdə birgə yaşamağa çalışmalıdırlar. “Ölkəni parçalamaq yolu ilə zəiflətmək Qərbin neokolonializmidir. Biz buna qarşı çıxmalı, birlikdə Şri-Lankanı güclü dövlətə çevirməliyik. Əgər müharibə yenidən alovlanarsa bundan hər üç millət, bütün Şri-Lankalılar məğlub çıxacaqlar”.

28 Reconciliation in Sri Lanka. p. 120. 34

Dasuna görə isə ölkədə iqtisadi inkişaf, kasıbçılıq probleminin həlli, siyasi sistemin yaxşılaşdırılması birbaşa problemin həllinə töhvə verə bilər. Həmçinin Dasuna görə “lazım gələrsə, tamillərə regional avtonomiya da vermək olar. Problemi kökündən həll etmək üçün insanların düşüncələrini dəyişmək lazımdır. Hökümət də öz növbəsində tamillərə qarşı ədalətli mövqe tutduğunu əməldə göstərməlidir”. Saravanamuttunun fikirlərinə gəlincə, problemin həll edilməsi üçün, tamillərə özünüidarəetmə hüququ verilməlidir. Onun fikirlərinə görə, Şri-Lankada güc balansının bölüşdürülməsinə ehtiyac vardır. Yalnız milli çoxluq olan sinhallar deyil, milli azlıqlara da hüquqlar verilməli və ölkə birgə idarə edilməlidir. Peirisin mövqeyinə görə, hökümət müharibədə tam qalibiyyət əldə etməklə, tamillərə heç bir siyasi hüquq vermək fikrində olmadığını göstərir. Digər tərəfdən tamillərdə LTTE-nin məğlubiyyəti ilə siyasi danışıqları öz xeyirlərinə dəyişmək imkanlarını itirmiş oldular. Hazırda danışıqlarda tamillərin əsas güc mənbəyi sadəcə olaraq beynəlxalq ictimaiyyətdir. Peiris müharibədən sonra lazımlı iki əsas ehtiyac kimi yaşam şəraitinin yaxşılaşdırılması (təhlükəsiz gündəlik yaşam, iş, ailə), eyni zamanda siyasi hüquq (özünüidarəetmə, bərabərhüquq, insan haqları və s) məsələlərini qaldırdı. Həqiqətən də hər ikisi lazımı ehtiyaclardır. Amma kimlər tərəfindən tələb olunur? Gündəlik yaşam şəraitinin yaxşılaşdırılmasını tələb edənlər Şri- Lankanın şimal və şərq regionlarında yenidən məskunlaşdırılmış tamillərdir. Bu onların ehtiyaclarıdır. İkinci ehtiyac (siyasi hüquq) isə Şri-Lanka tamillərinin siyasi elitasının və xaricdə fəaliyyət göstərən diasporuna məxsus ehtiyacdır. Beləliklə, hər iki ehtiyacı ayrı-ayrılıqda düşünməkdə fayda vardır. Eyni zamanda Peirisin sözlərinə görə Şri- Lankada yaşayan bütün millətlərin mənafelərinə, maraqlarına xidmət edəcək dəyişikliklərə ehtiyac vardır. 4. Şri-Lanka vətəndaş müharibəsinə ümumi qısa nəticə Bu yazıda əsas etibarilə müəllifin 2016-cı ilin sentyabr ayında Hindistan və Şri-Lankada həyata keçirtdiyi, Şri-Lanka ziyalıları və sadə insanlarını hədəf seçmiş araşdırmalarının nəticələrinin bir hissəsi təqdim olunaraq analiz edilmişdir. Bu araşdırmaları aşağıdakı kimi qısa yekunlaşdırmaq olar. Xarici elmi araşdırmalarda (o cümlədən Yaponiya akademik dünyasında) Şri-Lanka milli münaqişəsinin əsas səbəbi məhz rəsmi dil 35

göstərilsə də, Şri-Lankanın ziyalıları və sadə vətəndaşları bu haqda fərqli düşüncələrə sahibdirlər. Şri-Lanka ziyalıları tərəfindən müstəqillik əldə etdikdən sonra Şri-Lanka hökümətinin apardığı dövlət quruculuğunun uğursuzluğa uğraması əsas səbəb kimi göstərildi. Dövlət quruculuğunun yanlış olduğu vurğulandı. Yeri gəlmişkən, bu fikrə Yaponiya elm dünyasında Şri-Lanka vətəndaş müharibəsinə yaxşı bələd olan professor Matsuda Satorunun yanaşması “məsuliyyətdən qaçmaq”dır. Yəni Şri-Lanka ziyalıları rəsmi dil məsələsini ört-basdır etmək məqsədilə müstəqillik dövründə yeni yaranmış höküməti tənqid edirlər. Bununla belə müəllifin araşdırmaları zamanı bu fikri əks etdirən heç bir yanaşmaya rast gəlinmədi. Hadisənin içində olanların və kənardan analiz edənlərin mövqe fərqi kimi də qələmə vermək olar. Bununla belə onu da inkar etmək olmaz ki, birbaşa rəsmi dilin sinhal dilinə dəyişdirilməsi və tamil dilinin inkar edilməsi münaqişəni kulminasiya həddinə çatdırmışdır. Bu baxımdan vətəndaş müharibəsinin ilk cücərtilərinin məhz rəsmi dildən sonra yarandığını söyləmək olar. 1956-cı ildə Şri-Lankanın yeni seçilmiş millətçi baş naziri Bandaranaike sinhal dilini rəsmi dövlət dili kimi qəbul etdi. Beləliklə, tamillərin rəsmi dövlət diliilə bağlı millətçiliyinin əsasını qoymuş oldu. Tamillər 1970-ci illərə qədər dil, mədəniyyət, təhsil və bir çox sahələrdə kəskin ayrı-seçkiliyə məruz qalırdılar. Onlar təxminən 30 ilə yaxın bir müddətdə federativ sistem tələb etsələr də, Şri-Lanka höküməti bu tələblərə məhəl qoymadı. Bu səbəbdən “buddist sinhallar”ın idarə etdiyi hökümətlə danışıqlar aparmağın mənasız olduğu qərarına gəldilər. Beləliklə, tamillər ilk dəfə öz müstəqil dövlətlərini qurmaq iddiaları ilə çıxış etməyə başladılar. Tamillər Şri- Lanka höküməti ilə müharibə hazırlıqlarına başladılar. 1983-cü il iyul ayında Kolombo şəhərində baş vermiş, tarixə “Qara İyul” adı ilə düşmüş buddist sinhallar tərəfindən tamillərin etnik təmizləmə siyasəti Şri-Lanka vətəndaş müharibəsinin başlanğıcı oldu. Tamillərin əsas hərbi qruplaşması olan LTTE, Hindistan və xaricdə olan tamil diasporunun dəstəyi ilə daha da gücləndi. Ona qarşı beynəlxalq aləmdə maraq da oyandı. Lakin LTTE tərəfindən Hindistanın keçmiş baş naziri Racib Qandinin sui-qəsd nəticəsində öldürülməsindən sonra Hindistan açıq şəkildə Şri-Lanka hökümətini dəstəkləməyə başladı. LTTE-nin fəaliyyəti terror xarakteri aldıqca beynəlxalq cəmiyyət də ona qarşı çıxdı. Beynəlxalq ictimaiyyət LTTE- 36

nin danışıqlar masasına oturacağına şübhə ilə yanaşmağa başladı. Bu şansdan uğurla istifadə edən isə Şri-Lanka prezidenti Mahinda Rajapaksa oldu. Şri-Lanka höküməti hərbi yolla vətəndaş müharibəsinə son qoysa da, məsələnin siyasi həllinə nail olmamışdır. Müharibədən sonra öz doğma yurdlarından didərgin düşmüş məcburi köçkünlərin demək olar ki, hamısı geri qaytarılsa da, yaşayış şəraitində kifayət qədər problemlər mövcuddur. İş yerləri yoxdur, iqtisadi vəziyyət də ürəkaçan səviyyədə deyil. Müharibədən sonrakı əsas problemlərdən biri kimi millətlərarası inamsızlıq məsələsini göstərmək olar. Eyni zamanda vətəndaş müharibəsi və müharibədən sonrakı vəziyyətlə əlaqədar Şri-Lankanın şimal (eyni zamanda şərq) və cənub (eyni zamanda mərkəzi) ərazilərində yaşayanların düşüncələrində kifayət qədər fərqlər mövcuddur. Bu isə öz növbəsində sözügedən regionlarda yaşayan millətlərin faiz göstəricisinin fərqli olması ilə birbaşa əlaqədardır. Ölkənin şimalında əsasən tamillər, cənubunda isə sinhallar məskunlaşmışlar. Şri-Lanka höküməti münaqişənin tam həlli üçün “yalnız sinhallar siyasəti”ndən vaz keçməlidir. Sinhallar kimi tamillər də, müsəlmanlar da bu ölkənin vətəndaşlarıdır. Hökümət olaraq ayrı- seçkilik salmadan tam bərabərhüquqlu dövlət qurmağa müvəffəq olunmazsa, gələcəkdə millətlərarası yeni münaqişələrə yol açılmış olacaqdır. 5. Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə müqayisəli təhlili Elmi məqalənin 1,2,3 və 4-cü hissələrində Şri-Lanka vətəndaş müharibəsi və müharibədən sonrakı vəziyyətlə bağlı müəllifin Hindistan və Şri-Lankada həyata keçirtdiyi araşdırmalar əsasında tədqiqat qeydləri və təhlilləri yer aldı. Bu hissədə isə həmin araşdırmalar əsasında Dağlıq Qarabağ problemini düşünməyə cəhd edilmişdir. Şri-Lanka vətəndaş müharibəsi ilə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin qarşılaşdırılması elm dünyasında yeni bir mövzudur. İşlənilməmişdir. Şri-Lankanın elm dünyasında Qarabağla bağlı elmi tədqiqatlarının az tanınması, eyni zamanda Azərbaycanın elm dünyasında Şri-Lanka vətəndaş müharibəsi ilə bağlı elmi araşdırmaların demək olar ki, olmaması buna əsas səbəbdir. Dağlıq Qarabağla bağlı dünya səviyyəli araşdırmalarda əsas etibarilə MDB ölkələrində olan münaqişələrlə müqayisələr daha çox yer alır.

37

Digər tərəfdən hər iki münaqişə arasında fərqlər də az deyildir. Şri- Lankada milli münaqişə 26 il demək olar ki, fasiləsiz həyata keçirilmişdir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsində 1994-cü ildə tərəflər arasında atəşkəs imzalandıqdan sonra aktiv müharibə həyata keçirilməmişdir. İstisna kimi 2016-cı ilin aprel ayında baş vermiş “4 günlük müharibə”ni göstərmək olar. Lakin ümumilikdə aktiv döyüşlər aparılmır. Baxmayaraq ki, hər il hər iki tərəfdən həlak olanların sayı durmadan artır. Bunlarla bərabər, hər iki münaqişə arasında kifayət qədər oxşarlıqlar da vardır. Hər iki münaqişədə ümumi ölkə ərazisində milli azlıq, lakin xüsusi regionlarda milli çoxluq olan millət nümayəndələri vahid dövləti parçalamaq yolu ilə separatçı dövlət qurmaq fikrinə düşmüşlər. Məsələn, ermənilər Azərbaycanda ümumilikdə götürdükdə milli azlıqdır, lakin Dağlıq Qarabağ regionunda milli çoxluqdur. İstisna kimi Şuşa şəhərini göstərmək olar. Şuşa şəhəri Dağlıq Qarabağ regionuna aid olsa da, 1989-cu ilin rəsmi rəqəmlərinə görə əhalisinin mütləq əksəriyyəti (98%) məhz azərbaycanlılar olmuşdur. Şri-Lankada ümumilikdə götürdükdə tamillər milli azlıqlardır, lakin ölkənin şimal və şərq regionların baxdıqda milli çoxluqdurlar. Eyni zamanda hər iki millətin artıq öz dövlətləri də vardır. Ermənilər üçün bu, Ermənistan Respublikası, tamillər üçün isə Hindistanın 29 ştatından biri olmaqla, cənub-şərqində yerləşən Tamil Nadu. Burada 60 milyondan çox tamil yaşayır. Düzdür Şri-Lanka tamilləri özlərini Hindistan tamillərindən millət olaraq ayırsalar da, münaqişə zamanı bu məsələni öz xeyirlərinə istifadə etməyə çalışırdılar. Məhz Tamil Nadu ştatında LTTE hərbi qruplaşmasının təlim yerləri vardı. Onlar hərbi silah-sursatla, maliyyə ilə təmin edilirdilər. Dağlıq Qarabağın yerli erməni separatçı qüvvələri də öz əsas dəstəyini məhz Ermənistandan alır. Bununla belə, Dağlıq Qarabağ erməniləri ilə Ermənistan erməniləri arasında mövqe fərqi sezilməkdədir. Ermənistan erməniləri Dağlıq Qarabağ münaqişəsində nisbət etibarilə sülh yolunu tutmağa meylli olsalar da, Dağlıq Qarabağ erməniləri hərb yoluna üstünlük verir. Bir çox məqamlarda Ermənistan erməniləri ilə Dağlıq Qarabağ ermənilərinin fikirlərində kəskin qarşıdurmalar müşahidə olunur. Bu məsələ dünya səviyyəli elmi araşdırmaçılar Gerard Toal,

38

Joan O'Louglin29, Kristin Bakke30nin elmi işlərində də öz əksini tapmışdır. Hər iki münaqişədə böyük dövlət faktoru mühüm rol oynamışdır. Şri- Lanka milli münaqişəsində bu rolu Hindistanın oynaması qarşılığında, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı bu rolu Rusiya oynamaqdadır. Lakin Hindistan və Rusiyanın apardığı siyasət arasında bir çox vacib fərqlər vardır. Hindistan vətəndaş müharibəsinin ilk illərində tamillərə gizli dəstək olsa da, sonlarına doğru açıq şəkildə Şri-Lanka hökümətini dəstəklədi. Rusiya isə Dağlıq Qarabağ münaqişəsində Azərbaycana açıq dəstək ola bilmir. Buna əsas səbəb Ermənistanla olan yaxın dostluq əlaqələridir. Bəlkə də, Ermənistan Respublikası olmasa idi, Rusiya da Hindistanın Şri-Lankada etdiklərini, Azərbaycan ərazilərində həyata keçirə bilərdi. Yəni ilk əvvəllər Dağlıq Qarabağ separatçılarına dəstək olsa belə, sonda Azərbaycan hökümətini informasiya və texniki dəstək verməklə ölkənin tam hərbi qələbəsinə bir növ yol aça bilərdi. Lakin, fakt faktlığında qalır ki, Rusiya Azərbaycanla olduğu kimi, Cənubi Qafqaz regionunda Ermənistanla olan əlaqələrinə də ciddi fikir verir və münaqişədə tərəflərdən birini açıq şəkildə dəstəkləməkdən çəkinir. Rusiya kimi böyük bir dövlətin mövqeyi baxımından kifayət qədər balanslaşdırılmış siyasət olsa belə, bu tərəflərdən sadəcə Ermənistanın xeyrinə işləyir. Çünki, Rusiyanın balanslaşdırılmış siyasəti nəticəsində Azərbaycanın əzəli torpaqlarının işğal olunma faktına bir növ göz yumulmuş olur. Azərbaycan öz xarici siyasətində tamamilə müstəqil, nisbətən Avropa yönümlü siyasət yürütməsinə baxmayaraq, Rusiyanın mövqeyinə də ehtiramla yanaşmaqla, balanslaşdırılmış siyasət yürüdür. Azərbaycan höküməti də gözəl bilir ki, Rusiya son 2 əsr ərzində Cənubi Qafqaz regionunda öz hegemonluğunu sürdürməkdə davam edən bir dövlətdir. Onunla anlaşmaqda fayda vardır. Digər tərəfdən Rusiya və Azərbaycan

29Gerard Toal & John O'Loughlin, “Land for Peace in Nagorny Karabakh? Political Geographies and Public Attitudes Inside a Contested De Facto State”, Territory, Politics, Governance 1, no. 2 (2013), pp.158-182. 30 Kristin Bakke, “What the people of Nagorno-Karabakh think about the future of their homeland” [https://theconversation.com/what-the-people-of-nagorno-karabakh-think- about-the-future-of-their-homeland-57535] (son baxış 5 Aprel 2017)； [http://www.ucl.ac.uk/european-institute/highlights/2015-16/nagorno-karabakh] (son baxış 5 Aprel 2017).

39

prezidentlərinin şəxsi münasibətlərinin ən yüksək dostluq səviyyəsində olması da, iki ölkə münasibətlərinin xoş məcrada inkişafına öz töhvələrini verir. Hər iki münaqişədə diaspor amili xüsusi diqqət çəkir. Şri-Lanka münaqişəsində tamillərin əsas dəstəkçisi məhz xaricdə yaşayan və fəaliyyət göstərən tamil diasporu olmuşdur. Onlar tamillərin əsas hərbi qruplaşması olan LTTE-ni maliyyə ilə təmin edirdilər. Dağlıq Qarabağ ermənilərinin əsas dəstəkçilərindən biri, bəlkə də birincisi məhz xarici ölkələrdə olan güclü erməni diasporudur. Erməni diasporu o qədər güclüdür ki, hətta rəsmi İrəvan da onlarla bacarmır. Diaspor məsələsində açıq-aşkar erməni diasporunun tamil diasporundan güclü olduğunu qeyd etmək olar. Tamil diasporu da xaricdə yerli siyasətçilər, media orqanları ilə sıx əlaqədə olmaqla, dünyada tamillərə qarşı marağın yaradılmasına var gücləri ilə çalışırdılar. Bir çox məqamlarda buna nail də olurdular. Erməni diasporu isə tamil diasporundan daha da irəli gedərək, Rusiya, Fransa, ABŞ kimi böyük dövlətlərdə hətta bir çox KİV-lərə nəzarət edirlər. Böyük dövlətlərin hər birində güclü erməni diasporu fəaliyyət göstərir. Azərbaycan diasporu isə çox gəncdir. Bu baxımdan görüləcək işlər hələ qabaqdadır. Bununla belə, Azərbaycan diasporunun çox gənc olmasına baxmayaraq, qısa zamanda bir sıra uğurlu işlərə imza atdığını da söyləmək olar. Misal üçün Leyla Əliyevanın rəhbərlik etdiyi “Xocalıya ədalət” beynəlxalq kampaniyasını göstərmək olar ki, bunun sayəsində artıq dünyanın bir çox dövlətləri, o cümlədən, tam səviyyədə Azərbaycan, Pakistan, Sudan və İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, parlament səviyyəsində Meksika, Kolumbiya, Çexiya, Bosniya və Herseqovina, Peru, Panama, Honduras, İordaniya, Cibuti və Şotlandiya, eyni zamanda ABŞ-ın 22 ştatı Xocalı soyqrımını qətliam kimi rəsmən tanımışlar. Bu artıq Azərbaycan diasporunun qələbəsidir. Hər iki münaqişədə yüz minlərlə insan öz yurd-yuvalarından didərgin düşmüşlər. Şri-Lankada müharibə nəticəsində məcburi köçkünə çevrilmiş insanların əksəriyyəti artıq öz əvvəlki evlərinə geri dönsələr belə, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi nəticəsində məcburi köçkünə çevrilmiş azərbaycanlıların geri dönüşü hələ də sual altındadır. Müharibə hələ davam edir. Yeri gəlmişkən, 2015-ci ilin sentyabr ayında müəllif tərəfindən Bakı və Bərdə şəhərlərində 200 nəfər məcburi köçkünlə həyata keçirilmiş anketin nəticələrinə uyğun olaraq, cavab verənlərin 94%-i (bunlardan 61%-i dərhal, 33%-i hökümət tərəfindən 40

yaşamaq üçün lazımı şərait qurulduqdan sonra) işğal olunmuş ərazilərin geri qayıdacağı təqdirdə geri qayıtmaq fikrində olduqlarını qeyd etmişlər. Qayıdışla bağlı işlərdə Şri-Lanka höküməti ilə müqayisədə Azərbaycan hökümətinin gözəçarpacaq dərəcədə öz məcburi-köçkünlərinə xüsusi diqqət ayırması da diqqət çəkir. Şri-Lankada demək olar ki, bütün məcburi köçkünlər və qaçqınlar geri dönsə də, nə yaşam şəraitləri var, nə də iş yerləri. Şəhərlərdə infrastruktur inkişafdan geri qalmışdır. Münaqişə dövründə isə bu daha acınacaqlı bir halda idi. Azərbaycanda Ermənistanın işğalı davam etdiyi üçün, hələ də məcburi köçkünlər öz yurd-yuvalarına geri dönə bilmirlər, bununla belə Azərbaycan höküməti onlara tam şəkildə dəstək verməkdədir. Belə ki, 2001-ci ildə Azərbaycan neftindən qazanılan ilk gəlirlər məhz məcburi köçkünlərin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına yönəldildi. Ən pis şəraitdə yaşayanlardan başlanıldı. Azərbaycanda 93 ən müasir tipli yaşayış məntəqələri yaradıldı ki, bura 46 min ailə, 230 min nəfər məcburi köçkün yerləşdirildi. Həyat səviyyələri yüksəldildi. 2007-ci ildə Azərbaycanda olan sonuncu çadır düşərgəsi də ləğv edildi. Bu işlərə təxminən 5 milyard manat vəsait ayrıldı. Bunun 2.3 milyardı hökümət büdcəsindən, 1.8 milyardı ARDNŞ-nın büdcəsindən, yerdə qalan 1 milyardı ölkədə fəaliyyət göstərən humanitar təşkilatlar tərəfindən qarşılandı. Bununla yanaşı onlar bir sıra əlavə üstünlüklərə malikdirlər. Burada münaqişənin həlli yolları haqqında fikirlərimi bölüşmək istərdim. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin hərbi yolla həlli mümkündürmü? Şri- Lanka höküməti kimi Azərbaycan höküməti də müharibə yolu ilə öz torpaqlarını geri qaytarmaqla, ölkə ərazisində tam nəzarəti bərpa edə bilərmi? 2016-cı ilin aprel döyüşləri göstərdi ki, Azərbaycan hökümətinin və ordusunun müharibə etmək üçün iradəsi vardır və hərbi yolla öz torpaqlarını azad edə bilər. Aprel döyüşlərinin (və ya Dördgünlük müharibə) nəticələri çox vacibdir. Belə ki, atəşkəsin imzalanmasından ötən 22 il ərzində Azərbaycan ilk dəfə hərbi status-kvonu öz xeyrinə dəyişməyə nail oldu. İşğal altında olan torpaqların bir hissəsi Azərbaycan ordusunun nəzarəti altına qaytarıldı. O günədək darmadağın edilmiş Cocuq Mərcanlı kəndində yenidənqurma işlərinə start verildi və yaxın zamanlarda ora bir çox məcburi köçkün ailələrinin köçürüləcəyi gözlənilir. Aprel döyüşlərində hər şeydən vacib məqam 41

isə Azərbaycan ordusunun və xalqının məğlubiyyətdən qalibiyyətə doğru, psixoloji üstünlüyü ələ alması oldu. Azərbaycan və Şri-Lankanın mövqeyi ərazi bütövlüyü, tamillər və ermənilərin mövqeyi isə öz müqəddəratını həll etməkdir. Əlbətdə, Şri- Lankanın tamil və müsəlmanları kimi, Azərbaycan ərazilərində yaşayan millətlərin, o cümlədən ermənilərin də öz müqəddəratını həll etmək hüququ vardır. Amma öz müqəddəratını həll etmək hüququ heç də hər zaman hər hansısa bir müstəqil dövlətin ərazisini parçalamaqla digər bir müstəqil dövlətin yaradılmasına cəhd göstərmək anlamına gəlməməlidir. Ermənilərin artıq öz dövlətləri var. Əgər Azərbaycanda xoşbəxt deyillərsə, Ermənistan Respublikası ərazilərinə köçə bilərlər. Və ya Azərbaycan daxilində onlara ən yüksək səviyyədə muxtariyyət vermək olar. Özünüidarəetmə hüququnu da tanımaq olar. Azərbaycan dövləti də bunu hər zaman qeyd edir. Lakin Dağlıq Qarabağ ərazisində yarana biləcək istənilən avtonomiya Azərbaycan Respublikasının tərkibində həyata keçirilməlidir. Dağlıq Qarabağda hökmən Azərbaycan bayrağı dalğalanmalı və orada yaşayan ermənilər də Azərbaycan Respublikasının pasportundan istifadə etməklə, Azərbaycan vətəndaşı olduqlarını göstərmiş olmalıdırlar. Sülh yolu ilə məsələnin ən mükəmməl həlli məhz budur. Digər tərəfdən Dağlıq Qarabağ erməniləri də Azərbaycan vətəndaşları olduqlarına görə Azərbaycan höküməti onları ən yüksək səviyyədə qorumağa borcludur. Bu həm də dünya ictimaiyyətinə Azərbaycanın tolerantlıq nümunəsi kimi də aşılana bilər. Azərbaycan yuxarıda qeyd edildiyi kimi, 1994-cü ilin atəşkəs müqaviləsindən sonra 22 il ərzində öz sülhsevər mövqeyini qorudu. Lakin Ermənistan və beynəlxalq ictimaiyyətdən səs çıxmayınca 2016-cı ilin aprel ayında hərb yolunu seçdi. Bununla da öz torpaqlarını azad etmək əzmində olduğunu əyani şəkildə sübut etmiş oldu. Bu səbəbdən, Ermənistan tərəfi olaraq, Dağlıq Qarabağın separatçı qüvvələrini yola gətirib, Azərbaycanla sülh danışıqları masasına oturtmağın zamanı gəlmişdir. Vaxt keçdikcə Ermənistan danışıqlar masasında öz mövqeyini itirməklə məşğuldur. Çünki illər ötdükcə Azərbaycan ordusu daha da qüvvətlənir. Azərbaycan əhalisi də artmaqdadır. Ermənistan da isə əhalidə azalma müşahidə edilir. Dağlıq Qarabağın erməni əhalisi də daima qorxu içərisində yaşayırlar. Beynəlxalq müşahidəçilər belə, 15-20 il sonra müharibənin olacağı təqdirdə erməni tərəfinin ağır məğlubiyyətə uğrayacağını vurğulayırlar. 42

Erməni tərəfinin sülh yolu ilə torpaqları geri qaytarmayacağı təqdirdə, Azərbaycan ordusunun hərb yolunu yenidən seçəcəyi heç kim də şübhə doğurmur. Müharibə etməklə işğal altında olan bütün torpaqları geri qaytardıqda heç şübhəsiz ki, hal-hazırda o ərazilərdə yaşayan yerli ermənilər məcburi köçkünə və qaçqına çevriləcəklər. Azərbaycan ordusunun bu məsələdə Şri-Lanka hökümətindən daha tolerant hərəkət etməsinə böyük ehtiyac vardır. Yəni Azərbaycan ordusu Dağlıq Qarabağ və ətraf rayonları geri qaytardıqda, heç şübhəsiz ki, yerli erməni qüvvələri ilə döyüşməli olacaq. Erməni tərəfi də hər zaman döyüşə hazır olduqlarını qeyd edirlər. Azərbaycan tərəfi müharibəni qazanıb, öz torpaqlarında tam nəzarəti bərpa etdiyini və işğalın bitdiyini elan edəndən sonra, ermənilərə Azərbaycan daxilində muxtariyyət hüququnu tanımalıdır. Lakin ermənilər bu hüququ yüzilliklər boyu pozmayacaqlarına, yenidən Azərbaycan ərazilərini işğal edib, ölkəni bölməyəcəklərinə söz verməlidirlər. Əgər erməni tərəfi bunlara əməl etməzsə, Azərbaycan ordusu güc yolu ilə onlara verilmiş muxtariyyət hüququnu da ləğv etməyə hüquqi müstəvidə nail olmaq üçün mühit formalaşdırmalıdır. Ermənilərə muxtariyyət hüququnun verilməsi ona görə lazımdır ki, onlar artıq müstəqil Azərbaycan Respublikası daxilində muxtar vilayət (və ya respublika) olduqlarını anlasınlar və hüquqi səviyyədə qəbul etsinlər. Bunun olmayacağı halda Azərbaycan da Şri-Lanka kimi bir çox xoşagəlməz hallarla rastlaşa bilər. Şri-Lanka höküməti tamillərin ordusunu darmadağın etməklə məğlub etdi, lakin onlara heç bir siyasi hüquq vermədi. Bu üzdən hazırda ölkədə millətlərarası inamsızlıq problemi mövcuddur. Hərbi yolla münaqişə bitsə də, siyasi həllə nail olunmamışdır. Digər tərəfdən ermənilər üçün də hazırkı status-kvo heç də arzuolunan deyildir. Onlar məhz Dağlıq Qarabağı və ətraf rayonları işğal altında saxladıqlarına görə Azərbaycanın və Türkiyənin iqtisadi blokadası altındadırlar. Azərbaycan regionun lider dövləti olaraq bütün beynəlxalq səviyyəli layihələrdən Ermənistanı kənarda qoyur. Lakin işğal siyasəti olmasa idi, Ermənistan özü də Azərbaycanın beynəlxalq əhəmiyyətli layihələrindən kifayət qədər mənfəət əldə edə bilərdi. Münaqişə həllini taparsa Ermənistanın iqtisadi inkişafı üçün də kifayət qədər münbit şərait yarana bilər. Eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır ki, müharibə yolu ilə qələbə qazanmaq üçün sadəcə güclü Azərbaycan ordusunun olması kifayət 43

etmir. Bunun üçün münbit şərait olmalıdır. Şri-Lanka misalına baxdıqda görürük ki, Şri-Lanka hökümətinin milli münaqişəsini hərbi yolla həll etməsi sadəcə olaraq güclü orduya malik olması ilə izah edilməməlidir. Burada digər aparıcı amillər vardır. Böyük dövlət faktoru, münbit şərait faktoru, terror faktoru və s. Böyük dövlətlər sonda Şri-Lanka hökümətinin mövqeyini dəstəklədilər. Hindistan və ABŞ bütün informasiya və texniki dəstəyini əsirgəmədi. Tamillərin hərbi qruplaşması terrorçu adını almaqla “ümumi düşmənə” çevrildi. Beləliklə, Şri-Lanka höküməti üçün münaqişəni hərbi yolla həll etmək üçün münbit şərait yarandı. Dağlıq Qarabağ erməniləri Ermənistanın fəal dəstəyi ilə öz qondarma respublikalarını yaratmağa nail olmuşlar. Düzdür, Ermənistan da daxil olmaqla bugünə kimi heç bir dövlət bu qondarma rejimi tanımamışdır. Bu Azərbaycan diplomatiyasının gücünü göstərir. Digər tərəfdən beynəlxalq arenada Azərbaycanın mövqeyini açıq şəkildə dəstəkləyən dövlətlər də yox səviyyəsindədir. Hər kəs balansı qorumağa çalışır. Lakin yuxarıda qeyd etdiyim kimi bu hal Azərbaycanın mövqeyinə ziddir. Çünki ortada real işğal faktı vardır və bunu görməzdən gəlmək doğru deyil. Bununla belə ikili standartlarla idarə edilən müasir dünyada Azərbaycan hökümətinin hərbi yolla qələbə qazanması üçün aşağıda qeyd edilən bir sıra şərtlər lazımdır. a. Rusiyanın zəifləməsi, Cənubi Qafqazda nəzarətini itirməsi - belə olacağı təqdirdə Azərbaycan ordusu Cənubi Qafqazda nəzarəti ələ keçirə bilər. Lazım gələcəyi halda, Türkiyə ilə birlikdə Ermənistanı hərbi cəhətdən mühasirəyə də ala bilər. b. Ermənistanın açıq şəkildə anti-Rusiya siyasəti yürütməsi - belə olacağı təqdirdə Rusiya Azərbaycanın haqlı mövqeyini dəstəkləyən siyasi gediş edə bilər. c. Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejimin terror təşkilatı adını alması – belə olacağı halda onlar da tamillər kimi ümumi düşmənə çevrilə bilər ki, Azərbaycan bu şəraitdən məharətlə istifadə edə bilər. d. Türkiyənin sadəcə siyasi meydanda deyil, hərbi meydanda da Azərbaycanla açıq-aşkar həmrəylik edib, birgə döyüşməsi – belə olacağı halda NATO qüvvələrini seyrci mövqeyində saxlamaq olar. Hazırkı mərhələdə Rusiya ilə münasibətlərinə xüsusi diqqət ayıran Türkiyənin buna gedəcəyi inandırıcı deyil. Bunlar olmayacağı təqdirdə Azərbaycan ordusu nə qədər güclü olsa belə, müharibəni sonunadək aparmaq risklidir. NATO qüvvələri “yerli 44

erməniləri qorumaq” adı altında Dağlıq Qarabağa girə bilər. Bu isə Dağlıq Qarabağın birdəfəlik itirilməsinə gətirib çıxara bilər.Rusiya ordusunun da “iki millətin nümayəndələrini bir-birindən ayırmaq və regionda sülhü bərqərar etmək” bəhanəsi ilə fəal şəkildə regiona girməsi gözləniləndir. Bu səbəbdən Azərbaycan höküməti olaraq hərbi yol üçün tələskənliyə yol vermək olmaz. 2016-cı ilin aprel ayında baş vermiş qısa müddətli müharibədə Azərbaycanın tutduğu mövqe düzgün idi. Azərbaycan tərəfi həm hərbi, həm siyasi üstünlük əldə etmiş oldu, həm də Dağlıq Qarabağdakı separatçı rejimin müdafiə qabiliyyətini öyrənmiş oldu. Dünya ictimaiyyətinə də lazım gələrsə hərbi yola belə gedə biləcəyini sübut etmiş oldu. Bu Azərbaycan tərəfi olaraq böyük bir qələbə idi. Ədəbiyyat siyahısı (çap edildiyi il ardıcıllığı ilə) Şri-Lanka Vətəndaş müharibəsinə aid ingilis dilli ədəbiyyat Jayadeva Uyangoda, Conflict, Conflict Resolution＆Peace Building: An Introduction to Theories and Practices, (Colombo, “University of Colombo” 2005). Dhammika Herath, Kristine Höglund, Michael Schulz, Kalinga Tudor Silva, Post-War Reconstruction in Sri Lanka: Prospects and Challenges, (Kandy, “International Centre for Ethnic Studies”, 2010). Kristian Stokke, Jayadeva Uyangoda, Liberal Peace in Question: Politics of State and Market Reform in Sri Lanka, (New York, “Anthem Press” 2011). Jayadeva Uyangoda, Neloufer de Mel, Reframing Democracy: Perspectives on the Cultures of Inclusion and Exclusion in Contemporary Sri Lanka, (Colombo, “Social Scientists’ Association”, 2012). Dhammika Herath, Kalinga Tudor Silva, Healing the Wounds: Rebuilding Sri Lanka after the War, (Colombo, “International Centre for Ethnic Studies”, 2012). Minna Thaheer, Pradeep Peiris, Kasun Pathiraja, Reconciliation in Sri Lanka: Voices from the former war zones, (Colombo, “International Centre for Ethnic Studies” 2013). Sanayi Marcelline, War Making and State Building: The Politics of State Reform in Sri Lanka, (Colombo, “International Centre for Ethnic Studies”, 2014).

45

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə aid ədəbiyyat Aydın Mirzəzadə. Qarabağ Düyünü. Bakı – 2012. Əli Həsənov. Azərbaycanın Geosiyasəti. Bakı – 2015. (əsas etibarilə IV Bölmə, III Fəsil, “Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi Cənubi Qafqazın əsas təhlükəsizlik problemi kimi: beynəlxalq, regional yerli maraqlar və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü məsələsi”, 831-868). Akif Nağı. Qarabağ müharibəsi – Qısa tarix. Bakı – 2015. Qarabağ Azadlıq Təşkilatı, “Qarabağ dünən, bu gün və sabah”, Bakı – 2015. Elman Nəsirov, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli prosesi keyfiyyətcə yeni mərhələdə, Qarabağ, dünən, bu gün vəsabah, 19-28. (2016), Bakı. Fazil Mustafa, Qarabağın taleyində Rusiya faktoru, Qarabağ, dünən, bu gün vəsabah, 52-58. (2016), Bakı. Əlibəy Məmmədov, Keçmiş yaponiyalı ada sakinlərinin və onların davamçılarının cənubi kuril adaları ilə bağlı araşdırması, Yaponiya Sərhəd Araşdırmaları, 137-164. (2016), Sapporo (yapon dilində). Əlibəy Məmmədov, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, azərbaycanlı məcburi köçkünlər və ziyalıların gözü ilə, Qarabağ, dünən, bu gün vəsabah, 36-51. (2016), Bakı. 525-ci qəzet, “Yaponiyada Dağlıq Qarabağ probleminə veriliş həsr olundu”, 525-ci qəzetin internet versiyası, 19 May 2016, jurnalist Ceyhun Abbasovun məqaləsi (müəllifin Tokioda canlı yayımda çıxışı ilə bağlı), http://525.az/site/?name=xeber&news_id=57252 (son baxış 5 Aprel 2017). Əlibəy Məmmədov, “Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ münaqişəsində qələbəsi mütləqdir”, AZƏRTAC, 6 Aprel 2016, Tokio xüsusi müxbiri Vüqar Ağayevlə müsahibə, http://azertag.az/xeber/940541 (son baxış 1 Aprel 2017). Əlibəy Məmmədov, “Qarabağ məsələsində Azərbaycan höküməti ilə məcburi köçkünlərin və ziyalıların mövqeləri üst-üstə düşür”, Palitra qəzeti internet versiyası, 14 Mart 2017, jurnalist Fuad Hüseynzadə ilə müsahibə, http://palitranews.az/news.php?id=66702 (son baxış 5 Aprel 2017). Əlibəy Məmmədov, “Yaponiyanın elm dünyasında Qarabağ mövzusuna maraq var”, Palitra qəzeti internet versiyası, 28 Mart 2017, jurnalist Fuad Hüseynzadə ilə müsahibə, 46

http://palitranews.az/news.php?id=67069 (son baxış 5 Aprel 2017). Eyni zamanda Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və Cənubi Kuril adaları problemləri ilə bağlı müəllifin Yaponiyanın gündəlik 1 milyon 438 min 415 tirajlıq Hokkaydo qəzeti (16 Noyabr 2016), 703 min 89 tirajlıq Tokio qəzeti, 2 milyon 446 min 750 tirajlıq Chunichi və94 min 72 tirajlıq Hokuriku Chunichi qəzetlərində (hər biri 15 Dekabr 2016) çap edilmiş eksklüziv müsahibələri. Firdovsiyyə Əhmədova Qafqazda erməni dövlətinin yaranması Qafqazın XIX yüzilliyin əvvəllərində xarici dövlətlərin rəqabət və müharibə meydanına çevrilməsi Rusiya imperiyasının birbaşa hərbi müdaxiləsi ilə müşayiət olundu. Dini və etnik amillərdən ənənəvi vasitə kimi istifadə olunması bu prosesdə də istisna deyildi. Xəzər hövzəsini ələ keçirmək, cənubda sərhədlərini genişləndirmək əzmində olan Rusiya geniş müsəlman əhatəsində xristian amilindən, xristian etnik azlığından yararlandı. İmperator sarayı ilə iddialı əlaqələr təcrübəsi olan ermənilər də bu fürsətdə aktiv xidmət göstərib, yönəldici rol oynadılar. İşğalını həmin dövr üçün maksimal coğrafi hüdudlarda yekunlaşdırmaq məcburiyyətində qalan Rusiya tutduğu yeni ərazilərdə möhkəmlənmək siyasəti yürüdürdü. Kütləvi köçürmə, inzibati ərazi müəyyənləşdirilməsi bölgənin etnik inkişaf prosesini kəskin təsirə məruz qoydu. İşğal ərazilərinə əksəriyyəti İran və Osmanlı torpaqlarından köçürülən ermənilər yerləşdirilirdi. Ermənilərin köçürülmə işlərinə, yerləşdirilmə məntəqələrinin təyinatına məhz ermənilərin başçılıq etməsinə baxmayaraq Rusiya imperiyasının cənub ucqarında, müsəlman dövlətləri ilə sərhəddə əhalisinin 95%-nin müsəlman olduğu İrəvan torpağının müsəlman vilayəti kimi qalması etibarlı təminat deyildi. 1804-1813-cü illər Rusiya-İran müharibəsinin ilk döyüşünün İrəvan, Eçmiədzin (Üçmüəzzin) yaxınlığında baş verdiyinin və 1826-1828-ci illər 2-ci Rusiya-İran müharibəsinin Şimali Azərbaycanda son döyüşünün yenə də İrəvan qalası uğrunda olduğunu nəzərə alsaq, onda Rusiya imperiyasının ciddi əhəmiyyət verdiyi strateji ərazinin- İrəvan qalasının alınması şərəfinə Qafqazdakı rus ordusunun baş komandanı İ.F.Paskeviçə çar fərmanı ilə «Erivanski» adı əlavəsinin verilməsinin mənası aydın olur. General Türkmənçay müqaviləsi (1828, 10 fevral) bağlanandan az sonra ermənilər üçün lütfkarlıqla «başlıca olaraq İrəvan, Naxçıvan vilayətlərində və qismən Qarabağda yerləşdirilsin, bir sıra müsəlman kəndləri dindaşlarının ən çox 47

məskunlaşdığı yerlərə köçürülsün» göstərişini verir. Köçürmələr nəticəsində bölgənin uğradığı demoqrafik dəyişikliyi, getdikcə sayca çoxaldılan erməni kütləsinin sonradan özünü yerli sayması və bütün etnoqrafik mənzərənin mənbə göstəricilərini kənara qoyub, sırf məntiqi sual qoyaq: əgər İrəvan erməni torpağı idisə, I Pyotr dövründən Rusiyada real nicat dayağı görən ermənilər niyə ilk gündən döyüşsüz, müqavimətsiz qalanı ruslara təslim etmədilər. Axı məhz onlar rus süngüsünün təntənəsini səbirsizliklə gözləyirdilər. Yalnız 23 il sonra qalanın cüzi erməni əhalisi fürsət tapıb müsəlman çoxluğuna xəyanət edərək ruslara qala darvazasını açmış və bütün sonrakı uğurları üçün yardımçı, sonra isə aparıcı rol oynamışlar. Kahin H.Şahxatunyanın tərtib etdiyi siyahıda xronoloji ardıcıllıqla 49 azərbaycanlı hakimin 1441-ci ildən 1828-ci ilədək idarə etdiyi İrəvan xanlığı Rusiyaya ilhaq edildikdən sonra çar I Nikolayın 1828-ci il 21 mart tarixli fərmanına əsasən, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində «Erməni vilayəti» yaradıldı. Bununla Osmanlı imperiyası ilə Rusiya işğalı altında olan digər müsəlman torpaqları arasında «xristian zolağı» gerçəkləşdi. İrəvan və Naxçıvan əyalətlərindən ibarət «Erməni vilayəti»nin yaradılması ilə ermənilərin Cənubi Qafqazda ərazi bazası təmin edildi. Bununla belə çar hökuməti əraziyə erməniləri kütləvi yerləşdirməsinə baxmayaraq yenə də yerli müsəlman (azərbaycanlı) əhalinin üstünlüyü faktorunu nəzərə almaq məcburiyyətində qaldı. Vilayət idarəçiliyində 2 asessordan (iclasçıdan) biri azərbaycanlı, digəri erməni icmasından idi. Əgər kütləvi köçürmə ərəfəsində bölgə əhalisinin 76,24%-ni müsəlmanlar (azərbaycanlılar), 23,45%-ni ermənilər təşkil edirdisə, 1829-32-ci illərdə tədqiqatçı İ.İ.Şopenin rəsmən həyata keçirdiyi siyahıyaalmaya görə burada əhalinin 49,71%-i müsəlmanlar (azərbaycanlılar), 15,29%-i köçürməyədək yaşayan ermənilər, 21,62%-i İrandan, 13,17%-i Türkiyə ərazisindən köçürülmüş ermənilər idi. Yəni «Erməni vilayəti» adlandırılan əraziyə 1829-32-ci illər göstəricisinə görə İran və Türkiyədən köçürülmüş ermənilər əhalinin 34,79%-ni təşkil edirdi. Qafqaz müsəlmanlarının əzəli tarixi-coğrafi yaşayış məskənləri Rusiya hökuməti tərəfindən tətbiq edilən, mütəmadi dəyişdirilən və etnosiyası məqsəd güdən yerli idarəçilik formalarına tabe edilirdi. 1840-cı il 10 aprel tarixli «Zaqafqaziya diyarının idarəsi üçün təsisatlar» qanunu ilə Azərbaycan torpaqlarının Rusiya imperiyası tərkibində növbəti bölüşdürülməsi həyata keçdi. «Erməni vilayəti»nin ləğv edilməsilə, İrəvan və Naxçıvan əyalətləri qəzalara çevrildi, Gürcü- 48

İmeret quberniyasına tabe edildi. 1849-cu il iyunun 9-da keçmiş «Erməni vilayəti» və Aleksandropol (Gümrü) qəzası əsasında İrəvan quberniyası yaradıldı. İnzibati ərazi bölgüsünə görə İrəvan quberniyası İrəvan, Eçmiədzin, Aleksandropol, Novobayazid, Şərur-Dərələyəz, Naxçıvan, Sürməli qəzalarından ibarət idi. Quberniya əhalisinin etnik tərkibini ermənilərin xeyrinə dəyişmək siyasəti XX yüzilliyin əvvəlləri də daxil olmaqla ardıcıl həyata keçirilmişdir. Buna baxmayaraq quberniyada azərbaycanlı əhalinin xüsusi çəkisi həmişə yüksək olmuşdur. Azərbaycanlı əhaliyə qarşı törədilən davamlı sıxışdırmalar, deportasiya, zorakılıqlar, qırğınlar onların İrəvan əhalisinin etnik tərkibində əsas yer tutmasının qarşısını ala bilməmişdir. 1917-ci il Qafqaz təqviminin məlumatına görə İrəvan quberniyasında azərbaycanlıların sayı 33,35% idi. Həmin məlumata görə İrəvan qəzasında isə nisbət göstəricisində azərbaycanlılar üstünlük təşkil edirdi: 48,1% azərbaycanlılar; 45,21% ermənilər. Birinci dünya müharibəsi dövründə İrəvan quberniyasının qəzalarında ehtiyat hissələr və könüllü dəstələr yerləşdirilmişdi. Rusiyanın Osmanlı dövləti ilə cəbhə meydanında ermənilər aktiv hərəkət xətti seçmiş, strateji planlarını reallaşdırmaq yönündə geniş müstəvidə (siyasi, ideoloji, hərbi və s.) ciddi-cəhdlə səy göstərirdilər. Müharibədən erməni dövlətinin «doğulacağı»na şübhə etməyən erməni rəhbərləri Rusiya imperiyasına böyük ümid bəsləyirdilər: «Heç bir konkret qarantiyamız olmadan inanırdıq ki, çar hökuməti sədaqətimizin, səy və köməyimizin haqqı, mükafatı kimi, bizə Qafqazda öz müqəddəratımızı təyin etmək üçün nəsə verəcək». Ermənilərin Qafqazda dövlət yaratmaq iddiası O.Kaçaznuninin ifadəsindən göründüyü kimi yalnız xidmət haqqı məzmunu daşıyırdı. Cənubi Qafqazı işğal zamanı Valaxiya və Moldova knyazlıqları statusunda bir erməni knyazlığı yaratmaq əzmi gündəmdə olsa da, hətta II Nikolay hakimiyyəti də erməni xəyalını həqiqət etmədi. 1915-18-ci illərdə İran və Türkiyədən gətirilmiş ermənilər azərbaycanlı kəndlərində məskunlaşdırılmışdı. Mütləqiyyət rejiminin devrilməsi ilə İrəvan quberniyasında yaradılan yerli idarəetmə qurumlarında daşnaklar üstünlüyü ələ aldılar. Sentyabrın sonlarında Tiflisdə çağrılan «Erməni milli müşavirəsi»ndə erməni milli şurası təşkil edildi. İrəvan quberniyasının mərkəzində və qəzalarında da erməni milli şuralarının təşkil olunmasına başlandı. Quberniyada Müsəlman Milli Şurası da fəaliyyət göstərirdi. Sonralar 49

Zaqafqaziya Seymi Müsəlman fraksiyasının üzvü olmuş Mir Hidayət Seyidov İrəvan quberniyası Müsəlman Milli Şurasının sədri idi. İmperiyanın dağılması şəraitində Rusiya müsəlmanları milli- məhəlli muxtariyyət idarəçiliyinə üstünlük verdilər. Bu zaman «Azərbaycan muxtariyyəti artıq siyasi bir proqram şəklində meydana atıldı» (M.-Ə.Rəsulzadə). «Azərbaycan muxtariyyəti»nin əhatə edəcəyi əraziyə aydınlıq gətirən M.-Ə.Rəsulzadə 1917-ci ilin dekabrında yazırdı: «Bu gün Azərbaycan muxtariyyətindən bəhs olunuyorsa həmən İrəvan, Gəncə və Bakü quberniyaları ilə sair Zaqafqaziya uyezd və mahallarından bəhs olunuyor deməkdir». Bu muxtariyyətin qarşısını almaq məqsədilə adı çəkilən bütün quberniyaların ərazilərində erməni siyasi-hərbi qüvvələrinin müsəlman əhaliyə qarşı amansız zorakılığı, qanlı əməlləri davamlı prosesə çevrildi. Qafqaz cəbhəsindən rus hərbi hissələrinin geri çağırılması daşnakların mövqeyini daha da gücləndirdi. İrəvan quberniyasında azərbaycanlılara qanlı divan tutuldu. Quberniyadan Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilərdə daşnaklar və sazişçilərin üstünlüyü təmin edildi. Artıq Zaqafqaziya Seymində ermənilər cənubi Qafqazı təmsil edən 3-cü etnik qüvvə kimi mövqe sahibi idilər. Osmanlı dövlətinə münasibətdə düşmən mövqeyində dayanan ermənilərin Bakıda, sonradan qəzalarda törətdikləri müsəlman qırğınlarının İrəvan quberniyasında da amansız şəkil aldığı Seymin Müsəlman fraksiyasında müzakirə mövzusu olmuşdur. 1918-ci il aprelin 10-da Seymin müsəlman fraksiyalarının bircə iclası M.- H.Seyidovun məruzəsi ilə açılmışdır. Məruzəçi bildirmişdir ki, 2 ay əvvəl İrəvan quberniyasında sistemli şəkildə başlamış qırğın fasiləsiz davam edir və yenicə alınmış teleqramlardan bəlli olur ki, son günlər daha da kəskinləşmişdir. Erməni hərbi hissələri tərəfindən müsəlmanların qırılmasından başlıca məqsədin erməni qaçqınları üçün ərazini təmizləyib erməni muxtariyyətinə kompakt tam ərazi yaradılmasının olduğu göstərilirdi . Digər çıxış edənlər taleyin ümidinə qalmış 80 min müsəlman qaçqına konkret yardım tədbirləri axtarmağa çalışmışlar. 5 bənddən ibarət tələblə hökumətə sorğu ilə müraciət etmək, İrəvan quberniyasındakı müsəlmanların həyatını, mal-mülkünü mühafizə etmək məsələsini qəti şəkildə hökumət başçısı Çxenkeli ilə danışmaq qəraqa alındı. Müsəlmanlara yardım göstərmək üçün xüsusi komissiyanın göndərilməsi, müsəlman qaçqınların öz yerlərinə qaytarılması, təcili ərzaq yardımı göstərilməsi, azğın erməni hərbi hissələrini ləğv etmək, vəziyyəti və qaçqınların sayını araşdırıb müvafiq 50

əlavə pul ayrılması tələblərə daxil idi. Bu məsələlərin müzakirəsi Osmanlı hökuməti ilə Zaqafqaziya Seymi nümayəndələri arasında Trabzonda danışıqların getdiyi dövrə təsadüf edir. Seym Brest-Litovsk müqaviləsinin Qafqaza aid maddələrini qəbul etmədiyindən Trabzon konfransında (14 mart-14 aprel 1918-ci il) danışıqlar uğursuzluqla nəticələndi. Danışıqlarda ermənilərin ərazi muxtariyyəti iddiası da müzakirə olunmuşdur. Gürcülər Batum limanının onlarda qalması şərtilə erməniləri ərazi muxtariyyəti iddiasından çəkindirməyə, ermənilər isə Osmanlı ərazisindən qaçmış ermənilərin öz yerlərinə qaytarılması və onlara muxtariyyət verilməsi şərtilə Batum məsələsində gürcülərə təzyiq göstərəcəklərini vəd edirdilər. İstər Trabzon, istərsə də Batum (11 may - 4 iyun 1918-ci il) konfransları gedişatında ermənilər iddialı ərazilərdə etnik təmizləmə siyasəti yürüdürdülər. Qars vilayətində erməni hərbi hissələri və silahlı qaçqınları irəliləyən türk qoşunları qarşısında geri çəkilərkən yollarında müsəlman kəndlərini yer üzündən silir, oddan-qılıncdan keçirirdilər. Seymin müsəlman fraksiyalarının aprelin 15-dəki birgə iclasında A.X.Qantəmirovun məlumatına görə 82- dən çox müsəlman kəndi təsvirəgəlməz talana məruz qalmış, bütün Qars vilayəti nəhəng qəbiristanlığı xatırladır. Seymin müsəlman fraksiyasının 1 may tarixli iclası Trabzon sülh konfransının üzvü M.-H.Hacınskinin məruzəsinə həsr olunmuşdu. Cənubi Qafqazın siyasi quruluşu ilə bağlı Ənvər Paşanın mövqeyini aydınlaşdıran məruzəçi bildirmişdir ki, üç əsas hissələr: Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistanın ümumi federasiya təşkil edərək Türkiyə ilə sıx ittifaqda olması nəzərdə tutulmuşdur. Müştərək qurum baş tutmazsa, müstəqil Azərbaycan variantı da müzakirə olunmuşdur. Ermənistanın müstəqilliyinə münasibət bildirmiş Ənvər Paşa erməni xalqının ingilis-rus siyasəti naminə türklər əleyhinə fitnə-fəsadlarını dayandırarsa Türkiyənin müstəqil erməni dövlətinin təşkili əleyhinə olmadığını söyləmişdir. Sonrakı müzakirələr zamanı da Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanın Şimali Qafqazla birlikdə konfederasiyası ideyası hərtərəfli dəstəklənmişdir. Seymin müsəlman üzvləri son iclaslarında Gürcüstanın müstəqilliyi bəyan ediləcəyi təqdirdə Azərbaycanın da müvafiq addım atacağı qərarına gəlmişdilər. Qafqazda erməni dövlətinin yaradılması beynəlxalq qarşıdurma münasibətləri müstəvisində gerçəkliyini tapan məsələ olmuşdur. Brest- 51

Litovsk müqaviləsi ilə geri aldığı ərazilərə cənubi Qafqaz Seymi ilə müharibədə hərb yolu ilə sahib olan Osmanlı dövlətinin Batum danışıqlarında mövqeyi daha da sərtləşdi.Batum konfransının ilk iclasında Osmanlı dövləti 14-21 aprel 1918-ci il tarixində cənubi Qafqaz Seymi ilə aparılmış müharibənin nəticələrindən çıxış edərək yeni tələblər irəli sürmüşdü: Tiflis quberniyasının Ahısqa və Axalkələk qəzaları; İrəvan quberniyasının Aleksandropol (Gümrü) və Sürməli qəzaları, Eçmiədzin qəzasının Sərdarabad hissəsi, İrəvan qəzasının cənub və cənub-qərb hissəsini təşkil edən Kəmərli (Gərnibasar), Uluxanlı (Zəngibasar) və Vedibasar bölgələri, Şərur-Dərələyəz qəzasının Şərur hissəsi və Ordubad istisna olmaqla Naxçıvan qəzası,həmçinin Qars-Aleksandropol-Culfa dəmir yolu. Osmanlı dövlətinin bu tələbləri Seymin nümayəndə heyətində fikir ayrılığını dərinləşdirdi, “mövqelərin qütbləşməsi, xarici güclərə meyllənmənin qüvvətlənməsi baş verdi”. Elə bu səbəbdən, iki həftədən artıq vaxt keçməsinə baxmayaraq Osmanlı nümayəndə heyətinin rəhbəri Xəlil bəy Menteşə təqdim etdiyi ultimatuma cavab almamışdı. Seymin gürcü nümayəndələri Almaniyanın himayəsində ayrıca dövlət yaratmağı qərara aldılar. Gürcü fraksiyası Batumda Almaniya nümayəndəliyi ilə gizli danışıqlar aparırdı. Batumda və Tiflisdə cərəyan edən hadisələr haqqında məlumatlı olan sədr-əzəm Tələt paşa Xəlil bəy Menteşəyə göndərdiyi 25 may tarixli teleqramında bildirirdi: “Son şifrənizi Məclis- i Umumidə oxuduq və uzun-uzadı müzakirə etdik. Son ərz etdiyim şəkildə ittifaq hasil oldu. Yəni, dərhal ultimatum vermək və qəbul etmədikləri təkliflərimizi qüvvə ilə qəbul etdirmək. Əgər gürcülər ayrı və müstəqil bir hökumət təşkil edərlərsə, ayrıca müzakirə edərik. Şimali və Cənubi Qafqaz müsəlmanlarının ayrıca müstəqil bir hökumət təşkil etməsi, dərəcəyi-istiqlal və irtibatlarının təyini sonradan düşünülür. Gürcülərlə müsəlmanların erməni məsələsi həll edildikdən sonra birləşmələri imkanı vardır. Zat-ı dövlətləri indidən bu cəhətə çalışa bilərsiniz…” Elə həmin gün Tələt paşa tərəfindən Xəlil bəyə göndərilən növbəti teleqramda deyilirdi: “Gürcülərlə və müsəlmanlarla ayrı-ayrı dostluq müqavilələri bağlamaq daha üstün tutulur. Sonradan ordumuz intizamı təmin və hökuməti təşkil etmək üçün gedər. Və hökumət təşəkkül etdikdən sonra Dövlət-i Aliyyə ilə münasibətini təyin edərik”. Tələt paşa erməni dövlətinin yaradılmasının gələcəkdə Türkiyə üçün yarada biləcəyi problemləri öncədən görürdü və elə buna görə də erməni dövlətinin yaradılmasına imkan vermək 52

istəmirdi: “…Ermənilərin bir hökumət halında təşəkkül etməsinə qətiyyən tərəfdar deyiləm. Kiçik bir erməni muxtariyyəti beş il sonra beş milyon əhalisi olan bir erməni dövləti halına gələcək və bütün Qafqaza hakim olaraq Şərqin Bolqarıstanına çevriləcəkdir. İran və Amerikada olan bütün ermənilər orada toplanacaq, ingilis və fransızlardan hər cür yardım alaraq, gələcəkdə xristian gürcülərlə və çox asanlıqla əcəmlərlə birlikdə bizim əleyhimizə hərəkət edəcəklər. Bu səbəbdən mümkün olsa, çibanı kökündən təmizləmək ən xeyirli iş olacaqdır. Bu mümkün olmadığı təqdirdə Ermənistanın çox zəif və yaşamayacaq şəkildə təşəkkül etməsi zəruridir…”.(Qafarov V.V. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917- 1922), Bakı, 2011) Ənvər paşa da eyni mövqedən çıxış edirdi: “Xəlil bəyin teleqramından anlaşıldığına görə, ermənilər bizdən kaybetdikləri ərazilərə müqabil Cənubi Qafqaz müsəlmanlarına aid ərazidən bir qisim almaq istəyirlərmiş və müsəlmanlar da buna muvafakat edəcəklərmiş. Məncə bu tamamilə yanlışdır. Əgər bu gün Qafqazda beş-altı yüz min əhalisi olan və kafi miqdarda əraziyə malik kiçik bir Ermənistan təşəkkül edərsə, gələcəkdə əmrləri Amerikadan alaraq, o tərəfdən gələn ermənilərlə bu hökumət milyonlarla əhaliyə sahib olacaqdır. Və bizim üçün şərqdə bir Bolqarıstan daha yaranar ki, bu da bizim üçün Rusiyadan daha zərərli bir düşmən olar. Çünki ermənilərin bütün mənafe və əməlləri bizim məmləkətimizdədir. Dolayısıyla, bu təhlükəni indidən ortadan qaldırmaq üçün ermənilərin kiçik bir hökumət halında belə təşəkkül etməməsini və müsəlmanlarla gürcülər arasında, bizim qüvvətlərimizin yardımı və təsirinin ən çox olduğu bu dövrdə bölüşdürülməsini, müsəlmanların ermənilərə heç bir haqq və ərazi verməmələrini təmin etməyi və bununla yanaşı bu gün ermənilərin əlində olan müsəlmanların yaşadıqları İrəvan kimi məntəqənin belə müsəlmanlar tərəfindən işğal edilərək, bu surətlə müsəlmanlar yaşayan yerlərin ermənilərin əlindən qurtarılmasına xüsusilə cəhd göstərilməsini üstün tuturam. Mənafeyimizə ən çox uyğun olan bu şəkil gerçəkləşməzsə, onda ermənilərə də bir mövcudiyyət verilməsi qaçılmaz olar. Belə olan təqdirdə, ermənilərin gələcəkdə vücud bularaq yaşamayacaq surətdə olduqca çox zəif bir halda bırakılmalarına çalışmaq lazımdır. Həm hökumətimizin, həm də Qafqazdakı müsəlmanların indiki və gələcəkdəki mənafeləri ancaq bu surətlə təhlükədən qurtarıla bilər…”.

53

(Qafarov V.V. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922), Bakı, 2011) Tələt və Ənvər paşalardan fərqli olaraq Xəlil bəy və Vehip paşa ermənilərin istəyini və real vəziyyəti nəzərə aldıqlarını bildirirdilər. Xəlil bəy Tələt paşaya göndərdiyi 28 may 1918-ci il tarixli şifrəli teleqramında yazırdı: “…Vehib paşa həzrətləri … Gümrüdə beş min evdən yalnız iki yüz evin müsəlman olduğunu və Aleksandropol sancağında iki yüz əlli min erməni bulunduğunu və bizə ilhaqdan sonra nə yolda idarə edilə biləcəyində çaşqın bulunduğunu söylədi. Yüzdə səksən beşi erməni olan Axalkələk qəzasıyla digər yerlərlə bərabər olduqca dağlıq və sarb bir məmləkətdə dörd yüz minə yaxın erməni başımıza alıyoruz deməkdir. İnşaallah sonunu xeyirli etsin. Rus ermənilərinin bizimkilərin tərbiyəçisi və müəllimi olduğunu da nəzəri-diqqətə alıram. Hər halda çox xətalı bir yolu təqib etməkdə olduğumuzda israr edirəm. Ermənilərin Bolqarıstana bənzədilməsi fərqli müqayisədir. Bolqarıstan Avropada və İstanbul yolunun üzərindədir. Böyük Slavyan ailəsinin cüzi və böyük bir siyasət pişdarıdır və bizi İstanbula doğru sıxışdıraraq arxasını böyük xristian dövlətlərinə istinad etdirmişdir. Asiyada və böyük türk dövlət və millətlərin əhatəsində qalacaq olan ermənilərin qonşularına tabe olmaqdan başqa çarəsi yoxdur. Bu günkü yarım tədbir həm bizi, həm də Qafqazı yakacakdır və bəlkə məsələni daha da çətinliyə yuvarlayacaqdır…” (Qafarov V.V. Türkiyə-Rusiya münasibətlərində Azərbaycan məsələsi (1917-1922), Bakı, 2011) 1918-ci il mayın 28-də ermənilər müstəqil dövlət yaratdıqlarını bəyan etdikdə belə, azərbaycanlıların hansı addımı atacaqlarından narahat idilər. Azərbaycanın müstəqil dövlət olacağı yaxud Osmanlı dövləti ilə ilhaqı seçimini güman edən ermənilər təşviş içində Azərbaycan Milli Şurasının qərarını gözləmiş və nəticədən daha artıq şadyanalıq keçirən onlar olmuşdur. Zaqafqaziya Seyminin keçmiş müsəlman üzvlərinin fövqəladə 27 may tarixli iclasında Batumdan qayıdan Nəsib bəy Yusifbəyli məruzə edərək Türkiyə nümayəndə heyətinin mövqeyini bildirmişdir. Türkiyənin Cənubi Qafqazın müstəqilliyinin saxlanmasında qəti qərarlı olduğu və gənc dövlətin möhkəmlənməsi, güclənməsi işində öz köməyini göstərməyə hazır olduğu türk nümayəndə heyəti adından iclas iştirakçılarına çatdırıldı. Türkiyə nümayəndə heyətinin fikrincə, Cənubi Qafqazın güclənməsinin ən başlıca təminatının buradakı xalqların 54

həmrəyliyi, birliyi olduğu, buna nail olmaq üçün azərbaycanlılar tərəfindən ermənilərə bir sıra ərazi güzəşti edilməsinin zəruri olduğu göstərilmişdir. Beləliklə, 1918-ci il mayın sonunda Zaqafqaziya Seyminin üzvləri müştərək mövqe nümayiş etdirmək iqtidarında deyildilər. Regionla maraqlı xarici qüvvələrin təzyiqləri qarşısında öz mənafelərini uzlaşdırmağa cəhd göstərən yerli, siyasi qüvvələrin hakimiyyət təmsilçilərinin tam sərbəst qərar vermək imkanları məhdud olduğu kimi, öz xalqlarının müqəddəratı baxımından real şəraitdə yetərli gücə (hərbi, siyasi, maliyyə-iqtisadi) malik ola bilməmələri, bu səbəbdən xarici himayəyə möhtac məcburiyyətində dayaq qüvvə seçimi, birgə fəaliyyəti çıxılmaz hala gətirmişdi. Rusiyanın bolşevik hakimiyyətinin Qafqazı, xüsusən də Bakını ciddi-cəhdlə əldə saxlamaq siyasəti, Böyük Britaniya hərbi qüvvələrinin regiona – Xəzər hövzəsinə israrlı müdaxilə səyləri, Almaniya-Osmanlı münasibətlərində gərginlik, Cənubi Qafqaz Seymi ilə Osmanlı dövləti arasında müharibə səviyyəsinə çatan siyasi-hərbi qarşıdurma, Gürcüstanda Almaniya təsirinin güclənməsi şəraitində Seymin Azərbaycandan olan təmsilçiləri bolşevik-daşnak qüvvələrinin Bakıda və digər qəzalarda müsəlmanlara qarşı törətdikləri kütləvi qırğınların qarşısını almaq zərurəti ilə Osmanlı dövlətini yeganə nicat yeri görürdülər. Ermənilərin vaxtilə köçürülərək yerləşdirildikləri bir sıra ərazilərin Osmanlı dövlətinə güzəştə gedilməsi nəticəsində mövqelərinin güclənəcəyi qənaətində idilər. Ermənilərin «ingilis-rus siyasəti naminə türklərə qarşı fitnə-fəsadlara son qoyacaqları» şərtilə müstəqil dövlət yaratmalarına Türkiyənin razılıq verməsi Azərbaycan təmsilçilərinin dəstəkləmək seçimini müəyyənləşdirdi. Rusiya imperiyasının köçürmələri və himayəsi nəticəsində cənubi Qafqazda erməni varlığı real, hesaba alınmalı faktora çevrildi. Cənubi Qafqazda marağı olan bütün xarici dövlətlər bu regionda onların nüfuzu altında sabit vahid idarəçilik formasına üstünlük verirdilər. Bu layihənin baş tutmasında başlıca əngələ çevrilən erməni separatizmi fərqli forma və məzmunda mütəmadi olaraq ümumi vəziyyəti çıxılmaz böhran həddinə çatdırırdı. Ermənilərin dağıdıcı mövqeyini təcrid etmək məqsədilə Osmanlı dövləti nəzarəti altına aldığı Eçmiədzin və Aleksandropol (Gümrü) ərazilərinin müqabilində İrəvanın siyasi mərkəz kimi yaradılacaq erməni dövlətinə keçməsini məqbul saydı. Bu addımı «tarixi zərurət, qaçılmaz bəla» kimi qəbul edən Azərbaycan 55

Milli Şurası 1918-ci il mayın 29-da Tiflisdə, 19 nəfərin adı göstərilən sayca 3-cü iclasında İrəvanı ermənilərə güzəştə getdi. İclasın açılışında Şura üzvü F.x.Xoyski Şura nümayəndələrinin Erməni Milli Şurasının nümayəndələri ilə Azərbaycan və Erməni federasiyası ərazilərinin sərhədlərinə dair danışıqlarının nəticələri haqqında məruzə edir. Məruzəni bitirərkən F.x.Xoyski bildirir ki, Erməni federasiyasının yaradılması üçün onlara siyasi mərkəz lazımdır, Aleksandropolun Türkiyəyə keçməsindən sonra belə mərkəz yalnız İrəvan ola bilər, ona görə də İrəvanın ermənilərə güzəşt edilməsi qaçılmazdır. Məsələ ilə bağlı Xəlil bəy Xasməmmədov, Məmməd Yusif Cəfərov, Əkbər ağa Şeyxülislamov, Məhəmməd Məhərrəmov çıxış edərək İrəvanın ermənilərə güzəştə gedilməsini tarixi zərurət, qaçılmaz bəla adlandırırlar. Məsələyə dair səsvermənin nəticələri protokolda belə qeyd olunmuşdur: 28 ümumi saydan 3 bitərəf olmaqla İrəvanın güzəşti lehinə 16 səs, əleyhinə 1 səs İrəvanın güzəştli lehinə 16 səs, əleyhinə 1 səs verilmişdir. Protokolda təsbit olunmuş ifadəyə görə erməni dövlətinin Erməni federasiyası formasında yaradılacağının nəzərdə tutulduğu diqqətə alınmalıdır. İrəvanın güzəştə gedilməsinə dair səsvermədən dərhal sonra ermənilərlə konfederasiya təşkil etmək haqqında məsələnin müzakirəsinə keçilmişdir. Qısa fikir mübadiləsindən sonra bu məsələ də səsverməyə qoyulmuş və Azərbaycanla Ermənistanın gələcəkdə konfederasiya tipli quruluş qaydası yekdilliklə qəbul olunmuşdur. Zaqafqaziya Seymi dağıldıqdan sonra erməni Milli Şurası Tiflisdə Ermənistan (Ararat) Respublikasının yaradıldığını elan etdi. Onun ərazisi Osmanlı dövləti ilə bağladığı müqaviləyə görə 10 min kv.km. müəyyən edilirdi. Ermənilər tərəfindən O.R.Kaçaznuni, A.Xatisyan və M.Papacanovun imzaladıqları 14 maddədən ibarət Batum müqaviləsinə əsasən Eçmiədzin və Aleksandropol Osmanlı dövlətinə keçir, Osmanlı dövləti Aleksandropol-Culfa dəmir yolundan istifadə etmək hüququ alırdı. Ararat Respublikasının sərhədi İrəvan yaxınlığından keçirdi, ixtiyarında cəmi 6 km-lik dəmir yolu qalmışdı. Erməni hökuməti də gürcü hökuməti kimi öz ərazisində yaşayan müsəlman əhalisinin təhlükəsizliyini, azad inkişafını təmin etmək, ana dilində təhsil almaq, dini ayinlərin sərbəst icrasına şərait yaratmaq haqqında təəhhüd götürürdü. İrəvanın ermənilərə güzəşt edildiyi gün, mayın 29-da hökumət başçısı F.x.Xoyski Batumda olan xarici işlər naziri M.-H.Hacınskiyə 56

yazırdı: «Biz ermənilərlə bütün mübahisələrə son qoyduq, onlar ultimatumu qəbul edəcək və müharibəyə son verəcəklər. Biz İrəvanı onlara güzəştə getdik». İrəvan quberniyasının da daxil olması mütləq sayılan Azərbaycan muxtariyyəti artıq müstəqil dövlət kimi bəyan ediləndə İrəvandan məhrum olur. Bu məhrumiyyətlə barışmaq istəməyən əslən İrəvandan olan Şura üzvləri Mir Hidayət Seyidovun, Bağır Rzayevin və Nəriman bəy Nərimanbəyovun imzaladıqları İrəvan şəhərinin erməni respublikasına güzəştə gedilməsinə dair etirazı Milli Şuranın 1 iyun tarixli növbəti, 4-cü iclasında səsləndirildi. Milli Şura protesti müzakirə olunmadan iclas protokoluna əlavə etməyi qərara aldı. Elə həmin iclasda Şura üzvləri İrəvan şəhərinin Erməni Federasiyasına güzəşt edilməsi məsələsi və qaçqınlara yardımın təşkili ilə əlaqədar İrəvana nümayəndə heyətinin göndərilməsinin zəruriliyi məsələsini qaldırırlar. Təklif qəbul olunur və nümayəndə heyətinin tərkibinə M.-H.Seyidov, M.Rzayev, M.-Y.Cəfərov seçilirlər. Müsəlman Milli Şurasının növbəti, 5-ci iclasında Şura sədrinin müavini M.-H.Seyidov sədrlik edir. 7 iyun tarixli bu iclasda İrəvanla bağlı məsələ yenidən qızğın müzakirə doğurur. Hökumət başçısı F.x.Xoyski hökumət nümayəndələrinin erməni milli şurasının nümayəndələri ilə İrəvana dəmir yolunun açılmasına, erməni və müsəlman Milli Şuralarının Bakı hadisələrinə, Bakının bolşeviklərdən azad olunmasına münasibətlərinə dair aparılan danışıqlar haqqında məlumat vermişdir. İrəvana dəmir yolunun açılması və dəmiryol xəttinin müsəlman əhalili ərazidən keçən hissəsində hərəkətin təhlükəsizliyini təmin etmək haqqında məsələnin həlli hökumətə həvalə olunmuşdur. Milli Şuranın 1 iyun tarixli qərarına əsasən İrəvana nümayəndələrin göndərilməsinə dair məsələ qızğın müzakirə doğurmuş, İrəvan quberniyasının nümayəndəsi Rzayev belə bəyan etmişdi ki, “Mən əminəm ki, İrəvan quberniyasına sizlərdən heç kim getməyəcəkdir, oraya biz, irəvanlılar, mən və Seyidov gedəcəyik, amma bir şeyi sizdən xahiş edirik: öz müstəqil Azərbaycanınızı yaradıb, bizi, Ermənistan Respublikası ərazisində qalanları yaddan çıxartmayın”. Belə bəyanatın əsassız olmadığını İrəvandan alınan həyəcanlı məlumatlar bir daha təsdiqlədi. Bir həftə ötməmiş, iyunun 13- də, artıq Azərbaycan Milli Şurası kimi göstərilən Şuranın növbəti, 6-cı iclasında İbrahim ağa Vəkilov İrəvandakı vəziyyət barəsində məruzə edir, müsəlman qaçqınların halını Şura üzvlərinə çatdıraraq aclıq çəkənlərə 150.000 rubl ayrılmasını təklif edir. Natiqin təsirli nitqindən 57

bəlli olur ki, qəzalarda sərgərdan qaçqınların sayı 150.000-ə çatmış, onların arasında müxtəlif epidemiyalar tüğyan edir, hər gün aclıqdan ölüm halları baş verir. Buna görə də natiq ərzaq, geyim və təsərrüfat malları ilə təcili yardım göstərmək lazım olduğunu söyləyib, zərərçəkənlərin sayını bildirmiş və 206 dağıdılmış kəndləri sadalamışdır. İclas 3 bənddən ibarət qərar qəbul etmişdir: 1) Qaçqınlara paylamaq üçün nağd olan bütün pul vəsaitini dərhal nümayəndələr vasitəsilə İrəvan mahalına göndərmək; 2) Erməni Şurasından onun sərəncamında olan təchizat ehtiyatlarından imkan daxilində aclıq çəkən müsəlmanlara ayrılmasını xahiş etmək; 3) İrəvan qaçqınlarına, hətta borc olaraq ərzaq yardımı göstərilməsi xahişi ilə türk qoşunları komandanına müraciət etmək; müsəlmanları doğma kəndlərinə qaytarmaq üçün ciddi sərəncamlar verməsini xahiş etmək. Azərbaycan Milli Şurası və hökuməti Gəncəyə köçməklə yaranmış hakimiyyət gərginliyi şəraitində məsuliyyətli qərarlar qəbul etmək məcburiyyətində qalır. Azərbaycan Milli Şurası buraxılır və «bütün hüquq və səlahiyyətini» F.x.Xoyskinin sədrliyi altında təşkil edilən hökumətə həvalə edir. İlk dövlətlərarası müqaviləni imzalamaq Cümhuriyyətin birinci hökumətinin fəaliyyəti dövrünə təsadüf edir. Zaqafqaziya Seyminin nümayəndələri ilə Osmanlı dövləti arasında Batumda gedən danışıqlar iyunun 4-də Osmanlı dövləti ilə yenicə müstəqilliyini bəyan etmiş üç cənubi Qafqaz respublikaları arasında «sülh və dostluq» haqqında müqavilələrin imzalanması ilə nəticələndi. Erməni nümayəndələri tərəfindən imzalanmış müqavilə ilə keçmiş İrəvan quberniyasının 2 qəzası (Eçmiədzin və Aleksandropol) Osmanlı dövlətinə keçdi. İrəvanın erməni idarəçiliyinə keçməsi isə sırf siyasi mərkəzə ehtiyac səbəbindən əsaslandırılırdı. Yəni, Azərbaycan Cümhuriyyəti xadimləri – Azərbaycan Milli Şurasının üzvləri İrəvan qüberniyasını, o cümlədən İrəvan şəhərini Azərbaycan dövlətinin ərazisi hesab edirdilər. Təbii ki, Azərbaycan xanlıqları olan İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının ərazisində yaradılmış İrəvan quberniyası Rusiya imperiyası devrildikdən sonra öz müqəddəratını təyin edən xalqların iradəsinə uyğun həllini tapmalı idi. Belə ki, bu xanlıqların yerli və əzəli əhalisi olan azərbaycanlılar mütləqiyyət rejiminin kütləvi köçürərək yerləşdirdiyi erməniləri öz ərazilərində vətəndaş kimi görürdülər və imperiyanın tətbiq etmiş olduğu inzibati ərazi bölgüsünü mütləq saymaq məcburiyyətində də deyildilər. Yalnız cənubi Qafqazda kompakt yerləşdirilmiş və 58

muxtariyyət əldə etmək israrı ilə yerli əhalini kütləvi qırğına məruz qoyan ermənilərin zorakı siyasətinin qarşısını almaq üçün hərbi gücə malik olmadığı mövcud zaman və şəraitdə diplomatik manevr yolunu seçdilər. Faktiki olaraq erməni hərbi hissələrinin azğın əməllərinin cəngində olan İrəvanı (bax. Seymin bütün müsəlman fraksiyalarının birgə iclasının protokolu. 10 aprel 1918-ci il) «qaçılmaz bəla» kimi ermənilərə güzəştə getməklə digər Azərbaycan ərazilərini, o cümlədən Qarabağı əldə saxlamaq qərarına gəldilər. Erməni federasiyası kimi nəzərdə tutulan dövlətin – Ararat respublikasının hökuməti 1918-ci il iyunun 20-də Tiflisdən İrəvana köçdükdən sonra İrəvanda və Azərbaycanın digər tarixi torpaqlarında yerli əhaliyə qarşı qırğınların miqyası artdı. Ermənilərin özləri üçün siyasi mərkəz kimi İrəvan şəhərini nəzərdə tutmadıqları 1918-ci il 21 iyun tarixli sənəddən ehtimal oluna bilər. Azərbaycanın Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəsi M.- Y.Cəfərov xarici işlər naziri M.-H.Hacinskiyə göndərdiyi məxfi məlumatında bildirirdi ki, Gürcüstan Respublikasının hökumət başçısı keçmiş ZFDR-nın (Zaqafqaziya Federativ Demokratik Respublikası) əmlakının bölüşdürülməsi məsələsinin Azərbaycanla separat həll edilməli olduğunu söyləmişdir. Mövqeyini belə əsaslandırmışdır ki, «ermənilər artıq öz hissələrini alıblar və elə yerlərdə cəmləşdiriblər ki, sonradan Türkiyənin əlinə keçmişdir və bu məsələdə Gürcüstanın Azərbaycana və Ermənistana münasibəti fərqlidir». ZFDR buraxılan kimi əmlak hissəsini əldə etməklə yerləşdirmək çevikliyi ilə erməni hökumətinin təşkili və İrəvana köçməsi prosesi arasında zaman uyğunsuzluğu təəssüratı yaranır. İyunun 22-də M.-H.Hacinski M.- Y.Cəfərova, təcili teleqram göndərib ərazi sərhədlərini təyin etmək üçün birgə komissiya təşkil etmək təklifini erməni hökumətinə, əgər hələ yaradılmayıbsa, erməni Milli Şurasına bildirməyi tapşırmışdı. Artıq 2 gün əvvəl erməni hökuməti İrəvana köçmüşdü. Nəzərdə tutulmuş İstanbul konfransında iştirak etmək üçün gürcü və erməni nümayəndələri azərbaycanlılardan bir həftə əvvəl İstanbula gəlmişdilər. M.-Ə.Rəsulzadə İstanbuldan M.-H.Hacınskiyə göndərdiyi məktubda yazırdı ki, ermənilər orada qızğın türkpərəst təbliğat aparırlar, Ənvər paşanın fikrincə almanlar da ermənilərin hakimiyyət sürmələri haqqında mənfi fikirdədirlər. Xarici ölkələrdə özləri haqqında rəğbətli rəy yaratmaqla məşğul olan ermənilər cənubi Qafqazda sahib olduqları ərazilərlə 59

kifayətlənməyib müsəlman kəndlərini məhv edirdilər. Andranik qoşunlarını İrəvan və Yelizavetvol quberniyası sərhədlərinə cəmləşdirir və Zəngəzur qəzası tərəfdən Gorusa yaxınlaşırdı. Belə bir şəraitdə, iyulun 31-də Azərbaycan hökumətinin başçısı F.x.Xoyski İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri M.-Ə.Rəsulzadəyə yazırdı: «Bütünlüklə Bakı məsələsi ilə məşğul olduğumuzdan hələlik qətiyyətli hərəkət edə bilmirik, amma elə ki, Allah qoysa, bu əməliyyat başa çatdı, onda, əminik ki, bu fitnəkar erməni hərəkatını da ləğv edərik». Azərbaycanın sərhədləri göstərilmiş xəritəni hər vasitə ilə müdafiə etməyi tapşıran F.x.Xoyski M.-Ə.Rəsulzadəyə yazırdı ki, «əgər ermənilər Qarabağa iddia ilə çıxış etsələr, o zaman İrəvanı və Qazax qəzasının bir hissəsini onlara güzəştə getməkdən imtina edin». Bəlli olur ki, belə bir şərtlə edilmiş güzəşt şifahi razılaşma əsasında baş vermişdir. Amma real vəziyyət ondan ibarət idi ki, Batum müqaviləsindən düz iki ay sonra, avqustun 4-də M.-Ə.Rəsulzadə İstanbuldan bildirirdi ki, ermənilər tələb etdikləri sərhədlər üzrə layihə və xəritəni Ənvər paşaya təqdim etmişlər. Osmanlı dövlətindən Sürməli, Naxçıvan, Axalkələki, Eçmiədzin və İrəvan, gürcülərdən Borçalı, Azərbaycandan Qazax, Qarabağ, Zəngəzur, Ordubad qəzalarını tələb edirdilər. Cənubi Qafqazın müstəqilliyini bəyan etmiş hər üç respublikasının nümayəndələri öz ərazi layihələri ilə Osmanlı dövlətinin rəsmiləri ilə danışıqlar aparırdı. Bu məsələlər ilə xüsusi olaraq Ənvər paşa məşğul olurdu. Arxiv sənədlərindən bəlli olur ki, Osmanlı dövlətinin maraqları təmin olunmaqla və Qafqazdakı müsəlman əhalinin mənafeyini nəzərə almaq şərtilə sərhəd ərazilərinin mübadilələri güzəşti əsasında cənubi Qafqazda dinc, stabil siyasi şərait yaratmaq Ənvər paşanın aparıcı mövqeyi olubdur. Bu məqsədlə erməni və gürcülərlə sərhədlər məsələsini qaldırmayıb, onlarla mübahisə etməməyi azərbaycanlılara tövsiyə edən paşa Borçalı vasitəsilə Türkiyə üçün dəhliz açılmasını nəzərdə tutaraq Borçalı və Tiflis sancaqlarının mühüm hissəsini gürcülərə verib onlarla ittifaq bağlamağı daha sərfəli hesab edirdi. Qazax qəzasının bir hissəsinin ermənilərə keçməsini məqbul bilmirdi. Ermənilərə bir qədər yer verməyin onların iştahasını qızışdırmaq imkanını vermək olduğunu söyləyən Ənvər paşa Borçalının cənub hissəsindən keçməklə erməni dövlətinin sərhədi ilə keçmiş İrəvan quberniyası sərhədinin uyğun gələcəyini qeyd edirdi. Ənvər paşa və digər Osmanlı rəsmiləri ermənilərin saxta iddialarını qəbul 60

etdirmək yönündə qızğın fəaliyyətləri qarşısında aciz olduqları üçün deyil, daha mühüm strateji məsələlər baxımından çıxış edirdilər. Bu mənada cənubi Qafqazda erməni dövlətinin yaranmasına imkan vermək Osmanlı dövlətinin taktiki manevrlərindən sayıla bilər. 1918-ci il sentyabrın ortalarında M.Ə.Rəsulzadə M.H.Hacinskiyə göndərdiyi məlumatında bildirirdi ki, «əgər Ənvər paşanın fikri qəbul olunarsa, onda Ermənistan haqqında tamamilə danışa bilməyəcəyik. Mümkündür ki, ermənilər müstəqillikdən imtina edərək Azərbaycanda qalmaq və başqa bir formanı qəbul etmək istəyəcəklər». M.-Ə.Rəsulzadənin fikrincə, müsəlmanlardan ibarət Borçalını tərk edib, əvəzində ermənilərdən ibarət ərazi əldə etmək Azərbaycanda erməni elementini artırmaq, müsəlmanları isə azaltmaq demək olardı. Böyük hissəsi müsəlmanlardan ibarət olduğu üçün Dərələyəzi tərk etməyin qətiyyən mümkün olmadığını Ənvər paşanın diqqətinə çatdırmış, cavabında paşa «əgər belədirsə, onda Dərələyəzi də güzəştə getmək lazım deyildir» söyləmişdir. «Türkləri verib erməniləri almağı müvəffəqiyyət» saymayan M.-Ə.Rəsulzadə Azərbaycan hökumətinə öz nöqteyi- nəzərində israr etməyi tövsiyə edirdi. Paradoksal görünsə də, gerçəkləşən erməni dövləti bolşeviklərin deyil, Osmanlı hökumətinin həyata keçirdiyi, həm də Türkiyədə deyil, cənubi Qafqazda baş tutan layihə oldu. Cənubi Qafqazın siyasi müqəddəratı ilə bağlı hələ I Dünya müharibəsi illərində müxtəlif layihələr hazırlanmış, təkliflər irəli sürülmüşdü. Gürcülərin təqdim etdiyi layihədə bir sıra ərazilər müqabilində İrəvanın bir hissəsinin də Osmanlı dövlətinə keçməsi nəzərdə tutulurdu. 1918-ci ilin yazında Osmanlı hökuməti həmin İrəvanın erməni dövlətinin paytaxtı olmasını və Qafqazda erməni dövlətinin yaranmasını reallığa çevirdi. Beləliklə, uzun əsrlər itirilmiş dövlətçiliyini, həm də Qafqazda olmayan dövlətçiliyini ermənilər tarixi düşmən adlandırdıqları türklərin, özü də Osmanlı türklərinin əli ilə əldə etdi. Hələ I Dünya savaşında Rusiya mütləqiyyətinə xidmətləri müqabilində Qafqazda «nəsə» əldə etməyə əmin olmayan ermənilər Osmanlı dövlətinin razılığı ilə 1918-ci ilin mayında arzularına çatdılar. «Türkiyə Ermənistanı» uğrunda canfəşanlıq edən mərkəzi sovet hakimiyyəti bu layihəni Qafqaz üçün heç də məqbul bilməmişdi. Hətta Moskva Erməni Milli Komitəsi bu xəbəri böyük təşvişlə qarşılamışdı. «Kiçik xalqın müstəqilliyini elan edərək Rusiyadan könüllü ayrılmasını quraşdırmağın yolverilməz olduğu» bildirilirdi. Bu hərəkət ümumrusiya işinə xəyanət kimi 61

qiymətləndirilirdi. Mətbuatın verdiyi məlumata görə, Moskva Erməni Milli Komitəsi digər dövlətlərin iradəsini nəzərə almadan erməni dövlətinin yaradılması cəhdinə qarşı etirazını bildirmişdir. Mətndən bəlli olduğu kimi, «Fəhlə-kəndli Rusiya hökuməti» nəzərdə tutulurdu. Məlumatda diqqəti cəlb edən məsələ erməni dövlətinin ərazisi ilə bağlıdır: Zaqafqaziyanın dağlıq hissəsindəki ərazilər Ermənistan adlandırılaraq, Erməni Milli Şurasının Türkiyə ilə, Ermənistanın müstəqilliyini tanıyan sülh müqaviləsi bağladığı bildirilirdi. Cənubi Qafqazın bir hissəsinə «Ermənistan» adı verilərək qurulan bu dövlətin ilkin rəsmi sənədlərdə adı «Ararat Respublikası» kimi göstərilmişdir. «Erməni Federasiyası» ifadəsi də ilkin sənədlərdə yer almışdır. Məsələnin belə formada həlli Rusiya erməniləri tərəfindən də birmənalı qarşılanmamışdı. Mətbuatın yazdığına görə, Almaniya diplomatiyasının yetirməsi sayılan «Müstəqil Ermənistan» və onun müvəqqəti hökuməti ermənilər arasında çox tanınmış deyildi. Ayrılıqda Ermənistanın heç cür yaşamaq qabiliyyətinin olmayacağına əmin olduqlarını söyləyən Erməni Milli Komitəsinin görkəmli üzvlərindən biri bildirmişdi ki, «geniş erməni kütlələri ayrılmaq tərəfdarı deyildir. Əksinə, onlarda istənilən rus hakimiyyəti tərəfə çox möhkəm meyl vardır». Rus mətbuatının yazdığına görə, bütün iri rus şəhərlərində ermənilərin yığıncağı keçirilir və «hər yerdə erməni məsələsinin nəzərdə tutulan və Türkiyənin həyata keçirdiyi formada həllinə ermənilərin kəskin mənfi münasibətini ifadə edən qətnamələr çıxarılırdı». Böyük dövlətlərin dəstəyi ilə Türkiyədə «erməni məsələsi»nin belə həllini erməni xalqının böyük faciəsi sayaraq «Daşnaksutyun» partiyasını dönə-dönə lənətləyirdilər. Dağ massivlərindən, sərt iqlimə malik, olduqca yoxsul ərazidən ibarət Ermənistan dövlətinin fiksiya olduğunu deyir, «12.400 kvadratverst»lik yeri «dövlət ərazisi» hesab etmirdilər. «Müstəqil Ermənistanın yaradılması» «erməni məsələsini beynəlxalq masştabdan məhrum etmək» sayılırdı. «Ararat Respublikası»na ermənilər tərəfindən belə münasibət məntiqi suallar doğurur və bir daha Qafqazın ermənilərin qədim vətəni olmadığını təsdiqləyir. Dövlət üçün verilmiş ərazinin əlverişsizliyi, qeyri-münbitliyi və s. vətən torpağını müəyyənləşdirə bilməz. Bütün halları, vəziyyəti ilə vətənində yaranmış milli dövlətinə münasibət seçim məzmunu daşımamalıdır. Qafqazda erməni muxtariyyətinə nail olmaq ümidi ilə və digər məqsədləri naminə dünya müharibəsində Rusiya hökumətinin xidmətində olan ermənilər artıq 62

«Türkiyə Ermənistanı»ndan əlavə, Qafqazda da dövlətə malik olub, sonralar əraziləri birləşdirmək niyyətində idilər. Türkiyənin əli ilə alınmış «Ararat Respublikası» isə onların strateji planları ilə ziddiyyət təşkil edirdi. Sonralar Qafqazda özlərinə saxta tarix düzəldən ermənilər gürcülərlə ərazi davasında «real yerləşmə» prinsipini irəli sürdü. Gürcülər isə «tarixilik prinsipi»ndən çıxış edirdilər. Çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində Cənubi Qafqazın əksər strateji bölgələrinə yerləşdirilmiş ermənilər üçün «real yerləşmə» prinsipi sərfəli idi. Bu prinsipi qəbul edəcəkləri halda gürcü qəzeti «Ertoba»nın yazdığına görə, paytaxtları Tiflis Gürcüstanın dövlət sərhədlərinin yaxınlığında qala bilərdi . XX yüzilliyin əvvəllərində ərazi iddiasında «tarixilik» prinsipini məqbul bilməyən ermənilər elmi-ideoloji sahədə bir əsrlik hazırlıq işi apararaq saxtalaşdırılmış tarixi beynəlxalq ictimaiyyətə qəbul etdirmək yönündə «bütün cəbhə boyu» hücuma keçdilər. «Türkiyə Ermənistanı» dekreti əvvəlcə Brest-Litovsk müqaviləsi, XX yüzilliyin 20-ci illərində Mustafa Kamalın başçılıq etdiyi milli- azadlıq mücadiləsinin qələbəsi və Sovet Rusiyası ilə yaratdığı əməkdaşlıq sayəsində tətbiqi məzmun ala bilmədi. Onu gerçəkləşdirmək tapşırılmış S.Şaumyan nəinki «Türkiyə Ermənistanı» muxtariyyətini, nəinki Qafqazda, heç Bakıda belə sovet hakimiyyətini təmin edə bilmədi. Bununla belə, xarici siyasətində, Türkiyəyə münasibətdə erməni xalqının müqəddəratına «biganə qalmayan» sovet dövləti ərazi iddiasını uzun müddət qüvvədə saxladı. Ermənilərin isə bu gün də dövlət səviyyəsində Türkiyə ərazilərinə iddiaları öz qüvvəsini açıq şəkildə atributiv məzmun kimi saxlamaqdа davam edir.

Həcər Abdallı Münaqişələr həllinin qloballaşmada ölçüsü Münaqişələr ucbatından qloballaşma prosesləri postsovet məkanının başqa hissələrinə nisbətən Cənubi Qafqaz bölgəsini daha tez əhatə etdi, burada neftn olması isə həmin münaqişələrə beynəlxalq yön verərək onları dərinləşdirdi. Bu prosesin nəticələri praktik olaraq öyrənilmədiyindən biz burada yaranmış problemləri qısaca nəzərdən keçirməyə çalışacağıq. 1994-cü ilin mayından bölgədə kövrək bir sülh hökm sürür. Bu müddətdə tərəflər etnoslararası münaqişəni həll etməyin müvafiq variantlarını tapa bilməyiblər. Bölgə başqa geosiyasi şəraitdə 63

yerləşsəydi və Azərbaycan neft hasilatının perspektiv strateji ehtiyatlarına malik olmasaydı, yəqin, münaqişə çoxdan yoluna qoyulmuşdu. Lakin eyni vaxtda bir neçə böyük ölkənin və ABŞ kimi bir fövqəldövlətin bu regionda "mühüm strateji həyati" maraqları var və bu maraqlar çox zaman açıq deyilmədiyindən dolaşıq ziddiyyətlər kələfinə çevrilib. Cənubi Qafqazın çoxillik siyasi prioritetlərinin təsdiqlənmə kombinasiyasında Rusiya SSRİ-nin bu regionda bir vaxtlar malik olduğu nüfuzu qaytarmağa çalışır. NATO-nun və ABŞ-ın bölgəyə gəlmək ehtimalından daha çox narahat olan İran Qərb investisiyalarının buraya axmasına, Qərbi Avropa ilə Uzaq Şərqi kommunikasiyalarla və neft kəmərləri ilə birləşdirməyi nəzərdə tutan dünyanın yeni iqtisadi inkişaf mərkəzinin təşəkkülünə hər bir vasitə ilə müqavimət göstərir. Aralarında tam real ziddiyyətlər olmasına baxmayaraq Rusiya Federasiyası və İran Qərbin Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya (MA) regionlarını öz siyasi və iqtisadi nüfuz dairəsinə daxil etmək üzrə nəhəng ambisiyalarına qarşı durmaq üçün hazırda taktiki müttəfiqlər olmağa məcburdurlar. Qarşı duran ölkələr Cənubi Qafqazın üç tanınmış respublikasına müxtəlif rollar ayırsalar da, aydındır ki, tərəflərdən hər hansının ambisiyalarının tam miqyasda gerçəkləşməsi yalnız bu respublikaların vahid geosiyasi məkana daxil olacağı təqdirdə mümkündür. Ümumiyyətlə, Türkiyənin bölgə ölkələri ilə münasibətləri Cənubi Qafqazdakı durumun beynəlxalq miqyasda müəyyənləşdirilməsinin mühüm aspektlərindəndir. İri və güclü regional dövlət olan Türkiyənin, təbii ki, bölgənin yeni müstəqil dövlətlərində öz nüfuzunu möhkəmlətməyə çalışır. Bundan əlavə, Türkiyə NATO üzvü və ABŞ-ın bölgədəki başlıca müttəfiqi kimi, Cənubi Qafqazda nüfuz uğrunda Rusiya ilə Qərb arasında gedən (son vaxtlar bir qədər zəifləməsinə və aşkar duyulmamasına baxmayaraq) rəqabətdə obyektiv olaraq iştirak edir. Lakin bu regionun özündə Türkiyənin mövqeləri ilk baxışda gözlənildiyindən xeyli ləng möhkəmlənir. Səbəbi Qarabağ münaqişəsidir. Azərbaycanla eyni etnik tərkibə malik olan Türkiyə bu münaqişədə Azərbaycanın xeyirinə dönməz mövqe tutub. Söhbət təkcə maddi, yaxud hərbi yardımdan getmir, daha mühümü bu dəstəyin həm Türkiyədə, həm də Azərbaycanda siyasətdaxili reallıqlarla qidalanan psixoloji aspektləridir. Tez-tez Ermənistan mətbuatında və xarici Kütləvi İnformasiya Vasitələrində (KİV) belə bir fikir söylənilir ki, Türkiyə amili olmasaydı, Azərbaycan Respublikasının siyasi elitası 64

kompromislərə daha meylli ola bilərdi. Hər necə olsa da, Türkiyə faktiki olaraq Ermənistan Respublikası ilə olan ümumi sərhədləri bağlayaraq, onunla birbaşa ticarətdən imtina edərək ona qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq edib. Bunun üçüncü ölkə olan Azərbaycan Respublikasının maraqları naminə edildiyini nəzərə alsaq, son onillik tarixdə nadir olan bu hadisəni yalnız 2002-ci ilin aprelində fələstinlilərin İsrailə qarşı mübarizəsinə dəstək əlaməti olaraq İraqın neft ixracına birtərəfli embarqo qoyması ilə müqayisə etmək olar. Ermənilərin və Türkiyənin 1915-ci il hadisələrinə qiymət verilməsi problemi ilə bağlı daim qızışdırılan ənənəvi qarşılıqlı ittihamları buraya əlavə olunur (ermənilər hesab edirlər ki, o vaxt Türkiyədə yüz minlərlə erməninin halak olduğunu Türkiyədə də heç kəs inkar etmir, ona görə də əslində problem həmin hadisənin baş verib-vermədiyi deyil, onun "soyqırım" adlandırılıb-adlandırılmamasıdır. Türklər isə öz növbələrində bununla razılaşmayaraq qeyd edirlər ki, həmin vaxt eyni miqdarda türk və kürd də öldürülüb). Nəticədə Ermənistan Respublikasılə Azərbaycan Respublikasını bir-birindən ayıran sərhəddən sonra gərginlik səviyyəsinə görə ikinci xətt Ermənistan Respublikasılə Türkiyə arasındakı sərhəddən keçir (Yeri gəlmişkən dəqiqləşdirmək lazımdır ki, söhbət Ermənistan Respublikasılə Azərbaycan Respublikası arasındakı sərhəddən deyil, qarşıdurma xətlərindən getməlidir. Belə ki, döyüş əməliyyatları nəticəsində yaranmış bu xətlər rəsmi sərhədlərdən xeyli fərqlənir). Yuxarıda deyildiyi kimi, azı daha bir xarici "oyunçu" – Rusiya Federasiyası - bundan bəhrələnir... Bununla belə, Ermənistan Respublikası növbəti dəfə Rusiya Federasiyasının təsir dairəsindən çıxmağa, heç olmazsa, Qərb (ABŞ) nüfuzu ilə onun paritetini tapmağa cəhd gösiərir. Ermənistan Respublikasının qəbul etdiyi "kompletarizm" adlanan xarici siyasət konsepsiyası bu prosesə xeyli yardımçı olur. Həmin konsepsiya bölgədə Rusiya və Qərb maraqlarının toqquşmasının imkan daxilində aradan qaldırılmasını nəzərdə tutur. Gürcüstanla Azərbaycan bu gün strateji müttəfiqdirlər, Rusiyanın bölgədəki iştirakını və nüfuzunu birlikdə azaltmağa səy göstərirlər. Belə fəaliyyət formalarından biri, açıq-aşkar Moskvanın hərbi-iqtisadi diktatına qarşı yönəlmiş GUÖAM (Gürcüstan, Ukrayna, Azərbaycan, Moldova) ittifaqının yaradılması oldu. ABŞ-nin son vaxtlar bu quruma 45 mln. dollar ayırmaq qərarı ona yeni inkişaf stimulları verə bilər.

65

Moskva ilə Tehranın birbaşa hərbi-texniki əməkdaşlığı və Rusiya-İran- Ermənistan alyansının yaranması Qərbin bölgədə meydan oxumasına cavab kimi nəzərdə tutulub. Rusiya Federasiyasına dəstək verən islamçı İranın Azərbaycan Respublikasılə münasibətləri soyuqdur. İran ardıcıl olaraq ABŞ-nin Cənubi Qafqaza və Mərkəzi Asiya regionlarına nüfuzetmə kursuna qarşı gedir və bu zaman Rusiya Federasiyasındən fərqli olaraq Qərbin demokratik dəyərlərini tanımaq ritorikası ilə yüklənmir. Xəzərin statusu məsələsinin həllinin ləngidilməsi də Moskva ilə Tehranın ABŞ-ni bölgədən sıxışdırıb çıxarmaq cəhdləri ilə bağlıdır və bu mövqe İranın Azərbaycan Respublikasının Qərblə neft müqavilələrini tanımamaq barədəki vaxtaşırı bəyanatları ilə möhkəmləndirilir. Son hərəkətlər - 2001-ci ilin yayında Azərbaycan Respublikası geoloji kəşfiyyat gəmilərinin və Britaniya neft firmaları nümayəndələrinin Xəzərin Azərbaycan sektorunda işi dayandırmağa məcbur edilməsi buna misal ola bilər. İranın Azərbaycana qarşı mövqeyinin sərtliyi daha bir amillə - İranda xeyli miqdarda (müxtəlif qaynaqların məlumatlarına görə, 20 mln. nəfər, yaxud İran əhalisinin 30%-i qədər) Azərbaycan türkünün yaşaması ilə və onların xaricdən separatizmə təhrik edilə bilmələri ilə izah olunur. İran dünyanın ona qarşı tətbiq etdiyi sanksiyaları məharətlə balanslaşdırır və bu işdə Qərbi Avropa ölkələrinin xüsusi mövqeyi az rol oynamır. Neftin qiymətinin hədsiz artması fonunda mövcud və yenicə layihələşdirilən boru kəmərləri ətrafında baş verən çəkişmə öz apogeyinə çatıb. ABŞ-nin cəhdləri ilə Azərbaycan neftinin çıxarılmasında iştirakdan məhrum edilmiş İran Türkmənistan və Qazaxıstanla əməkdaşlıq etməyə, onların neft və qaz axınını öz ərazisindən Qərbi Avropaya və Uzaq Şərqə yönəltməyə çalışır. Azgüclü Bakı-Batum xətti istisna olmaqla Azərbaycan nefti indiyədək Avropa bazarına ənənəvi olaraq Bakı-Novorossiysk boru kəməri ilə nəql edilib. Dəyəri 2,4-3,5 mlrd. ABŞ dolları həcmində qiymətləndirilən Bakı-Ceyhan layihəsinə görə Bakı nefti Rusiya Federasiyası ərazisini keçmədən xaricə çıxacaq. Aydındır ki, bölgədə siyasi hadisələrin gedişini xeyli dərəcədə artıq başlanmış olan "boru kəməri savaşı" müəyyənləşdirəcək. Bu, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya bölgələrini çağdaş geosiyasi proseslərin mərkəzinə çəkmiş 11 sentyabr 2001-ci il olaylarından sonra xüsusilə doğrudur. Mətbuatda belə xatırlatmalara və məlumatlara rast gəlinir ki, 2001-ci ilin aprelində Azərbaycan Respublikası və Ermənistan Respublikası dövlət 66

başçılarının Ki Uestdə (Floridada) keçirilmiş görüşü əslində tərəflər arasında Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin müzakirəsindən deyil, bölgədəki nüfuzla əlaqədar Rusiya ilə ABŞ arasındakı "münasibətlərin dəqiqləşdirilməsindən" ibarət olub. Deyildiyi kimi, Cənibi Qafqazdakı durum paradoksal şəkildə XX əsrin əvvəllərini xatırladır. O zaman Gürcüstan, Azərbaycan və Ermənistan qısa müddətə müstəqillik əldə etmişdilər. O vaxt olduğu kimi, indi də respublikalar tez-tez onların aralarında və daxillərində hərbi əməliyyatlarla müşayiət edilən etnoslararası qarşıdurmaya cəlb olunub. Çağdaş qarşıdurmanın sonluğu ötən əsrin başlanğıcında Cənubi Qafqaz ölkələrini müstəqillikdən məhrum etmiş və Qərbin susqulu razılığı ilə bölgədə sovet rejimi qurulmasına səbəb olmuş kədərli təcrübədən fərqlənəcəkmi? Bu sualın cavabı xeyli dərəcədə Cənubi Qafqaz siyasi elitalarının həmin hadisədən ibrət dərsi almaq arzularından asılıdır. Elitalar siyasi ambisiyalarından və şəxsi varlanmaya hədsiz meyldən əl çəkib bölgənin yeni sahman yaranması proseslərini yaşayan dünya siyasət və iqtisadiyyat sisteminə inteqrasiyası üçün imkan tapa biləcəklərmi? Əlbəttə, indi XX əsrin əvvəli deyil, lakin müstəqilliyin öz gerçək məzmunundan ayrılması, Cənubi Qafqaz respublikalarının yad siyasi ambisiyaların və maraqların nökərlərinə, girovlarına çevrilməsi tam mümkündür. Hələliksə, bölgəni ümumi hadisələr - əhalinin sonugörünməyən ehtiyacları və çarəsizliyi, işsizlik, kütləvi mühacirət, əcaib korrupsiya, klan zaminliyi, qısamüddətli kurslarda Qərbin demokratiya və azad bazar şüarlarını əzbərləmiş keçmiş sovet partiya işçilərinin dirçəltdikləri avtoritar idarəetmə metodları birləşdirir. Etnik qarşıdurmanın gerçək nəticələri belədir, lakin bu, hələ son deyil - səhra qumları artıq bütün Cənubi Qafqaz ərazisinin üstünə hücuma keçib; iş və dinc həyat tapmaq arzusu ilə 3 mln.-dan 5 mln.-dək cənubi qafqazlı öz yurd-yuvasından didərgin düşüb. Guya sürətlə gəlişən münaqişə latent olmaqla onilliklər boyu davam edərək yeni-yeni qurbanlar apara bilər. Üçüncü minillikdə bölgəni mümkün qədər dirçəltməyin yeganə yolu buradakı əhalinin həqiqi mənada demokratikcəsinə maarifləndirilməsi və demokratik dəyərlərin qorunmasıdır. Bunu kimin və necə gerçəkləşdirməyə hazırlaşması, bu yolda onları hansı arqumentlərin hərəkət etdirməsi başqa məsələdir. Hələ XXI əsr başlanmazdan bəşəriyyət yavaş-yavaş sülh fəlsəfəsinə və mədəniyyətinə pərəstiş etməyə başlayıb. Müharibə və zorakılıq 67

mədəniyyətinin çoxəsrlik cəngəlliklərindən günəşə doğru yol tapmaq üçün sülh mədəniyyətinin ilk cücərtiləri hələ çox zəifdir. Bu simbioz mövcudluğun aqibətinin nə vaxt və necə həll olunacağını demək çətindir, lakin sağqalmanın yeganə yolunun savaş mədəniyyətinin irrasionalizminə qarşı qoyulmuş sülh mədəniyyətinin rasionalizmi olduğu şübhəsizdir. Bunu dərk etməyərək savaş cərrahına sitayiş edənlərin özləri lap tezliklə onun iti və amansız nəştərinə tuş gələcəklər. Azərbaycanda cəbhədə sülhün təmin olunmaması bütövlükdə Cənubi Qafqaz bölgəsində vəziyyəti getdikcə gərginləşdirir. Açıq şəkildə deyə bilərik ki, Azərbaycan torpaqlarının 20 faizinin hələ də Ermənistanın işğalı altında qalması böyük bir təhlükədir. Artıq bir çox dövlətlər də görür ki, dondurulmuş münaqişələr uzun müddət ərzində bu vəziyyətdə qala bilməz. Bölgədə keçən il yaşanan qanlı hadisələr bunu bir daha təsdiqlədi. Belə ki, 2016-cı ilin aprel ayında Azərbaycan Silahlı Qüvvələri ermənilərin növbəti təxribatının qarşısını adılar. Qanlı mübarizə zamanı ermənilərin xeyli hərbi qüvvələri, texnikası məhv edildi, strateji yüksəkliklər Azərbaycan tərəfindən ələ keçirildi, işğal altında olan bəzi kəndlər azad olundu. Təxribatın, hücumun qarşısının aılnmaasında şəhidlər versək də bütün dünyaya öz əzmimizi göstərə bildik.Həmin günlər bütün Azərbaycan xalqı bir yumruq kimi birləşərək əsgərlərimizə dayaq durdu, haqq işində onlara dəstək verdi. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü və etnik təmizləmə siyasəti nəticəsində bir milyondan çox soydaşımız qaçqın-köçkün vəziyyətinə düşmüşdür. Elə Dağlıq Qarabağın özündən on minlərlə azərbaycanlı qovulmuşdur.Dağlıq Qarabağın inzibati hüdudlarından kənarında yerləşən yeddi rayonundan 700 mindən çox azərbaycanlı qovulmuşdur. Ermənistanda yaşayan 250 mindən çox azərbaycanlı isə hər şeyi əlindən alınaraq qovulmuşdur. Ona görə də, bu gün Azərbaycanın işğal edilmiş torpaqlarında hər şey dağdılmışdır. Yəni, bütün binalar, məktəblər, xəstəxanalar, muzeylər talan edilib, milli sərvətlərimiz məhv edilmiş və yaxud da talan olunmuşdur. Hətta, bizim müqəddəs ocaqlarımız, məscidlərimiz belə ermənilər tərəfindən dağıdılaraq yerlə-yeksan edilmişdir. Bütün olan bu problemlərlə bağlı Azərbycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev İslam Konfransı Təşkilatındakı (2009) nitqində demişdir ki, .. bu gün Bakının mərkəzində hər kəs vaxtilə burada tikilmiş erməni kilsəsini görə bilər... Baxmayaraq ki, bizim məscidlərimiz Azərbaycanın torpağında ermənilər tərəfindən 68

dağıdılıbdır, biz erməni kilsəsini bərpa etmişik. Bax bu bizim mədəniyyətimizin təzahürüdür... Bizim heç bir başqa ölkənin torpağında gözümüz yoxdur, öz torpağımızı da heç kimə verməyəcəyitk və heç vaxt dünya birliyi qondarma Dağlıq Qarabağ rejimini müstəqil qurum kimi tanımayacaqdır. Azərbaycan heç vaxt buna icazə verməyəcək və istənilən yollarla öz ərazi bütövlüyünü bərpa edəcəkdir. Sadəcə olaraq biz istəyirik ki, bunu sülh yolu ilə, danışıqlar yolu ilə edək... Azərbaycanın mövqeyi dəyişməz olaraq qalır: Dağlıq Qarabağ əzəli Azərbaycan torpağıdır və tarixi ədalət bərpa olunmalıdır. Dağlıq Qarabağ dünya birliyi tərəfindən Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi kimi tanınır və ölkəmiz müstəqil dövlət kimi Birləşmiş Millətlər Təşkilatına üzv olduqda Azərbaycanın suverenliyi və ərazi bütövlüyü Dağlıq Qarabağ daxil olmaq şərtilə tanınıbdır. Biz sadəcə olaraq istəyirik ki, öz ərazi bütövlüyümüzü bərpa edək. Əgər münaqişə öz həllini taparsa, Dağlıq Qarabağda yaşayan, Azərbaycanda azlıq təşkil edən erməni əhalisi gələcəkdə sülh, əmin-amanlıq şəraitində yaşayacaqdır. Təəssüflə deyə bilərik ki, Ermənistanın təcavüzkarlıq siyasətini davam etdirməsi, Azərbaycan ərazisinin bir hissəsini işğal altında saxlaması, nəticədə bir milyon soydaşımızın məcburi köçkün həyatı yaşaması təkcə Azərbaycanda deyil, bütün regionda sülh və sabitliyin bərqərar olmasına, eləcə də toleratlıq ənənələrinin möhkəmlənməsinə ciddi problemlər yaradır. Ona görə də bu problem təkcə Azərbaycanı yox,beynəlxalq təşkilatları, inkişaf etmiş demokratik dövlətləri, dünya ictimaiyyətini, xüsusilə də ortaq dəyərlərə sahib qardaş ölkələri dərindən, həm də daha yaxından düşündürməli və təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir. Xəyyam Orucov

AzərbaycanınYuxarı (Dağlıq)Qarabağ regionununda iqtisadi vəziyyətə dair erməni yalanlarına cavab Azərbaycana qarşı ermənilərin Dağlıq Qarabağla bağlı zaman-zaman davam edən ərazi iddiaları yenidən qızışdırıldı. Erməni ideoloqları bu iddiaya əsas yaratmaq üçün DQMV-də sosial-iqtisadi vəziyyətin dözülməz olması və bunun Azərbaycan hökuməti tərəfindən qəsdən təşkil edilməsi barədə uydurmalarla kampaniya aparmağa başladılar. Bu mənfur siyasətdə uzaq hədəflər də nəzərdə tutulmuşdu.

69

Erməni tədqiqatçı və ideoloqlarının yalan və böhtan uydurmalarına baxmayaraq bildirmək istərdik ki, 1970-1980-ci illlərdə sənayeyə, çoxsahəli kənd təsərrüfatına, mürəkkəb sosial quruluşa malik DQMV- nin inkişafına xüsusi diqqət verilmişdir. Vilayətin inkişafına 14 il ərzində (1971-1985) istifadə etmək üçün 483 milyon manat maliyyə vəsaiti ayrılmışdır ki, bu, əvvəlki on beş ildəkindən 2,8 dəfə çox idi . Azərbaycan SSR üzrə 1970-1980-ci illərdə regionların xalq təsərrüfatına ayrılan maliyə vəsaitinin həcminə görə DQMV Bakı və Sumqayıt şəhərlərindən sonra üçüncü yerdə olmuşdur . Təəssüf ki, erməni ideoloqları Azərbaycanın Yuxarı (Dağlıq) Qarabağ regionuna əsassız ərazi iddialarına haqq qazandırmaq üçün “Dağlıq Qarabağ problemi” uydurmaqla öz xeyirlərinə ictimai rəyi yaratmaq üçün cəfəng bir təbliğat istiqaməti seçdilər. Bu, Azərbaycan hökumətinin ermənilərə guya ögey münasibəti nəticəsində DQMV-də iqtisadi vəziyyətin və sosial şəraitin dözülməz hala düşməsinin səbəbkarı olmasına inandırmaq üçün göstərilən cəhddən ibarət idi. Tədqiqatlar göstərir ki, bunlar cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyildir. Həmin dövrdə DQMV adambaşına düşən kapital qoyuluşunun həcminə görə Respublikanın digər regionlarından irəlidə idi. 70-cı illərdə DQMV-də sənaye dinamik inkişaf yolu keçmiş, hər il əsaslı vəsait qoyuluşu 30-35 milyon manat olmuşdur . Ümumiyyətlə, Azərbaycan SSR-də XX əsrin 70-80-cı illərində 218 yeni sənaye müəssisəsi istifadəyə verilmişdir ki, bundan 15-i DQMV- nin payına düşmüşdür . DQMV-də yaradılmış sənaye müəssisələri sırasında mühüm yer tutan Xankəndi tikinti materialları kombinatı 1978-ci ildən etibarən hər il yüksək göstəricilər qazanmış, 32 dəfə müxtəlif diplomlara layiq görülmüşdür . XX əsrin 70-cı illərində Azərbaycan SSR-də yerli xammal resurslarından hazır məhsullar istehsalının genişləndirilməsinə başlanmış, bu zaman DQMV-də ipək parça məhsullarının istehsalı gücləndirilmişdir. Azərbaycan SSR-də 2-ci böyük ipək kombinatı olan Qarabağ İpək Kombinatının Vilayətin müxtəlif yerlərində filalları açılmışdır . Kombinatda 1971-1975-ci illərdə 29016 min manatlıq məhsul istehsal olunmuşdur . Respublikanın ipəkçilik sənayesi məhsulunun təxminən 25 %-i DQMV-nin payına düşürdü. DQMV-də yüngül sənayenin bu sahəsinin inkişafı nəticəsində fəhlə sinfi

70

formalaşmış, fəal sosial infrastruktura geniş təsərrüfat istiqamətləri əlaqələri yaranmışdır . 1970-1980-ci illərdə DQMV-nin sənaye strukturunda Xankəndi elektrotexnika zavodunda Azərbaycan höküməti tərəfindən yeni maşın və texnika ilə təmin edilmiş, zavodda kompleks şəkildə mexanikləşdirmə və avtomatlaşdırma həyata keçirilmişdir. Xankəndi şəhərində müasir avadanlıqlarla təchiz olunmuş iri mebel fabrikinin 70-ci illərdə bir neçə filialı yaradılmışdı. Fabrikdə təkcə 1970-ci ildə 1 milyon 891 min manatlıq məhsul istehsal edilmişdir. Bu fabrik SSRİ ərazisində ixtisaslaşdırılmış böyük müəssisələr sırasına daxil idi. Azərbaycan SSR DQMV-nin inkişaf edən Xankəndi Tikiş Fabrikində 1975-ci ildə ümumi məhsul istehsalının həcmi 91,6 %-dən, 1977-ci ildə 103,8 %-ə qalxmışdı . Həmin müəssisədə çoxlu fəhlə və mütəxəsis işlə təmin olunurdu ki, bunlar da yüksək əmək haqqı alırdı.Keyfiyyətli məhsul istehsalına və plan tapşırıqları yerinə yetirdiklərinə görə Xankəndi tikiş fabriki işçiləri dəfələrlə nazirlik və həmkarlar təşkilatı tərəfindən mükafatlandırılmışlar. Mərmər, tuf, qranit, felizit, əhəngdaşı və başqa qiymətli və nadir tikinti materialları ehtiyatları olan Dağlıq Qarabağ regionunda yeni sənaye müəssələri - karxanaları açılmışdı. Həmin karxanalar müasir texnika ilə təchiz edilmişdi. DQMV-i ərazisində 1975-1980-ci illərdə yeni taxta-şalban, kərpic, kiramid və əhəng sexləri qurulub istifadəyə verilmişdir . Bu sexlər daha çox gəlir verdiyi üçün erməni millətindən olanların daha kompakt şəkildə məskunlaşdığı şəhərlərdə - Xankəndidə, Ağdərə və Hadrud rayonlarında tikilib istifadəyə verilmişdir . DQMV-də 1970-1980-cı illərdə 1300 km.-lik yüksək gərginlikli elektrik xətti çəkilmiş, vilayətin elektrik enerjisi ilə daha yüksək dərəcədə təmin edilməsi üçün Azərbaycanda üçtərəfli elektrik təchizatı olan yeganə regiona çevrilmişdir . Sərsəng SES tikilməsi DQMV-də 70-ci illərdə görülən işlərdən biri idi. Sərsəngsu anbarı Dünyanın ən hündür bəndlərindən biri idi. Sərsənq SES hər il 125 milyon kilovat saat elektrik enerjisi istehsal etməklə Cənubi Qafqazın vahid energetika sistemində mühüm rol oynayırdı . Təəsüf ki, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi bu təsərrüfat sistemini pozdu. Hətta bu su anbarını Ermənistan hökuməti Azərbaycan Respublikası əhalisi üçün təhdid alətinə çevirdi. 71

Ümumiyyətlə, 70-ci illərdə Azərbaycan SSR-in DQMV-də sənaye sürətlə və dinamik şəkildə inkişaf etmişdir. Lakin DQMV-nin erməni rəhbərliyi regionda yaşayan azərbaycan¬lıların sosial-iqtisadi vəziyyətinin yaxşılaşmasına, onların intellektual səviyyəsinin yüksəldilməsinə hər vasitə ilə mane olmuş, bu da azərbaycanlı əhalinin sosial vəziyyətinə mənfi təsir göstərmişdir. Azərbaycan Respublikasının Qarabağ regionunun iqtisadi həyatında mühüm sahələrdən biri də kənd təsərrüfatıdır ki,XX əsrin 70-ci illəri Qarabağ regionunun kənd təsərrüfatının inkişafında xüsusi dövr təşkil edir. Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi və təkmilləşdirilməsi, aparılan ciddi islahatlar Dağlıq Qarabağ regionunun da dinamik inkişafının əsasını qoydu. Azərbaycan SSR-in bir sıra rayonlarında, həmçinin DQMV-də iqtisadi dəyişiklər baş verdi. Bu özünü xüsusilə kənd təsərrüfatında göstərdi. DQMV-də taxılçılıq, üzümçülük, heyvandarlıq təsərrüfatlarının inkişafı aparıcı sahələr olmuşdur. Dağlıq Qarabağ ərazisində istehsal olunan məhsulların yarıdan çoxunu - 57 %- ni bitkiçilik,43 %-ni heyvandarlıq təşkil etmişdir . Azərbaycan hökümətinin Dağlıq Qarabağ regionunun kənd təsərrüfatının inkişafına, onun maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə (su təsərrüfatı və melorasiya tədbirlərinə böyük məbləğdə dövlət təxsisatı nəzərə alınmadan) xüsusi diqqət yetirməsinin böyük rolu olmuşdur. 70-ci illərdə bu bölgəyə Azərbaysan dövləti 171 milyon manatdan çox vəsait ayırmışdır . XX əsrin 70-ci illərində Azərbaycan SSR-in DQMV-nin iqtisadi inkişafı əhalinin sosial şəraitinin yüksəlməsinə də şərait yaratmışdır. Qeyd edilən dövrdə DQMV-də əhalinin hər nəfərinə düşən real gəlir 80 %-dən çox olmuşdur . 70-ci illərdə muxtar vilayətin fəhlə və qulluqçularının orta aylıq əmək haqqı 1,5 dəfə artmışdır. Əmək haqqının ardıcıl olaraq yüksəldilməsi DQMV-də əhalinin real gəlirinin artmasında əsas rol oynamışdır. Vaxtilə Azərbaycan KP MK-nın I katibi Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında DQMV-nin iqtisadi və sosial inkişafı üçün konkret vəzifələr irəli sürülmüş və əhalinin rifah halının yaxşılaşdırılması üçün mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir. 70-ci illərdə əmək haqqının yüksəldilməsi nəticəsində DQMV-də fəhlə və qulluqçuların orta aylıq əmək haqqı 60-cı illərdə 60 manat olmuş, bu rəqəm 70-ci illərdə 125,1 manata qalxmışdır . DQMV-in sənaye müəssislərində, kolxoz və sovxozlarında aylıq əmək haqqının miqdarı daha yüksək olmuşdur . 72

Beləliklə, 1970-1980-ci illərdə Qarabağ regionun əhalisinin sosial- iqtisadi həyatında müsbət dəyişikliklər baş vermiş, dinamik inkişaf prossesi davam etmişdir. Bütövlükdə Qarabağ regionunun, xüsusilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti əhalisinin məişətində, maddi rifahında mühüm dəyişikliklər baş vermiş, pul gəlirləri artmış, alıcılıq qabiliyyəti yüksəlmiş, ticarət, ictimai-iaşə, tibb, rabitə, məişət xidmətlərinin səviyyəsi artmış, sakinlərin mənzil və təssərüfatları su, məişətləri qaz xətləri ilə təchiz edilmişdir.

İlqar Niftəliyev Дашнаки на службе у фашистов После нападения в июне 1941 года гитлеровской Германии на СССР группа политических лидеров армянской эмиграции предложила немцам свои услуги, рассчитывая договориться с ними в случае её победы в войне об образовании национального правительства Армении под протекторатом германского Рейха. С этой целью в 1941 году в Берлине велись переговоры с министром по восточным землям Альфредом Розенбергом. В них приняли участие многие видные представители партии «Дашнакцутюн» и бывшего дашнакского правительства Армении. Среди них основную скрипку играл генерал Дро (Драстамат Канаян), тот самый, который 11 мая 1905 года метнул самодельную бомбу под фаэтон бакинского губернатора князя Накашидзе. Это было время, когда армяне массово инфицировались вирусом национализма, что, в основном, подразумевало занятие политическими провокациями, экспроприацией, постижение азов терроризма, обосновав все это революционной идеологией. Армянский терроризм превратился в настоящую чуму для Кавказа. В 1903-1907 годах жертвами армянских террористов стали десятки государственных чиновников разных рангов. Среди них были генерал-губернаторы, вице-губернаторы, полицейские приставы и т.д. Основной их виной было попытка предотвратить разгул террора, организованного и направляемого армянской церковью и партией "Дашнакцутюн". Масштабы были такими, что правительственные круги начали предпринимать серьезные шаги по ее обузданию. Несмотря на борьбу с армянским терроризмом и даже аресты многих деятелей партии «Дашнакцутюн», накануне Первой 73

мировой войны царское правительство резко изменило свое отношение к дашнакам, которых отныне будут считать не опасными террористами, а удобным инструментом для захвата части территории Османской империи и выхода к проливам Босфор и Дарданеллы. При военной и финансовой поддержке царского правительства бывшие террористы, включая Дро, создадут «Армянские добровольческие отряды», которые в качестве передовых частей русской армии будут активно участвовать в карательных операциях против местного тюрко- мусульманского населения Восточной Анатолии. В период так называемой Араратской республики (1918-1920) Дро возглавлял части армянской армии, участвовавшие в боях против азербайджанской национальной армии в карабахском направлении. Затем, после советизации Армении, Дро первоначально поддержит новую власть и даже будет введен в состав временного Ревкома Армении (от группы левых дашнаков). Но в феврале 1921 года он принял участие в антисоветском мятеже и после его подавления эмигрировал. В последующие годы Дро жил в Румынии. К началу войны являлся уполномоченным от партии «Дашнакцутюн» в заграничном бюро в Румынии, где также владел крупными нефтепромыслами. В первые же дни войны Дро, как член загранбюро партии «Дашнакцутюн», которому было вверено руководство над дашнакскими организациями на Балканах (Греция, Болгария, Румыния), созвал конгресс в Бухаресте, на котором выдвинул программу действий дашнакских организаций в пользу Германии, в частности, вопрос о порядке вербовки сил против Советского Союза. На этом конгрессе была выбрана политическая комиссия в составе 5 человек, среди которых были многие видные деятели «Дашнакцутюн», в т.ч. Нжде, Араратян и др. В функции этой политической комиссии входили переговоры с немецким фашистским правительством и создание связей с фашистской Италией и центральным комитетом партии «Дашнакцутюн» в Париже. Эта комиссия в дальнейшем руководила вербовкой необходимых сил для немецкого командования и органов разведки. Она же занималась мобилизацией денежных ресурсов у армянских богачей в Румынии.

74

На переговорах в Берлине, кроме Дро, принимали участие также Арташес Абегян - лидер партии «Дашнакцутюн», Александр Хатисов - бывший премьер дашнакского правительства и член загранбюро партии, бывшие члены дашнакского правительства Давид Давидханян и Арташес Гульхандарян. По итогам переговоров Дро поступил на службу в германскую разведку, взяв на себя задачу подготовки боевых разведывательных групп из эмигрантов и военнопленных армян с целью переброски их на Кавказ и в Иран со шпионскими, диверсионными и повстанческими задачами. На него же немцами была возложена обязанность по оказанию помощи германскому командованию в формировании так называемых добровольческих армянских легионов из числа военнопленных армян для непосредственного участия в боевых действиях против Красной Армии. Что же касается Давидханяна, Абегяна и других участников переговоров в Берлине, они остались здесь для ведения подготовительной работы по организации при германском правительстве так называемого «Армянского национального комитета», в котором должны были решаться все вопросы будущей формы правления «независимой Армении». В марте 1942 года бывший армянский премьер Хатисов был вызван рейхсминистром Германии Германом Герингом в Берлин, где вел с ним переговоры о будущей Армении. Вслед за этим парижский центр партии «Дашнакцутюн» переехал в Берлин, куда также съехался ряд дашнакских деятелей, среди которых был бывший министр дашнакского правительства Араратян. Наряду с этим, немцами были приняты меры к активизации остальной армянской эмиграции за границей. Так, в Болгарии армянский национальный комитет возглавил Гарегин Нжде. В годы Первой мировой войны Нжде был заместителем командира 2-го армянского добровольческого батальона, которым руководил Дро. Именно с этого времени между Дро и Нжде завязалась дружба, которая продолжилась и в годы Второй мировой войны. При дашнакском правительстве в Армении вооруженные отряды Нжде действовали вначале на территории Иреванской губернии (Давали, Веди), а начиная с 1919 года - в Зангезуре, где вначале осуществляли этническую чистку территории от азербайджанцев, 75

а затем вели борьбу против Красной армии. После падения дашнакского правительства в ноябре 1920 года и прихода к власти в Армении большевиков, в декабре того же года Нжде провозгласил создание в Зангезуре республики "Нагорная Армения". Он организовал правительство, в котором занял пост премьера, министра вооружённых сил и министра иностранных дел. Когда в начале февраля 1921 года власть большевиков в Армении временно пала и вновь перешла в руки дашнаков, Нжде продолжал ещё в течение нескольких месяцев оказывать в Зангезуре сопротивление Красной армии. По данным следствия по делу Нжде, которые вели советские следователи после его ареста в 1944 году, он явился инициатором грабежей армянского населения и уничтожения жилых построек неплательщиков налогов. По тем же данным, в 1920 г. военный отряд Нжде расстрелял около 18 тысяч жителей Иревана и других городов. Кроме этого, Нжде организовал в Зангезуре зверские убийства армянских коммунистов, заживо сбрасывая их с Татевской скалы в пропасть. Эти действия Нжде стали даже предметом обсуждения партийного суда "Дашнакцутюн", который исключил его из партии. После занятия в июле 1921 г. Красной армией Зангезура, Нжде эмигрировал в Иран, затем в Турцию и в 1922 г. выехал в Болгарию, где жил до дня своего ареста в 1944 году. Как следует из показаний Нжде, данных им уже после ареста советским следственным органам, в годы войны он завербовал 31 армянского офицера и военных из Болгарии и направил на учёбу в предместье Берлина, откуда они, обучившись в течение нескольких месяцев, были направлены в Крым против советских войск, с целью дальнейшей переброски в Советскую Армению для шпионско-диверсионной работы и организации восстания в случае подхода немецких войск к границам республики. Нжде неоднократно выступал с пропагандистскими речами перед военнопленными армянами, призывая их к вооружённой борьбе против СССР, заявляя: "Кто погибает за Германию, тот погибает за Армению". Однако, с приближением советской армии к Болгарии, осенью 1944 года Нжде переходит на нелегальное положение. Уже после освобождения Болгарии советской армией, 2 ноября 1944 г. Нжде был арестован советским командованием в Софии и отправлен в Москву. 76

В Бухаресте армянами была создана профашистская организация «Рафи», которая вела работу по сколачиванию антисоветских кадров из числа армян для борьбы с СССР. Некоторые члены «Рафи» активно работали в германских разведорганах на оккупированной части СССР. В январе 1943 года состоялись выборы «Армянского национального комитета», в состав которого вошли вышеупомянутые Абегян, Давидханян, Гульхандарян, Нжде и др. В кавказском секторе восточного министерства Германии была создана специальная армянская подсекция. Однако основная деятельность «Армянского национального комитета» против Советского Союза направлялась разведывательными органами Германии. С этой целью по инициативе Дро была создана армянская разведкоманда «Дромедар» (есть версия, что название происходит от имени Дро), состоявшая при германском разведоргане, - абвергруппа-101. Она насчитывала 94 человека, из которых было 32 немца, а остальные - эмигранты различных национальностей и бывшие военнослужащие Красной Армии из числа перебежчиков и попавших в плен к немцам. При «Дромедаре» в качестве представителя германской разведки состоял немецкий офицер. Основной задачей «Дромедара» была подготовка и переброска агентуры в советский тыл. «Дромедар», продвигаясь вслед за наступавшими частями германской армии, в период с августа 1941 по январь 1943 года последовательно дислоцировался в Украине, Крыму и РСФСР. На Северном Кавказе «Дромедар», имея своих представителей в различных городах, занимался насаждением своей агентуры среди местных армян с целью выявления партизан, коммунистов и советского актива, выпускал антисоветские листовки, занимался организацией фашистских радиопередач, сбором через местную армянскую церковь денежных средств под видом помощи военнопленным. В Симферополе Дро развернул активную работу по вербовке агентуры из военнопленных и местных жителей армян, наиболее активных из которых отправлял в Варшаву для обучения в немецкой разведшколе «Валли». Впоследствии эти агенты были возвращены «Дромедару» в город Армавир и оставлены с рациями 77

в составе нескольких разведгрупп в советском тылу перед отступлением немецких войск с Кавказа. В 1943 году в связи с отступлением германской армии «Дромедар» передислоцировался и расположился в 20 км от города Винница (Украина). Агенты «Дромедара», состоявшие из армян-военнопленных и гражданского населения, на парашютах сбрасывались в советский тыл с диверсионными, шпионскими, террористическими и повстанческими заданиями. Агентура, используемая для ближней разведки, перебрасывалась через линию фронта в одиночном порядке. В разное время «Дромедаром» были завербованы и брошены в советский тыл 85 разведчиков. Из этого числа были задержаны 35 человек. В местах концентрации армян создавались т.н. армянские комитеты. В задачу этих армянских комитетов входил сбор среди населения денежных средств в пользу германской армии и националистическая пропаганда под лозунгом о «великой независимой Армении». В этих же целях почти во всех оккупированных городах Северного Кавказа открывались армяно- григорианские церкви с избранием при них «церковных советов», а также избирались «комитеты помощи военнопленным армянам». Эти комитеты наряду с развертыванием широкой антисоветской пропаганды проводили сборы пожертвований под видом различных благотворительных целей, а собранные средства сдавали в «Дромедар», который расходовал их на разведывательную работу в пользу немцев. Для активизации работы «армянских комитетов» в ряд оккупированных городов Северного Кавказа приезжал генерал Дро, бывший премьер дашнакского правительства Александр Хатисов и др. После освобождения Северного Кавказа от немцев некоторые участники «армянских комитетов» и других дашнакских формирований бежали с немцами, а некоторые, перейдя на нелегальное положение, продолжали активно вести антисоветскую работу. С начала 1942 года при активном содействии «Дромедара» германское командование южной группы войск и его разведорганы начали проводить в лагерях военнопленных широкую вербовку «добровольцев» в армянские национальные легионы. С этой целью представители разведкоманды «Дромедар» 78

разъезжали по лагерям военнопленных и проводили там запись добровольцев в эти легионы из числа армян. Перед каждым добровольцем ставился вопрос, желает ли он участвовать в освобождении Армении от большевиков и в создании «великой независимой Армении» под руководством дашнаков. Помимо военнопленных армян, в легион шла эмигрантская молодежь из разных стран. Офицерский состав в основном был представлен офицерами-армянами армий царской России, Болгарии, Греции, Сербии, Польши, Венгрии, Румынии и Французского Иностранного Легиона. Армянские легионы намечались для двоякого использования: как войсковые единицы для непосредственного участия в боях с Красной Армией и для борьбы с партизанскими отрядами и как база для комплектования немецких разведывательных школ и вербовки агентуры для заброски на Кавказ. Участникам легионов объявлялось, что после оккупации немцами Армении они будут нести там полицейскую службу. Как поощрение им были обещаны особые привилегии наравне с солдатами германской армии. Основными пунктами формирования армянских легионов были Польша - 5000 человек, Крым -1500 человек. Эти легионы в основном были направлены на Северокавказский фронт. В феврале 1943 года из г.Луховицы в г.Жиздру Орловской области прибыл армянский полк численностью до 2500 человек, который принимал там участие в боях с Красной Армией. Отдельные более мелкие армянские части действовали в рядах германской армии на некоторых участках Южного и Северокавказского фронта. Общая численность армянского легиона на начало 1943 года достигла около 10 тысяч человек. После окончательного укомплектования каждый легион приводился к присяге на верность фашистской Германии и ее фюреру. Командирами армянских легионов являлись немецкие офицеры. Но командные должности от командира роты и ниже назначались из числа военнопленных - бывших военнослужащих Красной Армии и изменников Родины, прошедших специальные месячные офицерские курсы в Германии. При каждом командире роты находился советник - немецкий фельдфебель, который и являлся фактическим хозяином в роте. Гестапо и жандармерия насаждали в рядах легионеров сеть своих агентов и провокаторов, которые содействовали вылавливанию 79

«ненадежных» элементов из числа легионеров. Для этой цели подбирались главным образом лица, имеющие компрометирующее прошлое перед советской властью. Во время отступления немцев с Северного Кавказа значительное число армянских легионеров осталось на освобождаемой территории и явилось с повинной, но часть из них скрылась и участвовала в повстанческих бандформированиях. В течение января-февраля 1943 года в связи с отступлением немецких войск «Дромедар» оставил на оседание в различных пунктах Северного Кавказа до 60 агентов, то есть почти всю имевшуюся в наличии агентуру, подготовленную для переброски в глубокий тыл СССР. Часть этой агентуры получила задание по сбору военно-разведывательной информации, выявлению сотрудников и агентуры НКВД. Другая часть получила диверсионные задания по разрушению железнодорожных путей, мостов и средств связи, совершению террористических актов в отношении комсостава Красной Армии, советско-партийного актива. Весной 1943 года стал вопрос о коренной реорганизации работы «Дромедар». В ноябре-декабре 1943 года при передислокации в город Львов из «Дромедара» была выделена прифронтовая группа, условно именовавшаяся Ориентштаффель («восточная команда»). Эта группа дислоцировалась в Тирасполе, а затем в Одессе и занималась активной вербовкой и подготовкой агентуры для заброски в тыл Красной Армии. Известно, что с января по март 1944 года данной группой было завербовано в лагерях военнопленных и в Одессе до 50 агентов. В 1944 году Министерством госбезопасности СССР была поставлена задача принять активные меры к вскрытию деятельности «Дромедара» и выявлению его агентуры. После окончания Второй мировой войны большая часть армянских коллаборационистов, в том числе из организации «Дромедар», была выдана СССР, некоторым удалось остаться на Западе, чему в немалой степени способствовало наличие разветвленной национальной диаспоры. По-разному сложилась судьба армянских политических лидеров, сотрудничавших с фашистами. Драстамат Канаян (Дро) в 1945 году был арестован американцами, но вскоре освобождён. Жил в 80

США и участвовал в деятельности Американского национального комитета армян без родины. Умер в 1956 году и был похоронен в Бостоне. В 2000 году его останки были перенесены в Армению. После ареста советским командованием в Софии 2 ноября 1944 году Гарегин Нжде был отправлен в Москву. 24 апреля 1948 года особым совещанием при МГБ СССР за враждебную деятельность против СССР и шпионаж Нжде был приговорен к 25 годам тюремного заключения и умер в 1955 году во Владимирской тюрьме. В августе 1983 года прах Нжде был перевезён в Армению. Сегодня в Армении активно проводится кампания по героизации лиц, которые в годы Второй мировой войны активно сотрудничали с нацистами. Использованная литература: 1. Овсепян Г. Гарегин Нжде и КГБ. Воспоминания разведчика. Ереван, 2007. 2. Органы государственной безопасности СССР в Великой Отечественной войне. Сборник документов. Том 5, книга 1. Москва, 2007.

İohann Rau К подписанию договора между Карабахом и Российской империей 14 мая 2017 года исполнятся 212 лет со дня подписания "Трактата о приёме Ибрагим хана Шушинского и карабахского со всей фамилией, потомками и владениями в подданство Российской империи" от 14 мая 1805 года. Этот документ заложил основы присоединения некогда могущественнейшего азербайджанского ханства к России. Это было первое азербайджанское ханство, но не первая азербайджанская территория, присоединённая Россией. Уже в сентябре 1801 года император Александр Первый присоединил к империи султанства Борчалы, Казах и Шамшадил вместе с царстством Картли-Кахетия. Курекчайский "Трактат" от 1805 года не имел ещё характера полноценного межгосударственного договора. Центральным пунктом трактата был отказ хана от любой зависимости от Персии (Государства Каджаров) или любого другого государства и признание господства России. Обязанности России по отношению к ханству были признаны лишь указом Александр от 1806 года. Карабахское 81

ханство становилось вассалом Русской империи. Окончательный переход ханства к империи с точки зрения тогдашнего межгосударственного права произошёл на основе подписанного в 1813 году между Государством Каджаров и Россией Гюлистанском трактате "Трактата о вечном мире и дружбе". Этим документом была положена окончательная политическая ориентация ханства Карабах на Россию. Так завершились начавшиеся в 1792 году усилия Ибрагим Халил-хана по созданию союзнических отношений с Россией. Целью таких отношений должно было быть, по замыслу Ибрагим Халил-хана, создание с Россией военно политической коалиции. Такая коалиция позволила бы, надеялся хан, вопрепятствовать стремлению Государства Каджаров, восстановить полный контроль над ханствами Северного Азербайджана. Во всех документах того времени Карабахское ханство обозначалось как азербайджанское государственное образование: состав населения, религиозные убеждения большинства населения, этнический состав элит ханства не оставляли сомнений в правильности такого определения. /1/ В конце 18-го и до начала 19-го столетий Карабахское ханство стало во всей транскавказской политике России одной из важнейших целей и центральным пунктом дипломатических и иных её усилий. В своём донесении императору от 22. мая 1805 главноначальствующий российскими войсками в Грузии и Закавказье, князь П.В. Цицианов отмечал важные геополитические и экономические выгоды присоединения Карабаха к России. Укажем лишь на некоторые отмеченные им выгоды:1) В силу своего географического положения Карабахское ханство может рассматриваться как ворота в Государство Каджаров (Персию) и использоваться как угроза этому давнему противнику России; 2) Присоединение Карабахского ханства облегчает и переговоры о присоединении с Бакинским и Ширванским ханствами, что при блогприятном исходе их облегчит весьма выгодную для России торговлю с Закавказьем морским путём через Астрахань, Баку, Сальяны по рекам Кура и Аракс. В чпстности Цицианов отмечал выгодность для России торговли шёлком из этого региона./2/ О том, что коренное население от талышских гор и по обеим берегам Куры и Аракса и вплоть до границ с Грузией издревля 82

были азербайджанцы писал известный учёный эксперт по населению Кавказа Н.Н. Шавров в начале 20-го века./3/ На основе важнейших документов и архивнях данных по истории Кавказа с 1762 по 1863 годы Карабах, Баку и Ереван обозначались как азербайджанские территории с преобладающим мусульманским населением./4/ Перепись населения Российской империи от 1897 года показала. что несмотря на столетие длящийся, подерживаемый организационно и финансово правительством России, приток армянского населения в азербайджанские территории из Государства Каджаров и из Османской империи, мусульманское население продолжало численно преобладать. Так исследования русского эксперата по Кавказу Скибитского М.А. показали. что в Нагорном Карабахе в конце 19-го столетия 72,6% населения были азербайджанцы./5/ Эксперт составил подробные карты пастбищ местного населения по которым достаточно ясно был виден этнический состав населения. в котором явно преобладали азербайджанцы. Но странным образом эти карты исчезли в советское время из всех архивов Петербурга, Москвы, Тбилиси и Ереване. Этот документ сохранился лишь в Баку, куда ликвидаторы его не успели добраться. Вышеупомянутый специалист Шавров указал и на то, что большинство армян в Закавказье - пришлые, переселённые правительством России: из 1.300.000 в этом регионе 1.000.000 были пришлые./6/ В списке, представленном 19 июля 1811 года министру внутренних дел России О.П. Козодавлеву, отмечалось, что в Карабахе насчитывается 12.000 семей, из которых 2500 семей армянские. По этим данным видно, что азербайджанцев было в Карабахе в разы больше чем армян. Однако же авторы, опубликовавший эти данные, "забыли" пояснить, что семьи мусульман были заметно больше семей армян по количеству их членов. В свете этого обстоятельства надо признать, что азербайджанцев было в Карабахе много больше, чем это представляется при "посемейном" учёте. К тому авторы указанного источника говорят о присоединении не Карабахского ханства, а "восточной Армении". /7/ Однако общеизвестно, что никакого армянского государственного образования много веков до 1918 года не 83

существовало: последнее государственное образование армян "Киликийское армянское государство" пало в борьбе с мамелюками в 1375 году. /8/ На этом примере видно к каким противоречиям приводит смешение географических понятий ( в данном случае к тому же устаревших) с названиями государственных образований: Россия заключала в 1805 году "Трактат" не с "востояной Арменией", а с мусульманским государственным образованием - Карабахским ханством. На преобладание мусульманского населения Карабаха над христианским указывал и главнокомандующий российской армией в Грузии Ф.О. Палучтши (Palutschtschi) в донесению императру Адександру I от 27 марта 1812 года. На многие свидельства "пришлости" большинства армян Южного Кавказа указывал русский писатель и дипломат А.С. Грибоедов. Он составил "План к основанию Русско-Закавказской компании", опуликованный 7 сентября 1828 в Тифлисе. В нём он отмечал, в частности, что: 1) Речь идёт об армянах, прибывших с другой стороны пограничной реки Аракс; 2) Их массовая эмиграция была предусмотрена Туркманчайским договором и шла особенно интенсивно в первые четыре месяца после заключения этого договора; 3) Что переселенцы не были знакомы с местами, куда их поселяли, что порождало множество дополнительных трудностей финансового и иного характера./9/ Множество раздумий и критических замечаний Грибоедова по поводу ускоренного массового переселения армян собрано в богатой фактами документального характера книге русской исследовательницы Е.Н. Зимбаевой./10/ Упомянуть надо и о том, что среди тех армян Нагорного Карабаха, которые определялись Грибоедовым как "местные", большинство на деле были потомками кавказских албанцев, зачисляемых официальными властями России армянами. Об этом писал в досоветский период и армянский исследователь Б. Ишаханьян: "Армяне, живущие в Нагорном Карабахе, частью являтся местными потомками старого этноса кавкакзских аббанцев и частью - беженцами из Турции и Ирана, для которых азербайджанская земля стала убежищем от преследования"./11/ Автор этого исследования называет армян из Труции и Ирана "беженцами". На деле же большинство из их были переселенцами, 84

поток которых был запланировамн, организаван и финансируем Россией с целью изменения этнически-религиозного состава населения Зпкавказья. "Исчезновение" древнего албанского этноса и названия его связано, главным образом, с протекавшей десятилетиями уничтожением албанской христианской церкви и её замещением армянской. Процесс этого уничтожения официально завершился указом императора Николая Первого от 1. марта 1836 года о роспуске албанского католиката./12/ Карабах никогда не был территорией хай-армян (самоназвание "хай" отражено в названии нынешнего армянского государства "Hayastany Hanrapetutyun"). они начали здесь массово селиться лишь в начале 19-го века как поддерживаемые правительством России переселенцы из Османской империи и Государства Каджаров. Политические представители армянской диаспоры в Османской империи и в иных регионах мира до 1918 года вовсе не мечтали о собственном государстве в Закавказье: им виделось государство с выходом в Средиземное или Чёрное море и через эти моря - в мировой океан. И в 1918 году это видение могло стать реальностью если бы осуществились планы американского президента В. Вильсона и председателя революционного правительства России В. Ленина. А эти планы предусматривали раздел Турции и передачу части её территории государству армян./13/ Источники 1. История Азербайджана по документам и публикациям. Под редакцией С. Буниятова. Баку 1990, стр. 55 - 56. 2. Акты кавказской археографической комиссии. Ред. А.П.Берже. Тифлис 1867 - 1878, том 2, документ 1425, стр. 698 и док. 1431, стр. 701. 3. Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закаказье. Предстоящая распродажа Мугани инородцам.Санкт Петербург 1911, стр. 58, 60 - 61. 4. Несмачная С. Первое издание архивных документов на Кавказе. Кавказский сборник. Москва 2005, том 2, стр.350 - 352.

85

5. Скибитский М.А. Материалы для устройства казённых летних и зимних пастбищ и для изучения скотоводства на Кавказе. Тифлис 1889. 6. Шавров Н.Н. ... там же. 7. См.: Присоединение восточной Армении к России. Ереван 1972, стр. 560 - 562. 8. Российский энциклопедический словарь. Москва 2001, книга 1, стр. 674; Das Lexikon. Die Zeit. In 20 Bänden. Hamburg 2005, Band 1, S. 363. 9. Грибоедов А.С. Полное собрание сочинений в двух томах. Москва 1971, том 2, стр. 94. 10. Зимбаева Е.Н. Грибоедов. Серия ЖЗЛ, Москва 2003, стр. 488, 531 - 532 и др. 11. Ишаханьян Б. Народности Кавказа. Петроград 1916. 12. См.: Johannes Rau. Berg-Karabach in der Geschichte Aserbaidschans und die Aggression Armeniens gegen Aserbaidschan. Geschichtliche Studien und Betrachtungen. Berlin 2009, Verlag Dr. Köster. Kapitel 3. Die Armenische Kirche im Kampf gegen die Rirche von Kaukasisch-Albanien, S. 49 - 65. 13. См.: Johannes Rau. Berg-Karabach in der Geschichte Aserbaidschans und die Aggression Armeniens gegen Aserbaidschan. Geschichtliche Studien und Betrachtungen. Berlin 2009, Verlag Dr. Köster, S. 283-284; Johannes Rau. Islam und Demokratie. Der erste Versuch: Die Aserbaidschanische Demokratische Republik (1918 - 1920). Frankfurt am Main 2011, Peter Lang Verlag, S. 115 - 144.

İsmayıl Musa Gümrü (Aleksandropol) müqaviləsi: Əsas məqamlar və nəticələr Ermənistan Azərbaycanın Qarabağ, Zəngəzur və Naxçıvan mahallarına sahiblənmək səylərini 1920-ci ilin sonlarında daha da intensivləşdirdi. Ermənistandakı müəyyən siyasi-hərbi qüvvələr Naxçıvan və s. ilə bağlı mənfur niyyətlərini həyata keçirmək üçün ən çox Rusiyaya ümid bəsləyirdilər. Digər tərəfdən də, bu dövrdə Ermənistanda Türkiyəyə istiqamətlənməyə və meyl etməyə yönəlik çağırışlar çoxalmağa başlamışdı. Daşnak qəzeti “Araç”da (20.XI.1920; N255) yazılırdı ki, “Ermənistanın yalnız bir nicat yolu vardır – öz qonşusu Türkiyə ilə 86

bilavasitə ümidi dil tapmaq. Əgər erməni xalqı yaşamaq və özünün dövlət, həyati mövcudluğunu uzun müddətə təmin etmək istəyirsə o, rus deyil, türk oriyentasiyasına malik olmalıdır”. “Nor-Xosk” isə (26.IX.1920; 6 saylı) ermənilərin xeyli müddət ərzində yalnız Avropaya söykənməyə çalışdıqlarını qeyd edərək, Şərq xalqları və dirçəlməkdə olan Türkiyə əleyhinə siyasət yürüdülməməsini məsləhət bilirdi. Bu qəzet habelə Rusiya ilə, onun vasitəsilə Türkiyə milli hərəkatıyla qəti ittifaq bağlamağı erməni xalqının fiziki mövcudluğunu və müstəqilliyini həmişəlik təmin edəcək real siyasət kimi qiymətləndirirdi. Ermənistanın Qərbdən “üz döndərməsi”: a) artıq ondan kifayət qədər himayə görə və yardım ala bilməməsi; b) Rusiya və Türkiyənin regionda üstün mövqe qazanmaları ilə bağlı idi. İngiltərənin Güney Qafqazdakı nümayəndəsi – komissarı polkovnik Stoks İrəvanda daşnak hökumətinin başçısı ilə söhbətində (3.X.1920) bildirmişdi ki, İngiltərə hazırda Ermənistana real yardım göstərmək qüvvəsində deyildir. Maraqldıır ki, Stoks özü də daşnak hökumətinin Türkiyə ilə münasibətləri sazlamasına çalışmışdı. Bu çoxtərəfli siyasətin nəticəsində Ermənistan eyni gündə (2.XII.1920) həm Rusiya, həm də Türkiyə ilə müqavilə bağladı. RSFSR-lə Sovet Ermənistanı arasında bağlanan hərbi-siyasi sazişin 3- cü maddəsində keçmiş İrəvan quberniyasının (Naxçıvan mahalı vəs. ərazilərin), habelə Qazax qəzasının bir hissəsinin, Zəngəzurun Ermənistan SSR ərazisinin tərkibinə daxil olmasının Rusiya tərəfindən mübahisəsiz tanınması təsbit edilirdi. Digər tərəfdənsə, Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökuməti ilə Ermənistanın, artıq devrilmiş olan, daşnak iqtidarı arasında bağlanan (K.Qarabəkir paşa ilə M.Xatisyan tərəfindən imzalanan) sülh və dostluq haqqında Gümrü (Aleksandropol) müqaviləsinin 2-ci maddəsində tərəflər Naxçıvan bölgəsilə bağlı aşağıdakı razılığa gəldilər: Ermənistan “Kükü dağı, Həməsür dağı, Qurdqulaq kəndi, Sayat dağı, Arpaçay evləri, Kömürlü dağ, Saraybulaq dağları, Ararat stansiyası, Araz çayına Aşağı Qarasunun töküldüyü yerdən keçən zolağın cənubundakı (Naxçıvan, Şahtaxtı, Şərur) əraziyə, daha sonra referendumla təyin olunacaq idarə formasına və bu idarənin əhatə edəcəyi torpaqlara qarışmayacaqdır; həmin ərazidə hələlik Türkiyənin himayəsində yerli idarə yaradılacaqdır.

87

Bu müqavilənin 12-ci maddəsinə əsasən isə Türkiyə hökuməti Şərur, Naxçıvan, Şahtaxtı və Culfa yolu ilə tranzit işlərinin sərbəstliyinin təminatını öz üzərinə götürürdü. Ən əsası isə 10-cu maddə ilə İrəvan hökuməti, TBMM tərəfindən qəti surətdə rədd edilmiş, Sevr müqaviləsini etibarsız sayır və bununla da özünün Batum müqaviləsilə (4.VI.1918) nəzərdə tutulan ərazilərin hüdudlarında mövcudluğu ilə razılaşırdı. Türkiyənin ilk siyasi-diplomatik zəfəri sayılan Gümrü müqaviləsi Sovet Ermənistanı (əslində isə Rusiya) tərəfindən qəbul olunmadı. Ermənistan SSR XXİK-i həmin müqavilənin ləğv olunması və yenisinin bağlanması üçün danışıqlara başlamaq təklifilə TBMM-ə və onun hökumətinə nota (10.XII.1920) göndərdi. Çünki Türkiyənin “İstiqbal” qəzetinin (25.XII.1920) yazdığı və Azərbaycan SSR-in Gürcüstandakı diplomatik nümayəndəliyinin məlumat şöbəsinin bülletenində də (4.I.1921; 122 saylı) qeyd edildiyi kimi, “yeni Ermənistan respublikası inqilabın əvəzində mükafat olaraq mübahisəli (?! – İ.M.) Zəngəzur, Naxçıvan, Qarabağ ərazilərini almışdı”. Rusiya Sovet hökumətinin Tiflisdəki nümayəndəsi “Slovo” qəzetinə (4.I.1921) bəyanatında Ermənistanda Şura hakimiyyətinin elan edilməsilə öz-özünə ləğv olunmuş köhnə müqavilənin (Gümrü sazişi nəzərdə tutulur – İ.M.) əvəzinə təzəsini hazırlamaq üçün yeni danışıqların zəruriliyindən danışmışdı. RSFSR Xalq Xarici İşlər Komissarlığı isə Azərbaycan və Ermənistan nümayəndələrinin iştirakı ilə Moskvada sovet-türk konfransının çağırılmasına dair Türkiyə tərəfindən edilən təklifə razı olduğu barədə Ankara hökumətinə məlumat (9.XII.1920) göndərmişdi. Ancaq əhalisinin qətiyyətli mövqeyi və Türkiyənin səmərəli, qətiyyətli diplomatik fəaliyyəti nəticəsində Naxçıvan bölgəsinin ərazi mənsubiyyəti məsələsi 1921-ci ildə bağlanan Moskva və Qars müqavilələrilə Azərbaycan üçün ədalətli qaydada həll olundu. M.Rəsulzadə bununla əlaqədar olaraq demişdi ki, Azərbaycan kommunistləri tərəfindən Ermənistana hədiyyə olunan Naxçıvan vilayəti Moskva müahidəsilə muxtar bir vilayət kimi və üçüncü bir hökumətə bəxşiş edilməmək şərtilə Azərbaycanın himayəsinə verilmişdi.

88

Kamil Səlimov

Признания армяно-турецкого конфликта 1915 г. как «геноцида армян» и проблемы национальной безопасности Азербайджанской Республики Анализ, проводимый руководством Армении, и ее лидерами, политики свидетельствует, что только лишь на почве систематического внедрения в сознание масс националистических идей противоборства туркам и тюркам-азербайджанцам, как необходимого элемента выживания армянства, является краеугольным камнем, создавшейся в армянском обществе позиции по имеющемуся противостоянию. Сегодня бесспорен тот факт, что конфликт 1915 г. в Турции и в Нагорном Карабахе c 1988 года по настоящее время приобрел для Армении чисто символический характер, приведший к экономической разрухе государства и массовому оттоку населения. Недаром его можно именовать для Армении конфликтом «идеологических доктрин». Такие конфликты имеют давние исторические корни. Нынешняя политика Армении признания «геноцида» армян однозначно преследует цель добиться «независимости» Нагорного Карабаха в качестве второго армянского государства на территории южного Кавказа. Выступая в ходе своей предвыборной кампании в Президенты Армянской Республики С. Саргсян объявил, что признание «геноцида» армян преследует следующие основные задачи: 1. Идейно-психологического формирования у армянского солдата боевого духа по отражению наступления Азербайджанской армии; 2. Открытию турецко-армянских границ; 3. Признанию международным сообществом независимости Нагорного Карабаха «Арцаха». Если раньше лидеры националистических армянских движений обосновывали свою позицию «геноцида» историческими материалами, то за последние десять лет ими разработана и реализовывается концепция международно-правового признания «геноцида» армян. В силу изложенного задачей Азербайджана является разработка и реализация механизма международно-правового противодействия признанию «геноцида» армян. Публикации автора по рассматриваемой теме были начаты с 2009 года.

89

В последнее время в парламентской практике ряда государств получило распространение рассмотрение трагического (конфликтов) прошлого ряда стран, и принятие на этой основе парламентских резолюций, признающих тот или иной исторический факт геноцидом, абсолютно не углубляясь в историческую правдивость рассматриваемых проблем. При этом одна из сторон конфликта, исходя из чисто политических интересов, признается жертвой геноцида. Как правило, внешне инициаторами таких резолюций являются граждане из государств, имеющие свои этнические корни и связи с государством, предки граждан которых якобы исторически были подвергнуты «геноциду». Фактически же за каждым таким решением проявляются геополитические интересы государств, которые, в конечном итоге, дестабилизируют международные отношения. Наиболее же удручающее воздействие такого подхода парламентариев сказывается на недопонимании и неосознанности, к каким трагическим последствиям могут привести столь широкая интерпретация исторических событий. Впервые проблема исторического признания армяно-турецкого конфликта 1915 г. как «геноцида армян», совершенного со стороны турецкого правительства, была поднята Арменией в начале 1990 г. и, что интересно, свою активную фазу, она приобрела после 1994 года в период окончания оккупации регулярными армянскими войсками 20% территории Азербайджана, куда входит Нагорный Карабах и 7 прилегающих районов Азербайджанской Республики. Между тем, со стороны Азербайджана в должной мере не установлены причины муссирования данной проблемы, в контексте Нагорно- Карабахского конфликта. Этот вопрос требует серьезного отношения, так как путем реанимации исторических конфликтов армянские националистические лидеры пытаются стимулировать терроризм в качестве акции возмездия туркам и азербайджанцам за события 1915 года, происшедших в Турции, и таким путем добиться «восстановления исторической справедливости». По мнению армянской стороны, подлинная нормализация армяно- турецких отношений и формирование в дальнейшем добрососедских отношений между Арменией и Турцией предполагает необходимость осуждения Турцией, совершенного в 90

начале XX века в Османской империи «геноцида армян», и принятия адекватных мер, направленных на ликвидацию последствий этого преступления на основе норм международного права». Этапным на этом пути является полное и окончательное подтверждение международным сообществом факта «геноцида армян» . Армянская сторона считает, что в вопросе признания и осуждения «геноцида армян» не может быть компромисса. При этом армянская сторона, руководствуется желанием создать прочный фундамент для добрососедских отношений с Турцией, которая якобы должна проявить определенный «реализм» в этом вопросе. В этом армянская сторона видит «компромисс» в вопросах, затрагивающих политико-правовые последствия «геноцида армян», т.е. после признания Турцией факта «геноцида армян» при выработке и принятии конкретных мер по устранению последствий этого преступления на основе пакета политико- правовых решений по всему комплексу армяно-турецких отношений. Акцентируя внимание международной общественности на «геноциде армян», Армения пытается добиться психологической поддержки ее оккупации 20% территории Азербайджана. Свою оккупационную политику Армения мотивирует необходимостью «поддержки национально-освободительной борьбы армян Нагорного Карабаха», которые также являлись жертвами «геноцида армян 1915 г.» . Многие армянские авторы считают, что, Армения якобы в состоянии обеспечить целостность своих «исконных земель» . Г. Демоян, в частности, утверждает, что именно факт признания «геноцида армян» будет основанием установления более или менее нормальных двусторонних отношений Армении с Турцией, в противном случае последняя не добьется никаких преимуществ в южно-кавказском регионе” . Традиционно в армянской литературе прослеживаются националистические пристрастия к исследованию этой проблемы в историческом аспекте. Например, С.М. Айвазян высказывает мнение, что главной причиной «геноцида армян» в Турции является национальный характер турок, их органичное стремление к отторжению и уничтожению чуждой им армянской культуры . 91

Первые лжепубликации о «геноциде армян» появились еще до октябрьского переворота 1917 г. В дальнейшем эта тема хотя и не была центральной в науке, но в то же время, она не была забыта, и приобрела для армян и международно-правовой характер. Как правило, эта проблема навязывалась со стороны Ю. Барсегова, А.Оганджаняна , С.Степаняна и др. В советское время даже предпринимались усилия по созданию «научных основ» изучения «геноцида армян». Курс, направленный на фальсификацию истории, к сожалению, продолжается со стороны армянских авторов и сегодня. Причем в этих целях ими предлагается пересмотреть фундаментальные принципы международного и национального права. Так, к примеру, исследуется вопрос о придании обратной силы Конвенции «О предупреждении преступления геноцида и наказания за него» от 9 декабря 1948 года. В ряде работ прослеживается связь конфликта в Нагорном Карабахе с последствиями геноцида. В силу того, что Азербайджан является близким к Турции государством по историческим, религиозным, культурологическим и другим характеристикам, к нему также выражается враждебное отношение. Такой подход характерен для большинства армянских ученых, затрагивающих рассматриваемую проблематику. Поэтому всестороннее исследование данного вопроса не только с позиции истории, но и норм международного права, конфликтологии, политологии, террологии и др. наук является одной из основных задач стоящих перед нашей наукой . Требование армян о признании геноцида 1915 года не имеет в своей основе каких - либо правовых оснований. Так, Конвенция «О предупреждении преступления геноцида и наказания за него» от 9 декабря 1948 года вступила в силу в 1951 году (согласно статье XIII). Следовательно, в силу существующего принципа nullum crimene sine lege - нет преступления без указания на то в законе, ответственности по Конвенции подлежат лица только за те действия, которые были совершены уже после вступления в силу Конвенции, то есть после 1951 года. Такого мнения придерживается подавляющее большинство юристов. Попытки квалифицировать сегодня как геноцид уничтожение национальных или религиозных групп, имевшее место задолго до ее принятия, до появления в международном праве самого понятия 92

"геноцид", на наш взгляд, неправомерны (тем более что Конвенция обратной силы не имеет). Эти факты должны быть квалифицированы по законам, действовавшим на момент их совершения. Принцип nullum crimene sine lege был также закреплен в Римском Статуте Международного уголовного суда 1998 года. Статья 24 "Отсутствие обратной силы ratione personae" гласит: "Лицо не подлежит уголовной ответственности, в соответствии с настоящим Статутом, за деяние до вступления Статута в силу". Ссылка на этот римский принцип является одним из основных аргументов турецких представителей в ответ на упоминания актов «геноцида армян», осуществленных якобы в Османской Империи в начале 20 века. Несмотря на данные факты, в результате активной деятельности международного армянского лобби парламентарии, мэрии городов и др. некоторых стран приняли решение о признании такового. Так, 33 итальянских городов признали «геноцид армянского народа» в Османской Турции 1915 году. Первым 17 июля 1997 года это признание сделано городским советом Баньокапальо. На сегодняшний день в их число вошли Луго, Фузиньяно, С.Азута Сул, Сантерно, Котиньола, Молароло, Русси, Конселиче, Кампонозара, Падова и др. Вопрос признания «геноцида армян» стоит в повестке дня итальянского парламента. 29 мая 1998 года Национальное Собрание Франции приняло законопроект о признании «геноцида армян» в Османской империи в 1915 года. 18 января 2001 года Национальное Собрание Франции единогласно приняло резолюцию, согласно которой Франция признает факт «геноцида армян» в Османской Турции в 1915-1923гг. В марте 1998 Сенат Бельгии принял резолюцию, согласно которой признается факт «геноцида армян» в 1915 году в Османской Турции и обратился к правительству современной Турции также признать его. В швейцарском парламенте действует группа, добивающаяся признания «геноцида армян» 1915 года, которую возглавляет Ангелина Фанкеватзер. 14 апреля 1995 года Государственная Дума России приняла заявление, осуждающее организаторов «геноцида армян 1915-1922 года»; по представлению группы парламентариев Квебека парламент Канады принял резолюцию, осуждающую «геноцид армян». 12 мая 2000 года парламент Ливана признал и осудил «геноцид», 93

осуществленный в 1915 году в отношении армянского народа Османскими властями. 20 апреля 1965 года Главная Ассамблея Сената Уругвая и Палаты представителей приняла закон "О Дне памяти жертв геноцида армян". 16 апреля 1998 года законодательный орган Буэнос-Айреса принял меморандум, в котором выразил солидарность с армянской общиной Аргентины, отмечающей 81-ю годовщину «геноцида армян» в Османской империи. 25 апреля 1996 года парламент Греции принял решение о признании 24-го апреля Днем памяти жертв «геноцида армянского народа», осуществленного Османской Турцией в 1915 году. 17 апреля 1997 года парламент южноавстралийского штата Новый Уэльс принял резолюцию, в которой, идя навстречу местной армянской диаспоре, осудил события, произошедшие на территории Османской империи, квалифицировав их как первый в XX веке геноцид, признав 24 апреля Днем памяти армянских жертв, и призвал австралийское правительство предпринять шаги к официальному признанию «геноцида армян». 29 апреля 1998 года Законодательное Собрание этого же штата приняло решение установить мемориальный обелиск в здании парламента в знак увековечивания памяти жертв «геноцида армян» 1915 года. 10 штатов США признали геноцид армян: Коннектикут, Мичиган, Нью-Джерси, Вирджиния, Южная Каролина, Нью-Йорк, Масачусетс, Калифорния, Джорджия и Северная Каролина. 4 октября 2000 года Комитетом по международным отношениям Конгресса США принята Резолюция № 596, признающая факт геноцида армянского народа в Турции в 1915 - 1923 годах. 29 марта 2000г. парламент Швеции утвердил обращение парламентской комиссии по внешним отношениям, настаивающей на осуждении и признании «геноцида армян» 1915 года. Насколько исторически состоятельны утверждения подобного рода - проблема, которая до последнего времени дисскусируется учеными различных стран. Хотя в результате представления правительством Турции архивов того времени склонило мнение ученых к тому, что армяно-турецкий конфликт нельзя квалифицировать как «геноцид армян 1915 г.». Однако в силу того, что предмет рассмотрения вопроса выходит далеко за пределы армяно-турецкого конфликта, в настоящем исследовании нами предпринята попытка дать международно-правовой анализ 94

проблемы и рассмотреть трагические последствия, к которым может привести столь произвольное и широкое толкование термина «геноцид», связанного с исторической оценкой прошлого. В соответствии с одной из оценок, за последние 5600 лет истории человечества произошло 14500 войн . Согласно другому исследованию, за последние 3400 лет было только 286 лет мира . Еще более тревожной является человеческая и социальная цена таких насильственных конфликтов. По консервативным оценкам, между 1945 и 1989 годами в войнах погибло 21,8 млн. человек. Сегодня подавляющее большинство этих жертв - гражданские лица, а не военные - приблизительно 85%, в сравнении с примерно 50% в 1950-х гг. Только пять войн 1980-х гг. в Уганде, Мозамбике. Анголе, Афганистане, и между Ираком и Ираном изгнали из родных мест 17 миллионов людей, из них более семи миллионов были угнаны или бежали в другие страны . К сожалению, это не просто голая статистика смертей. Это и память близких родственников, потерявших своих родных. И желание мести, которая актуализируется при каждом случае вспоминания о происшедшем. Существует понятие «мифологическое мышление», феномен которого наглядно проявляется в социокультурных конфликтах. Народная память в своих мифах, легендах, фольклоре, памятниках истории, литературы и т. д. хранит победы и поражения, обиды и «образы врагов», стереотипы конфликтного взаимодействия этносов. Весь этот груз достоинств и недостатков может быть использован для разжигания ненависти в межэтническом противостоянии. И любой провоцирующий фактор может послужить мотивацией возобновления конфликта, т.к. в сознании людей, в мифологии наций эти конфликты всегда могут играть стимулирующую роль в «мщении за кровь предков». Естественно, что цепная реакция по признанию исторического геноцида не ограничилась только армянами. 21 ноября 2002 года Верховная Рада Украины проголосовала 229 голосами «ЗА» проект Постановления (регистрационный № 2432 от 21 ноября 2002 г. с осуждением голодомора 1932-1933 годов в Украине и признанием его актом геноцида, в результате которого погибло от 3 до 6 миллионов человек - почти пятая часть населения Украины. 95

В настоящее время Украиной рассматривается вопрос о признании геноцидом Голодомора парламентариями других стран и соответственно возложить ответственность за эти события на Российскую Федерацию как правопреемницы СССР. В сентябре 2003 года в Нью-Йорке Президент Украины Леонид Кучма, выступая перед участниками 58-й сессии Генеральной ассамблеи ООН, призвал их поддержать инициативу Украины отдать дань уважения со стороны международного сообщества памяти погибших во время голодомора 1932-1933 годов. МИД Украины и представительство Украины в ООН представили проект Резолюции 58-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН с осуждением голодомора 1932-1933 гг. в Украине и признанием его актом геноцида. Если голодомор 1932-33 годов будет признан на уровне ООН геноцидом, то Украина будет иметь право требовать от России как наследницы СССР (о чем российское руководство не однократно утверждало) извинений, моральной и материальной компенсации”. Хотя вместо Резолюции Генеральной ассамблеи ООН было принято «Совместное заявление делегаций Азербайджана, Бангладеш, Беларуси, Бенина, Боснии и Герцеговины, Гватемалы, Грузии, Египта, Казахстана, Канады, Катара, Монголии, Науру, Объединенных Арабских Эмиратов, Пакистана, Республики Молдова, Российской Федерации, Саудовской Аравии, Сирийской Арабской Республики, Соединенных Штатов Америки, Судана, Таджикистана, Тимора – Лешти, Украины, Ямайки по случаю семидесятой годовщины Голодомора – Великого голода 1932-1933 годов в Украине» (русскоязычная версия документа), в дальнейшем не исключено признание геноцидом со стороны парламентариев этих стран. Об этом Государственным департаментом США издана специальная брошюра. Им же была организована специальная выставка Голодомор . В октябре 2006 года президент США Буш подписал закон о строительстве мемориала, посвященного жертвам Голодомора, на федеральном участке земли рядом с Капитолием в Вашингтоне. Место для мемориала было утверждено 2 октября 2008 года Национальной комиссией по планированию города Вашингтона - центральным правительственным органом, ведающим федеральными землями и зданиями в столице и ее окрестностях. 96

Другом пример, Сейм Польши направил российскому правительству резолюцию с требованием признать геноцидом расстрел польских офицеров служащими НКВД у деревни Катынь в 1940 году. Подобное требование впервые появилось в официальном польском документе . Осенью 1939 года на территории СССР были интернированы более 14 тысяч польских офицеров. В 1940 году, после занятия немецкими войсками западных районов СССР, польских офицеров расстреляли в Катынском лесу сотрудники НКВД. В 1944 году советская комиссия обвинила в массовом убийстве Германию. В 2004 году Главная Военная Прокуратура РФ объявила о прекращении расследования «катынского дела» . Из 183 томов дела польской стороне было передано 67, так как остальные 116, по словам военного прокурора, содержат государственную тайну. Этот вопрос между РФ и Польшей до сих пор не отрегулирован и является предметом государственного спора. О признании убийства польских офицеров в Катынском лесу в качестве геноцида польский сейм ходатайствует так же и перед парламентариями других стран. В настоящее время в Российской Федерации поднят вопрос о признании геноцидом действий российских военных в Чечне в период правления президента Чечни Джохара Дудаева. Эти требования впервые стали на повестку дня в 2002 году, после того, как президент России Владимир Путин заявил, что в «результате этнических чисток в Чечне погибло до 30 тыс. человек, а возможно, и больше» . Позже со стороны чеченцев был поставлен вопрос о признании геноцидом чеченцев со стороны Российского государства в период войны в 1992 и последующие годы за обретение национальной независимости и создания независимой республики Ичкерия. По опубликованным Госсоветом Чечни данным, с 1991 по 2005 год в Чечне погибли 160 тысяч человек, из которых 80-90 тысяч были чеченцами . В своем обращении в Европарламент адыгские (черкесские) организации требуют признания геноцидом адыгских (черкесских) народов со стороны России. Данные требования мотивируются начавшейся со второй половины XVIII века военной экспансией Российской империи против адыгов. Требование адыгов 97

мотивируется тем, что в ходе военных действий со стороны Российской империи осуществлялись – захват территорий, целенаправленное лишение мирного населения основных средств жизнеобеспечения: уничтожение садов и посевов, захват скота, сожжение дотла мирных селений, совершались массовые убийства мирного населения: женщин, детей, стариков. С 1862 г. начинается массовая насильственная депортация коренного населения. Сотни тысяч людей, согнанных на побережье Черного моря, погибли от холода, голода, эпидемий. По заниженным данным Адольфа Берже (1828-1886 гг.), который считался в то время официальным историком Русско-Кавказской войны, из более чем миллиона адыгов (черкесов) в войне погибло свыше 400 тыс. человек, выселено 497 тыс. человек, на исторической родине осталось около 80 тыс. человек. Сегодня на земле своих предков адыги (кабардинцы, черкесы, адыгейцы, шапсуги) общей численностью около 700 тыс. человек проживают в 4 регионах субъектах Российской Федерации (Кабардино-Балкарская Республика, Карачаево-Черкесская Республика, Республика Адыгея, Краснодарский край) и обладают не более 20% от ранее занимаемой исторической территории. Более 3 млн. представителей данного народа проживают вне пределов Северо-Западного Кавказа в 50 государствах. Вследствие искусственно созданной разобщенности этнические адыги (черкесы) постепенно утрачивают свою культуру, язык. Сегодня не только Южный, но и Северный Кавказ представляют арену этих столкновений. Так, если определенные политические деятели России на парламентском уровне признают «геноцидом армян» исторические события 1915 года, якобы имевшее место в Турции, то они сами умышленно, либо «того не понимая», провоцируют в кавказском обществе идеи о «чудовищной вине России и русского народа перед Кавказом» за «многомиллионные жертвы геноцида в период Кавказской войны», за «народоубийство-депортацию», за «духовное развращение горцев» и т.д. Именно трагическая история прошлого народов Северного Кавказа послужило одним из стимуляторов противостояния многих его регионов федеральным органам власти Российской Федерации, которое началось с 1990 г.

98

Трагическая история прошлого Северного Кавказа сопровождалась массовым уничтожением мирного населения различных национальностей, которое началось еще в вовремя Кавказской 1828-1886 гг. и продолжалось в период гражданской 1917-1920 гг. войны. Эта война возобновилась в 1991-ом году, тогда еще в СССР. Все эти войны сопровождались межэтническими и религиозными противоборствами. Нынешние идеологи мюридизма и ваххабизма провозглашают лозунг «Хороший казак — мертвый казак». Аналогичные лозунги появляются и с противоположной стороны- представителей русских националистов («хороший чеченец – мертвый чеченец» ) и т.д. Представители Южной Осетии обратились к парламентариям государств о признании геноцидом осетин со стороны Грузии, событий имевших место в 1918-20 гг., 1989-1992 гг. и в августе 2008 года. «Изучив представленные парламентом Республики Южная Осетия решения "О политической оценке событий 1918- 1920 годах", "О политико-правовой оценке событий в 1989-1992 годах" и декларации "О геноциде 1920 года в Южной Осетии", "О геноциде южных осетин в 1989-1992 годах" парламентарии Абхазии в постановлении «Об обращении парламента Южной Осетии о признании геноцида южных осетин» признали геноцид осетин со стороны Грузии. В данном постановлении цитируется, что подпадает под действие принятой ООН Конвенции от 9 декабря 1948 года «о предупреждении преступления геноцида и наказания за него и квалифицируются как геноцид действия Грузии», утверждается в документе. Депутаты Абхазии также призывают других парламентариев признать геноцид осетин . В декабре 2006 г. проходивший в Симферополе курултай (нелегальный крымско-татарский «национальный съезд») обратился к Верховной Раде Украины и к ряду парламентариев других стран с призывом признать выселение татар из Крыма в 1944 году геноцидом . В период французско-алжирской войны число алжирцев, погибших в войне, определяется в 1 млн. человек. Французская статистика после войны сообщала о 200 тыс. погибших. По мнению Алистера Хорна, автора классического исследования A Savage War of Peace, реальное число жертв находится где-то 99

между французской и алжирской оценками. Кроме того, от 30 до 150 тыс. алжирцев погибло во время «чисток» уже после войны. Естественно, что и этот вопрос уже ставится со стороны представителей алжирской стороны для признания в качестве геноцида со стороны Франции. Геноцид индейцев - термин, используемый рядом историков и политиков в отношении действия европейских колонизаторов, направленных против коренного населения Америки с момента её открытия Христофором Колумбом в 1492 году и до конца XX века. Историк Дэвид Станнард считает, что коренное население Америки (включая Гавайские острова) стало жертвой «Евро- американской геноцидной войны», признавая, что большинство индейцев погибло в результате опустошительных эпидемий от инфекций, занесённых колонизаторами. По его оценкам, погибло почти 100 миллионов от того, что он назвал «Американским холокостом». Взгляды Станнарда разделили Киркпатрик Сейл, Бен Кирнан, Ленор Стиффарм, Фил Лейн Мл. и другие. Эти воззрения в дальнейшем были развиты в публикациях Уорда Черчила, бывшего профессора Колорадского университета в Боулдере, который, в частности, высказал мнение, что «дело сделано по злому намерению, а не природой». Со стороны различных организаций американских индейцев, а также международных организаций неоднократно ставился вопрос о признании индейского геноцида со стороны европейских колонизаторов . В контексте современной истории необходимо указать о международно-правовом признании геноцида албанцев в Югославии, которое установлено Судом Международного Трибунала по бывшей Югославии, созданным для восстановления справедливости в отношении жертв военных преступлений и преступлений против человечества, совершённых во время войн в Югославии в 1991-2001 годах, и наказания виновных в этих преступлениях. Полное название — «Международный трибунал для судебного преследования лиц, ответственных за серьёзные нарушения международного гуманитарного права, совершённых на территории бывшей Югославии с 1991 года» . Не менее трагичен и ходжалинский геноцид азербайджанцев. В феврале 1992 года армяне жестоко расправились с населением города Ходжалы. Вписанная в историю Азербайджана как 100

Ходжалинский геноцид, эта кровавая трагедия завершилась уничтожением, пленением азербайджанцев. Город Ходжалы был стерт с лица земли. Результатом авантюристского движения, начатого армянами-сепаратистами в Нагорном Карабахе, явился факт изгнания более одного миллиона этнических азербайджанцев из родных земель, которые ныне вынуждены проживать в палатках. При этом оккупационными войсками Армении до настоящего времени удерживается 20% территории Азербайджана . Ходжалинскому геноциду предшествовало геноцид, совершенный со стороны армянских захватчиков в 1905-1907 годах, а после геноцид мирных граждан Азербайджана совершенный армянами под знаменем большевиков в марте 1918 года. Геноцид азербайджанцев с особой жестокостью осуществлялся в Бакинском, Шемахинском, Губинском уездах, Карабахе, Зангезуре, Нахчыване, Лянкяране и в других регионах Азербайджана. На этих территориях мирные жители были убиты в массовом порядке, сожжены селения, памятники национальной культуры были разрушены или уничтожены . Что интересно побудительным мотивом резни азербайджанцев 1918 г., Ходжалинского геноцида 1992 г. была «месть азербайджанцам- туркам» за кровь предков армян, которые погибли в Турции в 1915 году. Во главе такой политики всегда стояли лидеры националисты. Сегодня они ставят своей целью непринятие всего, что связано с турецкими этническими корнями. Сегодня это задача реализуется в отношении тюркских азербайджанцев, завтра в отношении тюркских народов Северного Кавказа и т.д. Как это ни прискорбно, но мировая цивилизация практически во все эпохи своего развития - как на Востоке, так и на Западе - знает примеры, когда представители одной расовой, национальной либо религиозной группы вели войны против представителей другой такой группы. Достаточно вспомнить о библейских историях гонений на евреев, о массовом уничтожении мусульманского населения во время крестовых походов, о трагических страницах собственно европейской истории, связанных с избиением католиками протестантов и протестантами католиков во время религиозных войн XVI-XVII веков и многие другие факты . В мире существует 2500 наций и, как было указано, в 14500 войнах погибло более 6 млрд. людей. Какова будет система мировой 101

безопасности, если исходя из очередных политических интересов, тот или иной исторический конфликт будет рассматриваться парламентариями тех или иных стран, им будет даваться «историческая оценка» - как признание геноцида одного народа над другим народом, а затем представители национальных и экстремистских кругов используя такую «парламентскую практику» будут в свою очередь насаждать при помощи «языка вражды» национальную ненависть . При этом трагическая история прошлого будет возведена в контексте мифологии нации и необходимости достижения «исторической справедливости» проявляемой в мести за кровь предков современному поколению обидчиков своей нации. Эта неприемлемая парламентская практика уже стала идеальным инструментом в деле развязывания межнациональных, религиозных и т.п. конфликтов. Трагическая история прошлого народов не должна вступать в конфликт с такой фундаментальной ценностью демократического общества, как равенство прав граждан и их права на жизнь. Парламентские решения о признании геноцидом того или иного исторического конфликта может целенаправленно нарушить хрупкое равновесие, в особенности в местах, где мотивацией этих конфликтов является межнациональные и религиозные факторы, имеющие свою историческую предысторию. Именно это обстоятельство способствует назреванию общественного регионального, межгосударственного и т.д. конфликтов. В связи с этим попытаемся проанализировать международные акты, которые прямо либо косвенно затрагивают рассматриваемую проблему. В контексте исследуемого вопроса речь идет, в первую очередь, о Международной конвенции, о ликвидации всех форм расовой дискриминации, утвержденной резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН № 2106 (XX) от 21 декабря 1965 года , статья 4 (а) которой гласит: «[государства-участники] объявляют караемым по закону преступлением всякое распространение идей, основанных на расовом превосходстве или ненависти, всякое подстрекательство к расовой дискриминации, а также все акты насилия, или подстрекательство к таким актам, направленным против любой расы или группы лиц другого цвета кожи или этнического происхождения, а также предоставление любой

102

помощи для проведения расистской деятельности, включая ее финансирование». В то же время, многие международные акты более общего характера, например, Международный пакт о гражданских и политических правах от 16 декабря 1966 года, Европейская конвенция о защите прав человека и основных свобод от 4 ноября 1950 года, провозглашая свободу массовой информации, устанавливают соответствующие ограничения для реализации данного права: «Статья 19 <…> 2. Каждый человек имеет право на свободное выражение своего мнения; это право включает свободу искать, получать и распространять всякого рода информацию и идеи, независимо от государственных границ, устно, письменно или посредством печати или художественных форм выражения или иными способами по своему выбору. 3. Пользование предусмотренными в пункте 2 настоящей статьи правами налагает особые обязанности и особую ответственность. Оно может быть, следовательно, сопряжено с некоторыми ограничениями, которые, однако, должны быть установлены законом, и являться необходимыми: a) для уважения прав и репутации других лиц, b) для охраны государственной безопасности, общественного порядка, здоровья или нравственности населения. Статья 20 1. Всякая пропаганда войны должна быть запрещена законом. 2. Всякое выступление в пользу национальной, расовой или религиозной ненависти, представляющее собой подстрекательство к дискриминации, вражде или насилию, должно быть запрещено законом». (Международный пакт о гражданских и политических правах) «Статья 10. Свобода выражения мнения 1. Каждый имеет право свободно выражать свое мнение. Это право включает свободу придерживаться своего мнения и свободу получать и распространять информацию и идеи без какого-либо вмешательства со стороны публичных властей и независимо от государственных границ. <…>.

103

2. Осуществление этих свобод, налагающее обязанности и ответственность, может быть сопряжено с определенными формальностями, условиями, ограничениями или санкциями, которые предусмотрены законом и необходимы в демократическом обществе в интересах национальной безопасности, территориальной целостности или общественного порядка, в целях предотвращения беспорядков или преступлений, для охраны здоровья и нравственности, защиты репутации или прав других лиц, предотвращения разглашения информации, полученной конфиденциально, или обеспечения авторитета и беспристрастности правосудия». (Европейская конвенция по защите прав человека и основных свобод). В действующей Конституции по существу всех государств Европы предусматривается строительство взаимоотношений с другими государствами, на основе признания норм международного права. В практике же Европейского суда неоднократно подчеркивается то положение, что статья 10 Европейской конвенции защищает не только «информацию или идеи, которые получают положительный отклик или рассматриваются как безвредные или нейтральные, но и те, которые для государства или любой части его населения являются оскорбительными, шокирующими или нарушающими спокойствие. В соответствии с требованиями плюрализма, толерантности и терпимости, без которых не может существовать демократическое общество» (дело «Хэндисайд против Соединенного Королевства» от 7 декабря 1976 года), задача СМИ состоит в том, чтобы распространять не только идеи и информацию, к которым сочувственно относится общество, но и те, что оскорбляют, вызывают беспокойство, шокируют (решение по делу «Лингенс против Австрии» от 8 июля 1986 года). В то же время, в решении по делу «Йерсилд против Дании» от 23 сентября 1994 года Суд отметил: «статья 10 [Конвенции] не должна толковаться таким образом, который бы ограничивал, допускал изъятия или сводил на нет право на защиту от расовой дискриминации на основании Конвенции ООН [о ликвидации всех форм расовой дискриминации]». Таким образом, правовое регулирование деятельности международных организаций, парламентов государств, 104

внутригосударственных органов и т.д. должно удовлетворять сразу двум критериям: обеспечивать свободу выражения мнений, с одной стороны, и не давать легальной возможности для проявления «языка вражды» — с другой; кроме того, всячески бороться с данным явлением, не ущемляя при этом свободу массовой информации. Если мы проанализируем армянскую прессу, художественную литературу и иные средства массовой информации, то установим, что велико распространение расовой ненависти к туркам, основанной на истории армяно-турецкого конфликта. Что самое главное провоцирующим и разжигающим ненависть к туркам и к азербайджанцам являются средства массовой информации Армении и зарубежных армянских информационных источников, в основе мотиваций которых проявляется «геноцид армян». По мере обсуждения в парламентариях различных стран геноциодального прошлого различных народов конфликты стимулируется и поощряется язык вражды между народами. Согласно рекомендации Кабинета Министров Совета Европы № R (97) 20, hate speech, то есть "язык вражды", определяется как все формы самовыражения, которые включают распространение, провоцирование, стимулирование или оправдание расовой ненависти, ксенофобии, антисемитизма или других видов ненависти на основе нетерпимости, включая нетерпимость в виде агрессивного национализма или этноцентризма, дискриминации или враждебности в отношении меньшинств, мигрантов и лиц с эмигрантскими корнями. Международной конвенции о ликвидации всех форм расовой дискриминации, утвержденной резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН № 2106 (XX) от 21 декабря 1965 года (United Nations, Treaty Series, vol. 660, p. 240-266.), статья 4 (а) которой гласит: "[государства- участники] объявляют караемым по закону преступлением всякое распространение идей, основанных на расовом превосходстве или ненависти, всякое подстрекательство к расовой дискриминации, а также все акты насилия или подстрекательство к таким актам, направленным против любой расы или группы лиц другого цвета кожи или этнического происхождения, а также предоставление любой помощи для проведения расистской деятельности, включая ее финансирование". 105

Деятельность парламентариев государств, признающих исторический факт геноцида того или иного народа, фактически поощряет экстремистскую деятельность расовую, национальную или религиозную ненависть, которое целиком охватывает различные проявления «языка вражды». Как правило, население государства, которое полагает, что оно исторически было подвергнуто геноциду начинает регулярно подвергаться экстремистской деятельности СМИ, нередко направленной на планирование, организацию, подготовку и совершение действий, направленных на пропаганду исключительности, превосходства либо неполноценности граждан стран учинивших «геноцид» по признаку их отношения к религии, социальной, расовой, национальной, религиозной или языковой принадлежности и др.). Именно эти факторы явились стимулирующими в провоцировании войны Армении против Азербайджана. Именно эти факторы обеспечивают политическую поддержку правительства Армении в его агрессивной политике на Кавказе. В опубликованном докладе Рабочей группы по разработке политики по вопросу о роли Организации Объединенных Наций в связи с терроризмом, утвержденной Генеральной Ассамблей Совета Безопасности 57 сессия по разработке мер по ликвидации международного терроризма прямо предписывает Деятельность Организации Объединенных Наций по борьбе с терроризмом следует поощрять посредством, среди прочего прямо указывает на важность эффективного постконфликтного миростроительства (куда входит и исторический конфликт). Это необходимо для того, чтобы не допустить возобновления нового ожесточенного конфликта (поощряемого необходимостью мести за трагическую историю прошлого), в которых террористические группы находят для себя благодатную почву. Организация Объединенных Наций и Департамент по политическим вопросам совместно с Центром по международному предупреждению преступности Управления по контролю над наркотиками и предупреждению преступности поощряют разработку кодексов поведения для ученых через международные и национальные научные общества и институты и рекомендаций по укреплению этических норм, направленных на недопущение использования факторов поощряющих террористическую активность. К этим факторам, мы, бесспорно, 106

относим предания трагическим событиям прошлого политического контекста, своей сути направленного на разжигание межнациональной розни . Прославление националистических движений, возведение монументов в честь национальных лидеров, которые отличались при жизни крайней расовой нетерпимостью, проведение шествий в их честь и другие подобные действия негативно воздействуют на подрастающее поколение, являются абсолютно несовместимыми с обязательствами государств – членов ООН. В связи с этим полагаем крайне необходимым создание рабочей группы с целью разработки проекта европейской конвенции «О недопустимости определенных видов парламентской практики, использования трагического прошлого народов, которые способствуют эскалации современных форм расизма, расовой дискриминации, ксенофобии и связанной с ними нетерпимости». Этот проект необходим в своей реализации в нынешней сложной политической ситуации, где общий мировой кризис может использовать любой провоцирующий момент для возникновения межгосударственного конфликта.

Kərim Şükürov Rusiya Xəzərdə: Gülüstan müqaviləsindən imperiyanın dağılmasınadək (1813-1917-ci illər) Rusların Xəzərdə ilk görünməsindən hakim mövqeyinin rəsmiləşdirildiyi 1813-cü il Gülüstan müqaviəsinədək keçən müddətdə ümumi şəkildə müəyyən dövrlər ayırmaq olar: 1) 870/80-ci illər-1556-cı il-yəni, rusların Xəzərdə ilk yürüşlərindən- Həştərxan xanlığının işğalınadək; 2)1556- 1722-ci illər-Həştərxan xanlığının işğalından I Pyotrun bəzən adlandırıldığı kimi Xəzər yürüşünədək; 3) 1723-1735-ci illər-Rusiyanın Xəzərsahili torpaqları işğalı; 4)1735-1796-cı illər- Xəzərsahili torpaqlara qayıtmaq uğrunda mübarizə; 5)1796-1813-cü illər-Xəzərsahili torpaqların yenidən işğalı.(Bu dövrlər haqqında daha ətraflı bax: Дорн Б.,1875; Şərifli M.,1978;Белоглазов А.В., 2005.,Ашурбекова С.Р., 2006 ) 1804-1813-cü illər rus-İran müharibəsinin yekun nəticəsi kimi bağlanan 1813-cü il Gülüstan müqaviləsinin beşinci maddəsi bir tərəfdən Xəzərdə formalaşmış tarixi vəziyyəti, digər tərəfdən yeni yaranmış situasiyanı diplomatik şəkildə ifadə edirdi. Həmin maddədə deyilirdi ki, rus ticarət 107

gəmilərinə əvvəlki qayda üzrə(burada və sonra seçmələr mənimdir.-KŞ.) Xəzər sahilləri yaxınlığında üzmək və onlara yan almaq hüququ verilir, həm də gəmi qəzası zamanı iranlılar tərəfindən dostluq köməyi edilməlidir. İran ticarət gəmilərinə də həmin bu hüquq, əvvəlki qayda üzrə, Xəzər dənizində üzmək və Rusiya sahillərinə yan almaq ixtiyarı verilir, burada da gəmi qəzası zamanı qarşılıqlı surətdə iranlılara hər cür yardım göstərilməlidir.Hərbi gəmilərə gəldikdə isə, müharibədən əvvəl, habelə sülh vaxtı və hər zaman Xəzər dənizində Rusiya hərb bayrağı təkcə yellənmişdir. Həmin ehtiram daxilində keçmiş ixtiyarindi də yalnız Rusiya Dövlətinə verilir ki, Xəzər dənizində ondan başqa heç bir Dövlət hərbi bayrağa malik ola bilməz. (Договоры России с Востоком., 1869, C.211)1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsinin yekun sənədi olan Türkmənçay müqaviləsində də yenidən bu məsələyə qayıdılmış, xüsusilə bu maddənin hərbi gəmilərə aid olan hissəsi daha qəti şəkildə ifadə edilmişdir. Türkmənçay müqaviləsinin səkkizinci maddəsində yazılırdı ki, hərbi gəmilərə gəldikdə isə, qədimdə olduğu kimi, yalnız Rusiya hərbi bayrağı altında olan hərbi gəmilər Xəzər dənizində üzə bilər; bu səbəbdən də əvvəlki müstəsna hüquq indi də onlara verilir və təsdiq edilir ki, Rusiyadan başqa heç bir dövlətin Xəzər dənizində hərbi gəmiləri ola bilməz.(Договоры России с Востоком., 1869,C. 218) Beləliklə, İran rəsmən Xəzər dənizində Rusiyanın hakimiyyətini tanıdı. İranla eyni zamanda, Xəzər dənizində möhkəmlənmək uğrunda tarixi mübarizədə iştirak edən İngiltərə də uğursuzluğa düçar oldu. 1828-1829- cu illər rus-türk müharibəsində məğlub olub, Ədirnə müqaviləsiniimzalayan Osmanlı imperiyası da Türkmənçayın şərtlərini qəbul etməklə (IV maddə) Xəzər uğrunda mübarizədə Rusiyanın mövqeyini tanımalı oldu. (Договоры России с Востоком., 1869, C.73) Xəzər dənizi Rusiya imperiyasının daxili gölünə çevrildi. Bununla da Rusiya əlverişli geopolitik dividend əldə etdi və onun Xəzər siyasətində yeni bir dövr başladı. Rusiya Xəzərdə siyasi statusunu təmin etdikdən sonra əsas addımlardan biri burada hərbi iştirakını gücləndirmək oldu. Bu məqsədlə Xəzər hərbi donanması gücləndirilməyə başladı.Rusiyanın Xəzərdə hərbi cəhətdən möhkəmlənmək ideyası 1556-cı ildə Həştərxan xanlığının işğalından sonra meydana gəlmişdi. Onun həyata keçirilməsi üçün əsas praktik addımlar XVII əsrdə atılmağa başlandı. 1636-cı ildə hazırlanan ilk hərbi gəminin fəaliyyəti uğursuz oldu. Buna baxmayaraq, Xəzər dənizi üçün hərbi gəmi quruculuğu davam etdirildi və 1667-1668-ci illərdə Rusiyanın 108

dövlət gerbindəki qartala uyğun olaraq, “Qartal” adlandırılan hərbi gəmi hazırlandı və Həştərxana gətirildi. Çox maraqlıdır ki, Rusiyanın Xəzərdə hərbi donanma yaratmaq planına ən mühüm zərbəni Stepan Razinin başçılıq etdiyi kazak üsyançılar vurdu və “Qartal” gəmisi “uçuş” etmədən yandırıldı. Bununla da Rusiyanın Xəzərdə hərbi donanma yaratmaq planı I Pyotradək ləngidi və yalnız, 1722-ci ildən reallaşdırılmağa başlandı. Beləliklə, Rusiyanın Xəzərdə hərbi donanma yaratmaq planı yarım əsrdən çox geri atıldı. Bu həm də, Rusiyanın Xəzərdə işğalçılıq planlarının bu müddətdə ləngiməsi demək idi. Təsadüfi deyil ki, I Pyotrun Xəzər sahilində təcavüzkarlıq fəaliyyəti ilə burada hərbi donanma yaradılması yenidən gündəmə gəldi və 1722-ci ilin noyabrında Həştərxanda hərbi donanma yaradılması haqqında fərman verildi. I Pyotrdan sonra, 1732-ci il Rəşt və 1735-ci il Gəncə müqavilələrinə görə, Rusiyanın Xəzərsahili torpaqlarını tərk etməsi (Договоры России с Востоком., 1869,C. 194- 202; 202-207) Xəzərdə hərbi donanma quruculuğuna da mənfi təsir göstərdi. XVIII əsrin sonları-XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Cənubi Qafqazda işğalçılıq fəaliyyətinin genişlənməsi Xəzər hərbi donanmasını mühüm vasitələrdən birinə çevirdi və 1804-1813-cü illər rus-İran müharibəsinin yekunlarına görə, Rusiyanın Xəzərdə müstəsna hüququnun təmin edilməsinə ciddi təsir göstərdi. Bundan sonra Rusiyanın Xəzər hərbi donanması yeni hərbi gəmilər ilə möhkəmləndirildi. Bunun nəticəsi idi ki, 1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsində də qələbənin əldə edilməsində Xəzər hərbi donanması əhəmiyyətli rol oynadı. Rusiya Xəzərin qərbində möhkəmləndikdən sonra, hərbi donanmanın yerləşməsində də dəyişiklik etdi. 1867-ci ildə onun bazası Bakıya köçürüldü. Xəzər hərbi donanmasının normal fəaliyyəti üçün infrastruktur yaradılması istiqamətində də xeyli iş görüldü. (Bax:Алиев Н.А., 2003)Rusiyanın digər hərbi dəniz donanmalarına nisbətən Xəzər hərbi donanmasınaümumimperiya miqyasında fərqli rol ayrılmasına baxmayaraq, bölgədə mühüm hərbi vasitələrdən biri olaraq qalmaqda idi. Rusiyanın Xəzərdə müstəsna hüquq əldə etməsi onun Xəzərətrafı bölgələrdə gepolitik mövqelərinə də ciddi təsir etdi. Bu dörd istiqamətdə özünü göstərirdi: 1)işğal edilmiş ərazilərdə hakimiyyət möhkəmləndirilirdi; 2) bölgənin qurudakı hərbi qüvvələri üçün də əlverişli döyüş şəraiti yaranırdı; 3) Xəzərin şərqindəki torpaqların ələ keçirilməsi həyata keçirilirdi; 4) Xəzərin cənubundakı İran ərazisində nüfuzu gücləndirilirdi. 109

Rusiya Gülüstandan sonra rəsmi müqavilələrlə üzərinə götürdüyü təəhüdləri pozaraq Şəki (1819), Şirvan (1820), Qarabağ (1822) və Talış (1826) xanlıqlarını ləğv etdi, Azərbaycanın İrəvan və Naxçıvan xanlıqları əsasında “Erməni vilayəti” (1828-1840) yaradıldı. 1840-cı ildə yeni inzibati-ərazi islahatı zamanı isə Azərbaycan torpaqlarının xeyli hissəsini özündə birləşdirən Kaspi (1840-1846) vilayəti təşkil edildi. İnzibati-ərazi bölgüsü sahəsində siyasət sonra da davam etdirildi. İmperiyanın dağılması ərəfəsində Cənubi Qafqazın ərazisi Bakı, Yelizavetpol (Gəncə), İrəvan, Tiflis və Kutais quberniyaları arasında bölüşdürüldü. (Мильман А.Ш.,1966)1817-ci ildən davam edən Qafqaz müharibəsində də dönüş əldə edildi. 1859-cu ildə Şamil təslim oldu. 1864-cü ildə isə Qafqaz müharibəsi başa çatdırıldı.(Куликов А., Рунов В., 2013). Rusiya Xəzərdə hakimiyyətini təmin etməklə, həmin istiqamətdə təhlükələrdən azad oldu və bütün gücünü quru qüvvələrinə yönəldə bildi. Bu,Rusiyanın XIX-XX əsrin əvvəllərində rus-Osmanlı və ya onların iştirakı ilə baş verən müharibələrin (1828-1829, 1853-1856 (Krım müharibəsi),1877-1878 və 1914-1918-ci illər Birinci Dünya müharibəsi) Qafqaz cəbhəsindəki üstünlüklərinin əsas faktorlarından biri idi. Rusiyanın Xəzər uğrunda mübarizəsində onun cənub-şərq və şərq sahillərinin ələ keçirilməsi və Mərkəzi Asiyanın bu yol ilə dərinliklərinə nüfuz edilməsi də əsas yerlərdən birini tuturdu. Həştərxan xanlığının işğalından sonra Qazax xanlığının (1465-1847) torpaqları uğrunda mübarizə başladı. XVIII əsrin əvvəllərində Qazax xanlığı Ulu, Orta və Kiçik juzlara (yüzlüklərə) parçalandı. 1730-cu illərin əvvəllərində Kiçik juz Rusiyanın təbəəliyinə keçdi. Həmin vaxtdan etibarən Orta juzun da ələ keçirilməsi başladı və tədricən onun böyük hissəsinin təbəəliyinə nail olundu. 1820-ci illərin əvvəllərində Kiçik və Orta juzlarda xan hakimiyyəti ləğv edildi, Rusiya üsul-idarəsi yaradıldı. XIX əsrin əvvəllərində xeyli hissəsi Kokand xanlığının hakimiyyəti altına düşən Ulu juz isə 1847-ci ildə tutuldu.Bununla da, Qazaxıstanın Xəzər sahillərinin ələ keçirilməsindən başlayan işğal prosesi onun tam tutulması ilə başa çatdı. (Бекмаханов Е.Б., 1957, C.122, 128,133 ) Qazax xanlığı ilə eyni zamanda, Mərkəzi Asiyada üç xanlıq- Buxara (1500-1785, sonra əmirlik 1785-1920), Xivə(1512-1920) və Kokand (1709-1876) xanlıqlarıvar idi. (Иванов П.П., 1958, С.46-88, 108) Rusiyanın bu xanlıqların ərazilərinin işğalı və itaətdə saxlanılmasında onun Xəzərdə hakimiyyətə nail olmasının mühüm təsiri oldu. Xəzərin 110

şərq sahillərinin türkmən əraziləri XVIII əsrin ilk onilliklərində Xivə xanlığına tabe idi, sonra isə ayrılaraq, müstəqil hakimliklər yaratmışdılar. (Иванов П.П., 1958, С.148) XIX əsrin əvvəllərində türkmən tayfaları ilə müəyyən əlaqələr olsa da, RusiyaGülüstan müqaviləsindən sonra yaranan əlvverişli şəraitdən istifadə edərək, bu ərazilərəiddiasını genişləndirməyə başladı. Bu istiqamətdə həyata keçirilən işlərə də Qafqaz administrasiyası rəhbərlik edirdi. Bu məqsədlə Xəzərin şərqində hərbi-dəniz bazası yaradılması planı həyata keçirilməyə başlandı. Bunun üçün Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı A.P.Yermolov 1819-cu ildə Xəzərin şərq sahillərini tədqiq etməkdən ötəri mayor M.İ.Ponamaryov və Baş qərargahın kapitanı N.N.Muravyovun (1854-1856-cı illərdə Qafqaz canişini olmuşdur.- K.Ş.) başçılığı ilə ekspedisiya göndərdi. (Агаев Х., 1965, С.33) Muravyovun bu səyahət qeydləri ayrıca çap edilmişdir. (Путешествие.,1822; Записки., 1886-1888)Ekspedisiya Xəzərin şərq sahillərində yaşayan türkmənlər haqqında məlumatlar topladı, möhkəmləndirilmiş qala salınması üçün tədqiqatlar apardı və Xivə də danışıqlara getdi. Ekspedisyanın materialları ilə tanış olan Rusiya hökuməti qala salınmasından ötəri təklif olunan yerlərin öyrənilməsi üçün yeni ekspedisiya göndərilməsini tapşırdı. Yeni ekspedisiyaya da Muravyov rəhbərlik etdi. Ekspedisiya bir daha lazımi kəşfiyyat materailları toplamaqla birgə, Qızıl sularda (Krasnovodsk) qala tikilməsi istiqamətində tədqiqatlar apardı. Türkmənçay müqaviləsinin imzalanmasından sonra Rusiyanın Xəzərin şərq sahillərini hərbi-siyasi nöqteyi-nəzərdən tədqiqi genişləndi. 1832- ci ildə Q.S.Karelinin rəhbərliyi ilə göndərilən ekspedisiya Xəzərin şimal-şərq sahillərini Manqışlaqadək tədqiq etdi. Ekspedisiyanın nəticəsi olaraq, 1834-cü ildə Novo-Aleksandrovsk qalası bina edildi (1846-cı ildə Novo-Petrovsk qalasırtikildikdən sonra ləğv edilmişdir).1836-cı ildə isə Karelinin rəhbərliyi ilə yeni ekspedisiya təşkil olundu.Ekspedisya geri dönərkən Xəzərsahili yomutların rəhbəri olan Kiyat xanın oğlu Qadır Muhamməd bəy də Həştərxana gəldi və buradan I Nikolay ilə görüşə getdi. (Агаев Х.,1965, C.50, 54, 67- 68,80) 1864-1868-ci illərdə Orta Asiyanın böyük bir hissəsi, o cümlədən Buxara xanlığı Rusiya imperiyası tərəfindən tutuldu. (Халфин А., 1974., С.234) 1868-ci il 11/23 mayda Buxara ilə müqavilə imzalandı.(Жуковский С. В., 1915,Прил.II, C.175-176) 1869-cu ildə isə Xəzərdə Krasnovodsk qalasının (hazırda Türkmənbaşı) 111

əsası qoyuldu. Beləliklə, Orta Asiyada Rusiya hakimiyyətinin bərqərar edilməsi son mərhələyə daxil oldu. 1873-cü ildə Xivə xanlığı tutuldu və 12/24 avqustda onunla da müqavilə imzalandı. (Жуковский С. В., 1915,Прил.II, C.179-183) 1876-cı ildə isə Kokand xanlığı Rusiyanın tərkibinə daxil edildi, xanlıq isə ləğv edildi. Bütün bunlara baxmayaraq, Xəzərin şərq sahillərindəki türkmənləri itaətə gətirmək mümkün olmadı. Ona görə də qəddar cəza ekspedisiyalarına əl atıldı. 1879 və 1880-1881-ci illərdə həyata keçirilən hərbi əməliyyatlar (Rusiya tarixşünaslığında Ahaltəkin ekspedisiyası, Türkmənistanda Göytəpə döyüşü adlandırılır) nəticəsində təkinlərə amansız divan tutuldu. (Завоевание Туркмении., 1899) Təsadüfi deyil ki, Göytəpə qətliamının xatirəsi üçün 1881-ci il 12 yanvar Türkmənistanda Milli hüzn günü elan edilmişdir. Rusiya Mərkəzi Asiyanın işğalı prosesində və onun başa çatdırılmasından sonra, burada müstəmləkəçilik siyasətinə uyğun olaraq inzibat-ərazi bölgüsü tətbiq etdi. İmperiyanın dağılması ərəfəsində “Rus Orta Asiyası”nda 9 vilayət (Ural, Turqay, Akmolinsk, Semipalatinsk, Zakaspi, Semireçye, Sırdərya, Səmərqənd, Fərqanə), Xivə xanlığı və Buxara əmirliyi var idi. Rusiyanın Xəzərdəki siyasi hakimiyyəti onun İran sahil bölgələrində də nüfuzunu artırmışdı. 1907-ci il 18/31 avqustda imzalanmış ingilis-rus müqaviləsi Rusiya və İngiltərənin Orta Asiyadakı təsir dairələrini müəyyən etməklə bərabər, İranın şimal hissəsində Rusiyanın nüfuzunu təsdiq etmişdir. (Советско-иранские., 1946, С.51-54) Bununla da Rusiya imperiyası İran işlərində daha fəal iştirak etməyə başlamışdır. 1905-1911-ci illər İran inqilabının gedişində və 1911-1912-ci illərdə İranın Xəzər sahili bölgələrində baş verən hadisələr zamanı Rusiya Xəzərdən İrana desant çıxartmışdır.(Алиев И.,2003, C.35) Rusiyanın Xəzərdə və Xəzərətrafı bölgələrdə güclənməsi onun müstəmləkə siyasətinin tərkib hissəsi kimi kolonizasiya siyasətinə də güclü təkan verdi. I Pyotrun zamanında Xəzərətrafı bölgələrin ermənilər ilə məskunlaşdırılması siyasəti həyata keçirilmişdi. XIX-XX əsrin əvvəllərində bir tərəfdən Xəzərətrafı bölgələrin hərbi-strateji əhəmiyyəti, digər tərəfdən isə yeni iqtisadi mərkəzlərin yaradılması nəticəsində kolonizasiya prosesində əsas üstünlük ruslara keçdi. 1897- ci il Birinci Ümümrusiya əhali siyahıya almasının nəticələrinə görə, Bakı quberniyası əhalisinin 8,9 %-i, müvafiq olaraq Uralsk vilayəti əhalisinin 24,9%-i, Zakaspi vilayəti əhalisinin 7,3%-i, Turqay vilayəti 112

əhalisinin 6,7%-i, Dağıstan vilayəti əhalisinin 2,3%-i və s. ruslardan ibarət idi. (Demoskop Weekly-Приложение) Rusiya Xəzər ticarətində də dominant mövqeyini təmin etdi. Türkmənçay müqaviləsi ilə birlikdə doqquz maddədən ibarət ticarət haqqında Xüsusi akt imzalanması ona verilən əhəmiyyətdən irəli gəlirdi. (Договоры России., C.223-227)Xəzər sahillərində ənənəvi şəhərlərlə (Həştərxan, Dərbənd, Bakı və s.) yanaşı, yeni ticarət-liman mərkəzləri ( Krasnovodsk və b.) inkişaf etdi.Xəzərdə ticarət donanması artdı, yeni neft daşıma donanmaları təşəkkül tapdı. (Истомин Э.Г., 2013) 1883-cü ildə Bakı-Tiflis-Batum, 1880-1891-ci illərdə Zakaspi, 1900-cü ildə Bakı-Petrovsk və s. dəmir yol xətlərinin çəkilməsi də Xəzərdə və Xəzərətrafı bölgələrdə ticarətə təkan verdi. Rusiyanın əldə etdiyi ən böyük üstünlüklərdən biri də onun Xəzərin və Xəzərətarfı bölgələrin təbii resurslarına sahib olması və onların istismarı idi. Onların içərisində balıq ehtiyatlarından istifadə əsas yerlərdən birini tuturdu, lakin neft sənayesinin inkişafı ilə yeni iqtisadi potensial ortaya çıxdı. (Гюлистанский договор, 1997) Əgər 1873-cü ildə, yəni neft sənayesində ilrizam sisteminin ləğvinədək Bakıda neftçıxarmada 680 nəfər fəhlə işləyirdi. Onlar 5,9 mln.pud, yəni fəhlə başına ildə 8,8 min pud neft çıxarmışdı. 1901-ci ildə isə fəhlələrin sayı 27673; neft çıxarılamsı 667,1 mln. pud, fəhlə başına 24,1 min pud idi.(Пажитнов К.А., 1940, С.113) Neft sənayesinin inkişafı digər sənaye sahələrinin inkişafına da ciddi təsir göstərmişdir. Rusiyanın Xəzərdəki siyasətində onun coğrafi, hidroqrafik və s. cəhətdən tədqiqi də diqqət mərkəziində idi. (Гольденберг Л.А., 1959; Штейнберг Е.Л., 1949; Путешествие., 1838; Фелькнер М., 1838 и др.) Beləliklə, Rusiya imperiyasının 1813-cü il Gülüstan müqaviləsi ilə Xəzərdə hərbi donanmaya malik yeganə dövlət kimi müstəsna hüquq əldə etməsionun nəzərdən keçirilən digər məsələlərdə-Xəzərin militaristləşdirilməsi, Xəzər dənizi və ətraf bölgələrdə hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi, Xəzərin şərq sahillərinin işğalı, İran sahillərinin nüfuz dairəsinə daxili, Xəzərboyu ərazilərin kolonizasiyası, ticarətdə dominantlığı, dənizin resurslarından istifadə və s. də üstün mövqeyini təmin etdi. Rusiya bununla, regionda möhkəmlənməklə eyni zamanda, beynəlxalq münasibətlərdə də mühüm stimul əldə etdi, nəinki, Osmanlı imperiyası və İran, eləcə də İngiltərə də neytarllaşdırıldı. İngiltərə 1907-ci il müqaviləsi ilə İranda nüfuz dairəsini Rusiya ilə 113

bölüşdürməyə razı oldu. Rusiyanın Xəzərdəki müstəsna mövqeyi imperiya üçün geniş imkanlar yaratdığı halda, əksinə bölgə ölkələri və xalqlarının hüquqlarının ciddi şəkildə pozulması, onaların azad siyasi və iqtisadi inkişafı qarşısında maneə oldu. Xəzərin və Xəzərətrafı bölgələrin sonrakı vəziyyətinin öyrənilməsində bu tarix irs vacib rola malikdir.

Ədəbiyyat Şərifli M. IX əsrin ikinci yarısı-XI əsrlərdə Azərbaycan feodal dövlətləri. Bakı, 1978 Агаев Х. Взамоотношения прикаспийских туркмен с Россией в XIXв. Ашхабад, 1965 Алиев И.Каспийская нефть Азербайджана. М., 2003 (PDF) Алиев Н.А. Морская крепость на Каспии. Геополитическая победа России на Кавказе: из истории создания Каспийской военной флотилии в середине XIX - начале ХХ века // Военно- исторический журнал.2003, №7.С.38-41 Ашурбекова С.Р.Прикаспийские области в международных отношениях 20-40-х гг.XVIII в. Махачкала, 2006 Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. М., 1957 Белоглазов А.В. Формирование Каспийского направления российской геополитики//УЗ Казанского университета. Гуманитарные науки. 2005. Т.147.Кн.1.С.123-143 Гюлистанский договор и абшеронская нефть// В кн.: Алиев И., Мурадвердиев А. Азербайджанская нефть в политике мира. Баку, 1997, С.115-180 Гольденберг Л.А.К истории изучения восточного берега Каспия // Вопросы истории естествознания и техники, № 7. 1959 Договоры России с Востоком политические и торговые. Собр. и изд. Т.Юзефович. СПб., 1869 Дорн Б. Каспий. О походах русских в Табаристан, с допольнительными сведениями о других набегах их на прибрежья Каспийского моря. СПб., 1875 ЖуковскийС. В.Сношения России с Бухарой и Хивой за последнее трехсотлетие. Пг., 1915

114

Завоевание Туркмении. (Поход в Ахал-теке в 1880-1881 гг.). С очерком военных действий в Средней Азии с 1839 по 1876 г. Составил А.Н.Куропаткин. СПб., 1899 Записки Н.Н.Муравьева-Карского 1819-1820 и 1821 гг.// Русский архив, 1886, №12; 1888, №1,2,3 Иванов П.П. Очерки по истории Средней Азии (XVI- середина XIX в.). М., 1958 Исмаилов Ч. Расселение населения в Прикаспийском регионе//Migracijskeietnicketeme. 18 (2002), 1, С.99-112 Истомин Э.Г.Каспийское море в геоэкономическом и политическом пространстве региональных процессов России //Вестник Российского гуманитарного университета. 2013, №9(110), С.153-168 Куликов А., Рунов В.Все Кавказские войны России. Самая польная энциклопедия. М., 2013 Мильман А.Ш.Политический строй Азербайджана в XIX- начале XX веков. Баку, 1966 Пажитнов К.А.Очерки по истории бакинской нефтедобывающей промышленности. М.-Л.,1940 Путешествие в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 гг. гвардейского Генерального штаба капитана Николая Муравьева, посланного в сии страны для переговоров. Т. I-II.М.,1822 Путешествие профессора Эйхвальда к Каспискому морю и по Кавказскому краю//Библиотека для чтения.1838. т.XXIV, № 2 Советско-иранские отношения в договорах, конвенциях и соглашениях. М., 1946 Фелькнер М. Геогностический обзор восточного берега Каспийского моря от Астрабадского залива до мыса Тюк-Карагана в 1836 г.// Горный журнал, кн.I.СПб, 1838 Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX века.) М., 1974 Штейнберг Е.Л. Первые исследователи Каспия (XVIII-XIX вв.).М.,1949 Demoskop Weekly-Приложение. Справочник стат. показателей.

115

Qasım Hacıyev, İsmayıl Mahmudov Aprel döyüşlərinin tarixi əhəmiyyətinə dair Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin göstərişi ilə Milli Ordumuz aprel ayında dördgünlük tarixi əməliyyat keçirdi, düşmənə layiqli cavab verdi. Milli Məclisin Elm və təhsil Komitəsinin sədri İsa Həbibbəyli vurğulayır ki, "Aprel döyüşləri Azərbaycanın öz ərazi bütövlüyünü qorumaq uğrundakı apardığı mübarizədə ən parlaq qələbələrdən biridir. Bu, Azərbaycanın qalib bir ordu olduğunu və öz haqlarını istənilən yolla müdafiə etmək qüdrətini bütün dünyaya bəyan elədi. Bu hər bir azərbaycanlının qürur duyduğu hadisədir”(BakiPost.az, 14.11.2016; modern.az/az/news/121375 31 дек. 2016 г). Bu hadisənin tarixi mahiyyəti və əhəmiyyəti orta məktəblərdə şagirdlərimizə ətraflı öyrədilməlidir. Bu, şagirdlərdə vətənpərvərlik hissinin artmasına, dövlətimizə, dövlətçilik ənənələrimizə rəğbətin güclənməsinə səbəb olar. Atəşkəsdən keçən 23 il ərzində Beynəlxalq təşkilatlar müxtəlif şəkildə qərar və qətnamələr qəbul etdi. Lakin Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi hələ də həll edilməmişdir. Buna səbəb münaqişənin tərəflərindən biri və əsas səbəbkarı olan Ermənistanın sülh danışıqlarını həlledici məqamlarda birtərəfli qaydada pozmasıdır. Müəyyən səbəblərdən tutarlı cavab verilməməsindən şirniklənən Ermənistan tərəfi sülh danışıqlarını pozmaq məqsədilə cəbhə bölgəsində dəfələrlə təxribat törətmiş, danışıqlar masasında oturmaqdan imtina etmişdir. Bu azmış kimi, ötən bu müddət ərzində Ermənistan hərbi qüvvələri işğal altında saxladıqları ərazilərdən Azərbaycanın digər ərazilərinə atəş zərbələri endirmişdir. Təhlükə altında qalan əhalinin əmin-amanlığını təmin etmək məqsədilə Azərbaycan hərbi qüvvələrinin cavab atəşlərindən sonra düşmən susmağa məcbur olmuşdur. Aprelin 1-dən 2-nə keçən gecə bütün cəbhəboyu mövqelərimiz Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən iriçaplı silahlardan, minaatanlardan, qumbaraatanlardan və artilleriya qurğularından intensiv atəşə tutuldu. Qoşunların təmas xəttində hər gün atışmalar müşahidə olunsa da ilk dəfə idi ki, ən irihəcmli hücum baş verirdi.

116

Bu dəfə bütün baxımlardan Ermənistan ordusundan dəfələrlə güclü olan Azərbaycan ordusu düşmənə aman vermədi və qısa müddətdə həlledici addımlar atdı. Azərbaycan silahlı qüvvələri tərəfindən həyata keçirilən sürətli əks- həmlə zamanı erməni hərbi birləşmələrinin uzun illərdən bəri mühəndis-istehkam baxımından möhkəmləndirdiyi birinci müdafiə xətti yarıldı. Strateji əhəmiyyətə malik bir neçə yüksəklik və yaşayış məntəqələri azad olundu. Ordumuz "Lələ təpə" adlanan yüksəkliyə nəzarəti ələ keçirdi, Tərtər istiqamətində Seysulan məntəqəsini azad etdi, Goranboy rayonuna və Naftalan şəhərinə təhlükə yaradan Talış kəndi ətrafındakı yüksəklikləri götürdü. Döyüşlər nəticəsində, Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Ağdərə-Madagiz istiqamətində yolların nəzarətni öz əlində saxlanmasını təmin etdi. Döyüş zamanı Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin vurduğu dəqiq cavab zərbəsi ilə işğal olunmuş ərazilərimizdə fəaliyyət göstərən Ermənistan komanda-qərargah məntəqəsi darmadağın edildi. Azərbaycan ordusunun yüksək texniki hazırlığı nümayiş olundu. Çoxlu sayda hərbi qulluqçusunu - hətta yüksək rütbəli zabitlərini itirən Ermənistan hökuməti danışıqlar masası arxasında oturmağın vacib olduğunu başa düşdü. Aprelin 5-də Rusiya Federasiyasının vasitəçiliyi ilə Moskvada görüş keçirildi. Azərbaycan və Ermənistan qoşunlarının təmas xəttində hərbi əməliyyatların dayandrılmasına dair razılıq əldə edildi. Bütün beynəlxalq təşkilatların rəhbərlərinin, həmçinin bir sıra dövlət və hökumət başçılarının atəşin dərhal dayandırılması və danışıqlar masasına oturmaq barədə bəyanat verməsi məsələnin çox ciddi xarakter alması ilə bağlı idi. Hətta illərdən bəri münaqişəni seyr edən ATƏT-in Minsk qrupu xəbərdarlıq almış oldu. Azərbaycan ordusunun qəti həmləsi, sözün əsl mənasında, bir çox dövlətlərə öz xarici siyasətlərinə yenidən baxmaq zərurəti yaratdı. Ermənistanın daxil olduğu qurumların (Avropa Şurası (AŞ), Avropa Şurası Parlament Assambleyası (AŞPA), Müstəqil Dövlətlər birliyi (MDB), Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT), Avrasiya İttifaqı (Aİ) heç biri rəsmi İrəvanı dəstəkləmədi. AŞPA-nın sədri Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün dəstəklədiyini bir daha bəyan etdi. Bir sıra respublikaların dövlət başçılarının bəyanatı Ermənistan dövlətini qınaq obyektinə çevirdi. Aprel döyüşləri ilə Azərbaycan ordusu düşmənə öz gücünü göstərmiş oldu. Cənab Prezident İlham Əliyevin “Ermənistanın inkişaf etmək 117

üçün heç bir imkanı yoxdur… Bizdə olan məlumatlara görə, onlar hətta təmas xəttini qorumaqda çətinlik çəkir. Çünki canlı qüvvə yoxdur" fikirləri dördgünlük müharibədə öz təsdiqini tapdı. Prezident İlham Əliyev Qarabağ regionuna növbəti səfərlərinin birində - Bərdə ictimaiyyətinin nümayəndələri ilə görüşündə Azərbaycan Respublikasının və Ermənistan Respublikasının inkişaf səviyyəsinin müqayisəedilməzliyini və münaqişənin həllinə həssaslıqla yanaşılmasının vacib olduğunu diqqətə çatdırmışdı: "Mən, əlbəttə, istəyirəm ki, biz bunu qan tökülmədən edək. Ancaq biz istənilən varianta hazır olmalıyıq və hazırıq. Bu gün nəinki güclü iqtisadiyyatımız, güclü ordumuz var. Ordu potensialı da, insan potensialı da, vətənpərvərlik hissləri də çox güclüdür". Aprel döyüşləri Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin haqlı olduğunu bir daha sübut etdi. Dövlətimizin müstəqilliyini, xalqımızın əmin-amanlığını qorumağa, ölkəmizin ərazi bütövlüyünü bərpa etməyə qadir olan Silahlı Qüvvələrə - güclü Milli Ordumuza arxalanan Prezident İlham Əliyevin "Hamı bilməlidir ki, sülh tərəfdarı olmağımıza baxmayaraq, müharibənin yenidən başlamamasını və bu məsələnin sülh yolu ilə həllini istəməyimizə baxmayaraq, bizim səbrimiz tükənməz deyildir. Azərbaycan öz doğma torpaqlarını nəyin bahasına olursa-olsun azad edəcəkdir" bəyanatı xalqımıza böyük qürur verdi. Öz siyasi fəaliyyətində Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həllini prioritet sayan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti bu fəaliyyətin etibarlılığının təmin oldunğunu bir daha təsdiq etdi. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev bir məsələni xüsusi olaraq bəyan etmişdir ki, "Azərbaycan heç vaxt torpağında ikinci erməni dövlətinin yaranmasına yol verməyəcəkdir. Azərbaycan bütün imkanlarını səfərbər edib, diplomatik, siyasi, iqtisadi, hərbi - bütün imkanlardan istifadə edib öz doğma torpaqlarını azad edəcəkdir". Aprel döyüşlərindən sonra Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin həmsədrlərlə görüşdə səsləndirdiyi "Biz bir neçə dəfə bildirmişik ki, məsələnin sülh yolu ilə siyasi həllinin tərəfdarıyıq. Biz yalnız onu istəyirik ki, məsələ həll olunsun. Biz bu gün də danışıqlar prosesinə hazır olduğumuzu bəyan edirik” fikri münaqişənin ədalətli həllinə hər cür hazır olan dövlət başçısının tutduğu yol konkretdir,doğrudur. Beləliklə, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliyevin göstərişi ilə Milli 118

Ordumuzun aprel döyüşlərindəki böyük qələbəsi bir daha göstərdi ki, Azərbaycan dövləti bu münaqişəni hərbi yolla həll etmək iqtidarına malikdir. Aprel döyüşləri bir daha təkrar olunarsa Ermənistanın bütün işğal planlarının alt-üst olacağı şübhəsizdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham ƏliyevNazirlər Kabinetinin 2016-cı ilin sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunmuş iclasında Ermənistanın “nəyə qadir olduğunu” konkret şərh etmişdir: “Özləri etiraf edirlər ki, xarici yardım olmasa, bir həftə ərzində qabağımızda dura bilməyəcəklər”.

Qintaras Vayçunas То, что не позволяется Ираку, Ливии и Югославии, то позволяется – Армении? Монография Наджибы Мустафаевой актуальна для тех, кто интересуется правовой борьбой Азербайджана за свою территориальную целостность. В этой монографии подробно рассматриваются следующие принципы международного права: неприменение силы, нерушимость государственных границ, территориальная целостность, теоретические основы свободы и прав человека и их применение на практике. В данном научном труде основное внимание фокусируется на попытках Армении и Азербайджана урегулировать Нагорно- Карабахский конфликт, а также попытки международных организаций ликвидировать конфронтацию двух соседних государств, продолжающуюся уже более 20 лет. Акцентируется стремление Азербайджана мирно разрешить вопрос Нагорного Карабаха и других азербайджанских земель, оккупированных Арменией, не отклоняясь от принципов международного права. В монографии также остро встает вопрос о применении двойных стандартов в международном праве, предоставляются примеры такой практики. Огромным преимуществом книги Н. Мустафаевой является ее предназначение не только теоретикам права, ученым, но и куда более широкому кругу читателей. В книге, проблемные вопросы международного отношения преподносятся на понятном всем языке, и это позволяет смотреть на проблемы международного права, в особенности на армяно-азербайджанский конфликт, углубленно всем, а не только лишь историкам. 119

Работа Н. Мустафаевой – одна из лучших публикаций, анализирующих тему нарушения принципов международного права. Ее можно сравнить, разве что с монографией Намика Алиева: «Международное право и Нагорно-Карабахский конфликт». Хотя монография Н. Мустафаевой посвящена лишь нарушениям принципов международного права, осуществляемые Арменией, но все те же нарушения международного права, вместе с Арменией, выполняла и Россия. Возможно, это следовало упомянуть и в этой монографии, тем более что Россия является главным союзником Армении. В первой главе книги («Понятие основных принципов международного права и их классификация») показано, как в ХХ веке меняется порядок общения между государствами, как Организация Объединённых Нации (ООН) формировала правовую базу, которая отражает переход от применения силы к мирному сотрудничеству. Правовой основой для сотрудничества стали принципы международного права. Они были утверждены принятыми документами ООН, начиная с XXV сессии Генеральной Ассамблеи ООН от 24 октября 1970 года о принятии декларации «Принципов международного права», заканчивая декларацией ООН от 4 декабря 1998 года о «Поддержки международной безопасности». Автор отмечает, что основным документом, в котором были утверждены все основные принципы международного права, был завершающий акт безопасности, подписанный в 1975 году в Хельсинки, между представителями 33 европейских стран, включая США и Канаду. Во втором разделе книги, Н. Мустафаевой рассматривается оккупационная политика Армении, грубо нарушающая принципы неприменения силы, неприкосновенности государственных границ. Таким образом в хронологической последовательности государств и международных организаций были приняты документы, устанавливающие основной принцип международного права в сотрудничестве между государствами – неприменение силы. Автор описывает долгий и сложный путь в достижении окончательной договоренности. Первый документ, в котором в правовой форме сформулирован принцип неприменения силы, 120

является Гаагская конвенция 1989 года, подписанная крупными Европейскими странами. Однако, окончательный принцип неприменения силы утвержден в 1970 году в декларации ООН. Этот принцип запрещает военную агрессию. Третья статья устава ООН перечисляет действия, которые определяются как военная агрессия в международном праве: вооруженное нападение или вторжение другого государства на его территорию; какая-либо оккупация или аннексия, даже временная, страны или части ее территории; бомбардировка либо обстрел другого государства вне зависимости от вида оружия; вооруженное блокирование побережья или портов других государств; вооруженное нападение на военные силы другого государства; отказ покинуть военные базы суверенного государства по истечению договора, разрешение государством об использовании ее территории для агрессии против третьего государства и в помощи агрессору. Важным критерием, указывающим на агрессора, является принцип первенства, который гласит так: государство, первым применившее вооруженную силу, и является агрессором. В пятой статье Устава ООН говорится, что никакие доводы, ни политические, ни экономические либо военные, не могут оправдать военную агрессию. Военная агрессия является преступлением против международного мира и несет международную ответственность. Определение агрессора, исходя из документов международного права, в данный момент применим только к двум Европейским государствам: Армянской Республике и Российской Федеративной Республике. Кстати, Россия и Армения подписали и ратифицировали основные международные документы, в том числе устав ООН; заключительный акт Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе (ОБСЕ), в котором говорится, что европейские границы неприкосновенны, а также устав стран СНГ, где подписавшие стороны признают правила неприкосновенности границ. Тем не менее, когда дело доходит до Азербайджана, то Армения и Россия, нарушают принципы, закрепленные международным правом о неприменении силы и нарушении границ.

121

Также автор в этой главе описывает Армяно-Азербайджанский конфликт и его начало. Используя фактографические материалы, она ясно показывает, что инициаторами этого конфликта являлись армянские политики Армянской СССР и Нагорно-Карабахской автономной области Азербайджанской СССР. В отличии от армянских политиков, азербайджанские политики, по началу конфликта, пытались ликвидировать проблему мирным путем, в рамках конституции СССР. Высший орган СССР (Президиум Верховного Совета) по просьбе Верховного Совета Азербайджанской СССР, проанализировал решение Верховного Совета Армянской СССР «о присоединении Нагорно-Карабахской автономной области к Армянской СССР» и признал это решение незаконным, нарушающим конституцию СССР. Но после распада СССР, Армения не обращая внимания на предупреждения и запреты власти бывшего советского государства, начала военную агрессию против своего соседа, тем самым захватив 20% территории Азербайджана. В третьем разделе книги, Н. Мустафаева анализирует территориальную целостность государств и права народов на принципы самостоятельности. Автор отмечает, что на первый взгляд, эти два принципа международного права, вряд ли совместимы. Однако, рассмотрев факты использования этих принципов на практике, автор приходит к выводу, что правового расхождения нет, потому что в уставе ООН указано: все народы имеют право на независимость, но при провозглашении и утверждении, не должно быть никакого вмешательства извне. Впервые этот принцип описан в декларации ООН от 1960 года, «о порядке предоставлении независимости бывшим колониям и народам». Но так называемая Нагорно-Карабахская Республика, возникла путем вмешательства внешней силы – Армянской оккупационной армии. Важно отметить тот факт, что Нагорный Карабах никогда не был колонией Азербайджана – только как автономная область в составе Азербайджана. Устав ООН гласит, что принцип национального самоопределения не представляется возможным, если он нарушает территориальную целостность и политическое единство страны. Поэтому важнее принципа национального самоопределения, является принцип территориальной целостности. 122

В 4-й главе книги, автор анализирует, допущенные Арменией нарушения международного права, и отказ выполнять свои международные обязательства. Н. Мустафаева отмечает, что третья статья ООН гласит – «все члены ООН разрешают свои споры мирным путем таким образом, чтобы не создавать препятствий международному миру, безопасности и справедливости». Это означает, что все страны, входящие в ООН, обязуются разрешать свои споры исключительно мирными средствами, без применения силы и отказаться от угроз ее применения. В уставе ООН также приводится список мирных средств по разрешению международных споров: переговоры, исследования, посредничество, перемирие, арбитраж, судебное расследование, рассмотрение спора в региональных организациях. В решении проблемы Нагорного Карабаха, Азербайджан использовал только мирные средства. Позиция Азербайджана по данному вопросу никогда не менялась: Армения должна вывести свои оккупационные войска с азербайджанских земель, беженцам должны быть созданы условия вернуться в Нагорный Карабах и оккупированные армянами районы. Такие же требования изложены в четырех резолюция совета безопасности ООН (№ 822, 853, 874, 884) по вопросу Нагорного Карабаха. В резолюциях подтверждается территориальная целостность и суверенитет Азербайджанской Республики; требуется незамедлительное прекращение военных действий и в полном объеме, без каких-либо предварительных условий, вывести оккупационные войска с территории Азербайджана. Резолюция совета безопасности ООН не является пустой декларацией. Это – акт международного права, обязателен всем государствам – членам Объединённых Наций (см. устав ООН 25 статью). Армения, проигнорировав резолюцию Совета Безопасности ООН, дилемму оккупации Нагорного Карабаха передал на рассмотрение международной Организации по безопасности и сотрудничеству в Европе (ОБСЕ). Еще 24 марта 1992 года, на заседании Совета министров иностранных дел ОБСЕ, было принято решение провести конференцию в Минске по Нагорному Карабаху. В Минске была сформирована переговорная группа. Председательствовать в этой 123

группе было предложено Российской Федерации, Франции и США. Представители стран председателей в 1996 году предложили три основополагающих принципа разрешения конфликта: обеспечить территориальную целостность Азербайджана и Армении; придание особого уровня автономии Нагорному Карабаху в составе Азербайджанской Республики; обеспечение безопасности Нагорного Карабаха и его жителей. К сожалению, Армения не только отказалась подчиниться решению резолюций Совета Безопасности ООН, но и оказалась единственной среди всех стран, отказавшаяся поддержать принцип мирного урегулирования конфликта, предложенный ОБСЕ. В 4-й главе книги, автор широко описывает нарушение международных принципов прав человека и свободы на оккупированных Арменией землях Азербайджана. Уже в первом принятом уставе ООН гласит, что ООН выступает за поддержку свободы и равных прав человека вне зависимости от пола, языка, расовой или религиозной принадлежности. Это означает, что права и свобода человека, принцип равенства должен соблюдаться во всех странах. Конституция Армении гласит, что она является суверенным, демократическим, социально ответственным и правовым государством. В конституции Армении статья 3 пункт 2 гласит, что «Государство обеспечивает защиту основных прав и свобод человека и гражданина в соответствии с принципами и нормами международного права». Однако реальность иная. На оккупированных территориях Азербайджана, Армения, устроив этнические чистки, убила более чем 20000 азербайджанцев, еще 4866 пропало без вести, и около 1 миллиона человек, защищая свою жизнь, вынуждены были бежать из своей родины. Таким образом Армения пренебрегла своей конституцией – организовав крупнейшею репрессию против своего соседа Азербайджана. Именно по этим причинам, Армению нельзя назвать демократическим, социально ответственным, правовым государством. В конце книги Н. Мустафаева дает ответ на вопрос, почему спустя 22 года с начала конфликта, Нагорно-Карабахская проблема по- прежнему не разрешена. По мнению автора, основным препятствием на пути мирного урегулирования конфликта – требование Армении признать независимость Нагорного Карабаха. 124

Международное сообщество придерживается единого мнения по этому вопросу – Нагорный Карабах является территорией Азербайджанского государства, и конфликт должен быть разрешен согласно территориальной целостности и неприкосновенности границ Азербайджана. К сожалению, как справедливо отметила Н. Мустафаева, Запад руководствуется двойными стандартами. Совет безопасности ООН опубликовывал санкции против агрессоров, игнорировавшие их резолюции. Это относится к Ираку, Югославии и Ливии. Эти государства не входят в состав Совета Безопасности ООН – они были не только наказаны, но и вынуждены подчиниться международному сообществу. Тем не менее, Армения в отличие от Ирака, Югославии и Ливии, за аналогичную оккупационную деятельность не была наказана. Этот случай – яркий пример применения двойных стандартов международной политики.

Qintaras Visoskas Еще раз об армянском терроризме Не будет ошибкой если скажу, что об армянине Гарегин Нжде большинство литовцев ничего не знает. И, скорей всего, не хотят ничего знать. На самом деле – зачем литовцу ломать голову о том, кем был этот армянин с трудно произносимой фамилией. Terorizm Однако обратить внимание на эту фамилию все-таки стоило бы. Особенно тем литовцам, которые интересуются скрытой стороной внешней политики. Совсем недавно, буквально пару недель назад в столице Армении был установлен памятник огромных размеров, посвященный этому человеку. Памятник вырос на одной из самых престижных площадей Еревана, в районе, где основаны государственные и негосударственные учреждения. На церемонии открытия памятника присутствовал сам президент Армении Серж Саргсян, почетный караул… Так кем же был господин Гарегин Нжде, которому официальный Ереван сегодня уделил столько внимания? Поэт, писатель, ученый?

125

Настоящая фамилия Гарегина Нжде: Гарегин Тер-Арутунян. Он родился в 1886 г. в принадлежащей Азербайджану Нахичевани. Он был из тех армян, которые восхищались идеями «революционного террора», формировал национальную армянскую военщину, организовывал жестокие акции вытеснения азербайджанцев из Ведибасара и Нахичевани. В 1921 г., когда Армения стала советской, этот мужчина переселился в Европу и там пришел в восторг от распространяющихся фашистских идей. Основал фашистскую организацию «Цегакрон». А в 1942 г. лично отправился в Берлин к Адольфу Гитлеру. Он официально засвидетельствовал для фюрера уважение и верность, доказывал, что армяне родом не из Азии, а являются такими же избранными и помазанными, как и немцы. Уважение и верность Адольфу Гитлеру оказывались не только на словах. Вместе с армянским генералом Драстаматом Канаяном - Дро создал армянский легион СС, стал заместителем вождя военной организации. Жестокими акциями этот легион отличился во многих местах – и в Польше, и в Крыме, и на Северном Кавказе. Солдаты этого легиона были особенно беспощадными к евреям и цыганам. Именно в годы Второй мировой войны Гарегин Нжде любил говорить: «Кто умирает за Гитлера, тот умирает за Армению». В 1944 г., когда стало ясно, что правительство Гитлера долго не продержится, господин Нжде убежал в Болгарию. Однако там был схвачен как единомышленник фашистов. Советский суд приговорил его к 25 годам тюремного заключения. Целиком отбыть наказание не успел – умер в 1955 г. во Владимирской тюрьме. Кстати, в Ереване намного раньше был поставлен памятник армянскому маршалу Баграмяну, воевавшему на стороне Сталина в годы Второй мировой войны. Однако сейчас памятник Баграмяну уже не кажется таким впечатляющим как памятник генералу Нжде, защищающему интересы Гитлера. По крайней мере место менее престижное. Не хочу быть похожим на тех, кто влезает во внутренние дела других стран, указывая какие памятники можно ставить, а какие нет. Каждый народ имеет право на своей земле ставить такие памятники, какие хочет. Но ведь у нас не отобрано право 126

оценивать страну по установленным памятникам. Скажем, в центре Вильнюса возле Зеленого моста установлен самый настоящий памятник… трубе. Этот кусок железа якобы имеет глубокий смысл. Иронически говоря, почему бы после такого «шедевра» о литовцах не заговорить как о народе, который видит красоту и смысл даже в трубах заводов или канализаций… Кстати, Россия не спешит высказать официальное мнение по поводу решения Еревана. Молчит. Эта деталь – красноречива. Ведь Кремль, имея в виду, скажем, опыт Латвии, должен бы вопить, осуждая Ереван. Например, до сих пор ни одного шествия латвийского легиона СС не проходит в Риге без подтверждения Москвы, как будто в Латвии возрождается фашизм. А вот Еревану пока что – ни малейшего упрека. Не упрекали даже русских актеров, которые были склоны сниматься в армянском документальном фильме о жизни Нжде. Поэтому интрига – очевидна. Не только очевидна, но и запутана. При желании ее распутать, надо бы смотреть широко, включая во внимание все обстоятельства. Одно из важнейших замечаний – это в 1982 г. было объявлено официальное заявление США по поводу «угрозы армянского терроризма». Провозглашая беспокойство по поводу неистовства армянских террористов, официальный Вашингтон имел в виду все без исключения кровавые выпады, которые армянские боевики организовывали против турецких дипломатов и политиков, поддерживающих Турцию не только в США, Австралии, но и в Европе. Не стоило бы забывать об этом американском акте. Он много что объясняет. Уже ни раз писали, сейчас только напомним, что с 1973 до 2002 г. армянские террористы в одних странах только Западной Европы провели 235 террористических актов, 70 убийств, 41 покушение, ранили 524 человека. 105 человек было взято в заложники, 12 из них – убиты. Разве официальный Ереван публично, ясно и конкретно осудил такого рода акции? И сегодня армяне не терпят всех, кто критикует и осуждает идею создавать Великую Армению от Черного до Каспийского моря на чужих землях. О том, что армяне претендуют на присоединение азербайджанского Нагорного Карабаха навсегда, читатели портала slaptai.lt были информированы уже не раз. Однако мы, литовцы, 127

почти ничего не знаем, что Армения в течение последних десятилетий стремится стащить и грузинские земли. У всех регионов Грузии, где хоть немного больше живет армян, есть проблемы. Армяне все громче кричат, что якобы грузинские земли, на которые они переселились, – обязаны принадлежать Армении. По крайней мере там должна быть введена широкая национально-культурная армянская автономия. Теперь их внимание обращено на Абхазию. Официальный Ереван не осудил эти территориальные претензии. Все грузины, которые сопротивляются армянской экспансии, обвиняются в … фашизме. Какие выводы должна сделать Литва? Давайте будем более зоркими, когда разрешаем ставить армянские кресты в наших городах.

Qintaras Visoskas „Черный январь“: литовская и азербайджанская версии Литва никогда не забудет 13-ое января 1991 года. Это – естественно. Не стереть с памяти принципиальных народов такую обиду. Невозможно стереть. Восточный контекст Этот день отмечен важным переломом в литовском сознании. В сумрачную ночь 13-ого января мы осознали, что империя не отпустит нас на волю без мести и ожесточения, не обойдется без наших жертв. Однако в ту ночь, стоя на баррикадах у тогдашнего Верховного Совета, мы познали и вкус победы. Империя зла обессилена, у нас есть возможность победить… Сегодня, спустя почти четверть века, самое время взглянуть на эту трагедию шире, в международном контексте. Когда говорим «международный контекст», обычно имеем в виду Запад. Цель данной публикации – взглянуть на литовскую трагедию в восточном контексте. Литва, каждый год, поминая жертвы 13-ого января, должна не забывать, что «Черный январь» имеется и у других народов бывшего Советского Союза. Мы, литовцы, выступающие на международной арене за честность, отказ от двойных стандартов, обязаны помнить не только о нашей беде, но и о трагедиях, постигших другие бывшие республики Советского Союза. 128

Скорбеть по своим героям и не видеть, не замечать слезы, страдания других, – и неприлично, и неблагопристойно. Тем более, что другим республикам Советского Союза удача сопутствовала в меньшей мере, чем Литве. Прежде всего, перед нами возникает картина азербайджанской трагедии, с которой Литве следует ознакомиться более подробно. Азербайджанская столица утоплена в крови Если выродившаяся, злая, мстительная империя нанесла удар по Литве в 1991-ом, то на Азербайджан советская империя обрушилась на год раньше. Многочисленная военная группировка, состоящая из 35 тыс. человек вечером 19-ого января 1990 года вступила в азербайджанскую столицу Баку. А 20-ого января 1990- ого азербайджанская столица уже утопала в крови: погибли 137 гражданских лиц, получили ранения 612 гражданских лиц. Утром 20 января был оглашен Указ Председателя Верховного Совета СССР М.С.Горбачева о введении с 20 января в Баку чрезвычайного положения. Примечательно, что объявление о введении чрезвычайного положения и комендантского часа последовало после введения войск в город и учиненной бойни. Итак, число погибших в Азербайджане в десять раз превышает число погибших в Литве. Агрессия против азербайджанцев была не менее ожесточенной, чем нападение на Венгрию в 1956-ом, и на Чехословакию в 1968-ом. Многочисленные воспоминания очевидцев свидетельствуют о том, что советские военные вели стрельбу даже по транспорту скорой помощи и теми азербайджанцами, которые утром пошли на поиски пропавших своих близких. Велась стрельба даже по тем, кто вышли поглядеть, что творится на улицах. Кстати, стрельба велась запрещенными супермощными пулями и снарядами. О том, что в Баку вступила многочисленная армада советских военных, тогдашнее кремлевское руководство, естественно, никого не поставило в известность: ни Азербайджана, ни других республик. О том, что происходит в Азербайджане, не

ведомо было и москвичам. О том, что в Баку убивают мирных азербайджанцев, молчало и официальное советское телевидение. Ни малейшего намека. Ни кратчайшего сообщения. В те дни на советском телевидении в программе «Взгляд» молодые люди 129

разглагольствовали о горбачевской «перестройке», новом мышлении и современной экономике. Затем передавалось длительное выступление оркестра «Московские виртуозы». Азербайджанское телевидение также молчало, поскольку накануне кровавых событий там устроили диверсию: «неизвестные лица взорвали оборудование, обеспечивающее непрерывную трансляцию». В Баку в массовом порядке были отключены и проводные телефоны – чтобы люди не могли связаться с близкими, друзьями, проживающими в других республиках. А сотовых телефонов в то время еще не имелось. Поэтому об азербайджанской трагедии в то время никто не узнал. Передать сообщения о жертвах на Запад у азербайджанцев не было никаких возможностей. Они не могли порадоваться хотя бы такими возможностями, какими пользовалась Литва 13-ого января 1991 года. Во-первых: разница в географическом положении Литвы и Азербайджана. Вильнюс несравнимо ближе к Берлину, Парижу, Лондону и Вашингтону. Во-вторых, тогда в Азербайджане правили люди, которые занимались не азербайджанскими интересами, а интересами кремлевских сил, заинтересованных в сохранении империи. Образно говоря, в то время у власти Азербайджана не было своего Витаутаса Ландсбергиса. Особая жестокость удара Почему 20-ого января 1990-ого года нанесен удар именно Азербайджану, почему удар отмечен особой жестокостью? Вот в издании «Аргументы недели» от 17-ого января 2014 года видный русский политолог Сергей Кара-Мурза, кстати, сразу после событий 20-ого января 1990-ого года побывавший в Баку, заявил, что Кремль в Азербайджане просто проводил тренировку на подавление народов, жаждущих независимости. По мнению политолога, бакинский «Черный январь» был всего лишь репетицией перед предстоящими репрессиями в Вильнюсе, Риге, Москве. Советам требовалось провести где-либо испытание выбранных мер и тактики. Испытательным полигоном стал Азербайджан. При исследовании азербайджанской трагедии следует вспомнить и книгу «Уголовная ответственность физических лиц за преступления против мира, военные преступления и преступления 130

против человечества» (изд. «Русский писатель», 2008) русского юриста, доктора юридических наук, профессора Геннадия Мелкова. Автор научного труда в качестве эксперта общественной организации «Щит» с 1990 по 1991 год состоял в комиссии, проводившей исследование убийств в Баку и в Вильнюсе. Один из фрагментов этой книги посвящен именно освещению бакинских событий. В том разделе юрист Г. Мелков отмечает, что «бакинские события – один из самых жестоких преступлений советской власти, ибо по своей жестокости, цинизму и массовости превзошли тбилисскую трагедию (произошедшую 9 апреля 1989 года) и многие другие такого рода события, включая и убийства в Вильнюсе, Риге и Москве». По словам Г. Мелкова, разгул советской армии на улицах Баку – карательная акция особой жестокости. Религиозный и национальный факторы Но зачем Кремлю понадобилось устраивать циничную карательную акцию именно против Азербайджана? Ответ на этот вопрос можно найти в книге «Реалии геноцида против азербайджанцев» (Баку, 2000 г.) Рамиза Мехтиева, доктора философских наук. Первопричиной совершенного акта Р. Мехтиев считает религиозный фактор. Азербайджан – страна мусульманская. Тогдашний кремлевский глава Михаил Горбачев лично не терпел Азербайджана (вспомните хотя бы его постоянное демонстративно неправильное произношение имени этой страны: не Азербайджан, а Азрабайджан). Поэтому не удивительно, что М. Горбачев окружал себя теми, кто тоже не терпел Азербайджан. Поэтому понятно, почему из тогдашнего Центрального комитета Коммунистической партии СССР вытеснили азербайджанца Гейдара Алиева. Российская империя всегда не терпела азербайджанцев Кстати, враждебность России к Азербайджану, как утверждает Р. Мехтиев, уже с 16-ого века. С давних времен Москва пыталась ослабить, разделить, рассыпать мусульманский Азербайджан. Даже поверхностный анализ кровавых колониальных царских войн свидетельствует, что Москва, в 1552 году оккупировавшая мусульманскую Казань и в 1556 году завоевавшая мусульманскую Астрахань, свое оружие направило на Восток и Юг.

131

Рвения Москвы поставить на колени Азербайджан, почитающий свои традиции, особенно усилились в 19 столетии. После заключения договоров в 1813 и в 1828 г. г., когда Россия с Ираном цинично поделили между собой территории тогдашнего Азербайджана, наступила длительная искусственная раздача азербайджанских земель армянским колонистам, переселяемым с Иранской и Османской империи (если бы не эти замашки царской России, кстати, сегодня Ереван был бы азербайджанским городом). Территориальные претензии Целенаправленная политика по ассимиляции Азербайджана, с целью искусственного изменения в некоторых регионах республики демографического положения не в пользу азербайджанцев, искусственного настроения армян против азербайджанцев, обещая им «Великую Армению от моря до моря», – ярко проводится и в советские годы. Проармянски настроенное тогдашнее кремлевское руководство относилось доброжелательно к армянским сепаратистам, все громче выражающим территориальные претензии на азербайджанский Нагорный Карабах. Клика М. Горбачева также пренебрегала фактом, что азербайджанцев в массовом порядке изгоняют из Еревана, где еще в начале 20 века они составляли большинство. Ради ясности напомним, что до мая 1920 года территория Северного Азербайджана охватывала 114 тыс. квадратных километров. Однако после присоединения части территории к Армении и России, Азербайджан сократился до 86,6 тыс. кв. километров. То есть, утратил около 30 тыс. квадратных километров. А в 1986–1988 годы стало очевидным, что азербайджанцы, если ничего не будут предпринимать, потеряют и Нагорный Карабах, поскольку армянские сепаратисты в то время откровенно и агрессивно настаивали на отторжение Нагорного Карабаха от Азербайджана и присоединение его к Армении. Перед азербайджанскими патриотами, в годы так называемой горбачевской «перестройки» желавшим избавиться от советской власти и русификации, встала дополнительная задача: уберечь свои земли от агрессивных нападений со стороны Армении. Накануне 20 января 1990-ого года в Азербайджане возникло 132

недовольство тогдашними бакинскими функционерами, не проявляющими обеспокоенности о территориальном единстве страны. То есть, 20 января 1990 года, нанеся удар по Азербайджану, советская империя рассчитывала напугать и тех, кому был неприемлем раздел Азербайджана, кто не хотел отдавать ни пяди своей земли. Литовские и азербайджанские сходства Прочитав книгу Р. Мехтиева, нам остается лишь сказать: труд достоин внимания. Литовский читатель, внимательно прочитавший эту книгу, воскликнет с удивлением: до чего близкое сходство между прошлым Литвы и Азербайджана, не смотря на религиозные различия и огромное расстояние между ними! Книга насыщена фактами, сравнениями, предупреждениями, имеющими большое значение для Литвы. Читая эту книгу мы, опираясь на горьком азербайджанском опыте, можем поучиться, как не потерять своей земли и опознать замаскировавшихся врагов. Итак, поминая нашу трагедию 13 января, никогда не забудьте выразить сострадание и азербайджанцам, также пережившим свой «Черный январь». Qintaras Visoskas

Когда перестанем заискивать перед Арменией Литовцы – народ смелый. Не боимся критиковать ни самые великие, ни самые агрессивные государства. Кто-то из нас критикует Россию, кто-то порицает США, еще кто-то попрекает Евросоюз. Если будет нужно, литовцы отчитают даже Китай… Кажется, что Литва действительно свободная страна. Запретная тема И все же на карте мира значится государство, которое для нас – табу. Избегаем критики в его отношении. Не желаем критиковать его. О нем – или хорошо, или ничего. А если и возмущаемся, то осторожно, мягко: оно, дескать, «не может иначе», у него, видите ли, сердитый сосед, который, дескать, может в любой момент совершить нападение на него. Это государство – Армения. Сложные армянско–азербайджанские отношения для меня представляют интерес уже несколько лет, я 133

внимательно слежу за сообщениями по литовскому телевидению и в литовских газетах относительно этих двух государств. Признаюсь: искренне не понимаю, по какой причине действия Армении, которая давним давно стала марионеткой России, не вызывают возмущения даже тогда, когда явно видим, что Нагорный Карабах оторван от Азербайджана незаконно. В то время как Азербайджан, который искренне стремится к дружбе с Европой, проводит международные гуманитарные форумы, конкурсы песен и европейские спортивные игры, обычно нами отмечен тенью подозрительности. Сегодня не могу перечислить все факты, незаслуженно восхваляющие Армению и необоснованно критикующие Азербайджан. Их накопилось так много, что вместить смогла бы лишь объемистая книга. Назову лишь несколько из тех, которые выделяются среди остальных. Азербайджанские беженцы Сегодня для всей Европы актуальна тема сирийских, иракских и афганских беженцев. Бюрократы в Брюсселе, включая германского канцлера Ангелу Меркель, уже не знают, за что хвататься. А ведь ответ довольно простой: учиться надо у Азербайджана. Разумеется, положение сирийских и иракских беженцев в Германии нельзя слепо сравнивать с положением азербайджанцев, которые в 1988–1994 годы бежали из Нагорного Карабаха. Одно дело, когда беженец оказывается среди своих, и совсем другое, когда беженец вынужден жить на чужой земле. И все же азербайджанский опыт представляет ценность. С помощью российских вооруженных сил армянские боевики изгнали с родного дома около миллиона азербайджанцев. Для Азербайджана с восьмимиллионным населением это была непосильная ноша. Тем более что в период войны с Арменией, а вернее – с Российской Федерацией,– Азербайджан был бедной страной. Однако азербайджанцы держались по-мужски – никому не жаловались, ни от кого помощи не ждали. С возникшими трудностями справлялись сами. Заботились не только о своих, но и приняли десятки тысяч беженцев из Чечни и Узбекистана. А, может, мы уже забыли беспокойства в Ферганской долине и нападение России на Грозный?

134

Сегодня официальный Баку мог бы подать отличные советы итальянским, греческим, германским, французским политикам. Однако азербайджанские беженцы – неприятная тема для Европы. Пришлось бы отметить, что Нагорный Карабах и семь соседних районов, в общей сложности – 20% земель, захвачены у Азербайджана не только незаконно, но и посредством военных операций, подобных геноциду и международным военным преступлениям (скажем, Ходжалинский геноцид, когда за ночь были убиты сотни азербайджанских женщин, детей и стариков). Также необходимо пришлось бы признать, что из-за армяно– азербайджанского противостояния вина, прежде всего, ложится на… Армению, которая не желает обуздать своих террористов, мечтающих о создании Великой Армении от моря до моря на азербайджанской, турецкой и грузинской земле. Также стало ясно, что за два последних десятилетия ЕС ничего конкретного, ощутимого не сделал, чтобы помочь Азербайджану вернуть то, что ему явно принадлежит согласно международным договорам и конвенциям.

Права человека Другая актуальная тема – «права человека». Глаза колит позиция европарламентария Пятраса Ауштрявичюса. 5 июня сего года в портале 15min.lt он опубликовал статью «О «чистой игре» там, где попираются права человека». Литовский политик доказывал, что европейские игры в Азербайджане невозможны, ибо в той стране не соблюдаются права человека. Я согласен, в Азербайджане может и нет идеального порядка, поскольку идеального порядка нет даже в самом демократичном государстве Евросоюза. Нет идеального порядка и в Литве. Но с какой стати Европа тут же начинает бить в колокола об опасности, едва только официальный Баку возбуждает уголовное дело против кого-либо из своих? Разве в Азербайджане нет ни одного армянского или российского шпиона, который прикрывается благородной целью? Разве нет ни одного чужого агента, который пытается настроить азербайджанцев друг против друга или же нацменьшинства против государства? Разве в числе примерно трех тысяч зарегистрированных в Азербайджане неправительственных организации (НПО) нет таких, которым 135

безразлично, кого и за что критиковать, для которых главное – заполучить больше денег и неважно от кого? Вот литовские службы безопасности проводят обыски в наших школах, ищут недопустимых связей с агрессивной Россией, литовский ДГБ (Департамент государственной безопасности) проявляет интерес к тем, кто целенаправленно помещает в интернете антиамериканские заявления, литовская Фемида внимательно следит за «сторонниками прав человека», искусственно организующими антизападные митинги. Однако ни один проницательный политик в мире не обвиняет Литву в «попрании прав человека». В то же время как относительно Азербайджана применяются совершенно другие требования. Попытаюсь описать противоположную ситуацию: вот азербайджанские спецслужбы провели обыски в школах, в которых учатся дети не только азербайджанцев, но и лезгин, талышей, курдов. Пожалуй, не трудно себе представить, какая волна негодования поднялась бы в Брюсселе и Страсбурге… Итак, иногда невозможно понять, чего мы, европейцы, хотим от Азербайджана. Призываем справиться с коррупцией? Но когда официальный Баку с должности министра увольняет чиновника, заподозренного в незаконных финансовых операциях, Европа тут же усматривает отклонение от норм демократии. Несколько лет подряд Европа попрекала это государство за то, что такой человек находится на посту министра. При критике азербайджанских властей Европа опиралась на данные азербайджанской оппозиции. Но когда азербайджанская правоохрана возбудила уголовное дело против этого должностного лица, Европа сразу назвала его арест «антидемократическим поступком». И таких курьезных ситуаций – целый ряд. Европейская предвзятость Но самое удивительное, что европарламентарий П. Ауштрявичюс, рассуждая о положении в Закавказском регионе, видит только азербайджанские погрешности. Давайте вспомним передачу журналистки Риты Милюте «Право знать» (Литовское телевидение) в конце лета, в которой П. Ауштрявичюс с другими политиками обсуждали перспективы расширения ЕС на восток. По-моему, господин П. Ауштрявичюс был настроен любой ценой 136

поддерживать Армению, разместившую у себя российские военные базы, с помощью российских военных захватившую Нагорный Карабах у Азербайджана. И порицал Азербайджан, который у своих соседей не захватил ни пяди земли и со всеми соседями стремится жить в согласии, который своими гуманитарными и спортивными мероприятиями бескорыстно пытается заинтересовать Европу, как якобы антидемократическое государство. Поэтому позвольте спросить: когда же Армения стала идеальным демократическим государством? Азербайджан, организующий международные спортивные игры, международные гуманитарные форумы, не имеющий у себя российских военных баз, он хуже Армении, которая вместе с российскими вооруженными силами нападает на соседей? Кому не ясно, что без помощи российских войск Армения не смогла бы захватить Нагорный Карабах? Кто не знает, что армян в турецкие, азербайджанские и грузинские земли царская Россия переселяла искусственно, сознательно? Кремль был заинтересован иметь в этом мусульманском регионе своего троянского коня. Подобного тем троянским коням, которые создавались в Балтийских государствах, Молдове, Украине. Тем, кто утверждает, что Нагорный Карабах – территория армянская, нужно напомнить, что в начале XX века даже столица сегодняшней Армении Ереван был почти полностью азербайджанским городом. О мусульманском – азербайджанском – происхождении Еревана свидетельствуют и старинные гравюры и картины. Достойна внимания картина известного русского художника баталиста Франка Руба «Сдача Эривана 1 октября 1827 года». На холсте, написанном художником в 1893 году, запечатлен вид на город– крепость Эриван той поры. Картина свидетельствует о том, что Эриван, позднее армянами назван Ереваном, в 1893 году был мусульманским. Вдали виднеются купола одних лишь мусульманских молитвенных домов. Неужели обвиним художника во лжи? Художник писал то, что было перед его глазами. Холст Ф. Руба – отличное доказательство, что столица современной Армении Ереван два столетия тому назад была мусульманская. Постройки мусульманской архитектуры, включая

137

и крепость, сохранились вплоть до четвертого–пятого десятилетия XX века. Рассказ армянского беженца Поэтому никак не понимаю, чего добивается европарламентарий П. Ауштрявичюс, когда критикует Азербайджан и не критикует Армении? Попросил я у него интервью. Пока – мертвая тишина. А ведь вопросов накопилось десятки. Скажем, хочу спросить, что думают те, кто симпатизирует Армении как в Литве, так и в других государствах ЕС, о заявлениях недавно сбежавшего в Азербайджан и попросившего там политического убежища армянина Вано Мартиросяна. Этот перебравшийся в сентябре из Армении в Баку армянин публично критикует «кровавый режим президента Армении Саргсяна», обвиняет Ереван в «огромной коррупции». В интервью беглец из Армении сообщил, что в Армении избили его жену и его самого только за то, что они посмели критиковать армянское руководство. Кстати, жена потеряла ребенка. И избили их даже не на улице, а у себя дома. Когда же защитники прав человека, которые постоянно пекутся о состоянии демократии в Азербайджане, проявят интерес к тому, что на самом деле происходит в Армении? Рассказы удалившегося в Азербайджан В. Мартиросяна скорее всего постараются побыстрее забыть, как забыли и о страданиях азербайджанцев, заключенных в неволе в Армении. Имею в виду даже не азербайджанцев воинов (такие тоже существуют), а юношу – азербайджанца четырнадцати лет, которого армянский генерал в течение нескольких лет держал у себя дома словно раба, и тех азербайджанских мужчин, которые в прошлом году шли по оккупированной армянами земле, чтоб навестить могилы своих близких. Кстати, получивший в Азербайджане политическое убежище армянин В. Мартиросян думает, что если бы Азербайджан открыл границу, то в Азербайджан из Армении хлынули бы десятки тысяч армян, ибо в Армении жить уже стало невозможно. Там нищета, диктатура, взяточничество и никаких перспектив. По мнению беглеца, в Азербайджане действительно больше свобод, порядка и порядочности. По его сведениям, армянских спортсменов,

138

вернувшихся из Баку после европейских игр, заставляли писать пасквили на азербайджанцев. Если бы в Армении было бы немного больше демократии, то раскрылась бы и еще одна правда, неблагоприятная для армянских лобби в Европе – что есть и такие армяне, которые хотели бы жить именно в принадлежащем Азербайджану Нагорном Карабахе.

Qintaras Visoskas Сумгаитский детектив «Сумгаит» – для литовца слово необычное, странное, даже пугающе. В ответ на вопрос, какие ассоциации вызывает это наименование у большинства литовцев, пришлось бы признать, что нам довелось слышать рассказы об антиармянских погромах, совершенных в азербайджанском городе в 1988 году. Но с какой стати азербайджанцы преследовали армян в Сумгаите, более четкого ответа не получим. Не знаем. Никогда об этом не задумывались. Большинство литовцев и поныне убеждены, что «жестокие, коварные азербайджанцы» постоянно наносили обиды «мирным, культурным армянам». Обижали из-за религии Нагорного Карабаха… И часто многие из нас даже не задумывались, что такая установка может быть предвзятой… Ничего странного. Сведениями, выгодными Армении, Литву подкармливали в течение почти 20 лет. Более десяти последних лет азербайджанская точка зрения на ход событий прошлого умалчивалась намеренно, сознательно, целенаправленно, или преподносилась унизительно. Литва лишь теперь услышала азербайджанскую версию. Азербайджанская версия стучится в наши телеканалы, библиотеки, конференц-залы, университеты, на страницы газет. Стучится вежливо, деликатно, никому не навязывая своей правды насильно. Литва не должна отвергать азербайджанскую позицию. Нам следует основательнее ознакомиться с трагической историей Азербайджана не для того, чтобы определиться, какую из конфликтующих сторон превозносить, какую – осуждать. История Азербайджана для нас – словно ценный урок, свидетельствующий о том, каким образом иногда утрачивают территории и влияния.

139

Мало кому из нас известно, что еще в начале XX века Ереван был азербайджанским городом. Примерно половину населения этого города составляли азербайджанцы. Теперь в Ереване не встретить ни единого человека, который говорил бы по-азербайджански. Для сравнения: в азербайджанской столице Баку, несмотря на разные передряги и войны, проживают примерно 30 тыс. армян. Разве этот факт свидетельствует об армянской толерантности? Ценный образец исследовательской журналистики Портал Slaptai.lt сегодня публикует материал на азербайджанскую тему. Впрочем, наши читатели уже ознакомлены с двумя книгами, рассказывающими о сложных армяно-азербайджанских отношениях. Это видеорепортаж о монографии Намика Алиева «Международное право и Нагорно-Карабахский конфликт» и несколько фрагментов из энциклопедии «Преступления армянских террористических организаций против человечности», составленной Азербайджанской Национальной Академией наук. В центре внимания Slaptai.lt – историческая работа Эйруза Мамедова и Рамазана Мамедова «Сумгаит: 1988» (издание текущего года, Баку, издательство «NURLAR»). Действительно ли литовцу полагается знать о том, что примерно три десятилетия тому назад происходило в этом азербайджанском городе? Откровенно говоря, эта книга – любопытный образец исследовательской журналистики для каждого, кто интересуется историей, политикой и интригами секретных служб. Тем более что авторы исторической монографии дают широкое обозрение волны беспорядков, прокатившейся по Советскому Союзу. Причем, проводят параллели между сумгаитской трагедией и кровавыми событиями в Алма-Ате, Оше, Тбилиси, Вильнюсе… Так что же произошло в городе Сумгаит в феврале 1988 года? Азербайджанцы не отрицают, что 27–29 февраля 1988 года в Сумгаите лилась кровь. Азербайджанцы не оспаривают факта, что большинство пострадавших – армяне. Однако авторы книги «Сумгаит: 1988» Э. Мамедов и Р. Мамедов приводят факты, допускающие, что эти бесчинства были инспирированы намеренно армянскими террористическими организациями с целью отторжения любой ценой Нагорного Карабаха от Азербайджана. Идеологи Великой Армении «от моря до моря» во что бы то ни стало нуждались в предлоге, 140

оправдывающем утверждения, дескать, «мирным армянам невозможно жить в безопасности там, где присутствуют жестокие азербайджанцы». Для более доступного понимания этого детектива 26-летней давности, сначала ознакомимся с официальной статистикой сумгаитской трагедии: 32 погибших, более 400 раненных, разгромлено около 200 квартир, уничтожено свыше 50 культурно- бытовых объектов. В числе 32 погибших – 26 армян. Большинство зачинщиков – азербайджанцы. В числе 97 лиц, избивавших, мучавших и убивавших людей армянской национальности, 92 были азербайджанцы. За жестокость, проявленную в Сумгаите, к одному из них было применена смертная казнь. Еще двое азербайджанцев, признанные организаторами, избежали смертной казни. 444 лица были осуждены за хулиганство. Им назначены разные меры наказания – от нескольких до десяти с лишним лет тюремного заключения. А теперь давайте обратимся к показаниям свидетелей, приведенным в обилии в книге Э. Мамедова и Р. Мамедова и наводящим на мысль, что сумгаитские бесчинства были намеренно организованы армянскими террористическими организациями и согласованы с проармянским руководством тогдашнего Центрального Комитета КПСС. Разглядеть армянские интриги позволяют минимум три важных обстоятельства. Записи в сберкассах Накануне трагедии сумгаитские армяне в массовом порядке в спешке забирали свои сбережения. Забрали миллионы рублей. Для не особенно большого города то были огромные деньги. В 1988 году в Сумгаите проживало примерно 260 тыс. населения. В том числе, по официальной статистике, 14208 лиц – армянской национальности. Итак, накануне кровавого погрома подавляющее большинство армян из сумгаитских сберкасс забрали все свои деньги. Эти данные не опровержимы. Они значатся в бухгалтерских документах. Значит, сумгаитские армяне знали или хотя бы предполагали о предстоящих убийствах? В исторической работе Э. Мамедова и Р. Мамедова приводимые в обилии показания свидетелей допускают предположение, что 141

большинство армян были хорошо осведомлены о готовящихся беспорядках. Но если они владели информацией о предстоящей беде, то почему же не стали бить в колокола об опасности? Ответа на этот вопрос, по мнению Э. Мамедова и Р. Мамедова, тогдашние следователи уголовного дела № 18/55461-88 не искали. Не искали намеренно. Поскольку дело попало в руки исключительно русских и армянских прокуроров, следователей, судей. Расследование этого преступления сначала проводили 231 должностное лицо спецслужб тогдашнего Советского Союза. 47 из них были азербайджанской национальности. Примерно шестая часть. Однако вскоре азербайджанские следователи, эксперты, прокуроры были тихо отстранены от разбирательства дела. Кому шли денежные переводы? Бесспорно и то, что сумгаитские армяне в течение нескольких лет подряд в массовом порядке кому-то отправляли переводы. Те переводы не были крупными. Чаще всего от 10 до 15 рублей. Но отправляли регулярно, ежемесячно. Отправляли многие сумгаитские армяне. Теперь, спустя почти три десятилетия, видно, что переводы в 10– 15 рублей шли именно армянским организациям, выступавшим за присоединение Нагорного Карабаха к Армении любой ценой, а если понадобится – даже военным путем. Нынче Азербайджану известно, что переводы на такую сумму предназначались армянским организациям «Крунк», «Асала», «Дашнакцутюн» - приверженцам войны, терроризма, ненависти. Но в то время азербайджанцам, доверчивым, дружелюбным, никогда не имевшим злых намерений против своих соседей, и в голову не приходила мысль обращать внимание на такие «мелочи». Неужели будешь допытываться у соседа, кому и зачем он ежемесячно отправляет 10–15 рублей? Раз отправляет, то, видимо, родным, близким, детям? Но тогда доверчивые азербайджанцы (не смотря на то, что в то время из Армении прибыли тысячи азербайджанцев, не устоявших перед давлением со стороны армян, всего примерно 40 тыс.) не придали значения и тому факту, что примерно за полгода до трагедии в городе Сумгаит к армянам стали значительно чаще наведываться «родственники из Армении». То были странные родственники – преобладали молодые, крепкого сложения 142

мужчины в черных кожаных плащах, какие, впрочем, предпочитали носить члены террористических организаций. Тогда не обратили должного внимания и на то обстоятельство, что некоторые сумгаитские армяне в 1985–1988 гг. стали значительно чаще навещать и своих так называемых родственников. Ныне официальному Баку уже известно, куда на самом деле отправлялись эти путешественники. Ведь вовсе не к родственникам в Ставропольский край или Москву. Они ехали в одном направлении – в Степанакерт, где росло число антиазербайджанских митингов, предъявлявших требование вытеснить азербайджанцев со всей территории Нагорного Карабаха. Обращает на себя внимание еще одна деталь. 27–29 февраля 1988 года в Сумгаите пострадали исключительно те армяне, которые никаких переводов не отправляли организациям, преследовавшим цель отторжения Нагорного Карабаха от Азербайджана. Проармянская позиция Михаила Горбачева Почему в то время Азербайджану было трудно защитить свои права на Нагорный Карабах и избежать армянских выпадов? В 1985 году к власти пришел Михаил Горбачев. Он почти открыто поддерживал проармянскую позицию. Именно его советниками стали лица армянской национальности. А положение единственного азербайджанца, тогда работавшего в Центральном Комитете КПСС, Гейдара Алиева, стремительно ухудшалось. Со временем Г. Алиев был вытеснен из Кремля. Это случилось в 1987, примерно за год до сумгаитской беды. Тогда сторонники Великой Армении «от моря до моря» усилили свое влияние на «Горби». Так, советник по экономике у Горби армянин А. Аганбекян, находясь в столице Франции Париже, публично заявил, что Нагорный Карабах необходимо присоединить к Армении. Вряд ли он произнес бы эти слова без благословения М. Горбачева. Примечательна и поездка М. Горбачева с женой Раисой в Америку в 1987 году. Во время пребывания в Калифорнии Горбачевы встретились с представителями армянской диаспоры в Америке, поддерживающей тесные связи с террористическими организациями «Дашнакцутюн», «Крунк» и «Асала». Состоятельные армяне жену Горби буквально усыпали подарками. 143

Богатым армянским лобби Горби пообещал не забыть про нагорно-карабахский вопрос. В Кремле Горби также постоянно встречался с представителями армянской интеллигенции, требовавшей «вопрос Нагорного Карабаха немедленно решить в положительном для армян плане». Одна из таких встреч состоялась перед самыми сумгаитскими событиями. На той встрече представители армянской интеллигенции Зория Балаяна и Сильвия Капутикян настаивали на незамедлительном «выполнении исторической справедливости» – на возвращении армянам «исконно армянской земли». А с азербайджанскими писателями, актерами, учеными, историками Горби не счел нужным ни побеседовать, ни посоветоваться по вопросу о Нагорном Карабахе. В кампанию за судьбу Нагорного Карабаха вовлекли даже видного советского диссидента Андрея Сахарова. Верно, сначала заняв явно проармянскую позицию, позднее он устранился от этой «грязной игры». Держался нейтральной позиции. Однако его супруга Елена Боннэр–Алиханян все время выступала за армянский план «о возвращении Карабаха». О том, что Нагорный Карабах должен принадлежать Армении, влиятельные армянские политики твердили и в 1945 году. Но Сталин тогда этот вопрос пропустил мимо ушей. Что армяне будут добиваться захватить Ереван, Карабах и Карс, еще в 1906 г. предупреждал видный азербайджанский публицист Омар Фаик Неманзаде. Ф. Неманзаде не ошибся. После советской революции 1918 года Азербайджан утратил Ереванские земли. Они были переданы армянам, прибывшим из Турецкой империи. Позднее армяне свои взоры обратили в сторону Нагорного Карабаха. Но решение вопроса Нагорного Карабаха сдвинулось по выгодному армянам направлению именно после сумгаитских погромов. Среди исполнителей – и лица армянской национальности В книге «Сумгаит. 1988» Э. Мамадов и Р. Мамадов подвергают анализу еще одно шокирующее обстоятельство. Имею в виду многозначительные свидетельства на опросах пострадавших. Десятки пострадавших утверждают, что бесчинствовавших людей они никогда ранее в Сумгаите не видали. А ведь Сумгаит, который 144

начал строиться лишь в 1935 году, город не большой. В нем все друг друга знают. Таким образом, свидетельства пострадавших наводят на предположение, что сумгаитских армян преследовали не местные сумгаитские азербайджанцы? Кто их прислал? Возможен ли был такой «визит» без ведома КГБ, без согласования с Москвой? Впрочем, какое число подозреваемых и обвиняемых по крови были армяне? Образно говоря, среди тех, кто совершал насилие против сумгаитских армян, не должно быть ни одного армянина. К сожалению, правда немного иная. Один из обвиняемых, получивших реальное наказание лишения свободы, – армянин Эдуард Григорян. Согласно приводимым показаниям свидетелей, этот армянин был особенно важным лицом. Он был вроде лидера. Его приказы подлежали непременному исполнению. Если он приказывал прекратить избиение женщины, те и прекращали. Если приказывал искать армян в другом подъезде, – искали в другом. Примечательно то, что этот армянин, по сравнению с азербайджанцами, получил крайне мягкое наказание. Ему, обвиненному в более чем в одном убийстве, назначено наказание всего десять с лишним лет лишения свободы, в то время как мятежник азербайджанец Ахмед Иман оглы Ахмедов за одно убийство вскоре после суда был расстрелян. Помимо прочего, в деле сумгаитских беспокойств подозрения вначале были выдвинуты даже 47 мужчинам армянской национальности. Но они на удивление скоро были отпущены на свободу. У следователей на самом деле не было улик, или же следователи опасались, чтобы на поверхность не всплыл «армянский след»? Подозрения в пристрастности следователей и прокуроров не стоит отклонять. Вспомните вышеупомянутое обстоятельство: мятежники преследовали исключительно дружелюбных к азербайджанцам армян, которые не вносили денежных взносов ни «Карабахскому комитету», ни «Крунку», ни «Асала», ни «Дашнакцутюну». Таким образом, возможно, что Э. Григоряна задержали по ошибке, посчитав его за азербайджанца? Ведь если вникать в события тех дней внимательно, то придется признать и тот факт, что советская 145

армия, вступившая в Сумгаит в целях погашения погромов, укрощать мятежников не собиралась. В официальных документах значится: если советские части вступили бы в город хотя бы на час раньше, кровопролития можно было избежать. Однако, по мнению авторов книги «Сумгаит: 1988», опоздание было преднамеренно. Ведь советскими частями, прибывшими в Сумгаит, командовали офицеры… армянской национальности. Случайность? Авторы книги в такие случайности не верят. Тем, кто задумал эти бесчинства, требовалось по возможности больше крови и жестокости. Организаторы инцидента, видимо, рассчитывали, что в ответ на минимальную вспышку враждебности азербайджанцы тут же в массовом порядке возьмутся за месть. Оснований для враждебности между армянами и азербайджанцами – более чем достаточно. Именно в Сумгаит были переселены несколько десятков тысячь азербайджанских беженцев из Армении. Инициаторы сумгаитских погромов, видимо, рассчитывали, что именно они, бежавшие из Нагорного Карабаха азербайджанцы, не упустят случая отомстить за свои обиды. Но перед организаторами бесчинств встала неожиданность: сумгаитские азербайджанцы не кинулись на армян. Они стали спасать обижаемых армян. Таких случаев отмечены десятки. Об азербайджанцах, протянувших руку помощи, в своих рассказах свидетельствуют сами армяне. Если не порядочность сумгаитских азербайджанцев, жертв в этом городе оказалось бы значительно больше. Итак, большинство азербайджанцев в 1988 году поступали порядочно. На жестокости, испытываемые в Нагорном Карабахе, в Сумгаите они ответили дружелюбием – преследуемых армян скрывали у себя дома. Рискуя собственной жизнью, они отгоняли прочь хулиганов и бандитов. Сумгаитские азербайджанцы поступали подобно азербайджанке Хурам Аббасовой, которая задержала отряд соотечественников, намеревавшихся мстить за степанакертских армян. Кому понадобилась кровь сумгаитских армян? Сyмгаитские погромы были кому-то очень нужны. В этом не сущетвует единого мнения. Официальная версия Армении примерно такова: азербайджанцы пытались запугать армян, чтобы 146

те отказались от территориальных претензий на земли Нагорного Карабаха. Версия Азербайджана – противоположная. По мнению авторов книги, армянские террористы, строящие планы захвата по возможности больше чужих земель, пытались создать отрицательный образ азербайджанца, мол, «с такими дикарями невозможно жить по-дружески». Армянским военным организациям требовался и предлог, предоставляющий хотя бы моральное право на открытую войну против Азербайджана. Однако сумгаитские события не были отмечены особенной жестокостью. Подстрекатели сумгаитской трагедии рассчитывали на более внушительные жертвы. Возможно, по той причине в западной печати появились сообщения, мол, в Сумгаите убиты не 32 человека, а значительно больше. Западная печать изобиловала сообщениями, мол,жестокие азербайджанцы убили как минимум несколько сотен, а по утверждению некоторых источников, даже тысячу армян. В эту антиазербайджанскую кампанию была вовлечена даже одна тогдашняя латвийская газета. После поездки в Сумгаит журналисты этого издания посвятили трагическим событиям в Сумгаите целый номер газеты. Судя по публикациям, появившимся в тогдашней «Юрмале», писали даже о жестокостях в… роддоме Сумгаита. Подумать только, азербайджанские врачи в те дни мстили армянским роженицам… Но ведь это страшная неправда! В те дни в роддомах Сумгаита появились на свет 38 новорожденных армянской национальности! Никаких компликаций, никаких смертельных случаев. Однако информация об обиженных в Сумгаите армянских роженицах получила широкое распространение в мире. Сумгаитская легенда Итак, слово «Сумгаит» не должно вызывать страшные ассоциации. Тем более, что Сумгаит славится прекрасными легендами. Этот город расположен у берегов Каспийского моря, там лето – знойное, дожди редкие и питьевой воды не хватает. Обосновавшиеся в тех местах люди знали: не будет воды – наступит смерть.

147

Люди, жившие в окрестностях теперешнего Сумгаита, в своих молитвах неизменно просили: «Су, гайит!». В переводе – «Вода, вернись!» Эти слова азербайджанцы повторяли столь часто, что позднее ни у кого не возникло сомнений по поводу того, как назвать город, который стали здесь строить. У Сумгаита есть еще одна легенда, подобная этой. Мол, в этих краях когда-то жил молодой азербайджанец, по имени Сум. Он любил красавицу Джейран. Именно Сум столкнул огромную глыбу, чтобы oсвобoдитъ реку. Этим смелым поступком молодой человек спас от смерти изнуренных жаждой соотечественников. Однако сам он погиб в бурлящих водах хлынувшей реки. Его девушка, в ожидании любимого, взывала «Сум, гайит!» Но Сум не вернулся. Тогда красавица Джейран, утратив желание жить, также кинулась в быстротечные воды реки. А зов «Сум, гайит» остался жить навеки… От редакции Slaptai.lt Книга «Сумгаит: 1988» Э. Мамадова и Р. Мамадова, вне всякого сомнения, достойно внимания литовского читателя. Увы, книга до сих пор не переведена на литовский язык и недоступна широкому кругу литовцев, занимающихся политикой. Но не исключено, что и эта книга со временем будет переведена на литовский – как и «Международное право и Нагорно-Карабахский конфликт» Н. Алиева. Литве не мешало бы поближе узнать о реалиях стремительно развивающегося, большое международное влияние приобретающего Азербайджана. На снимке Slaptai.lt автор статьи журналист Гинтарас Висоцкас.

Азербайджанцы спрашивают, когда Европа перестанет применять двойные стандарты Приверженным читателям портала slaptai.lt известно, что в октябре текущего года, принимая участие в Бакинском Международном гуманитарном форуме, я воспользовался предоставленной уникальной возможностью посетить беженцев Ходжавендского района, пострадавших от армянской агрессии. Напомню, о той поездке я уже писал в статье «Длинная дорога в Ходжавенд», однако всякий, кто занимается журналистской деятельностью, понимает: изложить все впечатления от такого путешествия просто невозможно. 148

В заблуждение вводят разница в территориальной площади Армении и Азербайджана Посему о Ходжавенде буду писать не раз. Но в этот раз начну с… конца. Журналистский опыт, приобретенный за последние 30 лет, учит, что у собеседника всегда стоит поинтересоваться, имеется ли у него какие-либо упреки, замечания, недоумения. В соответствии данной традиции я проводил беседы и в Азербайджане. Итак, что беспокоит азербайджанцев, спрашиваю Байрама Сафарова, председателя Азербайджанской общины Нагорного Карабаха Азербайджана. Этот вопрос ставил я и в беседе с председателем Координационного совета Азербайджанской общины Нагорного Карабаха Азербайджанской Республики Орханом Акбаровым. Какие замечания имеются у азербайджанцев в адрес Европы, Литвы, я спросил и у ректора Бакинской музыкальной академии проф. Фархада Бадалбейли, члена Азербайджанской общины Нагорного Карабаха Азербайджанской Республики. Об этом я спрашивал и ходжавендского мэра Эйваза Гусейнова, профессионального военного, и проживающей в Ходжавенде беженки Севиль Азизовой, в ходе армяно-русской агрессии потерявшей двоих сыновей… Ответы азербайджанцев похожи друг на друга как две капли воды. Азербайджанцы убеждены, что Европа небеспристрастна: на армянские проступки, даже совершенно бесспорные, смотрят со снисхождением, как бы сквозь пальцы, в то время как азербайджанцев упрекает и в тех случаях, когда последние явно правы. Проармянски настроенные литовские читатели, разумеется, махнут рукой, дескать, пользуясь гостеприимством в Азербайджане я и не мог получить иной ответ. Однако нам, литовцам, старающимся быть совестливыми, принципиальными, все же следует всерьез задуматься, что же азербайджанцы подразумевают под словом «двойные стандарты». Мир изобилует конфликтами, несправедливостью, путаницей. Даже при самом большом желании Литва не в состоянии проникнуться сочувствием ко всем обиженным, разобраться во всех разногласиях и противостояниях.

149

Но прислушаться к азербайджанским упрекам не помешало бы. Словом, это – один из тех немногих случаев, когда нефтью и газом богатое мусульманское государство выступает на международной арене не только солидно, но и проявляет стремление к дружбе со всей Европой. Оно не захватывало ни пяди земли в средние века. Никому не угрожает оружием и сегодня – ни своим соседям, ни Европе. Просто исключительно мирными средствами желает вернуть себе земли, которые у него были захвачены не в средние века, а совсем недавно – всего два десятилетия тому назад. Отстранив Азербайджан, Литва, а заодно и Европейский Союз, поступили бы неразумно. Верно, нас вводит в заблуждение разница в территориальной площади Армении и Азербайджана. На карте видим, что территория Азербайджана больше, чем территория Армении. Глядя на карту, многие из нас думают, что маленькая Армения даже при большом желании никак не смогла бы обидеть Азербайджана, территория которого в несколько раз превышает ее территорию. И все же обидела. Ведь на карте не отмечены факты, свидетельствующие, как коварно и корыстолюбиво Армению поддерживали и поддерживают российские вооруженные силы. На карте не отражены и события прошлого века, как Франция, Великобритания, Греция и царская Россия коварно подталкивали армян к борьбе против мусульман, чтобы ослабить на территории Османской империи образующееся новое турецкое государство. Взамен оружия, поднятого против мусульман, армянам обещали право на создание собственного государства не на каком-то необитаемом острове, а на территориях, издавна обитаемых турками и их собратьями азербайджанцами. Одних только научных трудов будет недостаточно Об истинных причинах конфликтов с армянами Азербайджан сегодня издает много научных трудов на русском, английском, немецком, даже армянском и литовском языках (портал slaptai.lt намерен поместить несколько познавательных рецензий о некоторых из этих книг; о книге «Международное право и Нагорно-Карабахский конфликт» и «Сумгаит: 1988» – уже писали). Однако научные труды имеют недостаток. Они не очень доступны для широкой аудитории. В них много цифр, фамилий, событий, 150

непривычных названий городов, карт. Чтобы разобраться, нужно и время, и силы. А во времена глобализации, когда голова и так ломится от изобилия информации, было бы наивно надеяться, что литовские читатели в массовом порядке бросятся на поиск истинных причин недоразумений между турками– азербайджанцами, с одной стороны, и армянами, с другой. Тем более, что мы, литовцы, сами еще до конца не разобрались в своих отношениях с соседями – поляками и белорусами. Поэтому Азербайджану, чтобы заинтересовать Литву своими темами, предпочтительно издавать и обобщающие книги, в которых актуальный для него конфликт был представлен популярно, доступно, не загружая читателя изобилием фактов и цифр. А пока сведения такого рода в пространстве литовских СМИ отсутствуют, я попытаюсь вкратце изложить собственное мнение. Что сказано в труде Эриха Файгла «Армянская мифомания» Прежде всего, скажу несколько слов о книге Эриха Файгла (Erich Feigl) «Армянская мифомания», появившейся в печати в 2007 году. Кажется, я в ней нашел ответ на вопрос, почему мусульмане не склонны доверять армянам. Ответ очень важен: живя среди турков, армяне постоянно оказывали поддержку… врагам турков. Враждебность армян к туркам особенно возросла тогда, когда для Османской империи и образующемуся на ее основе турецкому государству наступали тяжелые дни – когда на нее нападали, в частности, Россия. В те дни армяне неизменно приходили на помощь к тем, кто преследовал турков. Армяне оказывали поддержку противникам турков и в материальном плане, и подстрекая к мятежам, призывая к оружию. Поэтому не удивительно, что со временем турки стали искать способа, как выселить армян в глубину страны или утихомирить силой. А были ли причины у христиан армян для того, чтобы ненавидеть турок или азербайджанцев? В книге Э. Файгла «Армянская мифомания» я нашел высказывание, что армянское меньшинство на тогдашних широтах Османской империи пользовалось особым уважением и привилегиями. Армян никто не обижал ни в плане христианства, ни в плане национальности. Они были желательны как предприимчивые торговцы. Ловкие, пронырливые, 151

прозорливые торговцы в те времена были нужны Османской империи. Таким образом, вот первое неожиданное открытие для нас, литовцев: армянам среди мусульман лучше всего жилось в то время, когда Османская империя была сильная, могучая и ни с кем не воевала. До первых десятилетий XIX века армяне, обитавшие в окружении мусульман, сумели лавировать между „привилегиями и обязанностями». Убедительная версия Что случилось, что со временем армяне перестали понимать, что, кроме прав, у них есть еще и обязанности? Почему армяне предали тех, кто, будучи в явном большинстве, их не обижали? В научном труде Э. Файгла находим убедительную версию: у армян возникла идея создать великое армянское государство, от Черного моря до Каспийского. Они задумали вернуть себе земли, которые им, мол, принадлежали примерно два тысячелетия до того. Нет ничего зазорного в том, что армяне стали мечтать о своем собственном государстве. Странно только то, что свое государство они мечтали строить на землях, испокон веков густо обитаемых турками и азербайджанцами. И стали создавать его с помощью самых отвратительных средств, включая массовое сотрудничество с государствами, совершающими нападения на турок и азербайджанцев. Турки оборонялись только и всего Зачатки противостояния между современными турками и армянами можно заметить уже с 1878 года, когда над Османской империей, терпящей нападения недружеских государств со всех сторон, нависла смертельная опасность потерять свободу. Мусульмане Османской империи нуждались в поддержке со стороны нацменьшинств. Но предки сегодняшних турок такой помощи от предков армян тогда не получили. Именно при таком развитии событий вряд ли можно было избежать трагедии 1915 года, когда, по свидетельству разных источников, погибло от 800 тыс. до 1,5 млн. армян. Некоторые западные государства эту дату отмечают как день армянского геноцида. Франция даже налагает солидные денежные штрафы на своих граждан, отрицающих существование армянского геноцида в том году. 152

Но автор «Армянской мифомании» поднимает, по-моему, важный риторический вопрос: кто виноват в резне 1915 года? Турки, которым надоели армянские предательства и которые решили силой защищать свои интересы? Стоит обсудить мысли Э. Файгла о том, что в армянском кровопролитии вина лежит и на России, Великобритании и Франции. Именно эти страны в течение столетий подстрекали армянское нацменьшинство к войне против Османской империи взамен на возможность создавать собственное государство на землях, захваченных у мусульман. Если бы Россия, Великобритания и Франция не питали армян трудно осуществимыми иллюзиями, армяне, скорее всего, избежали бы утрат 1915 года. Вот выдержка из труда Э. Файгла: «Такие крупные государства как Великобритания, Россия и Франция, пытавшиеся ослабить Османскую империю, цинично использовали армян в своих целях. С тех пор, как Восточную Анатолию завоевали сельджуки (XI–XII в. в..), до первых десятилетий XIX века армяне и турки жили в дружбе». Автор книги, опираясь на разные источники, утверждает, что «причин армянской трагедии следует искать не внутри Сельджукской и Османской империи, а во внешнем». Чтобы получить выход к теплым морям, царская Россия «подбивала армян нанести туркам удар ножом в спину». И вот еще несколько образных параллелей: «Несчастья армян обходили, пока они не стали способствовать русским и не нанесли удара в спину туркам в годы 1-ой мировой войны»; «Каждый раз, когда Россия нуждалась в палачах, чтобы самой не пачкать руки, она в помощь призывала армян. Завоевание Эрзурума в 1839-ом – отличный образец такой хитрости. Армяне были использованы в качестве пятой колоны»… А вот слова, которые произнес представитель турецкой делегации генерал Исмет Иненю 23 января 1923 года: «Это союзники несут ответственность за то, что случилось с армянами. Это они настраивали армян против турок и использовали их в своих политических целях. Именно из-за союзников армяне терпели голод, эпидемии и эмиграцию. В этом мы не можем винить

153

никого, кроме Антанты. Если армянам полагается компенсация за эти лишения, ее должен выплачивать Запад». Исключительная турецкая толерантность Итак, в книге Э. Файгла «Армянская мифомания» содержится множество фактов, свидетельствующих об исключительной толерантности мусульман. Такое утверждение для литовского уха непривычное. Нам постоянно навязывали противоположную мысль: дескать, «турецкая жестокость не знает границ». Но автор книги перечисляет нападения, которые осуществили армяне против мусульман до 1915 года. В книге также описана реакция мусульман на вооруженные армянские бунты и провокации. Если думаете, что мусульмане немедля отвечали выстрелом на выстрел, то ошибаетесь. Мусульмане долго терпели предательства армян, наивно веря, что армяне придут в себя. Не пришли в себя. В книге «Армянская мифомания» основательно описаны крупные армянские военные операции против мусульман, имевшие место еще до 1915 года. Имею в виду Ванскую и Мушскую трагедии, когда были убиты мусульмане все до единого (в городе Ван погибли около 30 тыс. мусульман; когда город был очищен от мусульман, армянские боевики немедленно заявили о создании армянской республики Ван). В книге говорится о сговоре измирских армян с греками, решившими создать Великую Грецию на мусульманских землях. В ней большое внимание уделяется вылазкам армянских военных 1818 года, Зейтунским волнениям, завоеванию Эрзурума в 1839 году. Напоминается и о Сасунской трагедии. В мусульманском городе Сасун армяне, чтобы угодить великим государствам, обещающим возможность создания Великой Армении, искусственно подняли мятеж и варварски осуществляли грабежи с мая по август 1904- ого. В древних рукописях засвидетельствовано, что тогда погибли от 932 до 1132 турок и лишь 19 армян. Но армяне нынче доказывают всему миру, что в Сасуне «мусульмане резали христиан». Впрочем, даже при описании событий 1915 года армяне забывают добавить, что в том году в марте погибли не только они, армяне, но и их оппоненты – турки. И если армян погибло примерно полтора миллиона, то турок в том году – и того больше. По 154

свидетельствам разных источников, в трагический 1915 год жизни лишились от 1,5 до 2,5 млн. турок. По крайней мере, такие цифры приводит в своей книге Э. Файгл. Помилование террористу Привожу еще один засевший в памяти пример турецкой толерантности. Турецкие историки отлично помнят, как армянские террористы в те беспокойные времена совершили попытку убийства влиятельного султана Абдул-Хамида. К счастью, покушение оказалось безуспешным. Бомба взорвалась преждевременно. Султан, оставшись в живых, простил убийцу, вместо того, чтобы обречь его к смертельным мукам. А точнее, террориста отпустили на свободу с единственным предписанием – в будущем не поднимать руку против мусульман. Но на турецкое доброжелательство террорист не ответил тем же. Оказавшись на свободе, он продолжал преследовать турок. Турецкая тактика Таким образом, стоит ли удивляться, что тогдашне руководство Османской империи, созерцая армянские предательства, решило переселить бунтовщиков из пограничных территорий вглубь страны, где они не смогли бы организовывать восстания. И не удивительно, что должностные лица Османской империи решили арестовать самых ярых организаторов армянских бунтов и провокаций. Нам, христианам, не нравится, когда мусульманское влияние агрессивно вторгается в наши земли, так почему мусульманам должна нравиться агрессивная христианская экспансия в им подконтрольные земли? Итак, тогдашний министр внутренних дел Османской империи Мехмед Талаат-паша приказал арестовать в Стамбуле действующих армянских партийных активистов, подстрекающих вооруженные мятежи в пограничных регионах. Но ведь такие аресты были неизбежным ответом на предательства. К тому же, аресты не были массовыми. Проармянские историки и комментаторы указывают, что арестовано примерно 2350 армян (в некоторых армянских изданиях эта цифра еще более раздута). В то время Э. Файгл заверяет, что в то время за решетку были отправлены примерно 10 раз меньше армянских бунтовщиков – всего 213 лиц. Как же быть литовскому читателю в данном конкретном случае? Просто 155

вспомните турецко-азербайджанскую версию. Ведь до сих пор мы слышали рассказы о «турецко-азербайджанских жестокостях» только от армянских историков. Итак, тогдашний министр внутренних дел Османской империи Талаат-паша подписал приказ о депортации армян из регионов, на которые совершали нападения враждебные государства. Но кажется, что турки не прибегли бы к насилию против армян, если бы последние не пошли на предательские сговоры. В книге Э. Файгла даже зафиксировано капитулянтское рассуждение наместника в городе Ван, подвергающегося террору армянских мятежников, что, возможно, следует им, мусульманам, покинуть город и именно таким образом избежать военных столкновений с армянами? Османская империя избрала иной путь. Вряд ли мы, европейцы, имеем хотя бы моральное право на упреки к туркам в том, что они избрали путь борьбы, а не капитуляции. Европейские уступки армянским террористам А теперь – несколько замечаний о явных двойных стандартах. Первый тезис формулирую так: «Если теракты устраиваются против христиан – это плохо, если теракты устраиваются против мусульман – это хорошо». Попытаемся представить себе, что стало бы с турками, если бы в 1896 году они совершили нападение на армянский банк и выдвинули армянам политические требования? Никакие политические требования не были бы выполнены, а нападавших просто или арестовали, или уничтожили. Вряд ли кому-либо пришло в голову мысль пожалеть турецких террористов. В то время армянским террористам, совершившим нападение на банк Османской империи в 1896 году, судьба была значительно милосерднее. Управляющего банком сэра Эдгара Винсента заставляли уступить хотя бы нескольким требованиям армянских террористов, а 17 террористов, возглавляемых Гарегеном Пастермаджаном, отправить в Европу в безопасности. В Европу террористы отправились на корабле, принадлежащем Франции. Армянин, готовивший покушение, оправдан Словом, поощряя террористические атаки против турок и азербайджанцев, Европа вела себя цинично. Например, какой шум поднялся бы в Европе, если в 1921 году в Берлине турецкий 156

террорист убил бы армянского политика или военного, обоснованно или необоснованно связываемого с гибелью турок в 1915 году? Этот террорист вряд ли избежал смертной казни, несмотря на потуги турецких адвокатов оправдать его деяния «состоянием аффекта». А что стало с армянским студентом Соломоном Тейлерияном, который в 1921 году застрелил в Берлине министра внутренних дел Турции Талаат-пашу, подписавшего приказы об аресте подстрекавших мятежи армянских активистов, и о депортации мятежников вглубь страны? Армянского убийцу оправдали. Европейские судьи решили, что студент не мог поступить иначе, ибо, видите ли, очень переживал за гибель своих близких, дескать, вызванную приказом министра Талаат-паши. Европа не поблагодарила турок за понимание и корректность Приведу еще один пример двойных стандартов. В труде Э. Файгла зафиксированы 29 терактов, которые армянские боевики провели против турецких дипломатов и политиков в 1973–1994 годы в Париже, Ватикане, Санта Барбара, Сиднее, Белграде, Вене, Оттаве, Лиссабоне, Брюсселе, Бостоне, Лос-Анжеле, Женеве… Обратите внимание на даты – теракты проводились в самых больших городах Европы совсем недавно. Эти вылазки были очень опасны. В ходе их гибли и французы, датчане или немцы, которые были вовсе не причем. А Европа осудила эти армянские акции? Громких осуждений в общественном пространстве Европы мне не удалось найти. Я также не слышал и громких благодарностей в адрес турок, решивших на дерзкие армянские меры не отвечать столь опасным образом – убийством армянских дипломатов и политиков, резиденция которых находится в Америке и Европе. Нетрудно представить себе, какой хаос мог возникнуть в Европе, если турки решили армянским террористам ответить тем же: «Жизнь турецкого дипломата – за жизнь армянского дипломата». Лицемерное поведение Франции Осуждение явлений армянского терроризма для некоторых государств Европы представляется сложным делом. По крайней мере, для Франции, где обитает многочисленная и влиятельная армянская диаспора.

157

Но если Францию волнует порядочность, честность и справедливость, то она должна признать, что объективный анализ армяно-азербайджанскиого конфликта для нее невозможен. И тем не менее официальный Париж признал, что трагедия 1915 года является геноцидом армянского народа. Знаете ли, как этот французский шаг расценивает председатель Координационного совета Азербайджанской общины Нагорного Карабаха Азербайджанской Республики Орхан Акбаров? Он утверждает, что анализ событий 1915 года раскрывает много спорных положений, которых армяне не в состоянии обосновать бесспорными доказательствами. Ведь тогда не имелось солидных технических средств, позволяющих фиксировать все детали, не осталось ни единого живого свидетеля, в конце концов, часто не учитываются причины обоюдной враждебности, склaдывавшейся в ходе десятилетий. Несмотря на эти обстоятельства, Франция поддержала армянскую просьбу 1915 год считать годом армянского геноцида. Почему Ходжалы – не геноцид? А когда азербайджанцы обратились с просьбой считать геноцидом армянскую агрессию против азербайджанцев Ходжалы 26 февраля 1992 года, французы сделали вид, что этой просьбы не расслышали. Хотя, по словам О. Акбарова, у азербайджанцев имеются бесспорные доказательства, что в тот день армянские боевики массово истребляли всех гражданских обитателей города Ходжалы, не исключая детей. Председатель Азербайджанской общины Нагорного Карабаха Азербайджана Байрам Сафаров убежден, что Франция, будучи явно проармянской настроенности, не должна заниматься нагорно- карабахской проблемой. Но Франция не признает своей предвзятости, она принимает активное участие во всех международных комиссиях, добивающихся мирного урегулирования армяно-азербайджанских разногласий. «Вот именно из-за таких «помощников» мы до сих пор не можем возвратить себе 20 процентов потерянных земель», – иронизирует Б. Сафаров. В помещении Французской Национальной Ассамблеи избиты азербайджанские студенты

158

Продолжаю тему двуличия. Представим себе вот такую ситуацию: азербайджанцы получают разрешение на проведение в парламенте Франции мероприятия в память о Ходжалинской трагедии; послушать доклады на мероприятие неожиданно приходят представители армянской диаспоры; возмущены этим визитом, азербайджанцы начинают их толкать, избивать… Вся Европа, в том числе и мы, литовцы, стали бы кричать даже до хрипоты: такое поведение варварское, антидемократичное. Но когда в помещении Французской Национальной Ассамблеи подверглись террору представители Азербайджана, инцидент остался незамечен европейской Фемидой. Вот как развивались события в тот день 26 февраля 2013 года глава Азербайджанского дома в Париже Мирвари Фаталиева и студент Вюсал Гусейнов были жестоко избиты на мероприятии «25 лет после Сумгаитских событий: теперешняя ситуация и перспективы на будущее народа Нагорного Карабаха», организованном представителями армянской общины в помещении Французской Национальной Ассамблеи. Организатор мероприятия – член Ассамблеи, известный своей проармянской позицией, парламентарий Франсуа Рошблуан. Закрыв двери зала, участники мероприятия избили азербайджанских студентов. На место происшествия прибыли представители полиции и врачи скорой помощи. Пытаясь оградить свою соотечественницу от побоев, В. Гусейнов принял на себя большинство ударов и поэтому получил увечья: ему были повреждены внутренние органы, сломано ребро. По факту инцидента было возбуждено уголовное дело, однако сегодня оно прекращено. Побитые азербайджанцы, также и М. Фаталиева, портала vesti.az журналисту Вигару Гасанову утверждали: «Совсем недавно мы обратились в Парижский Верховный Суд с просьбой о повторном возбуждении уголовного дела по этому поводу. То, что Парижская прокуратура прекратила уголовное дело, не наказав преступников, вызвало возмущение азербайджанцев, проживающих во Франции. И мы обратились в высшие инстанции. На месте происшествия находилось немало людей, имеются фотографии и врачебные

159

выводы, поэтому мы не успокоимся, пока те люди не будут задержаны и наказаны». То, что азербайджанцы настойчиво защищают свою честь и достоинство, надо только приветствовать. Но как определить поведение французов? Азербайджанские студенты заверяют: «В тот момент в зале находились французы, но и они не пришли нам на помощь. Никто не пришел нам на помощь». 15-летний военнопленный – личный раб армянского генерала И еще один пример для сравнения, который не делает чести Европе. Как возмущалась бы Европа, если бы узнала, что азербайджанский офицер высокого ранга, вернувшись с военных операций, привел за собой и десятки военнопленных? Европа охрипла бы от криков: «Чего тут ожидать от этих диких азеров?» А если бы стало известно, что тот азербайджанский генерал года два держал у себя дома юного военнопленного – 15-летнего юношу, лица антиазербайджанской настроенности закричали бы еще громче. Не сомневаюсь, что антиазербайджанские силы настаивали, чтобы азербайджанский военный, превративший несовершеннолетнего в раба, был признан военным преступником, нарушившим все международные законы и конвенции, включая и знаменитую Женевскую конвенцию, которая очень четко определяет, как поступать с военнопленными. Те, кто не любит Азербайджана, даже потребовали бы от Европы схватить этого генерала и посадить в тюрьму, скажем, вместе с военными преступниками бывшей Югославии. Не спорю, такая реакция Европы мне была бы понятна и приемлема. Но мне непонятно молчание Европы при выяснившихся обстоятельствах, что именно армянский генерал Манвел Григорян почти два года держал у себя дома военнопленного – пятнадцатилетнего азербайджанца, которого назвал Симоном. Реакция Европы – почти никакой реакции. Не вызвало возмущения даже попытка генерала оправдывать себя тем, что тот 15-летний юноша якобы был боевиком-профессионалом спецназа… Эта история прозвучала в одной из передач Radio Azatutiun (Радио свобода/Армяния). Но европейские СМИ почему- то не торопятся поинтересоваться этой сенсацией. 160

Ну, ничего не поделаешь, раз не заинтересовались, значит, не заинтересовались. Ведь не заставишь интересоваться. Европейское поведение официального Баку Но тогда нам, европейцам, не следует особенно удивляться поведению азербайджанского офицера, который несколько лет тому назад в одном из военных колледжей Западной Европы повздорил с армянским военным и убил его. Несомненно, хитрая выдумка азербайджанских властей возвратить военного для исполнения наказания дома и амнистировать его, к тому же, в тот же день, – кажется вызывающей. Многим из нас искренне кажется, что Азербайджан не имел права так поступить. Но если посмотреть повнимательнее, амнистируя азербайджанского офицера, официальный Баку повел себя не по варварски, а в соответствии с… европейскими стандартами. Вспомните, как часто и в массовом порядке Европа отпускала на свободу армянских террористов, совершавших нападения на турецких и азербайджанских политиков, тогда помилование, предоставленное президентом Азербайджана Ильхамом Алиевым, станет логичным. Если армянин может пасть в «состояние аффекта», почему азербайджанец не может «искренне переживать из-за гибели своих близких и потерянных земель»? Разногласия между армянами и грузинами Также не стоит верить в армянские мифы, дескать, армяне не могут ужиться только с турецкими и азербайджанскими мусульманами. Оказывается, армяне не ладят и с грузинами. Причина разногласий с грузинами похожа на причину разногласий с азербайджанцами и турками. В Армении некоторые силы убеждены, что грузинские регионы Джавахетии и Картли – армянские земли, которые необходимо возвратить. Эта экспансивная идея в головах армянских националистов крутится издавна – еще с 1828 года, когда царская Россия переселила армян на местожительство в Закавказье – в грузинские и азербайджанские земли. Кстати, и грузины, и азербайджанцы переселенных армян встретили очень дружелюбно. Но когда перед Грузией вставала хотя бы минимальная внешняя угроза, армяне всегда оказывали поддержку грузинским врагам. Итак, у грузин имеется серьезный предлог не доверять этому

161

нацменьшинству, почему-то полагающему, что все территории, на которых обитает хотя бы один армянин, – армянские. Историк, профессор Сухумского государственного университета Гурам Мархулия утверждает, что армяно–грузинский военный конфликт в 1918 году возник именно из-за армянского стремления к созданию Великой Армении от моря до моря. Грузины просто не захотели отдать армянам свою территорию. Известно и то, что в 1985 году, собравшись в греческом городе Афинах, представители армянской диаспоры публично поставили задачу расширения территории Армении за счет других государств. К этой цели они идут целенаправленно, настойчиво. Например, армяне скупают грузинские земли и в массовом порядке отправляют туда на жительство своих людей, а также стараются обосноваться на территориях, которые грузины потеряли в войне с Россией в 2008- ом. Кого интересует эта тема, рекомендую труд Г. Мархули «Армяно- грузинские взаимоотношения в 1918–1920 годы». Перу профессора принадлежит несколько научных изданий, всех их не перечислить. Но главное, что сказать азербайджанцам, которые упрекают Европу в двойных стандартах?

Quram Marxuliya

Геоистория и геополитика вокруг карабахского конфликта В человеческом разуме заложены два основополагающих начала в познании мира. Первое обращено во всем его объеме к кормящей нас природе, второе – к самому человеку. Оба эти начала с момента появления на нашей планете Homo Sapiens (человека разумного) непрерывно расширяют горизонты человеческой цивилизации. Действительно, великое призвание человека, как самого разумного существа нашей планеты,– «окультурить», среду своего обитания. Следуя этой цели наши “древнейшие” соседи не устают просвещать своих не культурных соседей, за одно и прихватывают плохо лежащие земли, утверждая, что некогда обитали на этих пространствах.

162

Рецепт создания национальной идеологии Армении прост. За основу берется миф о золотом веке народа, о сказочно прекрасной стране, в которой были молочные реки. Потом добавляется миф о коварном и жестоком враге, на котором и лежит ответственность за плачевное состояние дел в современности. Все это смешивается и поддается мировому сообществу как древняя армянская национальная идеология, за которую должны ломать голову европейские дипломаты. Завораживает история Армении, летописцы которого выводят родословную государства прямо от Ноя. Да, того самого, что спасся от потопа на ковчеге. В письменных источниках Нагорный Карабах впервые упоминается в надписи Сардура II царя Урарту (763—734 до н. э.), как страна, именуемая «Urtehini». И эта область входила в состав Албанского государства. При возникновении Армянского государства в 190 г. до н.э. Арташес отвоевал Арцах и Утик у Кавказских Албанов, с этого времени эта область переходил из рук в руки между Арменией и Кавказской Албанией. Когда и как произошла арменизация края, в точности неизвестно. Уже Страбон утверждает, что все области Армении «говорят на одном языке», но это не обязательно означает, что армянский язык был домашним языком для всего населения царства, а только то, что он был общим скажем государственным языком. Полиэтническое Албанское царство былo ликвидировано персами в 461 г., затем восстановлено и вновь ликвидировано в 510 г., вновь восстановилось в 630 г. и было окончательно уничтожено арабами в 705 г. Не желая административно подчиняться католикосам Эчмиадзина, правители Албании завели собственный Албанский (Агванский) католикосат. В 705 г. Албанский католикосат вступил в унию с Армянской церковью и стал её частью. В последующем албаны армянского вероисповедания ассимилировались с армянами. Вопрос о политической границе между двумя закавказскими государствами—Армянским царством и Албанией

163

можно было бы и не поднимать, если бы он решался в историографии. Так называемая “проблема Нагорного Карабаха” является фактически реанимацией экспансионистских планов реакционной националистической армянской партии дашнакцутюн, провозглашенных в свое время. Известно, что Карабах и являющийся его органической частью Нагорный Карабах, выделенный в автономную область 7 июля 1923 года, никогда не входил в состав Армении. Безответственные заявления армянских националистов о том, что НКАО была якобы “в двадцатые годы неправильно передана в состав Азербайджана” является откровенной ложью, не имеющей под собой никаких исторических, экономических и географических оснований. После присоединения Азербайджана к России в первой трети XIX века и ликвидации в этой связи Карабахского ханства не существовало никакой административной единицы ни под названием “Карабах”, ни тем более “Нагорный Карабах”. Карабахская проблема, драматическим образом возникшая в процессе формирования СССР, послужила первым сигналом его крушения. Казалось, проблема, порожденная коммунистическим режимом, должна умереть вместе с ним. После распада СССР карабахская проблема из внутренней проблемы СССР становится проблемой уже международной. Конфликт в Нагорном Карабахе между Азербайджаном и Арменией - один из наиболее кровопролитных этнополитических конфликтов на территории бывшего СССР. Он начался в конце 80- х годов XX в., когда определенные политические силы в Нагорно- Карабахской области Азербайджана и в Армении потребовали отделения этой области от Азербайджана и ее присоединения к Армении, используя лозунг самоопределения в поддержку своих требований. Фальсификация истории и искаженное толкование международного права используются армянской стороной для обоснования своих территориальных притязаний и введения в заблуждение международной общественности. В договоре о дружбе и мире между Советской Социалистической республикой Армения, Советским 164

Азербайджаном, Советской Грузией при участии РСФСР с одной стороны, и Турцией, с другой, подписанном в Карсе в октябре 1921 г., были зафиксированы те же границы между Турцией и Арменией, что и в Московском договоре от 16 марта 1921 г. Эти границы существуют и по сей день. Армянам пришлось проститься с мечтой о присоединении восточных вилайетов Турции. Однако, они постарались компенсировать это за счет территории "братского" Азербайджана, в чем немало преуспели впоследствии за годы советской власти. «В условиях начавшейся в СССР перестройки НКАО в феврале 1988 года обратилась к Верховному Совету Азербайджанской ССР и Верховному Совету Армянской ССР с просьбой «рассмотреть и положительно решить вопрос о передаче НКАО из состава Азербайджанской ССР в состав Армянской ССР». С целью восстановления исторической справедливости 1 декабря 1989 года ВС Армянской ССР и Национальным Советом Нагорного Карабаха было принято постановление об удовлетворении этой просьбы. Это постановление основывалось на общепринятых принципах самоопределения наций и было отзывом на законное стремление к воссоединению двух насильственно разделенных частей армянского народа... 30 августа 1991 года Верховный Совет Азербайджанской ССР объявляет о восстановлении государственной независимости 1918-1920 годов, положив этим начало процессу выхода Азербайджанской ССР из СССР. 2 сентября 1991 года на основе закона СССР «О порядке решения вопросов, связанных с выходом союзной республики из СССР», дающего право автономным образованиям и компактно проживающим национальностям в таком случае самим решать вопрос о своем государственно-правовом статусе, совместная сессия народных депутатов всех уровней НКАО и сопредельного Шаумяновского района провозглашает Нагорно-Карабахскую Республику. Выход НКАО/НКР из Азербайджанской ССР/Азербайджанской Республики и референдум о независимости в присутствии международных наблюдателей состоялись до

165

фактического распада СССР. В момент, когда Азербайджанская Республика получила признание, НКР уже не была в ее составе... Выход НКАО/НКР из Азербайджанской ССР/Азербайджанской Республики и референдум о независимости в присутствии международных наблюдателей состоялись до фактического распада СССР. В момент, когда Азербайджанская Республика получила признание, НКР уже не была в ее составе. Таким образом, образование НКР было безупречным с точки зрения международно-правовых норм»». В связи с вышеупомянутым следует отметить, что порядок изменения границ союзных республик четко оговаривался в Конституциях СССР и союзных республик. Так, согласно статье 78 Конституции СССР, территория союзной республики не могла быть изменена без ее согласия. Границы между союзными республиками могли изменяться по взаимному соглашению соответствующих республик, которое подлежало утверждению Союзом ССР. Данное положение Основного Закона страны закреплялось также и в Конституциях Азербайджанской ССР и Армянской ССР. В ответ на упомянутое решение областного Совета НКАО от 20 февраля 1988 года Верховный Совет Армянской ССР принял 15 июня 1988 года постановление, в котором согласился на вхождение НКАО в состав Армянской ССР, а также обратился к Верховному Совету СССР с просьбой рассмотреть и положительно решить вопрос о передаче НКАО из состава Азербайджанской ССР в состав Армянской ССР. В свою очередь Верховный Совет Азербайджанской ССР и его Президиум в принятых соответственно 13 и 17 июня 1988 года постановлениях признал на основании статей 78 Конституции СССР и 70 Конституции Азербайджанской ССР неприемлемым и невозможным передачу НКАО из состава Азербайджанской ССР в состав Армянской ССР. Казалось бы, что, исходя из положений, действовавших в то время Конституции СССР и Основных Законов Азербайджанской ССР и Армянской ССР, вопрос можно было бы считать исчерпанным, тем более что не имелось никаких веских оснований даже для обсуждения возможности изменения границ между союзными республиками. 166

Однако 12 июля 1988 года на сессии областного Совета НКАО было принято неправомерное решение о выходе НКАО из состава Азербайджанской ССР. Помимо нарушения соответствующих положений Конституции СССР и Основного Закона Азербайджанской ССР, данное решение противоречило также статье 42 Закона Азербайджанской ССР «О Нагорно- Карабахской автономной области», согласно которой Совет народных депутатов Нагорно-Карабахской автономной области мог принимать решения в пределах полномочий, предоставленных ему законодательством Союза ССР и Азербайджанской ССР. Кроме того, рассматриваемая статья Закона предусматривала возможность отмены Президиумом Верховного Совета Азербайджанской ССР решения областного Совета в случае несоответствия его закону. В ответ, руководствуясь статьями 87 Конституции СССР, 114 Конституции Азербайджанской ССР, а также 42 Закона Азербайджанской ССР «О Нагорно-Карабахской автономной области», Президиум Верховного Совета Азербайджанской ССР принял 13 июля 1988 года постановление, в котором признал незаконным и не имеющим юридической силы решение сессии Совета народных депутатов Нагорно-Карабахской автономной области от 12 июля 1988 года об одностороннем выходе НКАО из состава Азербайджанской ССР. На состоявшемся 16 августа 1989 года так называемом «Съезде полномочных представителей населения НКАО» было однозначно заявлено об отказе признавать статус Нагорного Карабаха как автономной области в составе Азербайджанской ССР. Одновременно на этом съезде область была провозглашена «независимой союзной территорией», на которой прекращается действие Конституции Азербайджанской ССР и других республиканских законов. «Съезд» создал «Национальный совет», объявленный единственной народной властью в НКАО. Как и следовало ожидать, реакция азербайджанской стороны не заставила себя долго ждать. Так, 27 августа 1989 года Президиум Верховного Совета Азербайджанской ССР принял постановление, в котором признал противозаконными решения так называемого «съезда полномочных представителей населения НКАО». 167

Разумеется, что Армянская ССР также принимала активное участие в попытках законодательно оформить отторжение НКАО от Азербайджанской ССР. Помимо упомянутого постановления Верховного Совета Армянской ССР от 20 февраля 1988 года, высший законодательный орган этой союзной республики принял множество других антиконституционных решений, наиболее известным из которых является постановление «О воссоединении Армянской ССР и Нагорного Карабаха» от 1 декабря 1989 года. В соответствии с этим постановлением Президиуму Верховного Совета Армянской ССР, Совету Министров Армянской ССР и Президиуму Национального Совета НКАО было поручено предпринять все вытекающие из упомянутого постановления меры по осуществлению реального слияния политических, экономических и культурных структур Армянской ССР и Нагорного Карабаха в единую государственно-политическую систему. Как уже отмечалось, одним из ключевых аргументов армянской стороны в пользу правомерности требования отделения Нагорного Карабаха является якобы его незаконная передача Азербайджану решением Кавказского бюро ЦК РКП (б). Именно поэтому 13 февраля 1990 года Верховный Совет Армянской ССР принял постановление «О признании незаконным решения Кавказского бюро ЦК РКП (б) от 5 июля 1921 года». Очевидно, что до обретения Азербайджаном и Арменией независимости и рассмотрения нагорно-карабахского конфликта в международных организациях в роли арбитра выступали центральные органы власти Союза ССР. Высший законодательный орган бывшего Союза - Верховный Совет - и его Президиум несколько раз рассматривали и принимали решения по ситуации в связи с нагорно-карабахским кризисом. Так, 23 марта 1988 года Президиум Верховного Совета СССР в своем Постановлении «О мерах, связанных с обращениями союзных республик по поводу событий в Нагорном Карабахе, в Азербайджанской и Армянской ССР» признал «...недопустимым, когда сложные национально-территориальные вопросы пытаются решать путем давления на органы государственной власти, в обстановке нагнетания эмоций и страстей, создания всякого рода самочинных образований, 168

выступающих за перекраивание закрепленных в Конституции СССР национально-государственных и национально- административных границ, что может привести к непредсказуемым последствиям». В Постановлении от 18 июля 1988 года «О решениях Верховных Советов Армянской ССР и Азербайджанской ССР по вопросу о Нагорном Карабахе» Президиум Верховного Совета СССР посчитал «...невозможным изменение границ и установленного на конституционной основе национально- территориального деления Азербайджанской ССР и Армянской ССР». Далее было подчеркнуто, что «принимая такое решение, Президиум Верховного Совета СССР исходит из положения Конституции СССР (статья 78), в соответствии с которым территория союзной республики не может быть изменена без ее согласия». В постановлениях от 10 января и 3 марта 1990 года Верховный Совет СССР вновь подтвердил суверенитет и территориальную целостность Азербайджанской ССР и признал неконституционными вышеназванные решения Верховного Совета Армянской ССР. Очередная попытка узаконить отделение Нагорного Карабаха была предпринята 2 сентября 1991 года, когда была провозглашена «Нагорно-Карабахская Республика». Как указывалось выше, по мнению армянской стороны, основанием правомерности этого шага является Закон бывшего СССР от 3 апреля 1990 года «О порядке решения вопросов, связанных с выходом союзной республики из СССР». Карабахский конфликт как в историческом, так и нынешнем проявлении является продолжением древнеармянской идеи расширения армянского этнического пространства. Вторжение армян в Азербайджан и оккупация с помощью российских вооруженных сил этой исторической азербайджанской области повлекло за собой значительное геоэтническое изменение в регионе. Этот мегаэтнический субстрат продолжает заселяться в сопредельных странах, имея целью расширение своего геополитического ареала. В результате армянской агрессии до 50 тысяч азербайджанцев проживающих в 57 населенных пунктах 169

Нагорного Карабаха были изгнаны из своих родных земель. Кроме того, также оккупированы 7 районов окружающих Нагорный Карабах. Армянские агрессоры изгнали из Армении, Нагорного Карабаха и окружающих его районов до 1 миллиона Азербайджанцев, ставших таким образом беженцами и вынужденными переселенцами. Армения в ходе войны захватила, сожгла и разрушила до 890 городов, деревень и поселков, 102 тысячи жилых домов, 7 тысяч общественных зданий, 693 общеобразовательные школы, 695 очагов здравоохранения и так далее.Ходжалы, название этого города вписалось в кровавую летопись необъявленной войны в Карабахе. После прекращения Карабахской войны, международные организации стремятся найти опору для урегулирования этого конфликта. Предлагаются разные варианты решения вопроса, однако ни оду из сторон не удовлетворяет их предложения. Возвращение оккупированных территорий и азербайджанских беженцев без одновременного возвращения в эти места частей и подразделений азербайджанской армии нам представляется невозможным. Однако при ином решении вопроса, и при реализации такой схемы возникает сразу множество непростых вопросов. В ОБСЕ не хотят увидеть разницы между Лачинским и Кельбаджарским районами, соединяющими Карабах и Армению и пятью остальными оккупированными территориями. Освобождение Лачина и Кельбаджара означает добровольное превращение Карабаха в армянский анклав, в который будут допущены этнические азербайджанцы. То есть, лидерам НКР предлагается возвращение к ситуации 1991 года. Армянскую сторону безусловно волнует вопрос о гарантиях мирного процесса. Кто даст гарантии того, что среди беженцев на освобожденные территории не придут подготовленные азербайджанские военные, Кто поручится за то, что процесс мирного урегулирования не пойдет по косовскому пути и не станет сведением счетов? Но сегодня ни у ОБСЕ, ни у России, ни у США нет четкого представления о составе и функциях миротворческого контингента. Глава ОБСЕ считает, что Баку и Ереван сами должны выбрать себе миротворцев «по вкусу». Но сегодня та же Турция объявляет о своей готовности взяться за 170

миротворческую операцию в зоне конфликта. Такой вариант полностью устроил бы Баку, но и вызвал бы мощную этнозащитную мобилизацию в Ереване. Обсуждается вариант и о привлечении миротворцев, неангажированных сторонами конфликта. Например, Азербайджан считает проармянскими силами Россию и Францию. Но какова будет эффективность миротворцев, представляющих скажем Норвегию, Финляндию, Испанию, или даже вместе с ними и Грузию? И готовы ли правительства этих государств к выполнению такой ответственной миссии? Стремление международных институтов доказать эффективность своей деятельности, а то и просто оправдать свое существование по–человечески понятно. Однако совершенно не ясно, зачем не до конца продуманные проекты выдавать за прорывы в разрешении многолетнего межэтнического противостояния. Ведь в случае провала - почти неминуемого при таком подходе к делу - будет нанесен удар не по ОБСЕ, а по европейским ценностям и демократическим идеям в целом. Не понятно также стремление российской дипломатии поддерживать безудержный и ни на чем не основанный оптимизм профессиональных миротворцев, до сих пор не урегулировавших ни один конфликт на территории СНГ. Напротив, в Грузии они доказали свою сушность как оккупантов, захватив, а в последствии позорно признав две грузинские исторические области. Вместо поиска новых идей и методик разрешения конфликта, учета его реалий, то есть, потенциала того же НКР, предлагаются утопии. Их безопасность в том, что они, скорее всего, никогда не будут реализованы на практике. Очередная миротворческая «кампанейщина» будет завершена. На переговорах двух сторон мы все чаще слышим много комментариев о достижении «качественно нового уровня во взаимоотношениях между президентами Армении и Азербайджана». А что касается реальной ситуации и реального урегулирования, то оно, похоже, не очень заботит «миротворцев». Главное, чтобы предоставили новые гранты на новые мирные проекты. Известно, что во время российско-грузинской войны межгосударственные отношения Армении и Грузии подверглись 171

серьезному испытанию. Армения, будучи стратегическим партнером России и соседом Грузии, сумела сохранить выжидательную политику и не открыла Грузии второй фронт с юга. Армения также вынуждена была в ущерб своим геополитическим целям отказаться от признания оккупированных Россией двух грузинских областей. Вне всякого сомнения, столь взвешенная и сдержанная позиция Еревана породила ряд вопросов у всех сторон противостояния, однако с точки зрения национальных интересов она вполне оправданна. Блокированная Турцией и Азербайджаном, использующая грузинские коммуникации и имеющая в Грузии многочисленную общину Армения просто не могла поступит иначе. Хотя следует отметить, что в Джавахети все было готово к тому, чтобы армянское население присоединилось к российским войскам в случае победоносного шествия к Тбилиси, однако мировое сообщество во время сумело приостановит продвижение Российских танков к столице Грузии. Поэтому не следует особо отмечать роль армянства в Грузии или тем более политику Армении в отношении Грузии, более того вылетевшие из Армении Российская авиация бомбила грузинские города и деревни, что безусловно было нарушением международного права, а также нарушением двустороных договоров. Поэтому своей выжидательной политикой Армения сохранила для себя "грузинское окно" на Запад. Для США единственной альтернативой была Армения. Этим объясняется то обстоятельство, почему США беспрерывно влияли на Армению, Азербайджан и Турцию, чтобы они решили свои разногласия, создав тем самым новый путь по направлению к Каспийскому бассейну. Кремль долгое время был совершенно удовлетворен закрытой армяно-турецкой границей. В конце концов, это мешало США проникнуть в Армению и тем самим очистить регион от Российского присутствия. С легкой руки сильных мира сего обычное спортивное событие - футбольный матч Армения-Турция, исход которого по большому счету был известен всем еще до начала игры, 172

превращен в историко-политическое событие, вызвавшее бурю эмоций. Начало внезапному футбольному увлечению Сержа Саргсяна было положено, как известно, в мае 2008 года, когда армянский президент пригласил своего турецкого коллегу лицезреть провал собственной сборной в Ереване. Старт, данный новому геополитическому процессу президентом Сержем Саргсяном, вызвал волну противоречивых настроений, перевернув с ног на голову все прежние представления и оценки исторических событий, национальных ценностей, государственных устоев, внешнеполитического вектора и прочих основополагающих принципов, армянского народа. Безусловно новую политику Армении следует приветствовать, к тому же заявление Сержа Саргсяна о возможности создания армяно-турецкой комиссии историков, открыло для Турции новые возможности в своей геополитической борьбе. Однако это заявление ввергло армянскую общественность в шок. Комиссии этой будет поручено изучить события 1915 года и фактически дать ответ на вопрос, являются ли эти события геноцидом или нет? Наконец мир узнает действительную историю о событиях начала прошлого века. Уже давно, стало совершенно ясно, что Россия, даже на бывшем советском пространстве может вернуть свои позиции только путем создания новой геополитической конфигурации. Это не самый безопасный путь и чреват большими издержками и чрезвычайно высокими рисками, но только таким образом, Россия может решить геополитические проблемы. Это базовое условие и смысловое содержание военно-политического присутствия России в Южном Кавказе. Южный Кавказ занимает в современной геополитике уникальное место и, несмотря на невысокую реальную международную субъектность государств региона, от тех или иных предпочтений этих государств во многом зависят возможности заинтересованных держав. Государства Южного Кавказа нуждаются в системе сдерживания внешних экспансий и угроз. При этом, понятие военного присутствия весьма обширно, и 173

в системе сдерживания ведущую роль имеет не столько непосредственное военное присутствие, например, в Армении, но и боеспособность российских вооруженных сил на Северном Кавказе и в Черном море. Несмотря на попытки России и Турции сформировать некий альянс, имеющий цели ограничения американского продвижения в Черноморско-Кавказском и, видимо, в Центрально-Азиатском регионах, Турция остается страной, приобретшей статус региональной державы, стремящейся к межрегиональному господству. Взаимные уступки России и Турции невозможны, так, как, в любом случае, это касается их коренных интересов, и обоим государствам незачем уступать в геополитическом и геоэкономическом плане. Поэтому, несмотря на желание некоторых российских политологов и политиков «не обращать внимания» на турецкое продвижение, это остается реальностью. Нужно отметить, что столь значительное ухудшение турецко- американских отношений, во многом, обусловлено политикой США в части ограничения продвижения Турции в региональных направлениях. США не заинтересованы в усилении турецких позиций на Ближнем Востоке, в Центральной Азии и на Кавказе, а также, в Черном море. США, конечно, хотели бы усиления Турции в регионах, но только в качестве подконтрольного государства, а не как самостоятельного игрока. Эта интрига подает надежды России, сделать свою игру внутри треугольника или многоугольника интересов, но данные надежды весьма ограничены, так, как стремление Турции к самостоятельности имеет свои лимиты, обозначенные помощью со стороны США, ЕС, НАТО и международных финансовых организаций. Отношения между Турцией и США, а также, Турцией и ЕС уже не будут прежними, но это не значит, что возможен прочный и долговременный турецко-российский альянс. Поэтому, основной задачей сдерживания внешней угрозы для России в Южном Кавказе продолжает оставаться Турция. Здесь достаточно важно рассмотреть положение Армении, как основного партнера России в регионе. К тому-же, на протяжении многих лет армянско-российские отношения развивались по восходящей, и Армения выполняла все обязательства перед ОДБК, считая, что она играет определенную роль в сдерживании натиска 174

НАТО. Осенью 2008 года, воодушевленные «успехами» в Грузии, не очень зрелые российские политики пытались в угоду Турции и Азербайджану протолкнуть решения по карабахской проблеме. Какова может быть роль США в Южном Кавказе с точки зрения безопасности, и как изменится ситуация, если американцы утвердят в регионе свое военное присутствие, стал, быть может, главным вопросом в рассмотрении политической перспективы. Конечно, для Грузии размещение американских баз на ее территории является важнейшим фактором безопасности. Политика и позиция Грузии гораздо более однозначны, понятны и более позитивно воспринимаются в Западном сообществе. Вместе с тем и Азербайджан рассматривает главным и действительным гарантом своей безопасности не Турцию, и, конечно же, не НАТО, а США. Поэтому, Азербайджан также позитивно и с надеждой рассматривает размещение американских баз в Грузии и вообще усиление присутствия США в регионе. Роль Ирана в Южном Кавказе весьма велика, несмотря на то, что США и Турция осуществляют политику сдерживания влияния Ирана. Иранцы нередко говорят, что и Россия также не заинтересована в усилении влияния Ирана в Южном Кавказе, хотя, на деле дело выглядит иначе. Иран крайне опасается использования Южного Кавказа американцами для атаки на Иран. Эти опасения весьма серьезны, и поэтому Иран внимательно относится к любым проявлениям усиления военного присутствия США в регионе. В настоящее время армянско-иранские отношения переживают новый этап развития. Иран и Армения создают инфраструктуру, имеющую оборонное и важное экономическое значение, причем эти проекты противопоставлены турецко-азербайджанским намерениям. Иран всецело поддерживает интересы т.н. Нагорно-Карабахской республики, оккупированной Арменией при поддержке России, рассматривая ее как важное условие своей национальной безопасности. Между двумя государствами имеется договор о сотрудничестве на случай войны. К Кавказу со всех сторон примыкают региональные силы, претендующие на роль гегемона в регионе. Это Россия, Турция и Иран.

175

Все страны соперничают в этом регионе, и все государства стремятся достичь своих геополитических целей. . А Запад использует это обстоятельство и соперничество так, как ему угодно. Это является одной из главных причин всех конфликтов на Кавказе. В этих условиях государствам Южного Кавказа следует объединится в федеративное или в конфедеративное союзное государство, для защиты национальных интересов. Однако из истории объединения Южного Кавказа хорошо известно стремления армянского народа, и тем самым ничего хорошего не сулит Азербайджану и Грузии совместно проживание с Арменией. Следовательно Грузии и Азербайджану следует объединится в конфедеративное союзное государство для защиты государственного суверенитета, а также своих национальных интересов. В дальнейшем в этот союз Южно-кавказских государств следует принят и народы Северного Кавказа для объединения всего единого целого Кавказа , только в этом случае народам и государствам Кавказа удастся сохранит государственный суверенитет и национальные интересы в геополитической игре Держав. 20 лет назад, когда малограмотная и косно мыслящая ереванская интеллигенция создавала новое армянское государство, было много иллюзий в части формирования новых отношений с Турцией. Несколько десятилетий Турция строила свою внешнюю политику с ориентацией на Западное сообщество, в связи с тем, что другого ориентира просто не было, так как Советский Союз не мыслился как 'полюс' притяжения ни для одной из турецких элит. Распад СССР, который Турция рассматривала как реального противника и угрозу, совпал с превращением Турции в региональную державу, что способствовало появлению новых внешнеполитических амбиций. Однако, в Анкаре вскоре убедились в том, что ни США, ни ЕС вовсе не заинтересованы в приобретении Турцией статуса державы, и проводят политику сдерживания и контроля над ней. Шаги по установлению дипломатических отношений между Турцией и Арменией, в контексте современных условий – достаточно рисковый шаг, на который, вроде, решились 176

правительства обеих стран. Этот шаг чреват серьезными внутриполитическими угрозами и рисками, как для самого премьер-министра Турции Реджепа Тайипа Эрдогана, так и для президента Армении Сержа Саргсяна. Поэтому если Турция действительно хочет добиться реализации своей политики, то она должна добиться прорыва в Карабахском вопросе и поставить перед великими державами такие условия, что вопрос открытия границ сопровождался параллельно ухода армян с оккупированных территорий Азербайджана. Только лишь в таком случае Турция может добиться реализации своей региональной политики. Не стоит доказывать, что эвентуальный военный сценарий урегулирования карабахского конфликта станет серьезнейшим вызовом для турецкого правительства, поскольку поставит перед ним ребром целый комплекс проблем - от военно-политических до транзитно-коммуникационных. Очевидно также, что такой поворот событий ни в коей мере не впишется в логику инициированной правительством Эрдогана линии на примирение с Арменией параллельно с разрешением карабахского конфликта. Взрыв в Карабахе автоматически сорвет процесс армяно-турецкого примирения . Однако протоколы еще требуют ратификации обоими парламентами, что дает сторонам дополнительные возможности поторговаться или затянуть процесс. В более уязвимом положении оказывается Армения, от которой потребуются значительное дипломатическое искусство и выдержка, чтобы отстоять свои основные требования. Армянская зарубежная диаспора считает, что страна уже отказалась от главного исторического наследства – требования признать т.н. геноцид – как основного условия начала переговоров с Турцией. В «дорожной карте», прикрепленной ко второму протоколу, говорится о создании исторической комиссии, в рамках которой стороны договорились «реализовать диалог в исторической плоскости между двумя народами, направленный на восстановление взаимного доверия, в том числе с помощью научного беспристрастного изучения исторических документов и архивов для уточнения имеющихся проблем и формулирования предложений». Это означает, что Армения перестает на мировом уровне добиваться признания Турцией геноцида, а переводит этот 177

вопрос в рамки исторических дискуссий, которые не будут иметь для Турции никаких юридических последствий. В любом случае, разорванный вековой вакуум армяно- турецких отношений грозит не только заполнить эти отношения совершенно непредсказуемыми явлениями, но и вызвать расходящиеся концентрические круги на теле международных отношений. Это обстоятельство уже понимается многими. Для Армении и Азербайджана конечно же, все сконцентрировано вокруг Нагорного Карабаха. Что будет выстраиваться в сфере этих проблем, пока трудно сказать. Большинство политических сил Азербайджана, ровно также и Армении проявляют одно лишь беспокойство. Перспективы «новой» жизни при открытой границе пока мало ощущаются. Не перспективы новых возможностей, а угроза потерь определяют настрой и действия армянского народа. Вместе с тем, улучшая отношение с Арменией, правительство Турции стремится к Европе, она же в свою очередь в действительности не хочет иметь в своих рядах 70 с лишним миллионов мусульман. Именно это обстоятельство диктует правительству Эрдогана повернуться в восточном направлении, однако и это не устраивает Европейским странам. Турция ищет свое место в новой геополитической игре, поэтому подписание армяно-турецких протоколов является всего лишь предисловием для урегулирования Карабахского конфликта и окончательного установления мира в регионе Южного Кавказа. Следует надеяться, что Армения и ее президент Серж Саргсян наконец вынуждены будут считаться с реалиями, и армяно-азербайджанский, Нагорно-Карабахский конфликт найдет свое решение. Азербайджан, конструктивно участвуя в мирных переговорах, показывает свою приверженность им. Но и противоположная сторона должна продемонстрировать конструктивизм. Республика Армения во главе с Саргсяном не должны мечтать, а должны знать, что Нагорному Карабаху никогда не будет предоставлена независимость, мировое сообщество никогда не признает независимости Нагорного Карабаха, и тем более она не может быть присоединена к Армении. Азербайджанский 178

народ и Азербайджанское государство никогда не смирятся с этой оккупацией и политикой этнической чистки. У Азербайджана есть все основания для освобождения своих земель, что подтверждает международное право. Сравнительно с прошлыми историческими периодами роль геополитических факторов в современном варианте «Большой геополитической игры» не только не уменьшилась, но, напротив, значительно возросла. При этом, однако, изменяются как содержание, так и формы геополитики. На смену военно-силовых средств давления и прямого военного захвата территории противника, пришли новые и не менее эффективные методы. Среди них такие как установление внешнего контроля над добычей и транспортировкой углеводородных ресурсов, «трубопроводная дипломатия», пропаганда определенной модели военно-политического сотрудничества со странами-клиентами и др. Одновременно становятся менее значимыми такие традиционные факторы геополитики, как культурная и конфессиональная близость государств. В той или иной форме это, в частности, сегодня проявляется в образовании геополитических альянсов между такими разными по своим конфессиональным характеристикам государствами, как, например, США и Турция, Азербайджан и Грузия, Россия и Армения. Учет всех этих обстоятельств приведет существенному укреплению геополитических позиций Азербайджана и Грузии. Геополитическое будущее же Армении желает лучшего, так как без освобождения оккупированных территории и соответствующих корректив во внешней политике Армения и ее союзница могут лишиться значительных пространств. Борьба стран Талассократии и Телурократии на Ближнем Востоке выявит победителей в этой геополитической борьбе.

Литература: 1.Алиев И. Нагорный Карабах: История. Факты. События. - Баку: Элм, 1989, с.15 2. Страбон. «География». 11.14.4. 3. Конституция СССР./Глава II «Государственное устройство». М., 1936. - C. 14. 4.Конституция СССР./Глава 11

179

«Автономная область и Автономный округ». Статья 86. – М. 1977. - C. 13. 5. Док. ООН Е/1990/5/Add.36. - C. 2 6. Док. ООН Е/1990/5/Add.36. - C. 4-5. 7. Конституция СССР./Глава 9 «Союзная Советская Социалистическая Республика». - Статья 78. – Указ изд. – С. 13. 8. Закон Азербайджанской ССР «О Нагорно- Карабахской автономной области»./Глава 2 «Совет народных депутатов Нагорно-Карабахской автономной области». Статья 42. – Баку, 1987. - C. 38-39. 8. Глобальные перемены и геополитика на пороге XXI века. 1999 // Миров. экономика и междунар. отношения. - 1999. - N 2. - С.116-120. - Рец. на кн.: 1) Reodering the World: Geopolitical Perspectives on the Twenty-First Century/ Ed. by G.J.Demko and W.B.Wood. - Boulder: Western Press, 1994. - 350 p. 2) R.J.Lieber. No Common Power: Undestanding International Relations. - N.Y.: Harper Collins Publishers. - 1995. - 386 p. 9. Абалкин Л. Россия в меняющемся мире: (Материалы к докл. на конф. "Россия в cоврем. мире", проведенной Конгрессом рус. общин 3 нояб. 1995 г. в Москве) // Безопасность. - 1995. - N 11. - С.59-63. 10. Агаев С. Куда смотрит двуглавый орел? // Свободная мысль. - 1992. - N 11. - С.22-30. 11. Алдонясов В. К вопросу устойчивости геополитических систем: модели мирового сообщества в XXI веке // Диалог. - 1997. - N 8. - С.8-13. 12. Арбатов А. Внешнеполитический консенсус в России: Однополярный мир под эгидой США неприемлем для Москвы // Независим. газета. - 1997. - 14 марта. - С.5. 1996. - N 2. - С.169-183. 13. Каганский В. Советское пространство: конструкция, деструкция, трансформация // ОНС: Обществ. науки и современность. - 1995. - N 3. - С.31-38. 14. Каландаров К. На Каспии столкнулись интересы мировых держав: Запад стремится вытеснить Россию из этого региона // Независ. газета. - 1997. - 4 июня. 15. Клепацкий Л., Поспелов В. Маневры вокруг Каспия // Междунар. жизнь. - 1995. - N 11/12. - С.67-73. 180

Leonas Yurşa Литовцы должны услышать и другую сторону – Азербайджан В литовской печати появилась книга Гинтараса Висоцкаса «Трагедия Черного сада» Это вторая книга об Азербайджане, выпущенная Институтом научных исследований. Автором первой – «Переселение народов на Кавказе в XX в.» – является историк Альгимантас Лекис. На сей раз свой взор на прошлое и настоящее Азербайджана обратил литовский журналист. Черным садом азербайджанцы издавна называли Нагорно- Карабахский край, таким образом отмечая, что это – зрелый, плодоносный, живучий сад. Уже четверть века этот край – кровоточащая рана Азербайджана. Автор задается вопросом: почему Литва не всегда помнит о том, что Нагорный Карабах и семь сопредельных районов Азербайджана отторгнуты силой при участии не только армянских, но и российских вооруженных формирований, в нарушение всех международных норм и правил, о том, что родного дома лишен один миллион мирных азербайджанцев? А ведь забрать у азербайджанцев Нагорный Карабах равносильно тому, что и забрать у литовцев Вильнюсский край, у латышей – Латгалу, у эстонцев – Нарву. Об Огненной стране – без предвзятости В ответ на предполагаемый вопрос читателей, автор поясняет, что стало причиной его интереса к истории и современной жизни Азербайджана. К этому Г. Висоцкаса побудили сочинения литовского писателя Винцаса Креве-Мицкявичюса, некогда жившего в окутанном легендами древнем городе Баку. Классик нашей литературы славное прошлое почти неизвестной литовцам Огненной страны за Кавказскими горами описывал восторженно и образно. Писатель восхищался этим многострадальным краем и стойкостью его народа. Oбложка книги Гинтараса Висоцкаса «Трагедия Черного сада». Креве рассказывал и о том, как большевики со своими сообщниками в начале 1920 года задушили только что образовавшуюся независимую Азербайджанскую республику –

181

единственное светское государство на мусульманском Востоке, и предупредил, что Москва не упустит случая поработить и Литву. «Азербайджан, – отмечает автор в книге «Трагедия Черного сада», – отдаленная мусульманская страна, но ее история, включая и успехи, и поражения, – имеет много общего с историей нашей Литвы. Литве есть чему поучиться у Азербайджана. Азербайджан заслуживает того, чтобы мы, литовцы, узнали его ближе, чтобы мы с ним подружились». К сожалению, в избавившейся от советского рабства Литве получили распространение мифы о том, что Азербайджан, дескать, притесняет своих соседей, нацменьшинства, и, помимо нефтепромысла, там не найти ничего примечательного. Даже после вооруженного отторжения Арменией при содействии России Нагорного Карабаха и других земель от Азербайджана, в Литве, по словам автора, не понимают или не желают понять, кто является агрессором, а кто – жертвой. С точки зрения автора, на Западе, как и в Литве, замалчивают информацию об Азербайджане даже в тех случаях, когда он явно заслуживает похвалы, заступничества или поддержки. А вот относительно Армении – все наоборот… Oбложка книги «Трагедия Черного сада». Гинтарас Висоцкас многократно посещал Азербайджан и уверяет, что эта страна не такая, как мы обычно ее себе представляем. Азербайджан значительно более «современный, цивилизованный, демократичный, опрятный, дружелюбный, мирный, нежели предпочитает считать Запад». Автор повествует о своих поездках в Азербайджан, где он принимал участие в международном гуманитарном форуме, посещал лагеря беженцев из Армении и оккупированных армянами азербайджанских земель, беседовал с коллегами, политиками и простым народом. Собеседники журналиста выражали недоумение, что в Европе столь много людей, поддерживают не жертву, а агрессора. На самом деле, повторяет автор, в Литве часто говорят о потерях чеченцев, грузин, молдаван, украинцев при сопротивлении российской агрессии, а об азербайджанских потерях из-за Россией поддерживаемой армянской агрессии мало известно.

182

Азербайджанское руководство стремится к установлении дружественных отношений как с Соединенными Штатами Америки, так и с Евросоюзом. Поэтому отказать в сотрудничестве с этим мусульманским государством только по той причине, что это не по душе Армении, по мнению автора, было бы глубоко ошибочно. Об истинных причинах вражды с армянами в последнее время появляется много научных трудов на английском, французском, русском, даже армянском и литовском языках. Однако эти работы недоступны для широкой аудитории. Чтобы вникнуть в эти труды, требуется и время, и старание, поэтому было бы наивно предполагать, что литовский читатель кинется разбирать запутанный клубок истории турецко-азербайджанских разногласий с армянами. Азербайджан мог бы на эту болезненную для страны тему публиковать книги и другой категории – в простом и внятном изложении, считает автор. Видя дефицит таких обобщающих материалов и в пространстве литовских СМИ, автор решил хоть в какой-то мере заполнить этот пробел. Раз уж геноцид – так почему только армянский? В своей книге Гинтарас Висоцкас вспоминает пожелание, которое, будучи в Ереване, услышал американский ученый, исследователь истории кавказских народов Роберт Хьюсон (Hewson): вам, западникам, не стоит самим заниматься исследованиями – просто переведите на другие языки труды Академии наук Армении. Гинтарас Висоцкас, автор книги «Трагедия Черного сада». Армяне, пожалуй, не были расстроены, когда в Литве в 2014 году появился перевод романа «Сорок дней Муса-Дага» ныне уже не слишком известного австрийского писателя Франца Верфеля (Franz Werfel, 1890-1945). Автор, написавший эту книгу 80 лет тому назад, в самой Австрии не забыт по сей день – в память о нем в 1990 году там выпущена почтовая марка. А в 1995 году портрет австрийского писателя появился и на почтовой марке Армении – здесь он такой чести удостоился за то, что в своем романе армян – поданных Османской империи – изображает борцами против турецкого гнета и террора. Армян ловят и ссылают, а в книге Верфеля несколько тысяч человек в течение 40 дней якобы геройски обороняются от правительственных войск на горе Мозе у Средиземноморского 183

побережья до тех пор, пока они наконец-то спасаются на военных кораблях, присланных французами. А вот книг другого австрийца, авторитетного историка и писателя Эриха Файгла (Erich Feigl, 1931-2007), на литовском языке не найти. Возможно, издателей пугают уже просто их названия (на русском вышли «Армянская мифомания», «Миф террора. Армянский экстремизм: его причины и исторический контекст» и др.): ведь недипломатично называть армян маньяками и экстремистами… В то же время Э. Файгл утверждает, что роман Верфеля основан на односторонних свидетельствах армян и подброшенных ими фальшивках. По доказательствам, полученным Э. Файглом, «героическая защита Муса-Дага» была не что иное, как одно из многих армянских восстаний, подготовленное с помощью стран Антанты, воюющих с Османской империей, – Великобритании, Франции и России. Мало того! Э. Файгл утверждает (и не только он), что в 1915–1916 гг. и позднее в восточных провинциях Османской империи (Восточной Анатолии) значительно больше, чем армян, погибло турок и курдов – от местных армянских повстанцев и так называемых отрядов армянских добровольцев, вторгшихся в эти провинции в авангарде российских войск. Для армянского народа 24 апреля – День памяти жертв Великого Злодеяния; еще в двух десятках государств мира, также и в Литве, это злодеяние носит название армянского геноцида. Накануне его столетия в представленном Сейму Литвы докладе председателя Группы по парламентским связям с Армянской Республикой Дангуте Микутене отмечается, что за 1915–1916 годы погибли примерно 1,5 миллионов армян. О погибших как минимум 2 миллионах мусульман – ни слова. Если уж геноцид – так почему только армянский? Американский ученый Джастин Маккарти (Justin McCarthy) объясняет таким образом: «Изображать события Первой мировой войны армянским геноцидом обычно удается с помощью небольшой хитрости: нигде не заикаться об истреблении мусульман, а говорить только об убийствах армян. По словам ученого (опять-таки, не только его), правда заключается в том, что в восточных районах Османской империи жили и христиане, и 184

мусульмане. Они испытали величайшие страхи, и поэтому абсурд подсчитывать, чьи страдания более значительные». Чей совет побудил Литовский Сейм к признанию армянского геноцида (2005), трудно сказать. Никто из литовских историков не исследовал эту тему ни в турецких архивах, ни в архивах других государств, отмечает Гинтарас Висоцкас. Но известно, что западные государства после войны особенно разглагольствовали, подчеркивая зверства турок, чтобы скрыть свои намерения – захватить земли Османской империи (участники союза заведомо распределили их между собой, выделив часть и армянам). А армянам лишь то и требовалось. Их лоббистские организации, действующие в эмиграции, издавна атаковали и атакуют поныне парламенты, правительства, солидные СМИ еще не осиленных государств: признавайте армянский геноцид! Советский Союз долгие годы молчал об этом, но в 1965 году все- таки разрешил публично отметить в Ереване (исключительно в Армянской ССР и нигде больше) 50-летие «Великого Злодеяния». И не потому, что у Кремля раскрылись глаза или он услышал просьбу армян, а ради того, чтобы уязвить Турцию, которая не так давно вступила в НАТО, то есть, отвернулась от Москвы. Чисто политика, ничего больше. «Глава Армении возмущался, что турецкая власть не признает геноцида 1915 года против армянского народа», – Гинтарас Висоцкас напоминает о том, на что в основном намекал, выступая по российскому телевидению, глава Армении президент Серж Саргсян сразу после 100-летнего юбилея «Великого Злодеяния». Он высказывал упреки в адрес мировой общественности. Но – тут маленькая хитрость – ни словом не заикнулся о преступлениях армянских боевиков. Два последних столетия армянская пропаганда особенно шумно трубит о страданиях, испытанных армянами в 1915 году, и настаивает на признании их геноцидом. Но все это – опять-таки – политика, все это предпринимается с целью обмануть мировую общественность: да, захватили азербайджанские земли, но до чего жестоко мусульмане обращались с армянами, и в этом никак не признаются! Мы заставим их стрелять в нас!

185

Вот о чем свидетельствует представленный в «Трагедии Черного сада» британский журналист Скотленд Лиддел (Robert Scotland Liddell), работавший военным корреспондентом на Кавказе в 1919 году. В корреспонденции «Война с мусульманами. Армяне снова нападают» (30 января 1919, Тбилиси) британский журналист пишет, что прошлой осенью, сразу после подписания перемирия армяне, увидев отступление азербайджанских сил, предательски напали на мусульман в Зангезуре и опустошили примерно 40 сел. Армения чувствует себя несчастной по той причине, пишет журналист, что там самой сильной является партия «Дашнакцутюн». Это террористическая организация, которая долгие годы преднамеренно подстрекала армян к нападениям на мусульман. Когда те давали заслуженный отпор, дашнаки громко кричали, с целью вызвать у мировой общественности симпатии к «бедным армянам». «Умелой и систематической пропагандой, – пишет далее Лиддел, – они добиваются многочисленных незаслуженных симпатий». По словам беседовавшего с журналистом английского офицера, армянская пропаганда «преследованием» называет то, что на самом деле является вполне заслуженным возмездием. О таких провокациях азербайджанский публицист Омар Файг Неманзаде предупреждал своих соотечественников еще в 1906 году, отмечает Гинтарас Висоцкас. Сумгаитский очерк Об этом необходимо помнить не только по той причине, что армяне, по сей день, настойчиво демонстрируя светлую сторону сотворенной ими луны, скрывают кровавую. Скоро исполнится тридцать лет, а все еще до конца неведомо, что случилось в городе Сумгаите тогдашней Азербайджанской ССР. Об этом Гинтарас Висоцкас говорит в очерке «Сумгаитский детектив». Здесь попытаемся посмотреть на те события сквозь призму анализа дел армянской пропаганды. О Сумгаитских погромах (27-29 февраля 1988) если и вспоминают, то обычно в трех словах: азербайджанцы резали армян. Дескать, среди изгнанных из Армении азербайджанцев, с огромным трудом добравшихся до города, стали разноситься неведомо кем распространяемые призывы отомстить армянам за изгнание и

186

смерть соотечественников; дескать, три дня хулиганы в городе охотились за армянами, поджигали и опустошали их жилища. Казалось бы, причем тут Армения: месть взбешенных беженцев, или нерешительность коммунистической власти, или поощрение конфликта ею. Все же бывший председатель Комитета государственной безопасности (КГБ) СССР Владимир Крючков позднее признал, что подстрекателей погромов в Сумгаит прислали «товарищи из Армении». Теперь уже известно: человек, подстрекавший толпу к отмщению армянам за изгнание азербайджанцев из Армении, вместе со всеми кричавший «Карабах наш!», а за тем призывавший «У меня списки, за мной!», только представлялся беженцем. На самом деле это был трижды судимый армянин… Эдуард Григорян. Советские следователи, расследовавшие обстоятельства Сумгаитских погромов, опросили Э. Григоряна в качестве свидетеля, но позднее беженца опознали пострадавшие, и он стал основным подозреваемым. Было установлено, что Эдик руководил полусотней или более не забывших своего криминального прошлого зеков, беспризорных несовершеннолетних и других участников бесчинств, включая и двух его братьев. Главарь банды располагал врученным ему неизвестными лицами каким-то списком армян – предположительно, которые не платили дани армянским сепаратистским организациям. Э. Григоряна обвинили в убийстве 6 человек (по официальным данным, всего были убиты 26 армян и 6 азербайджанцев), изнасиловании женщин, ограблениях и уничтожении имущества граждан. Пострадавшие – лица армянской национальности. За все это вкупе его осудили на 12 лет лишения свободы. В 1991 году Армения заключенного передала России, и там он вскоре был отпущен. Позднее Азербайджан обратился с просьбой на его выдачу, но безрезультатно. По словам Крючкова, главное для «товарищей» было поскорее убраться из Азербайджана и передать по телеканалам снятые в Сумгаите бесчинства. Вскоре мир увидел: взбешенные азербайджанцы бьют армян. Крючков в канцелярском стиле, но понятно для всех, разъяснил цели: создать имидж дикого азербайджанца и, таким образом, заложить идеологическую

187

основу для своей грабительской политики в отношении Азербайджана. Армянам Сумгаитский погром должен был напомнить о репрессиях Османской империи против соотечественников в годы Первой мировой войны и настроить на мысль, что обратного пути не существует: Баку не даст им жить, и Москва не заступится – выходит, бей азербайджанцев. 80 лет в ожидании «Черной книги» В части 3-ей «Азербайджанская Голгофа» книги «Трагедия Черного сада» Гинтарас Висоцкас знакомит читателей с трудом «Преступления армянских террористических и бандитских формирований против человечества XIX-XXI вв.», изданным Институтом прав человека Национальной академии наук Азербайджана в 2002 году. Объем книги, получившей название «Краткая хронологическая энциклопедия», – 400 страниц. Составители книги надеются, говорится во вступительном слове, что она окажется близкой к «Черной книге», выпустить которую не успело правительство Азербайджанской Демократической Республики, провозглашенной 28 мая 1918 года (весной 1920 года после занятия Баку войском российских большевиков, Азербайджан стал советским). Это правительство учредило Чрезвычайную комиссию по расследованию большевистских преступлений, совершенных на Южном Кавказе в первой половине 1918 года. К этому побудил доклад Министерства иностранных дел (15 июля 1918), в котором отмечается, что пресса в Европе находится полностью под влиянием армян и распространяет небылицы. Вот уже четыре месяца банды, под видом большевиков и других, опустошают Азербайджанские области, зверски истребляют мирных мусульман, а до Европы доносятся лишь совершенно противоположные вести, распространяемые теми, кто эти банды отправлял. Чрезвычайной следственной комиссии было поручено незамедлительно, по горячим следам, установить обстоятельства преступлений, их исполнителей, размер ущерба и все это опубликовать в печати на основных языках народов Европы. Некоторые из установленных Комиссией преступлений огласили представители Азербайджана на Парижской мирной конференции, они были изложены в брошюре на 72 страницах, выпущенной в 188

Стамбуле на французском языке, название которой в дословном переводе «Документы об армянских зверствах против мусульман». Дело, составленное Комиссией за неполных полтора года, в общей сложности занимало 3500 страниц (36 томов). Предполагалось привлечь к уголовной ответственности примерно 200 лиц (они были амнистированы в начале 1920 года, после признания государствами Европы Азербайджанской Демократической Республики de facto). В городе Баку, где проживали добрых в два раза большее число азербайджанцев, нежели армян, весной 1918 года власть захватил большевистский совет, большинство в котором составляли армяне и которым возглавлял Степан Шаумян (имя этого кровопийцы носит столица самозваной Нагорно-Карабахской Республики). Всего за три дня (30 марта – 1 апреля) в Баку и в близлежащих районах большевики убили более 12 тыс. азербайджанцев, в том числе немало персидских поданных. Согласно отчету Шаумяна для Москвы, участие вооруженных отрядов «Дашнакцутюн» (3-4 тыс. бойцов) «придало гражданской войне характер резни, но избежать этого было невозможно. Мы это делали сознательно». Под предводительством армянских главарей, штрафной отряд, под видом советских войск, зверски истреблял мусульман и в других местностях Азербайджана. Особенно пострадал город Шемаха, где, согласно отчету Комиссии, «они убили почти всех не отступивших с мусульманскими войсками мужчин, женщин и детей». В Шемахе погибли 8 тыс. мирных жителей, сожжена начисто мусульманская часть города, включая тринадцать мечетей и древнейшую большую святыню, построенную восемь столетий тому назад. Истребление азербайджанцев в Бакинской губернии продолжалось до середины 1918 года. За то время по всему Азербайджану было убито более 50 тыс. мирных мусульман. Вооруженные армянские отряды опустошили Иреванскую (Эриванскую?) губернию. Из 373,5 тыс. азербайджанцев, обитавших там в 1916 году, на территории, в ноябре 1920 года отошедшей Армянской ССР, их осталось всего 12 тыс., 130 сел были снесены с лица земли (до весны 1918-го – около 200).

189

Весной 1998 года президент Азербайджанской Республики Гейдар Алиев издал указ, провозгласив 31 марта памятным Днем геноцида азербайджанцев. Эта дата выбрана потому, что резня весной 1918 года была наиболее кровопролитной, а в 1919 и 1920 годы в Азербайджанской Демократической Республике отмечалась как День национального траура. Все трагедии, постигшие Азербайджан в XIX-XX веках, сопровождаются захватом земель, говорится в указе, являются этапами преднамеренной и плановой политики армянского геноцида против азербайджанцев. Итак, можно ли сказать, что Армения страдала и страдает от агрессивности Азербайджана и поэтому ей многое простительно? «Армянский терроризм» (Armenian Terrorism) – это официальное понятие, которое впервые ввел в употребление госдепартамент США в 1982 году. В книге «Трагедия Черного сада» приводится немало свидетельств о кровавых преступлениях армянских террористических организаций из числа тех, которые содержатся в вышеупомянутой энциклопедии «Преступления армянских террористических и бандитских формирований против человечества XIX-XXI вв.». Не ездите, господа и дамы, в Карабах! Внимание к Азербайджану, проявляемый автором «Черного сада» в последние десять лет, позволяет предполагать, что Баку желательны более широкие отношения с нашей страной. Но Литва этих признаков благожелательности, кажется, не замечает, словно сомневаясь, может ли Азербайджан стать достойным и искренним партнером Литвы. И иногда азербайджанцы получают от нас настоящую пощечину… Так, в феврале 2013 года, когда в Сейме была учреждена Парламентская группа дружбы с Нагорным Карабахом, ее немедля приветствовал Союз армян Литвы. А как же иначе? В то же время посол Азербайджана в Литве вручил ноту нашему Министерству иностранных дел: поддержка армянским сепаратистам «может оказать негативное влияние на двусторонние отношения». Его поддержал посол Турции: «Нагорный Карабах является оккупированной азербайджанской территорией. Так называемая Нагорно-Карабахская Республика и ее парламент не имеют никакого международного признания». Литовского посла в

190

Азербайджане вызвали на объяснение в министерство иностранных дел той страны… И, тем не менее, руководитель данной парламентской группы Даля Куодите, находясь в Армении, не возражала, чтобы ее отправили в самозваную Нагорно-Карабахскую Республику (НКР), образованную в оккупированной армянами стране. Она там разглагольствовала о развитии связей между Литвой и НКР и удостоилась местной медали, пожалуй, не за красивые глаза (29 августа – 4 сентября 2014). В беседе с послом Армении в Литве Арой Айвазяном, опубликованной в газете «Летувос ритас» (4 августа 2015), журналистка первой заводит разговор о Карабахе: «Люди часто побаиваются, не опасно ли туристам посещать Армению и Нагорный Карабах?» Судя по вопросу журналистки, можно предполагать, что Армения и Карабах – единое целое, и посол ее поправляет: «Нагорный Карабах является отдельной, верно, непризнанной страной, в которой функционирует местное правительство, президент и парламент. Исторически – это регион, в котором основное население составляют армяне». И тут же добавляет то, чего не следовало говорить, раз Карабах – отдельная страна: «Рекомендую посетить это место (…)». Еще много лет тому назад (28 сентября 1994) президент Армении Левон Тер-Петросян на трибуне Объединенных Наций уверял: «У Армении нет никаких территориальных претензий к Азербайджану, а в почти шестилетний кровопролитный азербайджанско-армянский конфликт вовлеклись в основном жители Нагорного Карабаха». Армения по сей день ведет себя так, словно не существует резолюции Генеральной Ассамблеи Объединенных Наций (25 апреля 2008), требующей «немедленного, полного и безусловного вывода всех вооруженных сил из всех оккупированных территорий Азербайджанской Республики», и других обязывающих ее документов. А может теперь, когда немало воды утекло, появилось какое-то иное мнение?

191

Mübariz Əhmədoğlu 2 aprel faktoru ATƏT MQ-dən kənar tənzimlənməni gündəliyə gətirdi

2 aprel faktoru, parametri və ya hadisəsi dedikdə 2017-ci il 2 aprel Ermənistandakı parlament seçkilərini və 2016-cı il aprel hadisələrinin ildönümünün Ermənistanda qeyd olunmasını nəzərdə tuturuq. Çünki Ermənistanda bu iki hadisə bir-biri ilə əlaqəlidir. Ermənistanın parlamentli idarəçilik sisteminə keçməsinin trayektoriyası və 2016-cı il aprel döyüşlərinə aparan yol bir-biri ilə sıx əlaqəlidir. Ermənistanda 2 aprel hadisələrinin ildönümünə dair xeyli müzakirələr aparıldı, beynəlxalq konfrans təşkil olundu. Ermənistanda eləcə də bu ölkədən kənarda səslənmiş tezislərin ümumi ortaq məxrəci var: ATƏT MQ funksiyasını lazımınca yerinə yetirə bilmədi. Tənzimlənmə üçün yeni variantlar və modellər axtarılmalıdır. Bu istiqamətdə beynəlxalq aləmdə səslənmiş fikirlərin təqdiminə keçməzdən əvvəl Belarus prezidenti A.Lukaşenkonun vacib təklifini yada salmaq istəyirik. A.Lukaşenko Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinə Dağlıq Qarabağ münaqişəsini vasitəçilərsiz tənzimləməyi təklif edir. Bu təklif Azərbaycan üçün sərfəlidir. Çünki Azərbaycan alternativ tənzimlənmə variantları axtarışındadır. Buna görə də BMT-dən tutmuş bütün nüfuzlu təşkilatlara bu münaqişə ilə məşğul olmaq üçün müraciətlər edib. Azərbaycandan fərqli olaraq Ermənistan yalnız ATƏT MQ-nin vasitəçiliyini qəbul edir. A.Lukaşenkonun vasitəçilərsiz danışıq təklifi də alternativ tənzimlənmə variantlarından biridir. S.Sərkisyan A.Lukaşenkonun təklifini qəbul etməyəcəyi halda KTMT və AİB çərçivəsində A.Lukaşenkonun tənələri ilə üzləşə bilər. Eks-prezident R.Köçəryanın belə tədbirlərdə A.Lukaşenkonun acı həqiqətləri ilə rastlaşmasının aqibətini öyrənməyi S.Sərkisyana məsləhət bilərdik. Beynəlxalq ekspertlərin ortalığa qoyduğu təkliflər: I. “Zorakılığın iri partlayışından bir il sonra Dağlıq Qarabağ tənzimlənməsi yenidən təhlükədədir. Beynəlxalq ictimaiyyət ya yeni müharibəni gözləməli və ya diplomatik şok terapiyasını seçməlidir”:- Laurens Broers, Chatham House-nin eksperti. II. Yeni konsepsiyada erməni və azərbaycanlı sakinlərinin təhlükəsizliyinə təminat verən, eləcə də istər Ermənistanla, istərsə də Azərbaycanla sərhədlərin açılması üçün multietnik yanaşma olmalıdır. 192

Dağlıq Qarabağın erməni və azərbaycanlı icmaları debatlardan kənar saxlanılmamalıdır:- Dennis Sammut, Londondakı LINKS analitik mərkəzin rəhbəri. III. Ötən ilin aprelinə nisbətən döyüş əməliyyatları və bu əməliyyatlarda daha ağır silahların tətbiq olunma ehtimalı çoxdur.... S.Lavrov kimi təcrübəli diplomatların aktiv aktorluğuna ehtiyac var.... Dağlıq Qarabağ ya müstəqil olacaq və ya da Azərbaycanla konfederasiya formalaşdıracaqdır: - Tomas de Val, Britaniyalı ekspert, “Karneqi” fondunun əməkdaşı. Tomas de Valın bu yanaşması ermənilərdə qıcıq yaratdı. Çünki “Lavrov planı” termini erməniləri ciddi narahat edir. Milliyyətcə erməni və vacib lazım olan anda Dağlıq Qarabağ tənzimlənməsini ermənilərin xeyrinə yönəldən S.Lavrovun ermənilər tərəfindən belə qarşılanması ermənilərin təkcə intellektual deyil, həm də psixoloji durumunu aktuallaşdırır. Dağlıq Qarabağın de- fakto prezidenti B.Saakyanın mətbuat xidmətinin rəhbəri D.Babayanın T. de Valın Lavrovla bağlı dediklərinə reaksiyası diqqətdən kənarda qalmır. Eyni zamanda ermənilər “Karneqi” fondunun rəhbərliyində erməni olduğunu da (Karneqi fondunun Nyu-York bölməsinin başçısı Vartan Qreqoryandır) nəzərə almırlar. T. de Val isə belə şərhlər verərkən fondun rəhbərliyində erməni olduğunu unutmur və erməni əsilli Lavrovu da yada salması bu kontekstdədir. “Sülh platformasının” və Mehriban xanım Əliyevanın birinci vitse-prezident təyinatının əleyhinə şərh verməsinin də motivasiyası budur. T.de Val Dağlıq Qarabağ məsələsinə şərh verərkən savadsız görünməsindən də çəkinmir. Vaxtilə ATƏT MQ həmsədrləri “ümumi dövlət” modeli təklif etmişdilər. Azərbaycan 1999-cu ildə bunu rədd etdi. İndi Azərbaycan 1999-cu ilə nisbətən xeyli güclü, Ermənistan isə xeyli zəifdir. Prezident İ.Əliyev 2017-ci ilin ilk üç ayında ölkənin qızıl valyuta ehtiyatının 1 milyard dollar artdığını bildirdi. Ermənistanın isə mart ayında xarici borcu 35 milyon dollar artıb. Azərbaycan və Ermənistanın baza parametrlərini müqayisə etmək niyyətində deyilik. Tomas de Val Azərbaycanın gücünü və mövqeyini bilir. Amma ermənipərəstliyi onu savadsız görünməyə vadar edir. IV. Bu gün münaqişə zonasında gərginliyin eskalasiyası riski çox böyükdür. Tərəqqiyə ümid yoxdur. Müzakirələr üçün əsas meydança yoxdur. Digər tərəfdən Qarabağ məsələsində danışıqlar prosesinə yeni nəfəs vermək fövqəladə dərəcədə vacib məsələdir:-Beynəlxalq Böhran Qrupunun proqram rəhbəri, Maqdalena Qrono. 193

V. Bütün tərəfləri Dağlıq Qarabağ münaqişəsini dinc tənzimlənməyə aparan predmetli danışıqları bərpa etmək üçün siyasi iradə nümayiş etdirməyə çağırırıq:- Farhan Hak, BMT baş katibinin rəsmi təmsilçisinin müavini. VI. “Suriya və Dağlıq Qarabağ münaqişələrində beynəlxalq ictimaiyyətin gücsüzlüyü, ABŞ və Rusiyanın bu münaqişələri həll etmək istəməməsi daha böyük problemlərə gətirib çıxarıb. BMT-yə üzv ölkələr, Təhlükəsiz Şurasının 5 daimi üzvü tərəfindən yeni düşüncə tələb olunur. Fələstin və Dağlıq Qarabağın işğalına son qoymaq üçün qəbul olunan qətnamələrin icrasına maneçilik törədilməməlidir. Biz ümumi sivilizasiya naminə mübarizə aparmalıyıq”:-Səudiyyə Ərəbistanın şahzadəsi Turki əl-Faysal. VII. “Biz GUAM ölkələri ərazisində davam edən münaqişələrin suverenlik, ərazi bütövlüyü və dövlətlərin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinin toxunulmazlığı əsasında tezliklə həllinə cəhd etdiyimizi təsdiqləyirik”:-GUAM hökumət başçılarının zirvə toplantısının yekun bəyannaməsindən. VIII. Ermənilərin Moskvadakı ən əsas ruporlarından olan V.Solovyovun Bakıya gəlməsi təsadüfi ola bilməz. Kreml erməni müstəvisində işləyən ekspert, jurnalist və siyasətçiləri xeyli aktivləşdirib. Məqsəd özünün tənzimlənmədəki təkbaşına rolunu gücləndirməkdir. Dağlıq Qarabağ tənzimlənməsində ATƏT MQ-dən kənar müstəvilərin axtarılması yuxarıda səslənən tezislərdən aydın görünür. Yaranmış vəziyyətə ermənilərin münasibəti də kifayət qədər diqqəti çəkir: ı. BMT-də qəbul olunmuş sənədlərin Dağlıq Qarabağ tənzimlənməsinə təsir edəcəyi barədə fikirlər yersizdir:- Qondarma prezident B.Saakyanın mətbuat xidmətinin rəhbəri D.Babayan BMT TŞ-də qəbul edilmiş 2347 nömrəli qətnaməni BMT İnsan Hüquqları Şurasının Gürcüstanla əlaqəli qəbul etdiyi qətnamə ilə şüurlu surətdə qarışdırdı. Məqsəd öz ermənilərini çaşdırmaq idi. ıı. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin bu gün həlli yoxdur və yaxın vaxtlarda həlli olmayacaq. Bu erməni ekspert və siyasilərinin ən ümumi mövqeyidir. ııı. Bu gün “Artsax”ın təhlükəsizliyi onun statusundan çox vacibdir.- A.Arutyunyan, qondarma qurumun baş naziri.

194

ııı.Tənzimlənmənin əsas prinsipi hər şey razılaşdırılmayıbsa deməli heç nə razılaşdırılmayıb:- D.Babayan, qondarma qurumun mətbuat xidmətinin rəhbəri. ıv. İŞİD terrorçuları Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə müdaxilə edə bilərlər:- S.Sərkisyan, Ermənistanın prezidenti. ABŞ-ın Dağlıq Qarabağ tənzimlənməsi barədə mövqeyində aktivlik və keyfiyyət dəyişikliyi var: I. Amerikalı həmsədr R.Hoqland Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsinin indiki mərhələsində yeni keyfiyyət yaratdı. O, Nyu- Yorka gedərək BMT rəhbərliyi ilə Dağlıq Qarabağ tənzimlənməsini müzakirə edib. BMT rəhbərliyi lazım olarsa hətta BMT TŞ-nin qətnaməsini vəd veriblər. ABŞ Dövlət Departamentindən C.Kerri kimi ermənipərəstin uzaqlaşması öz bəhrəsini verir. II. R.Hoqland həmsədrlərdən iki gün əvvəl Ermənistana səfər etdi. Onun yalnız E.Nalbandyanla təkbətək görüşü barədə məlumat yayıldı. Digər, xüsusilə ABŞ-ın Ermənistandakı səfirliyi ilə müxtəlif görüşlər istisna olunmur. III.R.Hoqlandın üç mərhələli həll variantını aktuallaşdırması da Ermənistan rəhbərliyinə təzyiq prizmasından baxılmalıdır. Üç mərhələli həll variantı dedikdə Sankt-Peterburqda üç prezident tərəfindən müzakirə olunan, amma Ermənistanın qəbul etmədiyi variant başa düşülür. Birinci mərhələdə 5 rayon Azərbaycana qaytarılır, ikinci mərhələdə Laçın dəhlizinin parametrləri razılaşdırılır, Kəlbəcər və Laçın rayonları Azərbaycana qaytarılır. Üçüncü mərhələdə isə Dağlıq Qarabağın statusu müəyyənləşir. Amerikalı həmsədr RF-in tənzimlənmədə aparıcı rol oynamasını təbii hesab edir. R.Hoqland isə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin keçmiş sovet məkanındakı digər münaqişələrdən fərqləndiyini bildirdi. IV. Amerikalı keçmiş həmsədr C.Uorlikin aktivləşməsi də diqqəti çəkdi. Hal-hazırda ABŞ-da rusların yaratdığı hüquqi məsləhət şirkətində çalışan Uorlik gözlənilmədən aktivləşdi. O əvvəlcə danışıqlar stolunun üstündə danışıqların davam etməsinə stimul verə biləcək təklifin olduğunu bildirdi. Uorlikə görə, bu təklifin reallaşacağı təqdirdə Ermənistan cəmiyyətinin əsasları dəyişəcəkdir. Ermənistan cəmiyyəti hal-hazırda monoetnik və monokonfessional cəmiyyətdir. Ermənistan SSR-dən qovulmuş 300 min azərbaycanlı Ermənistana qayıdacağı təqdirdə Ermənistan polietnik və polikonfessional cəmiyyətə çevrilir. Uorlikin yanaşmasının mahiyyəti bəllidir. Azərbaycan və Ermənistan 195

arasındakı problem təkcə Dağlıq Qarabağ problemi deyil. Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlılar və Azərbaycanı tərk etmiş ermənilərin məsələləri də həllini gözləyən problemlərdir. Əgər Dağlıq Qarabağ probleminin özünü həll etmək mümkün deyilsə bu problemin ətrafındakı məsələlərin həllinə girişməklə Dağlıq Qarabağ probleminin özündə də irəliləyiş yaratmaq olar. Eləcə də Yenilənmiş Madrid Prinsiplərinin 5-ci maddəsində bütün qaçqın və köçkünlərin münaqişədən əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmaq hüququ tanınır. Lakin az keçmiş Uorlik fikrini təshih etdi: Masanın üstündə olan təklif regional iqtisadi inkişafa və sabitliyə töhfə verə bilər. V. ABŞ-ın Azərbaycandakı səfiri R.Sekuta Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin uzanmasından narahatlığını bildirdi. VI. ABŞ-ın Gürcüstandakı səfiri Y.Kelli də Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinə dair mövqe bildirdi: “Bəlkə də düz bilmirəm, amma bildiyimə görə Bakı ilə Yerevan arasında dəhşətli düşmənçilik mövcuddur. Bu düşmənçilik katoliklərlə protestantlar, Şimali İrlandiya ilə Britaniya, İsraildə yəhudilər və fələstinlilər, türklərlə yunanlar arasında olan düşmənçilikdən qat-qat pisdir. Lakin burada, Gürcüstanda fikrimcə, icmalar arasında az-çox normal dialoq mövcuddur”. Fransanın Dağlıq Qarabağ tənzimlənməsindəki cari mövqeyi Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin Fransaya səfəri kontekstindəNatət MQ-nin mövqeyini şübhə altına salır: I. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İ.Əliyevin səfəri dolğun məzmunlu idi. Ermənistan prezidenti S.Sərkisyanın səfərini isə iflas kimi xarakterizə etmək olar. II. F.Oland hər iki prezidentlə görüşdə nümayiş etdirdiyi mövqe Azərbaycanın xeyrinədir: ı. Status-kvo qəbuledilməzdir. Ən pis şey status-kvodur. ıı.Tənzimlənmənin parametrləri bəllidir deməklə F.Oland Ermənistanın Vyana və Sankt-Peterburq razılaşmalarını danışıqların başlanması üçün şərt kimi irəli sürməsini rədd etdi. ııı. F.Oland itkin düşənlərin siyahısının dəqiqləşdirilməsi prosesinin yaxşı başlandığını və sonradan isə dayandığını bildirdi. Bu F.Olandın S.Sərkisyanın tənzimlənmə elementini şəxsən pozmasına dair açıq mətnlə etirazı idi. İtkin düşənlərin siyahısının dəqiqləşdirilməsində nəzəri metodoloji məsələlər işlənib hazırlandı. Bu məsələ 2014-cü ilin oktyabrında prezidentlərin Paris görüşündə müzakirə olundu və görüşün yekun bəyanatına salındı. Sonradan məzarlıqlardan tapılan 196

meyitlərin şəxsiyyətinin müəyyənləşməsi üçün DNT analizinin istifadə olunacağını bilən S.Sərkisyan bundan imtina etdi. ıv. F.Oland Prezident İ.Əliyevlə görüşdən bir həftə öncə prezident S.Sərkisyanı qəbul etdi. F.Olandın açıqlamalarından S.Sərkisyanın danışıqların bərpasına razılıq vermədiyi aşkar hiss olunur. F.Oland Ermənistan və Azərbaycan prezidentlərinin görüşlərini ardıcıl təşkil etməklə ehtimal ki, prezidentliyin sonunda Dağlıq Qarabağ tənzimlənməsində ciddi uğura cəhd etmək niyyətində imiş. Ermənistan prezidentinin tutduğu mövqe ucbatından bu alınmadı. İ.Əliyev isə F.Olandla görüş zamanı danışıqların bərpasının zəruriliyini bildirdi. v. Azərbaycan Prezidentinin Fransaya səfəri ərəfəsində diqqət çəkən proseslər baş verdi: Fransa-Qafqaz qrupunun başçısı Andre Reyşarın başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti işğaldan azad edilmiş və bərpa edilməkdə olan Cocuq Mərcanlı kəndində oldu. Bu Cocuq Mərcanlıya səfər edən ilk xarici ölkə nümayəndə heyəti idi. Fransa Milli Assambleyasının deputatı J.F.Manşelin fikrincə, yüz minlərlə azərbaycanlının evlərinə qayıtmasının vaxtının çatdığını bildirdi. Reyşar “Azərbaycanın torpaqları işğal olunub, yaxşı olardı ki, bu münaqişə sülh yolu ilə həll olunsun. Ancaq hansı yolla olur-olsun, bu torpaqlar Azərbaycana qaytarılmalıdır, Azərbaycan ərazi bütövlüyünü təmin etməlidir və öz torpaqları üzərində nəzarəti bərpa etməlidir”. Azərbaycanın hərbi yol variantı da Reyşarın “hansı yolla olursa olsun” fikrinin kontekstinə daxildir. vı. Prezident İ.Əliyevin MEDEF-in üzvləri ilə görüşdə sərbəst davranışı diqqəti çəkir; Ermənistan prezidenti haqqında acı həqiqəti dedi. MEDEF üzvlərini ermənipərəst bilsəydi yəqin ki, məsələni fərqli şəkildə qoyardı. Bununla da Azərbaycan Prezidenti Ermənistana və dünya erməniliyinə Fransa elitasının kimin tərəfində olduğu mesajını verdi.

197

Nazim Məmmədov Azərbaycan Respublikasinin Tərtər ərazisində ERMƏNİ vandalizmİ (1990-2016)

Açar sözlər: Qarabağ, Azərbaycan, Rusiya imperiyası, Arxiv sənədləri, Ermənistan, vandalizm, işğal, Tərtər Ключевые слова: Карабах, Азербайджан, Российская империя, Архивных документов, Армения, Вандализм, оккупированных, Тертер Key words: Carabagh, Azerbaydjan, Russion empire, archive documente, Armena, vandalism, occupied, Terter Məqalədə, tarixi faktlara və materiallara əsaslanaraq XX yüzilliyin sonlarında Azərbaycan Respublikasının Ermənistan tərəfindən müharibəyə cəlb olunması və Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfindən Azərbaycana qarşı apardığı hərbi əməliyyatların ağır nəticələri öyrənilmiş, Ermənistanın hərbi müdaxiləsi ilə Qarabağın Tərtər rayonu ərazisində maddi-mədəniyyət abidələrinin dağıdılması, məhv edilməsi faktları, habelə hərbi müdaxilə nəticəsində Tərtər rayonunun təbiətinə, ekologiyasına, iqtisadiyyatına vurulmuş ziyan hərtərəfli və yığcam olaraq tədqiq edilmişdir. Ermənistan silahlı birləşmələrinin təcavüzünə məruz qalan rayonlarından biri də Tərtər rayonu olmuşdur. XX əsrin sonuna yaxın Ermənistan silahlı birləşmələri Tərtər ərazisinə təcavüz etdi, şəhər və kəndləri viran qoydu. Tərtərlilər mənfur düşmənə qarşı mübarizəyə qalxdı. Dövlətimizin müstəqilliyi elan edildikdən sonra ermənilərə qarşı silahlı mübarizə aparacaq ilk Azərbaycan batalyonu yaradıldı. Tərtərdə doğulub, boya-başa çatmış Rafiq Nuriyev, Rövşən Səfərov, Bakir Əliyev kimi mərd oğullarımız könüllü olaraq bu batalyona daxil oldular və onun tərkibində Şuşaya döyüşə getdilər. 1992-ci il yanvarın 26-dakı, acınacaqlı Daşaltı əməliyyatı onlar üçün axırıncı döyüş oldu [31]. Qarabağ hadisələri başlanan vaxtdan Azərbaycanın Tərtər rayonu da müharibə bölgəsinə çevrildi. Erməni hərbi birləşmələri tərəfindən Tərtər rayonu aramsız atəşə tutulur, evlər dağıdılır, insanlar şəhid olurdular [32]. Düşmənlə 45 km-lik bir məsafədə həmsərhəd olan rayon əhalisi hələ Sovetlər İttifaqı dövründən özünümüdafiə etmək üçün erməni işğalçılarına qarşı mübarizəyə qalxmalı oldu [33]. İlk əvvəl mülki əhalidən könüllü qruplar, dəstələr yaradıldı və onlar həmsərhəd yerlərdə Rayon XDS İcraiyyə komitəsi tərəfindən təşkil 198

edilmiş postlarda ermənilərə qarşı mübarizə apararaq düşmənin rayon ərazisinə daxil olmasına imkan vermədi. 1991-ci ilin ikinci yarısından gənclər səfərbər edilməklə «Tərtər Özünümüdafiə Batalyonu»nun yaradılmasına başlanıldı [34]. Qısa müddət ərzində Tərtərin 500 nəfərə qədər gənci könüllü olaraq bu batalyona daxil oldu. 19 noyabr 1991-ci il tarixdə respublika Müdafiə Nazirliyi 813 saylı «Tərtər Özünümüdafiə Batalyonu»nun yaranmasına rəsmiləşdirdi. Batalyonun ilk komandiri Elman Hüseynov, qərargah rəisi Pənah Məmmədov təyin edildi [35]. Bu dövrdə rayon ərazisindəki hərbi sənaye istiqamətli zavod hərbi sursat istehsal etməyə başladı. Tərtər batalyonu ilk əvvəl qonşu Ağdərə rayonu ilə həmsərhəd olan Tərtər şəhəri və rayonunun kəndlərində postlar yaradır, ermənilərin canlı qüvvəsini müəyyən etmək üçün kəşfiyyatlar təşkil edirdi. 1992-ci il fevral ayının 18-də belə kəşfiyyatların birində döyüşçü Eldar Əmirxan oğlu Məmmədov batalyonun ilk şəhidi oldu [36]. XX əsrin ən böyük faciələrindən olan Xocalı soyqırımını eşitdikdə isə «Tərtər Özünümüdafiə Batalyonu» Tərtər rayon polis şöbəsinin əməkdaşları ilə 26 fevral 1992-ci ildə ilk dəfə olaraq erməni silahlarının cəmləşdiyi Ağdərə rayonunun Marquşavan, Seysulan və Yarımca kəndlərinə hücum etdi. Bu qeyri- bərabər döyüşdə erməni faşistlərini həmin kəndlərdən qovub çıxarmaq mümkün olmadı və batalyon özünün ikinci döyüşçüsünü – Talıstan Axundovu itirdi [37]. Erməni işğalçılarının Azərbaycan torpaqlarına həmlələri çoxaldıqca Tərtərin müqaviməti qat-qat artır, onun mərd və qeyrətli oğulları silaha sarılaraq erməni hərbi birləşmələrinə daha ağır sarsıdıcı zərbələr endirirdi. 1992-ci il aprel ayının 10-da Tərtər batalyonu Qarabağ müharibəsi tarixinə «Marquşavan əməliyyatı» adı ilə daxil olan döyüşə başladı [38]. İki gün davam edən döyüşdə hərbçilərə rayonun polis şöbəsinin əməkdaşları və mülki vətəndaşları da kömək edirdi. Bu əməliyyat nəticəsində Tərtər batalyonu Marquşavan kəndini alsa da qüvvələrin qeyri-bərabərliyi və hərbi texnikanın olmaması üzündən alınmış kəndi saxlamaq mümkün olmadı və 7 hərbçi, 4 polis əməkdaşı, 6 mülki vətəndaş qurban verərək geri çəkilməli oldu [39]. 1992-ci ilin iyun ayının əvvəllərindən Milli Ordunun 703 saylı hərbi hissəsi rayon ərazisinə gəldikdən sonra Tərtər oğulları bu briqadanın tərkibində respublikamızın ərazi bütövlüyü, torpaqlarımızın toxunulmazlığı, gələcək nəsillərin səadəti naminə erməni faşistlərinə qarşı uğurlu döyüşə başladı və qısa müddət ərzində Xankəndi 199

yaxınlığındakı Vəng kəndinədək gedib çıxdılar. Müharibə qurbansız keçmədi, vətənin bir qarış torpağını belə düşməndən qorumağı hər şeydən üstün tutan mərd oğullarımız namərd gülləsinin qurbanı oldu, şəhidlik zirvəsinə yüksəldi [40]. Şəhidlik zirvəsinə yüksələnlər rayonun 22 inzibati ərazi vahidinin hər birindən və ya bu ərazi vahidlərinin əhatə etdiyi 51 yaşayış məntəqəsinin 44-dən olmuşdur [41]. Bu günədək 305 şəhid vermiş Tərtər rayonunda hər 38 ailənin birindən şəhid cənazəsi qaldırılmışdır. Kənd rayonlarında qohumluq əlaqələrinin sıxlığı nəzərə alınarsa rayonun hər bir ailəsinin övladına və ya qohumuna şəhidlik nəsib olmuşdur [42]. Qarabağda erməni işğalçılarına qarşı aparılan döyüşlərdə göstərdikləri qəhrəmanlıqlara, şəxsi şücaətlərinə görə şəhidlik zirvəsinə yüksəlmiş Tərtər oğulları Elman Hüseynov, Vəzir Orucov «Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı» adına, Ədalət Paşayev və Mehrac Mahmudov «Azərbaycan Bayrağı» ordeninə layiq görüldülər [43]. Bu müharibədə xüsusi xidmətlər göstərmiş, xidməti vəzifələrini yerinə yetirərkən fərqlənmiş Nizami Heydərov, Əhliman Nəzərov, «Azərbaycan Bayrağı» ordeni ilə, Bayram İbrahimov, İlqar Hüseynov isə «Hərbi xidmətlərə görə» medal ilə təltif olunmuşlar [44]. Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzü nəticəsində «Tərtər rayon ərazisindəki maddi-mədəniyyət abidələri dağıdılmış, rayonun təbiətinə, ekologiyasına, iqtisadiyyatına çox ağır zərbə vurulmuşdur. Ermənistan silahlı birləşmələrinin hərbi təcavüzü nəticəsində Tərtər rayon ərazisinin 30%-dən çox hissəsi zərər çəkmişdir. Rayona dəymiş zərər 81 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir [45]. Hərbi əməliyyatlar nəticəsində 855 kv.km ərazidə həyat təminedici infrastrukturlar zərər çəkmişdir. Təcavüz nəticəsində 21 yaşayış məntəqəsinə zərər dəymişdir [46]. Apardığımız hesablamalara görə, 1990-1994-cü illər ərzində Tərtər rayonundan 3515 ev zədələnmişdir ki, bundan 2311-i tamamilə dağıdılmışdır. Ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrinə kateqoriyalar üzrə dəymiş ziyanı aşağıdakı cədvəldən də aydın görmək olar [47-48].

200

Sıra Yaşayış Müharibədən Zədələnmiş №- məntəqələrinin əvvəl evlərin evlərin sayı si adları ümumi sayı 1. Tə rtər şəhəri 1953 839 2. 3. Seyidimli kəndi 329 31 4. Sə hləabad kəndi 435 65 5. Buruc kəndi 169 41 6. Hacıq ərvənd kəndi 441 53 7. Qapanlı kəndi 103 5 8. Qazyan kəndi 182 8 9. Qaynaq kəndi 351 16 10. Borsunlu kəndi 210 8 11. D əmirçilər kəndi 198 16 12. Tə zəkənd kəndi 171 9 13. H əsənli kəndi 437 21 14. Qapanlı -Qaradağlı 242 107 kəndi 15. C əmilli- 492 27 Balakənqərli kəndi 16. Qaraağacı -Əskipara 370 20 kəndi 17. Şə hriyar ştq. 1100 1100 18. Qırmızı kənd kəndi 180 180 19. Şıxarx kəndi 86 86 20. H əsənqaya kəndi 208 208 21. Yux .Çaylı kəndi 273 273 22. Aş .Çaylı kəndi 400 400 Cəmi: 8068 3513

Təcavüz nəticəsində rayon ərazisində 24 təhsil obyekti zədələnmişdir ki, onlardan biri 150 şagirdlik 1 natamam orta məktəb, 23-ü 9854 şagirdlik tam orta məktəbdir (bunlardan 5-i Tərtər şəhərinin payına düşür) [19]. Xarici təcavüz nəticəsində 19 yaşayış məntəqəsində 26 tibb obyekti də zərər çəkmişdir; o cümlədən 540 çarpayılıq fondu olan 10 xəstəxana, 7 kənd həkim ambulatoriyası və 9 feldşer-mamaçılıq

201

məntəqəsi. Sektora dəymiş zərər 852,9 min ABŞ dolları təşkil etmişdir [20]. Bəhs etdiyimiz dövrdə rayonun bütün ərazisi boyunca xeyli miqdarda 0,4-35 kv gərginlikdə paylayıcı elektrik şəbəkələri, o cümlədən 21 ədəd 6-10/0,4 kv transformator yarımstansiyaları zədələnmişdir. Sektora dəymiş zərərin miqdarı 1300 min ABŞ dolları təşkil etmişdir [21]. Ermənistan silahlı birləşmələrinin hərbi təcavüzü nəticəsində əsasən Tərtər şəhərində su təchizatında problem yaranmışdır. Tərtər çayının məcrasında şəhərdən 2,5 km məsafədə yerləşən 5 ədəd subartezian quyusundan 3-ü fəaliyyətini dayandırmış, təzyiq tənzimlənmə stansiyası və 2,0 km uzunluğunda su kəməri tamamilə dağılmışdı [22]. Su təchizatına dəymiş zərər 0,3 mln. ABŞ dolları dəyərində qiymətləndirilmişdir. Hərbi əməliyyatlar nəticəsində 24 km uzunluğunda elektrik xətləri ilə birlikdə 39 subartezian quyusu, kanalların hidrotexniki qurğuları və sol sahil Tərtərçay magistral kanallarının beton üzlüyü dağılmışdır. Rayonun irriqasiya sahəsinə dəymiş zərər 1632 min ABŞ dolları təşkil etmişdir [23]. Ermənistanın hərbi təcavüzü nəticəsində rayonun 22 kəndinin kənd təsərrüfatına böyük ziyan dəymişdir. 12958 ha əkin sahəsinə malik olan 15 kənd daha çox ziyan çəkmişdir. Təcavüz rayonun nəqliyyat-yol infrastrukturuna da böyük ziyan vurmuşdur [24]. Tank və ağır texnikanın intensiv hərəkəti nəticəsində rayonda bir sıra vacib əhəmiyyətli avtomobil yolları zədələnmişdir. Yol təsərrüfatı sahəsinə dəymiş zərər 2837 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir [25]. 1990-2016-cı illər ərzində Ermənistan silahlı birləşmələri tərəfindən Tərtər rayonu ərazisində 13 ölkə əhəmiyyətli daşınmaz tarix memarlıq abidələri dağıdılmışdı: Belə ki, Talış kəndində XIII əsrə aid «Ürək» məbədi, XIII-XIV əsrlərə aid Qala, Madagiz kəndində V-XII əsrlərə aid Müqəddəs Yelisey kilsəsi, XII-XIII əsrlərə aid körpü, Çiləburt kəndində XII-XIII əsrlərə aid Qala, Çardaxlı kəndində XII- XIII əsrlərə aid Qala, Kiçik Qarabəy kəndində XVIII əsrə aid Məlik Hətəm məbədi, Qasapet kəndində orta əsrlərə aid Alban məbədi, Umudlu kəndində orta əsrlərə aid 4 tarixi abidə – Qala, Qədim yaşayış yeri və Hamamları göstərmək olar [26]. Cəbhədə atəşkəs elan olunmasına baxmayaraq Ermənistan tərəfi Beynəlxalq Hüquq və normaların prinsipinə əməl etmir, dinc əhalinin yaşadığı ərazilər vaxtaşırı olaraq hücumlara, artilleriya 202

atəşlərinə məruz qalırdı. Ermənistan silahlı birləşmələrinin belə hücumlarından biri də 2016-cı ilin aprelində olmuşdur ki, həmin günlərdə erməni silahlı qüvvələrinin atəşkəsi pozması nəticəsində Tərtər rayonunun təmas xəttinə yaxın, eləcə də təmas xəttindən 15-20 km məsafədə yerləşən yaşayış məntəqələri ağır artilleriya atəşinə məruz qalmışdır. Nəticədə Tərtərin yaşayış məntəqələrində 256 evə, 4 məktəbə, 2 həkim məntəqəsinə, 1 uşaq bağçasına ziyan dəymiş, 32 ev tamamilə dağılmışdır [27]. 7 nəfər mülki şəxs yaralanmış, 2 nəfər məcburi köçkün-Ağdam rayonundan məcburi köçkün 1993-cü il təvəllüdlü Rəhimov Orxan Valeh oğlu və Kəlbəcər rayonundan məcburi köçkün, 2000-ci il təvəllüdlü Həsənova Turanə Kamandar qızı dünyasını dəyişmişdir [28]. Eyni zamanda, Laçın rayonundan məcburi köçkün Əhmədov İsa Əli oğlu ağır yaralanmışdır. Ağdam rayonundan məcburi köçkün, 1963-cü il təvəllüdlü Rəhimov Cəlal Saday oğlu da ağır yaralanmış, gözünün birini itirmişdir [29]. Atəşkəsin pozulması nəticəsində məcburi köçkünlərin 51 evi dağılmış, 198 məcburi köçkün bir daha evsiz-eşiksiz qalmışdır [30]. Rayonun Şıxarx, Çaylı və Həsənqaya kəndlərində məcburi köçkünlərin kompakt yaşadıqları ərazilərdə elektrik təsərrüfatına, kommunikasiya xətlərinə ciddi ziyan dəymişdir [31]. Eyni zamanda, məcburi köçkünlərin məskunlaşdığı ərazilərdə kənd təsərrüfatına da ciddi ziyan dəymişdir. Belə ki, payızlıq dənli bitkilərin suvarılmasında və yazlıq bitkilərin əkilməsində çətinlik yaranmışdır. Məcburi köçkünlərin 46 baş iribuynuzlu, 157 baş xırdabuynuzlu heyvanları və 2430 ədəd ev quşları tələf olmuşdur [32]. 100 hektarlarla əkin sahələri partlamayan hərbi sursatla çirklənmişdir. Hal-hazırda həmin ərazilərin partlamayan hərbi sursatlardan təmizlənməsi üçün ANAMA tərəfindən təmizləmə işləri həyata keçirilir [33]. Bu günə kimi 241 partlayış nöqtəsinə baxış keçirilmiş, həmin ərazilərdən 49 ədəd partlamamış hərbi sursat və İncə çayı vasitəsi ilə düşmən tərəfindən axıdılan 2 ədəd piyada əleyhinə mina götürülərək zərərsizləşdirilmişdir [34]. Faktlardan göründüyü kimi erməni vandalları Birləşmiş Millətlər Təşkilatının qəbul etdiyi qərarlara əməl etmir, mülki insanları, yaşayış məntəqələrimizi atəşə tuturlar.

203

İstifadə edilmiş mənbələr 1. «Azərbaycan» qəzeti, 11 fevral 2001-ci il. 2. «Azərbaycan» qəzeti, 18 yanvar 2003-cü il. 3. TİEA, f.1, s.19, i.8961, v.108. 4. «Azərbaycan» qəzeti, 25 sentyabr 2001-ci il. 5. «Azərbaycan» qəzeti, 24 sentyabr 2002-ci il. 6. «Azərbaycan» qəzeti, 5 oktyabr 2002-ci il. 7. «Azərbaycan» qəzeti, 4 iyul 1997-ci il. 8. TİEA, f.1, s.12, i.8961, v.109. 9. «Azərbaycan» qəzeti, 24 sentyabr 2002-ci il. 10. «Azərbaycan» qəzeti, 23-25 oktyabr 2002-ci il. 11. «Xalq qəzeti», 24 fevral 2001-ci il. 12. Vətənə, dövlətə, xalqa sədaqətin parlaq ifadəsi. Bakı, 1998, s.19. 13. «Respublika» qəzeti, 24 fevral 2001-ci il. 14. «Azərbaycan» qəzeti, 24 fevral 2001-ci il. 15. «Respublika» qəzeti, 24 fevral 2001-ci il. 16. «Azərbaycan» qəzeti, 12 fevral 2001-ci il. 17. «Azərbaycan» qəzeti, 4 aprel 2001-ci il. 18. ARMMA, f.2941, s.1, i.316, v.92. 19. «Azərbaycan» qəzeti, 30 dekabr 1998-ci il. 20. «Azərbaycan» qəzeti, 20 sentyabr 1996-cı il. 21. TİEA, f.1, s.19, i.8961, v.105, 109. 22. «Azərbaycan» qəzeti, 19 iyun 1999-cu il. 23. «Azərbaycan» qəzeti, 29 oktyabr 2002-ci il. 24. «Azərbaycan» qəzeti, 31 iyul 2002-ci il. 25. «Respublika» qəzeti, 8 sentyabr 2001-ci il. 26. «Respublika» qəzeti, 13 dekabr 1999-cu il. 27. «Azərbaycan» qəzeti, 30 iyul 2002-ci il. 28. «Respublika» qəzeti, 27 noyabr 2002-ci il. 29. TİEA, f.1, s.19, i.8961, v.105. 30. İlham Əliyev: Böyük siyasətdə reallıqlar və perspektivləri 1 kitab, Bakı, 1999, s.19. 31. «Azərbaycan» qəzeti, 27 iyul 2002-ci il. 32. TİEA, f.1, s.19, i.8961, v.105. 33. «Respublika» qəzeti, 30 aprel 2016-cı il. 34. «Azərbaycan» qəzeti, 13 may 2016-cı il.

204

Мамедов Назим Рахбар оглы

«Армянский вандализм на оккупированных территориях Тертере Азербайджанской Республики (1991-2016 гг.)» РЕЗЮМЕ В конце 80-х годов ХХ века возник один из самых сложных конфликтов нашего времени – армяно-азербайджанский нагорно-карабахский конфликт. В результате при политическом и военном содействии Российской Федерации армянскими вооруженными силами были оккупированы являющиеся неотъемлемой частью Азербайджана Нагорный Карабах и смежные с ним 7 районов. В результате оккупации около 1 миллиона мирных жителей Азербайджанской Республики стали беженцами и вынужденными переселенцами на собственной земле, ограблены и уничтожены материальные и культурные, природные богатства. Города, села превратились в руины, исторические памятники разрушены. Азербайджан, в течении ХХ столетия неоднократно подвергшийся армянскому вандализму до сегодняшнего времени переживает его горькие последствия. Здесь рассказывается о территориальных претензиях Армении к Азербайджану, возникновении нагорно-карабахского конфликта, а также военной агрессии Армении против Азербайджана, о ходе военных операций и его тяжелых последствиях. Вопросы целенаправленного акта вандализма материально-культурных памятников и уничтожение экономической инфраструктуры Тертере. Исследуется ущерб, нанесенный природе и экологии, также ущерб, нанесенный близким к оккупированным территориям Тертере и граничащим с Арменией регионам.

Nazim Rahbar oqlu Mammadov

Armenian vandalism in the occupied territories of Terter distirct of Azerbaijan Republic (1991-2016 years)

SUMMARY At the end of the 80 s of the XX century arisen one of the gross conflicts of nowadays – conflict between Armenian-Azerbaijan 205

Mountainous Garabagh. As a result of the political and military support of the Russian Federation the integral part of Azerbaijan-Mountainous Garabagh and 7 adjacent districts were occupied by Armenian military forces. Aftermath about 1 million civilians became refugees in their motherland, and their material, cultural and natural resources were plundered, their towns and villages were ruined and historical monuments were destroyed. Azerbaijan that had undergone the Armenians vandalism for several times during the XX century is still living with its bitter results. Here is spoken about the Armenian territorial claims against Azerbaijan, occurrence of the Nagorno-Karabakh conflict, as well as the millitary aggression of Armenia against Azerbaijan, the course of military operations and gross consequences of it. In this section are researched issues of targeted act of vandalism of material and cultural monuments of Azerbaijan. In this section is investigated the damage to nature and the environment, as well as the damage to the districts close to the occupied territories Terter distrk and bordering regions with Armenia.

Natiq Hümbətov

Перспективы урегулирования Нагорно-Карабахского конфликта Армяно-азербайджанский нагорно-карабахский конфликт и захват армянскими агрессорами значительной части Азербайджанских территорий уже довольно длительное время остается важнейшим фактором, влияющим на судьбы народов, проживающих на Южном Кавказе и на геополитическую конфигурацию в регионе. Жертвами конфликта с обеих сторон стали десятки тысяч человек: около трехсот тысяч азербайджанцев были депортированы из Армении, из исконно исторической родины, которая в следствии дискриминационной политики со стороны царской, а потом Советской России стали армянскими землями. Более семисот тысяч человек стали вынужденными переселенцами в собственной стране в результате агрессии Армении при поддержке разваливающейся советской армии. Нагорно-Карабахский конфликт, как в историческом, так и в современном проявлении является продолжением 206

древнеармянской идеи расширения армянского этнического пространства, шизофренических иллюзий о «великой Армении». В нынешних геополитических отношениях относительным гарантом существования армянского жизненного пространства выступает Россия, поскольку считает Армению своим форпостом для удержания влияния на Южном Кавказе. Милитаризируя Армению, Россия пытается создать на Кавказе «Израильскую модель» Америки среди мусульманских стран. Однако этот вопрос является временным как само понятие «армянского вопроса»! Пишется очень много статей о предыстории данного конфликта, о том, что гайканский народ некавказского происхождения, то есть они не автохтонны, а аллохтонны. Я сам тоже несколько раз обратшался к этой теме. Поэтому не хочу долго останавливаться на исторической стороне «арменизации» исконно Азербайджанских земель. Годами разоблачаются фальсификации со стороны армянских псевдоисториков о существовании «великой Армении», об арийской исключительной армянской нации и так далее. В перспективе исторической науки радует то, что даже среди «арменизированных» народов и народностей появляются исследователи, которые восстанавливают историческую память, стараются разобраться в собственной национальной идентичности. Например, родившийся на Северном Кавказе Эдуард Вартанов в своем произведении «Донские армяне как факт истории и этно-фикция» разрушает «табу» на печатные публикации о корнях Донских ,Крымских, Волжских и анийских «армян». Э.Вартанов, ссылаясь в основном на академика Александра Гаркавца, относит их к кипчакам: «Поражало то, что они именовали себя армянами и в деловых документах, хрониках, молитвенных и судебных записях пользовались армянским письмом, в его внешней атрибутике: графике алфавита и пунктуации. Однако речевую тональность, лексическое своеобразие армянского языка и его словарный багаж они отвергали, предпочитая общаться по-кипчакски». Если они первородные армяне, то где их хваленый патриотизм? Отчего они вдруг, склонные к замкнутости, вырвались из теснил своего родного языка, и предпочли изъясняться по-кипчакски, забыв свой армянский словник?

207

Э. Вартанов сфокусировал внимание на поставленные академиком А.Гаркавцом вопросы:  ассимилировались ли кипчаки к государственным этносам во времена, когда их тумены нанимались на военную службу к грузинским и другим правителям?  Какова дальнейшая историческая судьба кыпчаков, поселившихся навсегда в Армении, принявших религию, основавших селение Хпчах и построивших там монастырь Хпчахванк в 1206 году? Почему я так долго цитировал Эдуарда Вартанова? Потому, что такие научные поиски уводят за рамки концепта «Великой Армении». Надеюсь, в ближайшем будущем таких поисков будет все больше и больше, что приведет к справедливой ретроспективе и к истории Южного Кавказа и Азербайджана со стороны не азербайджанских историков. Теперь вернемся к вопросу урегулирования конфликта. Конфликтующие стороны приводят значительное количество исторических, политических и правовых аргументов для обоснования своей позиции и проводимой политики. При этом армянская сторона демонстрирует минимум готовности к компромиссному урегулированию. Вовлеченные в той или иной степени в процесс мирного урегулирования третьи страны и международные организации зачастую преследуют собственные цели и интересы в отношении к сторонам конфликта. Хотя с середины 2016 года зачастили поездки в Баку отдельных армянских правозащитников и представителей неправительственных организаций, в целом армянская сторона не склонна к компромиссам. Дело в том, что разрешению конфликта противостоят такие феномены, как эмоции коллективная память и идентичность, на которых замешан данный конфликт. Например, многие армяне считают, что со временем азербайджанцы «забудут» Карабах. Основу армянской коллективной памяти составляет веками воспроизводимый армянской историографией, церковной идеологией и повествовательным шаблоном формулировка: «окруженный и мучаемый турками (азербайджанцами) армянский народ». Кроме этого есть позиция церкви. Хотя согласно статье 8.1 Конституции Армении церковь отдалена от государства, но она играет важную роль в

208

формировании этнополитики. Интересно, что церковь была вовлечена в поддержку армии. В августе 1992 года, во время захватнической войны в Нагорном Карабахе, министр обороны Армении Вазген Саргсян создал батальон добровольцев смертников «Арцив», сравнивая их с войсками Вардана Мамиконяна, боровшимся за веру в V веке. Посмотрим, каким видится перспектива данного этноконфликта армянским политикам. Руководитель департамента политических исследований Ереванского Института Кавказа Сергей Минасян в своей статье «Карабахский конфликт: ресурсы и стратегии политического поведения конфликтующих сторон» отмечает: «Складывается ситуация, что вне зависимости от желания внешних факторов нынешняя ситуация вокруг карабахского конфликта их устраивает. Жизнестойкость статус- кво также подтверждается двумя десятилетиями его сохранения, что весьма немаловажно. В значительной степени статус-кво приемлм и для официальных Еревана и Степанакерта, хотя бы в силу того, что сам Нагорный Карабах давно уже находится под армянским контролем». То есть получается, что никто в Армении не заинтересован в урегулировании конфликта. Они считают себя победителями и состояние «ни войны, ни мира» их устраивает. Противоположно армянской нарративе для азербайджанской стороны характерен нарратив (коллективная память) о «неотъемлемости» территориальной, культурной и исторической принадлежности Нагорного Карабаха Азербайджану. В этой связи армяне воспринимаются как пришельцы, массово появившиеся на Кавказе вследствие миграции из Передней Азии, Турции и Ирана. В частности, подчеркивается, что современная Армения возникла на землях Ираванского ханства, захваченного и упраздненного Россией в XIX веке. Также создание Нагорно-Карабахской области после прихода к власти большевиков интерпретируется как умеренная политика Москвы «разделяй и властвуй». В этой связи стремление армян к отделению от Азербайджана воспринимается, как попытка армян разрушить территориально-государственное единство республики, как еще одно проявление «извечной» ненависти армян ко всему тюркскому. Очевидно, что стороны, в распоряжении которых такого рода противоречащие друг другу 209

убеждения, едва ли могут прийти к согласию и достигнуть устойчивого мирного соглашения. Какова перспектива положительной миссии Евроатлантических структур в урегулировании конфликта? Необходимо отметить, что политику Евросоюза и НАТО, к сожалению, по отношению к Азербайджану в урегулировании конфликта можно охарактеризовать как применение двойных стандартов. Возведение в один статус жертву конфликта Азербайджан и агрессора и террориста Армению во многих итоговых документах делает миротворческие попытки Европейского Союза и НАТО несостоятельными. Что касается близких соседей, роль России мы отметили в начале статьи. Иран хоть и признает территориальную целостность Азербайджана, но активно поддерживает агрессора как в финансово-экономических, промышленных, энергетических, транспортных, продовольственных так и в общественно- политических, идеологических и конфессиональных сферах. В условиях закрытой границы Армении со стороны Турции и нестабильной армяно-грузинской границы, короткая граница с Ираном имеет для Армении большое значение. Армяно-иранский альянс в немалой степени направлен против Азербайджанской республики. Грузия является стратегическим партнером Азербайджана, а также рассматривает Турцию в качестве страны, являющейся составной частью блока НАТО и могущей оказывать ей поддержки в достижении мечты по членству в этом блоке. Прежде всего, надо развивать военно-политическое сотрудничество и создать блок Азербайджан – Грузия – Турция. Поскольку Армения имеет территориальные претензии к Грузии, Грузия тоже должна быть заинтересована в создании такого военно-политического блока для собственной же безопасности. Развивая свою военную мощь, Азербайджан не должен ограничиваться сотрудничеством с армией братской Турции. Расширение военно-технического сотрудничества с дружественным Пакистаном и Израилем еще больше усилит боеготовность нашей армии. Одним из методов разрешения конфликта является «принуждение к миру». Естественно, это не означает обязательное 210

проведение военных действий. Агрессор, осознав военную мощь и безысходность положения, может идти на конструктивный компромисс. В глобализации вопроса об армяно- азербайджанском,карабахском конфликте не следует ограничиться участием ЕС, Минской группы ОБСЕ и других евроатлантических структур. Надо добиваться активной поддержки исламских государств. Хотя Катар поддерживает Азербайджан на международной арене, позиция Саудовской Аравии совсем не однозначная. Теплый прием президента страны-агрессора против государства с мусульманским населением Сержа Саргсяна со стороны королевской семьи Саудовской Аравии вызывает недоумение у многих умных людей. В последнее время очень много арабских туристов приезжает в Азербайджан. Надо вести среди них разъяснительную работу. Не мешало бы Министерству Культуры подготовить и распространить в гостиницах и в местах культурного отдыха информационные брошюры на арабском языке, об агрессии Армении против Азербайджана. Ведь общественное мнение может повлиять на внешнюю политику страны. Самое главное надо развивать экономику страны. Экономическое развитие является основой нашей независимости, военной мощи и независимой внешней политики. Азербайджан, расположившийся в самом центре Кавказа наряду с энергетическими ресурсами, которые позволяют Европе существенно диверсифицировать источники энергосбережения, представляет еще собой точку, где пересекается множество торговых путей из Азии в Европу. Сооружение железной дороги, соединяющей Турцию с Грузией и Каспийским морем, в сочетании со строительством железнодорожных путей из Казахстана в Китай будет означать установление ж/д сообщения на пространстве от Стамбула до Китая, и обеспечить возможность быстро и недорого переправлять грузы через всю Азию. Азербайджан в центре всех этих проектов, а Армения по причине деструктивной политики по отношению разрешения Нагорно-Карабахского конфликта остается в офсайде. Доведение

211

до экономического банкрота тоже приведет агрессора к готовности компромиссам. Итог: Основная перспектива разрешения конфликта - очень сильный в экономике и в военной отрасли Азербайджан, объединившийся в военно-политическом блоке с Грузией и Турцией, имея хорошие отношения с Россией, консолидируя свое общество вокруг своей власти и армии, принуждает экономически ослабленного и изолированного агрессора идти на компромиссы в разрешении конфликта. При этом убеждая евроатлантические структуры, что в интересах собственной стратегической безопасности они не должны ограничиваться одним лишь участием в энергетических проектах, заботами о доступе к транспортным маршрутам и надеждой на то, что оно пользуется доверием. Они должны приложить все усилия, чтобы разрешить главную проблему – добиться разрешения конфликта между Азербайджаном и Арменией.

Литература: 1. Рауф Карагезов. «О роли коллективной памяти и исторических нарративов в Карабахском конфликте». Баку, 2005. 2. Хазар Ибрагим. «Армяно-азербайджанский конфликт и Евро- Атлантическая безопасность». 3. Минасян С. «Карабахский конфликт: ресурсы и стратегии политического поведения конфликтующих сторон». 4. Рауф Гусейнзаде. «Кавказ и армяне». Баку, 2014. 5. Сура Гусейнова. «Позиция Евросоюза и перспектива его участия в справедливом урегулировании Армяно- Азербайджанского Нагорно-Карабахского конфликта».

Nərmin Xanməmmədova Zaqafqaziya Seyminin müsəlman fraksiyasi qaçqinliq problemi haqqinda (1918, mart-may) Müasir dövr üçün də aktual məsələlərdən biri olan qaçqınlıq problemi Zaqafqaziya Seyminin qarşısında həlli vacib olan məsələlərdən biri idi. Qaçqınların problemi ilə məşğul olmaq üçün ilk dəfə Zaqafqaziya Seymi Müsəlman fraksiyasının tələbi ilə qaçqınlar 212

şöbəsi təsis edilmişdir. Qaçqınlıq məsələsinə dair istər Zaqafqaziya Seymində, istərsə də Müsəlman fraksiyasının iclaslarında dəfələrlə müzakirələr aparılmış, lakin bir sıra obyektiv səbəblərdən həmin dövrdə problemi həll etmək mümkün olmamışdır. Açar sözlər: qaçqınlıq problemi, Zaqafqaziya Seymi, Müsəlman fraksiyası 1917-ci ilin oktyabrında Petroqradda hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklər Sovet Rusiyasını elan etdi. Bu çevriliş Zaqafqaziyada (Cənubi Qafqazda) rəğbətlə qarşılanmadı, nəticədə Zaqafqaziyada noyabrın 15-də J.P.Geqeçkorinin başçılığı ilə Zaqafqaziya komissarlığı yaradılır. Noyabrın 26-28-də isə Qafqazda Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər keçirilir. Rusiya Müəssislər Məclisinə Zaqafqaziyadan 34 deputat seçilir ki, onlardan da 12 nəfəri müsəlmanlar idi. Zaqafqaziyadan Rusiya Müəssislər Məclisinə seçilmiş deputatlar 1918- ci il fevralın 14-də ölkədə hakimiyyət orqanı kimi Zaqafqaziya Seymini yaratmağı qərara alır. Seymdə Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər zamanı hər partiyanın aldığı səsin sayına müvafiq olaraq Zaqafqaziya Seymindəki nümayəndələrin sayı artırılır. Buna müvafia olaraq partiyalar Rusiya Müəssislər Məclisinə seçkilər zamanı aldıqları səslərin müqabilində öz nümayəndələrinin sayını müəyyənləşdirir. “Müsavat” və demokratik bitərəflər qrupundan 30 nəfər, müsəlman sosialist blokundan 7 nəfər, “İttihad” partiyasından 3 nəfər, müsəlman sosialist-demokrat menşevik partiyası “Hümmət”dən isə 4 nəfər Zaqafqaziya Seyminə daxil edilir. Nəticədə Zaqafqaziya Seymində 44 azərbaycanlı nümayəndə iştirak edərək, Seymin Müsəlman fraksiyasını yaradır. 1918-ci il mart ayının 16-dan may ayının 25-nə qədər fəaliyyət göstərən Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyasının sənədləri qaçqınlar probleminin öyrənilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir [2]. Qaçqınlarla bağlı Azərbaycan Respublikasının arxivlərində çoxsaylı sənədlər mövcuddur. Bunlar Zaqafqaziya Seymi, onun nəzdində fəaliyyət göstərən Müsəlman fraksiyası və digər dövlət orqanlarının rəsmi sənədləridir. Qaçqınlar probleminin öyrənilməsi baxımından bu sənədlərin mühüm əhəmiyyət daşımasına baxmayaraq ancaq bu günə qədər ayrıca olaraq təhlil edilməmişdir. Baxmayaraq ki, təkcə Seymin Müsəlman fraksiyasının fəaliyyət göstərdiyi iki ay doqquz gündə keçirdiyi 20 iclasın 4-də qaçqınlar problemi müzakirə 213

edilmişdir. Bu cəhətdən həmin sənədlərin öyrənilməsi aktuallığı ilə diqqəti cəlb edir. Zaqafqaziya Seymi Müsəlman fraksiyasının ilk müstəqil iclası 1918-ci il martın 16-da M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi ilə keçirilir. Bu iclasda Seymin cəmi 15 nəfər üzvü iştirak edirdi. Qaçqınlar problemi ilə məşğul olmaq üçün Zaqafqaziya Seymi nəzdində Müsəlman fraksiyasının qaçqınlar şöbəsi yaradılmışdı. Qaçqınların acınacaqlı vəziyyəti şöbənin aprel ayında keçirilən iclasında iki dəfə müzakirə olunmuşdur. Müsəlman fraksiyasının aprelin 10-da M.Rəsulzadənin sədrliyi, R.Vəkilovun katibliyi ilə keçirilmiş iclası Seymin üzvü M.N.Seyidovun məruzəsi ilə başlamışdır (protokol №11).O, məruzəsində yeni alınmış teleqramlarda İrəvan quberniyasında iki ay öncə müsəlmanlara qarşı başlamış qırğınların fasiləsiz olaraq davam etdirilməsi və son günlərdə daha da kəskinləşməsihaqqında məlumat vermişdir. Məruzədən aydın olur ki, müsəlmanlara qarşı ermənilərin və erməni hərbi hissələrinin həyata keçirdiyi əməliyyatların məqsədi həmin əraziləri erməni qaçqınlar üçün tam təmizləmək və muxtar Ermənistan üçün ərazilər yaratmaq idi. Çıxış edən digər natiqlər isə bu qətlin səbəblərinə toxunmayaraq, ev-eşiyindən didərgin salınmış, taleyin hökmünə buraxılmış 80 min nəfərdən çoxmüsəlman qaçqınlarının taleyini həll etmək üçün konkret tədbirlər görmək istəyirdilər. Onlar bildirirlər ki, müsəlman qaçqınlara kömək komissiyasının işi fəal deyil, çünki bu günə qədər, hətta hökumətin qaçqınlar üçün ayırdığı bir milyon rubl da alınmayıb. Sonra qərara alınır ki, yeni yaradılmış hökumətin rəhbəri A.Çxenkeli ilə ən tez bir zamanda bu məsələ haqqında danışıqlar aparılsın və tələb edilsin ki, İrəvan quberniyasındakı müsəlmanların həyatı və əmlakının mühafizəsi məsələsi ilə bağlı ən təcili və təxirəsalınmaz tədbirlər görsün, Seym tərəfindən hökumətə aşağıdakı tələblərlə sorğu verilsin: a) Daxili İşlər Nazirinə tapşırılsın ki, müsəlmanlara kömək məqsədilə xüsusi komissiya göndərilsin; b) Bütün müsəlman qaçqınlar öz yerlərinə qaytarılsın; v) Ərzaq nazirliyinə tapşırılsın ki, onlara təcili ərzaq köməyi göstərsin; q) Ermənilərin təşkil etdiyi azğınlaşmış hərbi hissələr buraxılsın; 214

d) Müsəlman qaçqınların vəziyyəti və sayı müəyyən edilərək onlar üçün əlavə vəsait ayrılsın [1, v.26-27] Müsəlman fraksiyasının aprelin 15-də M.Ə.Rəsulzadənin sədrliyi, R.Vəkilovun katibliyi ilə keçirilmiş növbəti iclasın əsas müzakirə mövzusu erməni-müsəlman münasibətləri idi (protokol №12). İclasda iştirak edənlərin azlığı və bu məsələnin olduqca vacibliyi nəzərə alınaraq həmin məsələ Seymin Müsəlman fraksiyasının üzvlərinin daha çox iştirak edəcəyi iclasa saxlandı. İclasda Seymin üzvü olan Ə.Qantəmirov Qars vilayətində son zamanlar müsəlmanlara qarşı baş verən soyqırım hadisələri haqqında məlumat verir. O, bildirir ki, yunan qaçqınlarının söylədiklərinə görə hücum edən türk ordusunun qarşısında geri çəkilən erməni hərbi hissələri və silahlanmış quldur dəstələri öz yolları üzərində olan bütün müsəlman kəndlərini dağıdır,hər şeyiatəşlə yaxır, insanları güllələyir və qılıncdan keçirirlər. Qadınlara zülm edərək “qalib erməni ordularının” süngüyə keçirilmiş körpə südəmər uşaqlar şəklində qənimətləri ilə keçəcəyi yolların kənarlarına düzürlər. Yunanlar bildirirlər ki, gərək qeyri-insani əsəblərin olsun ki, ağıllarını itirmiş qadınların nalələrinə, uşaqların ürəkparçalayan ağlamalarına, köməksiz yaşlıların hönkürtülərinə dözə biləsən. Çıxışının sonunda Ə.Qantəmirov deputatları ermənilərin törətdiyi dəhşətli faktlarla tanış edir: “Komissar Murad bəy Xanmirzəyev çox faciəli şəkildə həlak olmuş və Qars vilayətinin çox tanınmış Çamurlu kəndinin sakini Şamil ağa öncə öz əliylə yoldaşı və uşaqlarını öldürmüş, yalnız bundan sonra düşmənə təslim olmuşdur. Təxminən 82 kənd (əslində bu rəqəm daha yüksəkdir) dəhşətli dağıntılara məruz qalmışdı. Çiçəklənən Qars vilayəti kapitan Movsesyanın və general Areşevin vəhşilikləri nəticəsində 1915-ci ilin əvvəllərində bu ərazilərdə baş vermiş dəhşətləri, xarabalığı xatırladır. Bütün Qars vilayəti hazırda nəhəng qəbiristanlığa çevrilmişdi. Burada olan hər bir daş,ömürlük insaniyyətini itirmiş erməni vəhşiliyinə, qəddarlığına şahidlik edə bilər” [1, v.28-29]. Mayın 16-da M.Y.Cəfərovun sədrliyi, R.Vəkilovun katibliyi ilə Zaqafqaziya Seymi Müsəlman fraksiyasının növbəti iclası keçirilir (protokol № 17). Iclasın çağırılmasında əsas məqsəd Zaqafqaziyada siyasi vəziyyətin kəskin dəyişməsi, türk ordusunun Aleksandropolda hərbi əməliyyatları bərpa etməsi ilə əlaqədar idi. Seymin üzvü N.Yusifbəyov məlumat verir ki, bütün zümrələrdən olan gürcü nümayəndələri siyasi vəziyyəti çox gözəl hiss edirlər. Danışıqlardan 215

görünür ki, Batum avantürasından sonra onların yeni avantüraya getməsi və türklərlə yeni müharibəyə başlamaları barədə söz ola bilməz. Erməni nümayəndələri isə tamamilə özgə fikirdədilər. Rusiya ilə Türkiyə arasında müharibə başlayandan əyri yollara düşmüş ermənilər, öz xalqını dayanmadan uçuruma doğru aparır. İndi də türk ordusuna qarşı müqavimətin onlar üçün tamamilə fəlakət olacağını bildikləri halda, ermənilər yenə də əldə silah müqavimət göstərmək niyyətindir. Onların bu hərəkəti əlbəttə ki, Seymin işində böhran yaranmasına səbəb olacaq, bunun məntiqi nəticəsi olaraq Azərbaycan və Gürcüstan öz müstəqilliklərini elan etmək işinə hazır olmalıdırlar. Seymin üzvü X.Xasməmmədov bəyan edir ki, Gürcü Milli şurası bu istiqamətdə artıq hazırlıq tədbirləri görür. Bizə də bu istiqamətdə iş görmək lazımdır. Əvvəla, əhalini, əsasən isə mərkəzləri, xüsusilə Yelizavetpolu məlumatlandırmaq lazımdır ki, əhalinin bizim atacağımız hər bir siyasi addımdan xəbəri olsun. Özümüz isə burada lazım olduqda müstəqil Azərbaycan adından danışmaq üçün bütün formal şərtləri hazırlamalıyıq. Belə tədbirlərdən biri Batuma əlavə nümayəndə heyəti göndərməyi sürətləndirməkdir. Seymdə bütün müsəlman fraksiyalarının mayın 13-dəki iclasında M.Y.Cəfərov, N.Yusifbəyli, X.Xasməmmədovdan ibarət nümayəndə heyətinə F.X.Xoyskinin də daxil edilməsi təklif olunur. Belə olduqda Batumda Zaqafqaziya Mərkəzi Müsəlman Milli şurasının üzvləri demək olar ki, tam tərkibdə təmsil olunacaq və onlar siyasi şəraitdən asılı olaraq orada Türkiyənin tələbinə uyğun lazımi qərarlar qəbul edə bilərlər. X.Xasməmmədovun təklifı bütünlüklə qəbul olunur. Iclasda müzakirə olunan məsələlərdən biri də müsəlman qaçqınlara köməklik edilməsi oldu. Zaqafqaziya Mərkəzi Müsəlman Şurası müharibə başlanan vaxtdan doktor X.Sultanovun rəhbərliyi ilə qaçqın müsəlmanlara yardım təşkilatından əlavə bundan sonra bu iş üçün əlavə təşkilatın da yaradılması qərara alınır. Belə bir təşkilat “Zaqafqaziya Mərkəzi Müsəlman Şurasının Qaçqınlar şöbəsi” olacaqdır. Seymin üzvləri Ş.Rüstəmbəyov, M.Məhərrəmov və C.Məlik-Yeqanovdan ibarət heyətə qaçqınların işlərini təşkil etmək həvalə olunur [1, v.41-42]. Müsəlman fraksiyasının mayın 22-də keçirilən növbəti iclasında ilk öncə Kürdəmir cəbhəsindən qayıdan M.R.Vəkilovun qaçqınların vəziyyəti haqqındakı məruzəsi dinlənildi (protokol №18). Qeyd olunur ki, on mindən artıq qaçqının vəziyyəti təsviredilməzdir. 216

Onlara təcili və geniş şəkildə kömək göstərilməlidir. Qərara alınır ki, Kürdəmir rayonunun qaçqınları üçün məruzəçi doktor M.R.Vəkilov vasitəsilə qaçqınlara kömək etmək üçün səlahiyyətli nümayəndə olan A.Q.Kazımzadəyə əlli min (50 000) rubl verilsin [1, v.42]. Müsəlman fraksiyasının apardığı gərgin iş nəticəsində Transqafqaz hökuməti bu məsələnin öyrənilməsi üçün komissiya yaradır və ilk addım kimi qaçqınların ən zəruri ehtiyaclarını ödəmək üçün 1 milyon manat pul buraxır. Arxiv sənədləri və Seym iclaslarının protokollarının öyrənilməsi göstərir ki, Zaqafqaziya Seymi iclaslarında dəfələrlə qaçqınların problemlərini, onların öz yerlərinə qaytarılmasını Azərbaycan nümayəndələrinin təkidi ilə müzakirə etmişdir. Bu müzakirələr olduqca gərgin keçmişdir. Müzakirələr zamanı erməni deputatlar hər vasitə ilə qəbul edilən qərarların icrasına mane olurdular. Zaqafqaziya Seyminin fəaliyyətini dayandırması ilə əlaqədar olaraq, qaçqınlar probleminin həlli ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti məşğul olmağa başladı. Qeydlər 1. Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi (ARDA) . fond 970, siy. 1, iş 1. 2. Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman fraksiyası və Azərbaycan Milli Şurası iclaslarının protokolları. 1918-ci il. Bakı:“Adiloğlu”, 2006, 216 s. 3. Oleq Kuznetsov

Война в Карабахе – первая террористическая война в истории человечества 26 февраля 2017 года исполнилось 25 лет Ходжалинской трагедии – массового убийства боевиками армянских незаконных вооруженных формирований Нагорного Карабаха, поддержанных военными мятежниками из состава 2-го батальона 336-го мотострелкового полка Объединенных вооруженных сил СНГ, которые в ночь с 25 на 26 февраля атаковали с применением бронетехники маленький азербайджанский городок Ходжалы и уничтожили в нем и окрестностях (по официальным данным Азербайджанской республики) 613 человек, причинили увечья и ранения 487 людям, 150 человек пропали без вести, а 1275 – 217

побывали в заложниках. Данное преступление против человечества явилось самым знаковым в ходе той войны и стало, фактически, ее квинтэссенцией, а поэтому первая юбилейная дата данной трагедии является прекрасным поводом для того, чтобы дать правовую квалификацию сути нагорно-карабахского конфликта как главной ее причины и исторического фона. С позиции норм современного российского уголовного права Карабахская война 1988-1994 гг. является террористической войной, поскольку все ее содержание представляет собой совокупность и последовательность «преступлений террористической направленности». К преступлениям такой видовой принадлежности Уголовный кодекс Российской Федерации относит следующие противоправные деяния: террористический акт, захват заложника, организация незаконного вооруженного формирования или участие в нем, угон судна воздушного или водного транспорта либо железнодорожного подвижного состава, посягательство на жизнь государственного или общественного деятеля, вооруженный мятеж, публичные призывы к осуществлению экстремистской деятельности, нападение на лиц или учреждения, которые пользуются международной защитой. Массовым убийствам мирных жителей города Ходжалы и умышленному причинению вреда их здоровью, что с формально-правовой точки зрения может быть квалифицировано как преступления общеуголовной направленности, сопутствовало совершение, как минимум, трех видов преступлений террористической направленности из приведенного выше списка – захват заложников, участие в незаконном вооруженном формировании и вооруженный мятеж, что позволяет квалифицировать события 25-26 февраля 1992 года в Ходжалы как акт международного терроризма. Во время нагорно-карабахского конфликта практически все перечисленные виды преступлений террористической направленности совершались армянской стороной с той или иной интенсивностью и периодичностью, а преступление в виде организации незаконного вооруженного формирования или участие в нем являлось повсеместно распространенным на всей территории Нагорного Карабаха. Это дает нам полное право утверждать, что армянская сторона нагорно-карабахского 218

конфликта вела противоборство с Азербайджанской республикой силами главным образом международных террористов, используя террористические средства и методы. Транснациональный армянский терроризм как социально- экономическое, общественно-политическое и юридическое явление возник в конце XIX столетия на территории Османской империи, откуда перекинулся на Российскую империю и балканские страны, из которых затем распространился в Западную Европу и Северную Америку. Первые преступления армянского терроризма датируются 1890-ми гг., поэтому он не имеет никакого отношения к теме пресловутого «геноцида армян» в Османской империи в 1915 году. Основную ударную силу армянской стороны в Карабахской войне 1988-1994 гг. составляли боевики транснациональных террористических группировок Армянская секретная армия освобождения Армении и Коммандос справедливости армянского геноцида, оказавшихся к середине 1980-х гг. под оперативным контролем спецслужб США. Процесс их перехода на службу интересам ЦРУ США описан нами в монографии «История транснационального армянского терроризма в ХХ столетии: Историко-криминологическое исследование» («History of Transnational Armenian Terrorism in the XX Century: Historical and Criminological Research»)31, а поэтому на данной теме мы подробно останавливаться не будем. Укажем только, что это утверждение возражений со стороны наших коллег и оппонентов за два года, прошедших с момента публикации этой монографии на русском и английском языках не вызывало, вследствие чего может считаться обоснованно аргументированным и принятым международным академическим сообществом. А это значит, что в исторической ретроспективе нагорно-карабахский конфликт может считаться первым «горячим фронтом» геополитического противостояния Востока и Запада в

31 Kuznetsov O. History of Transnational Armenian Terrorism in the XX Century: Historical and Criminological Research. – Berlin: Verlag Dr. Köster, 2016; Кузнецов О.Ю. История транснационального армянского терроризма в ХХ столетии: Историко-криминологическое исследование. – Изд. 2-е. – М.: Столица, 2016. 219

условиях «холодной войны», поражение которой привело к гибели Советский Союз, в распаде которого армянский терроризм сыграл роль эффективного деструктивного инструмента. Известный американский исследователь армянского терроризма Френсис Хайланд (Francis P. Hyland), которого мы считаем если не кадровым сотрудником ЦРУ США, то, как минимум, специально приглашенным вольнонаемным специалистом данной спецслужбы, в книге «Армянский терроризм: прошлое, настоящее, будущее» («Armenian terrorism: the past, the present, the prospects»), вышедшей из печати в начале 1991 года, вполне недвусмысленно заявил о том, что в ближайшей перспективе главной целью транснационального армянского терроризма будет являться не Турецкая республика, как это было на всем протяжении 1970-1980 гг., а Советский Союз. В связи с этим он заявил, что эпицентром террористической активности армянских националистов станет «нагорно-карабахский регион Азербайджана» («Nagorno-Karabakh region of Azerbaijan»), армянское население которого «сплотилось и взбунтовалось в ответ на притеснение мусульманским большинством»32. Фактически, за год до распада Советского Союза (совершенно очевидно, что Хайланд закончил писать свою книгу в 1990 году) он вполне определенно указал на главный источник военно- политической угрозы территориальной целостности и самого существования СССР, обозначив его предельно конкретно как «армянский терроризм». В заключительной части своей книги, посвященной перспективам данного криминологического явления, Ф. Хайланд не менее определенно указал на обстоятельства, приведшие к подобной смене цели, и на силы, стоявшие за подобной сменой вектора целеполагания. В качестве отправной точки этого трансформационного процесса он назвал раскол в рядах Армянской секретной армии освобождения Армении (Armenian secret army for liberation of Armenia или ASALA), произошедший летом 1983 года, в результате которого от данной террористической структуры откололось ее «боевое крыло», на

32 Hyland F.P. Armenian terrorism: the past, the present, the prospects / Francis P. Hyland. Boulder: Westview Press, 1991. – p. 87-88. 220

кадровой и организационной основе которого возникла новая и существенно модернизированная группировка транснациональных армянских террористов под названием «Армянская секретная армия освобождения Армении – Революционное движение» («Armenian Secret Army for the Liberation of Armenia  Revolutionary Movement» (ASALA-RM)). Лидером этой вновь образованной структуры стал гражданин Соединенных Штатов Америки, террорист № 2 в истории транснационального армянского терроризма в ХХ столетии Монте Мелконян, за пару месяцев до этого досрочно выпущенный из французской тюрьмы, где он отбывал наказание за незаконное хранение оружия и незаконное пересечение государственной границы, и депортированный в Йемен. В связи с этим довольно-таки примечательным является еще одно обстоятельство: практически одновременно с возникновением ASALA-RM, если быть более точным, то за четыре месяца до этого, в феврале 1983 года, деятельность (предположительно, в результате самороспуска) прекратила еще одна армянская террористическая организация – «Новое армянское сопротивление» («New Armenian Resistance» (NAR)). Три года спустя, в 1986 году, ее примеру последовала «конкурировавшая» на протяжении двух десятилетий с ASALA еще одна получившая в 1970-1980-е гг. печальную известность армянская террористическая группировка  Коммандос справедливости армянского геноцида (Justice Commandos against Armenian Genocide или JCAG), произведшая в 1982 году из-за успешных и эффективных действий турецких спецслужб против нее ребрендинг и сменившая наименование на Армянскую революционную армию (Armenian Revolutionary Army (ARA)). Совершенно очевидно, что кадры прекративших деятельность или впавших в летаргию либо перешедших в латентное состояние армянский террористических группировок не оставили своего криминального ремесла (хотя бы потому, что оно составляло смысл их жизни) и присоединились к новообразованной ASALA- RM. Свое завершение процесс организационно-кадровой консолидации структур транснационального армянского терроризма и сопровождающей его централизации руководства

221

всей террористической активностью армянства завершила весной 1988 года, когда в Афинах был убит «неизвестными» основатель и бессменный руководитель Армянской секретной армии освобождения Армении Акоп Акопян, собиравшийся лететь в Белград, а оттуда (предположительно) – в Советский Союз. Совокупность изложенных выше фактов, их хронологическая и логическая последовательность и взаимосвязь, позволяет нам сделать вывод о том, что спецслужбы Соединенных Штатов, и в первую очередь – ЦРУ США, – начиная с 1980 года, а может быть и с 1977 года, когда в Москве активистами Национальной объединенной партии Армении была совершена серия террористических атак и было предпринято покушение на совершение еще одной серии террористических актов, стремились поставить под свой контроль структуры и деятельность транснационального армянского терроризма. Для этого в руководство ASALA был внедрен их агент Монте Мелконян, уровень профессионального образования и специальной подготовки которого позволил ему очень быстро стать руководителем «боевого крыла» этой организации, сконцентрировать на себе планирование и руководство всеми «боевыми операциями» (а по сути – террористическими атаками), после чего внести раскол в руководящие органы, а через него – и в ряды Армянской секретной армии освобождения Армении, вывести из ее состава наиболее деятельные и идеологически подготовленные кадры и сформировать на их основе новую террористическую организацию армянских националистов под созвучным названием «Армянская секретная армия освобождения Армении – Революционное движение». Принципиальное отличие между прежней ASALA и вновь образованной ASALA-RM заключалось в целеполагании, – если для ASALA главным врагом являлись официальные власти и народ Турецкой республики, то для ASALA-RM в этом качестве стали позиционироваться Советский Союз и его граждане. Таким образом, в середине 1980-х гг. транснациональный армянский терроризм в результате блестяще спланированной и проведенной специальной операции ЦРУ США оказался на службе у американского империализма, став новым и, как это выяснилось впоследствии, очень

222

эффективным инструментом противостояния с СССР в годы «холодной войны». Армяно-азербайджанская война в Нагорном Карабахе стала первой террористической войной, которую американские спецслужбы на средства армянской диаспоры руками армянских националистов (как из среды армянской диаспоры или спюрк, так и проживавших на территории СССР) развернули против Советского Союза. Факт активного участия в ней структур транснационального армянского терроризма подтверждается участием в этом конфликте незаконных вооруженных формирований армянских боевиков, полностью укомплектованных этническими армянами, являющимися гражданами иностранных государств. Оперативные наименования незаконных вооруженных формирований, составленных из граждан иностранных государств армянской национальности, действовавших в Нагорном Карабахе сначала против подразделений внутренних войск МВД СССР, а затем – против подразделений милиции и вновь сформированных практически на добровольческой основе вооруженных сил Азербайджанской республики, хорошо известны. Первый в этом списке – отряд «Менц Мурад», создателем и бессменным руководителем которого на протяжении всей войны в Нагорном Карабахе являлся гражданин Ливана Геворк Гюзелян. Данное незаконное вооруженное формирование вело бои на мардакертском направлении, всего через отряд «Менц Мурад» прошло до 200 иностранных граждан и около 50 граждан Армении. Второй – так называемый «батальон» «Арабо» – был сформирован в 1989 году в Ереване по инициативе руководства партии «Дашнакцутюн» из числа ее членов, являвшихся гражданами Сирии и Ливана, приобретших боевой опыт во время участия в Гражданской войне в Ливане 1975-1990 гг. Его бессменным командиром был гражданин Ливана Манвел Егизарян Боевики именно этого незаконного вооруженного формирования повинны в массовом убийстве мирных жителей городка Ходжалы в Нагорном Карабахе в ночь с 25 на 26 февраля 1992 года. 28 июня 1992 года отряд «Арабо» близ города Аскеран был окружен частями Национальной армии Азербайджана и в ходе боя 223

практически полностью уничтожен: 166 террористов были убиты, командование в главе с М. Егиазаряном бежало с поля боя (впоследствии Егиазарян был убит при невыясненных обстоятельствах в Ереване в октябре 1992 года, возможно, был тайно казнен). Еще одним подразделением в составе незаконных вооруженных формирований армянских сепаратистов Нагорного Карабаха, сформированным преимущественного из представителей армянской диаспоры, был так называемый «батальон особого назначения» «Шуши», командиром которого был уроженец Бейрута Жирайр Сефилян по кличке «Жиро». В отличие от большинства иностранцев армянской национальности, принявших активное участие в Карабахской войне 1988-1994 гг., Ж. Сефилян не погиб на поле боя, а интегрировался в политический мейнстрим Армении, примкнув к оппозиции нынешнему политическому руководству. При этом он не забыл опыта террористической деятельности, в 2006 году пытался организовать вооруженный мятеж и за это 10 декабря вместе со своим соратником Варданом Малхасяном был арестован по обвинению в публичных призывах к насильственной смене конституционного порядка и осужден на лишение свободы за незаконное хранение оружия. Вновь на авансцену внутренней политики Армении Жирайр Сефилян вышел весной 2016 года, когда во второй раз был задержан правоохранительными органами и арестован судом этой страны за незаконный оборот оружия и подготовку вооруженного мятежа. Его арест спровоцировал вооруженный мятеж в Ереване 17-30 июля 2016 года группы боевиков ранее до этого неизвестной террористической организации «Сасна црер» («Бешеные из Сануса»), во время которого отряд из 30 вооруженных мужчин при свете дня захватил расположение полка патрульно-постовой службы полиции Еревана, убил 5 сотрудников правоохранительных органов и захватил до 10 заложников, включая бригаду врачей и персонала автомобиля «Скорой помощи». Примечателен факт, что после сдачи мятежников сотрудникам правоохранительных органов Еревана, им были предъявлены обвинения в совершении только общеуголовных преступлений (убийство, незаконный оборот оружия, 224

насильственный захват чужой собственности и т.п.), тогда как их действия, имеющие уголовно-правовую квалификацию преступлений террористической направленности – вооруженный мятеж, сознание незаконного вооруженного формировании или участие в нем, захват заложников – вообще не были инкриминированы. Данный факт наглядно свидетельствует о том, что в самосознании современного армянского общества совершение преступлений террористической направленности преступным деянием не является, подобная деятельность является нормой общественного бытия индивида, не подлежащей уголовному преследованию. Этому не стоит удивляться, если принимать во внимание то обстоятельство, кто сегодня находится во главе Армении. Ныне действующий президент этой страны Серж Саргсян в 1989 году сменил должность заведующего отделом пропаганды и агитации Степанакертского городского комитета и помощника первого секретаря областного комитета Коммунистической партии Азербайджана в Нагорно-Карабахской автономной области АзССР на пост председателя комитета сил самообороны самопровозглашенной Нагорно-Карабахской республики, сосредоточив в своих руках оперативное управление боевыми операциями армянских сепаратистов и международных террористов в Нагорном Карабахе. Именно он несет персональную ответственность за организацию такого преступления террористической направленности как вооруженный мятеж 2-го батальона 366-го мотострелкового полка 25 февраля 1992 года, результатом которого стала массовая гибель днем позже мирных жителей в городе Ходжалы. Возглавивший мятеж командир 2-го батальона 366-го мотострелкового полка бывший майор Советской армии Сейран Оганян укрылся среди армянских сепаратистов Нагорного Карабаха и стал одним из полевых командиров их незаконных вооруженных формирований, затем являлся командующим «армии обороны» самопровозглашенной Нагорно-Карабахской республики, а с 2008 до июня 2016 года являлся министром обороны Армении в звании генерал-полковника. Факт нахождения этого человека во главе армянских вооруженных сил сам по себе свидетельствует о том, что незаконные вооруженные 225

формирования армянских сепаратистов Нагорного Карабаха, организационно объединенные в структуру «Армии обороны Карабаха», в настоящее время интегрированы в организационно- штатные структуры вооруженных сил Армении и, по сути, являются их оккупационным корпусом на захваченных территориях Азербайджана. Помимо этого указанный факт свидетельствует о том, что лица, совершившие во время Карабахской войны 1988-1994 гг. преступления террористической направленности, в современной Армении являются национальными героями и входят в число высших должностных лиц этого государства. Сейран Оганян является не единственным военачальником вооруженных сил Армении, чья карьера была самым тесным образом связана с участием в незаконных вооруженных формированиях сепаратистов Нагорного Карабаха и международных армянских террористов. Помимо него в руководстве центрального аппарата министерства обороны Республики Армения служат еще несколько бывших полевых командиров таких формирований, также являющихся с точки зрения российского уголовного законодательства преступниками, виновными в совершении преступлений террористической направленности, предусмотренных ст. 208 УК РФ. Наиболее известным среди них является генерал-лейтенант Манвел Григорян, в 2000-2008 гг. состоявший в должности заместителя министра обороны и параллельно возглавлявший ветеранскую организацию Союз добровольцев «Еркрапа», объединяющую в своих рядах бывших участников незаконных вооруженных формирований армянских сепаратистов Нагорного Карабаха, непосредственно участвовавших в боевых действиях против подразделений Внутренних войск МВД СССР и Национальной армии Азербайджана. Манвел Григорян сначала – в 1988-1992 гг.  являлся боевиком и полевым командиром так называемого «Эчмиадзинского отряда», в 1992 году был зачислен в ряды вооруженных сил Армении и назначен командиром отдельного мотострелкового батальона, а уже в 1986 году указом

226

президента Армении ему было присвоено воинское звание генерал-майора, в 2000 году – генерал-лейтенанта33. Среди нынешних армянских военачальников есть и те, кто в своем послужном списке имеет не только преступления террористической направленности, но также и преступления против воинской службы. Таким человеком является заместитель начальника Генерального штаба вооруженных сил Армении генерал-лейтенант Айказ Баграмян, который в 1988 году, будучи командиром батареи, расквартированной в городе Сардарабаде, передал боевикам незаконных вооруженных формирований армянских сепаратистов Нагорного Карабаха находящееся в его ведении вооружение и военное имущество Советской армии и сам примкнул к ним. В 1991 году являлся начальником штаба так называемого «Мартунинского отряда», командиром которого являлся международный армянский террорист, гражданин США Монте Мелконян. В 2003 году он был зачислен на военную службу в вооруженный силы Армении на должность командующего 2-го армейского корпуса, в 2003 году переведен на службу в центральный аппарат министерства обороны34. В настоящее время он по должности занимается организацией координации и боевого взаимодействия между вооруженными силами Армении и незаконным вооруженным формированием «Армия обороны Карабаха». Генералы, совершившие ранее преступление террористической направленности в форме участия в незаконных вооруженных формированиях во время нагорно-карабахского конфликта, присутствуют не только в руководстве вооруженных сил Армении, но и других ведомств, в которых предусмотрена воинская служба. Таким военачальником является командующий полицейских сил, первый заместитель начальника полиции МВД Армении генерал-лейтенант Левон Ераносян. Свою карьеру он начал в рядах боевиков так называемого «Эчмиадзинского отряда»

33 Саркисян С.Т. Энциклопедия Арцах-Карабаха. – СПб.: Петрополис, 2005. – с. 82-83. 34 Саркисян С.Т. Энциклопедия Арцах-Карабаха. – СПб.: Петрополис, 2005. – с. 65. 227

(вместе с М. Григоряном), в 1992 году зачислен в ряды вооруженных сил Армении, прошел все ступени карьерной лестницы от заместителя командира батальона до командира армейского корпуса, в 2001 году ему было присвоено звание генерал-майора, в 2013 году при назначении на ныне занимаемую должность – генерал-лейтенанта35. Парадоксально, но факт: в современной Армении бывший террорист занимает должность главного борца с терроризмом. Список армянских генералов, являвшихся в годы нагорно- карабахского конфликта полевыми командирами незаконных вооруженных формирований сепаратистов, при желании можно продолжать до тех пор, пока все они не будут перечислены поименно. В современной Армении ни один мужчина не может достичь жизненного успеха, если он ранее не участвовал в Карабахской войне 1988-1994 гг. в качестве добровольца- «еркрапа» или в более поздние годы не проходил службу в составе оккупационного корпуса вооруженных сил Армении под названием «Армия обороны Карабаха», а после этого не стал членом Союза добровольцев «Еркрапа». Продолжать данный список мы не считаем нужным, поскольку в нем будут меняться только имена и фамилии, а содержание деяний останется неизменным. Имеющейся в нашем распоряжении информации вполне достаточно для того, чтобы со всей определенностью сделать вывод о том, что на уровне высшего военного руководства в Армении осуществляется интеграция незаконных вооруженных формирований сепаратистов Нагорного Карабаха в организационно-штатные структуры вооруженных сил страны, что, по сути, реабилитирует криминальные деяния всех участвовавших в совершении преступлений террористической направленности боевиков из числа местных жителей и международных армянских террористов из других стран мира, воевавших в их рядах, позволяя им тем самым избежать уголовной ответственности. Главным результатом Карабахской войны 1988-1994 гг., которую мы считаем первой террористической войной в истории

35 Саркисян С.Т. Энциклопедия Арцах-Карабаха. – СПб.: Петрополис, 2005. – с. 102-103. 228

человечества, нравится ли это кому-то или нет, является появление на территории Южного Кавказа (но не на политической карте мира) квазигосударства «Арцах» или самопровозглашенной Нагорно-Карабахской республики, легитимность существования которого до сих пор не признал ни один субъект международного права, даже Республика Армения. Сегодня мы можем говорить о наличии общих имманентных черт, присущих двум современным террористических квазигосударствам, в основе бытия которых лежит идеология национально-религиозного экстремизма. Речь идет о квазигосударстве «Арцах» и квазигосударстве «Исламское государство Ирака и Леванта», причем второе является репликой, репродукцией или воспроизведением первого, но в более крупных масштабах. Мы выделяет восемь общих типологических черт, присущих им обоим. Арцах и ИГИЛ располагаются на оккупированных землях других государств – Азербайджана и Ирака с Сирией соответственно. В этом заключается х главное отличие от Косово, Приднестровья, Абхазии, Южной Осетии, Донбасса, Луганщины, появившихся на политической карте мира в результате гражданских войн в Сербии, Молдове, Грузии, Украине. Арцах и ИГИЛ являются результатом внешней агрессии, тогда как все остальные перечисленные самоуправляющиеся области – закономерным и логичным следствием внутриполитических противоречий этнополитических элит тех стран, на территории которых они образовались. Еще одной чертой, объединяющей Арцах и ИГИЛ в некое родовое множество, является паразитическое существование двух этих квазигосударств за счет незаконной эксплуатации природных ресурсов захваченных ими территорий и контрабандной поставки полученного сырья на мировые рынки. Это обстоятельство лишний раз доказывает наличие в мировой политике тренда на ведение экспансионистских войн, направленных на захват источников сырья, а не рынков сбыта, как это было еще столетие назад, для чего и создаются такие квазигосударства как Арцах и ИГИЛ. Экономика, в основе которой лежит контрабанда природных ресурсов захваченных территорий, объективно не может обеспечить беспроблемного существования этих квазигосударств, 229

находящихся в условиях ведения внешней войны. Поэтому они для своего более ими менее стабильного существования нуждаются во внешнем спонсорстве. Главными спонсорами Арцаха является Армения и армянская диаспора или «спюрк», за спиной ИГИЛ стоят арабские нефтяные шейхи и транснациональные корпорации, для которых существование свободной и независимой Сирии является главным геополитическим препятствием на пути строительства трубопроводов для экспорта углеводородов в Европу. Завоевание и последующая оккупация территории Карабаха армянскими незаконными вооруженными формированиями привела не к захвату и подчинению местного населения, как того должна требовать логика любой колониальной войны, а исключительно к «этническим чисткам» и изгнанию из мест традиционного проживания от 700 тыс. до 1 млн. представителей мусульманских народов, ранее являвшихся гражданами СССР, – не только этнических азербайджанцев, но еще и курдов и турок- месхитинцев. Аналогичную картину мы наблюдаем и на территориях, захваченных ИГИЛ: подданные этого террористического квазигосударства путем публичного вооруженного насилия проводят религиозные «чистки» на захваченных ими территориях. Их жертвами становятся не только иноверцы-гяуры – курды, армяне, христиане, сирийские туркмены или тюрки-туркманы, но и добропорядочные мусульмане-алавиты. Одним из средств политического и социального управления в данных квазигосударствах являются акции устрашения местного населения, принуждающих его покидать ранее обжитые места, является проведение массовых публичных казней противников Арцаха и ИГИЛ, жертвами которых зачастую становятся ни в чем неповинные люди. Отправной точкой «слепого» массового террора в отношении местного населения в Арцахе стала печально известная «Ходжалинская резня». В истории ИГИЛ также есть преступление против человечества, сопоставимое с «Ходжалинской резней»: 22 июля 2013 года в районе города Эт- Телль-эль-Абьяд провинции Ракка боевики этого террористического квазигосударства осуществили массовое убийство местных курдских жителей, в результате которого погибло около 450 человек, включая 120 детей. Обе эти трагедии 230

мало чем отличаются друг от друга, и являются достаточным основанием для того, чтобы поставить между Арцахом и ИГИЛ знак равенства. Еще одной четой, роднящей Арцах и ИГИЛ, явилось осуществление их боевиками ритуальных убийств, носящих характер кровавого жертвоприношения. Об этом откровенно писал Маркар Мелконян, родной брат армянского террориста № 2 Монте Мелконяна, в мемуарах об участии в Карабахской войне. Кадры ритуальных убийств европейских и американских журналистов и сотрудников гуманитарных организаций палачами ИГИЛ, очень напоминающие жертвоприношения, также обошли Интернет и потрясли весь цивилизованный мир. Изгнание местного населения с оккупированных этими террористическими квазигосударствами территорий сопровождается стиранием для будущих поколений памяти о его присутствии на этих землях – уничтожаются памятники материальной культуры чуждых им цивилизаций. И последнее. Террористическая природа происхождения и определяемая ей террористическая сущность квазигосударств Арцах и ИГИЛ предусматривают только одну возможность физического существования этих псевдогосударственных образований – перманентную войну со странами, на оккупированных территориях которых они ныне располагаются. Арцах и ИГИЛ были, есть и будут очагами войн и международной напряженности в регионе Большого Ближнего Востока. Война обуславливает смысл их существования, и без нее они лишаться и внешней спонсорской поддержки, и возможности контрабанды природных ресурсов оккупированных территорий, и вообще земли как места, которое они отвоевали для своего существования. Прекращение войны означает для них немедленную гибель. Сегодня Россия и Турция являются союзниками в вооруженной борьбе с террористическим квазигосударством ИГИЛ, что стало закономерным результатом поэтапного сближения позиций наших стран на международной арене в новом тысячелетии. Достигнутое политико-экономическое партнерство России и Турции в последние годы начинает приобретать обоюдовыгодное идеологическое оформление в виде идеологии «евразийства», которая в двух странах начинает активно культивироваться не 231

только на политическом, но и на научно-академическом уровне, что уже в ближайшей перспективе неизбежно приведет к выработке обоюдно приемлемой для двух стран идеологической концепции «славяно-тюркского евразийского единства», в которой не будет места для политически самостоятельных этнорелигиозных и национально-государственных интересов кавказских народов. Данная идеологическая концепция вполне реально может противопоставить себя идеологии «трансатлантизма», доминирующей сегодня в политической жизни Западной Европы как послушного сателлита Соединенных Штатов, что неизбежно повлечет за собой построение новой конфигурации многополярного мира. Складывание оси Москва-Анкара существенно изменит (если не изменило уже сейчас) расклад сил в Черноморско- Кавказском регионе, для нормального функционирования транспортной инфраструктуры которого географическое положение Турции имеет определяющее значение. Однако стабильность подобной геополитической конструкции будет всегда находиться под угрозой вследствие потенциальных внешних воздействий, поскольку не будет иметь достаточной структурной стабильности. Единственной логически обоснованной возможностью увеличения запаса прочности данного альянса является трансформация оси (или линии) в какую-то иную пространственную геометрическую фигуру, например, треугольник, который бы в результате покрывал собой все пространство Черноморско-Кавказского региона, перекрывая основные линии коммуникаций. Такая логика развития событий является естественной даже с точки зрения канонов евклидовой геометрии, поскольку треугольник является самой устойчивой геометрической фигурой, самостоятельно образующей плоскость, на преодоление внутреннего сопротивления которой требуется гораздо больше сил, чем на искривление прямой. Единственно возможным для этого партнером для Анкары и Москвы может (и должен) стать Баку, а образование треугольника Москва-Анкара- Баку замкнет внутри себя пространство от Балкан до Каспия. Кукловоды, создавшие Арцах и ИГИЛ, ответственные за развязывание Карабахской войны 1988-1994 гг., и сегодня не ослабляют своего присутствия в регионе Южного Кавказа и 232

только наращивают его по всем невоенным направлениям. Достаточно сказать, что по официальным данным Государственного департамента Соединенных Штатов штат посольства США в 145-миллионной России составляет 1150 человек, когда как корпус американских дипломатов в 2,5- миллионной Армении насчитывает 1500 человек с дипломатическими паспортами или «лиц, находящихся под международной защитой» (к слову, это второе по численности персонала посольство США в странах мира, больше только в Ираке). Для наглядности картины сообщим, что в России один американский дипломат приходится в среднем на 130 тысяч ее жителей, тогда как в Армении этот показатель соотносится как 1:1700, то есть «плотность» дипломатического присутствия США в Армении более чем в 76 (!) раз выше, чем в России. Очевидно, что столь масштабное дипломатическое представительство в этой стране необходимо США не для того, чтобы принуждать ее ее руководство соблюдать и исполнять международно-правовые акты Совета безопасности ООН по деоккупации азербайджанских территорий, а, наоборот, нужно для того, чтобы сохранять существующий статус-кво в регионе. В качестве знакового примера активного американского присутствия в Армении и его влияния на внутриполитические и внешнеполитические процессы в этой стране можно привести деятельность Агентства США по международному развитию (USAID) в этой стране. По информации официального сайта этой американской правительственной организации, за последнее десятилетие ее представительство в Армении реализовало или продолжает реализовывать 29 программ, из них 8 – в области развития демократии, прав человека и управления, 12 – в области экономического развития, 2 – в области кредитования, 3 – в области здравоохранения, 4 – в области социальной защиты. Для сравнения: USAID в Турции не осуществляет деятельности вообще, в Азербайджане этой американской правительственной структурой была предпринята попытка реализации одной программы в области сельского хозяйства, реализация которой в настоящее время прекращена. Программы, реализуемые Агентством США по международному развитию в Армении в области развития демократии, прав человека и управления, в своей 233

совокупности направлены на структрную трансформатизационную модернизацию системы власти в Армении, поэтому вполне возможно с большой степенью вероятности предполагать, что конституционная реформа в этой стране, предусматривающая переход от президентской формы правления к парламентской, правовая институализация которой состоялась в апреле 2017 года по итогам парламентских выборов в этой стране, является результатом целенаправленной деятельности, финансируемой правительством США в целях сохранения и придания большей стабильности нынешнему политическому режиму, который является продуктом Карабахской войны 1988-1994 гг., ставшей первой, но далеко не последней террористической войной в новейшей истории человечества. Подводя итог сказанному выше, следует констатировать тот факт, что у Азербайджана сегодня есть не один стратегический геополитической противник – Армения, а, как минимум, два, для которых идеологическая триада «Армения, диаспора, Арцах» являются не просто пропагандистским лозунгом, а руководством к действию, которое планомерно претворяется в жизнь. Единственной альтернативой и средством противостояния этой политике может стать только создание «треугольника безопасности Москва-Анкара-Баку», без появления которого ситуация на Южном Кавказе будет по-прежнему оставаться крайне проблематичной, нестабильной и взрывоопасной.

Şamil Mehdi

Müasir dünya düzəni və Qarabağ XX əsrin sonlarında Sovet İttfaqı və yaratdığı sosialist sistemin süqutu ilə “soyuq müharibə” sona çatdı. Prosesein özü dinc başlasa da, sonluğu milyonlarla insanın həyatını faciəyə çevirdi. SSRİ ərazısıində Dnestryanı bölgədə (Moldova), Abxaziya və Cənubi Osetiyada (Gürcüstan), “Dağlıq Qarabağda” (Azərbaycan), Yuqoslaviya Federasiyasının Bosniya-Hersoqovina, Xorvatiya, Kosovo bölgələrində baş verən silahlı münaqişələrdə yüzminlərlə insan həyatını itirdi, milyonlarla insan qaçqın vəziyyətinə düşdü, yüzillərlə yaşadıqları torpaqlardan didərgin oldu. Qeyd etmək lazımdır ki, hadisələrdən 30 ilə

234

yaxın müddət keçməsinə baxmayaraq sadalanan konfliktlərin bir çox dondurulmuş vəziyyətdə qalır və həllini tapmaqdan xeyli uzaqdır. Sosialist sisteminin sıraddan çıxması ilə ümid etmək olardı ki. dünya düzənində tarazlıq əmələ gələcək, beynəlxalq münasibətlər optimal xətt üzrə inkişaf edəcək. Yalta (1945)və Potsdam (1945) prinsipəri əsasında yaradılan, Helsinki (1975), Budapeşt (1994) və s.əsasında inkişaf etdirilən beynəlxalq münasibətlər sistemi (BMS) dünyanı yeni inkiaf müstəvisinə çıxaracaq. BMT, ATƏT və digər beynəlxalq təşkilatlar deklarativ təşkilatlardan real idarəçilik mexanizminə, mübahisələrin həllində arbitrə çevriləcək Əfsuslar olsun ki, reallıqda keçmiş düşüncə tərzinin üstələdiyinin şahidi olduq:“ kim güclüdürsə. o haqlıdır” iddiasına əsaslanan dövlətlər beynəlxalq hüququn əsas müddəalarını asanlıqla pozmağa başladılar. ABŞ və müttəfiqlərinn 1999-ci ildə BMT-nin sanksiyası olmadan Serbiyanı bombardman etməsindən başlanan (Serbiya tərəfindən həyata keçirilən soyqırımı durdurmağın başqa yolu yox idi və əsas verirdi ), 2003-cü ildə yenə də BMT-ni yan keçməklə İraqa hərbi müdaxilə (kütləvi qırğın salahı istehsalı bəhanəsi) ilə davam edilən proseslər pis presedent yaratdı. 2008-ci ildə Rusiya Federasiyası Gürcüstana hərbi müdaxilə etdi (Gürcüstanın öz sərhədləri çərçivəsində hərbi güc tətbiq etməsi bəhanəsi ilə) və Abxaziyada, Cənubi Osetiyada qondarma rejimlər qurdu. Beynəlxalq sistemə vurulan ən kəskin zərbə 2014-cü ildə baş verdi. Rusiya Federasiyası 2-ci Dünya müharibəsindən sonra Avropa ərazisində ilk dəfə başqa suveren dövlətin ərazisini hərbi müdaxilə nəticəsində işğal etdi (Ukraynada baş vermiş növbəti “Narıncı inqilabı” dövlət çevrilişi kimi dəyərləndirərək rusdilli əhalini müdafiə bəhanəsi ilə) və Krım muxtar vilayətini federasiyanın tərkibinə subyekt kimi qatdı. (fikrimcə Qarabağın işğalı istisna kimi qiymətləndirilməlidir: a) işğal faktı bir ölkənin –SSRİ-nin tərkibində başlanmışdı; b) DQMV rəsmi olaraq Ermənistanın ərazisinə daxil ediməyib; c) dünya gücləri üçün faktın çəkisi kiçikdir ). Maraqlı odur ki, bu 20 ildə baş verən beynəlxalq hüququn pozulmasına münasibət “narahatçılıq ifadə edilməsindən” kənara çıxmadı. Yalnız Ukraynanın Donbass (ruslar “Novorossiya” adlandırır) ərazisinə Rusiyanın açıq hərbi müdaxiləsi və onun gedişində səhvən Malayziyaya məxsus sərnişinlərlə dolu “Boing” təyyarəsi vurulduqdan sonra müəyyən beynəlxalq sanksiyalar tətbiq olundu.

235

Beynəlxalq münasibətlər sisteminin asanlıqla pozulması və cəzasızlıq hissi XXI əsrin başlanğıcında təhlükəli vəziyyət yaratdı. Bəzi dövlətlər qloballaşmış dünyada yenidən öz “maraq dairələri” haqqında açıq-aydın rəsmi bəyanatlar verməyə, onlara xüsusi imtiyazlar verilməsini tələb etməyə başladılar. Yalnız nüvə silahına sahib supergüclər deyil, eyni zamanda regional dövlətlər də beynəlxalq hüququ rahatlıqla pozur. “Ərəb baharı” nəticəsində Suriyada baş verən böhranda Rusiya, Türkiyə, İran, İsrail hərbi güc tətbiq edirlər,suveren dövlətin ərazinə havadan təyyarə, raketlərlə zərbələr endirir, quru əməliyyatları keçirirlər. Səüdiyyə Ərəbistanı Yəməni, ABŞ Suriya hərbi aerodromunu bombalayır. Bunların hamısı BMT-dən yan keçilməklə edilir, sanki belə bir təşkilat yoxdur. Əməliyyatları keçirən ölkələrə simpatiya və antipatiyamızdan asılı olmayaraq qeyd olunmalıdır ki, bütün baş verənlər beynəlxalq hüququn tapdalanması və mövcud münasibətlər sisteminin üstündən xətt çəkilməsidir. Regional konfliktlərin qlobal konfliktə, “böyük müharibəyə” çevrilməsi təhlükəsi aktualdır. XXI əsrdə beynəlxalq münasibətlər sisteminin iflasa uğraması səbəblərinin araşdırılması faydalı olardı. Fikrimcə, başlıca səbəblərdən biri keçən əsrin 80-ci illərində vüsət alan İnformasiya Texnoloğiyalarının (İT) cəmiyyətə təsiridir. 10-15 il ərzində İT istisnasız bütün dünyanı dəyişdı. İnformasiyanın ötürülməsi və qəbul edilməsi an məsələsinə çevrildi. Fərdi qurğuların insan həyatında rolu yeni bir inqilab oldu. Aparıcı ölkələrdə təhsillə, səhiyyə ilə bağlı tamamilə yeni konsepsiyalar yaradıldı və həyata keçirilməyə başladı. İdarəetmə sistemi avtomat və avtonom sistemlər sayəsində köklü dəyişikliklərə məruz qaldı. Ağıllı robotların tətbiqi istər sənayedə, istər aqrar sahədə istehsal mədəniyyətini və strukturunu dəyişdi. Sadalananlrın nəticəsi kimi, azad və demokratik öıkələrdə (bu həm də yüksək inkişaf etmiş anlamına gəlir) yeni həyat fəlsəfəsi meydana gəldi, yaşamın mənasının nədən ibarət olması axtarışı başlandı. Bir cümlə ilə ifadə etsək, XXI əsrin əvvəllərində təxminən 500 milyon əhalini əhatə edən 30-a yaxın ölkədə digərlərindən fərqli yeni sivilizasiya formalaşmağa başladı. Ancaq dövlətləri idarə edən (ədalətli seçki ilə hakimiyyətə gələn) ənənvi siyasi elitalar yeni sivilizasiyada dəyişməkdə olan vətəndaş cəmiyyətlərinə uyğunlaşa bilmədi. Avropada keçirilən və keçiriləcək seçkilərdə sağ millətçi qüvvələrin populyarlaşması, hətta 236

bəzi ölkələrdə qələbə çalmaları siyasi sistemlərin böhranının göstəricisidir, cəmiyyətin klassik siyasi elitalara etirazın səbəbidir, keçmiş üsullarla idarə olunmağa etirazdır. Bunun bariz nümunəsi 2014- cü ildə “demokratiyanın beşik”lərindən biri hesab ABŞ-da Donald Tramp kimi odioz bir insanın prezident seçilməsidir. Aparıcı ölkələrdə vətəndaş cəmiyətilə idarəetmədə iştirak edən siyasi elitanın konflikti Beynəlxalq Münasibətlər Sisteminin (BMS) bugünki vəziyyətə düşməsinin əsas səbəblərindəndir. Qərb sivilizasiyanın kifayət qədər potensialı var və yaxın gələcəkdə çıxış yolunu tapacaq. Bu dövlətlərdə çoxsaylı elmi institutların və beyin mərkəzləri problemi araşdırır, verdikləri təkliflərin həyata keçirilməsinin ilk cücərtiləri görsənməkdədir. Skandinav ölkələrində hakimiyyətin formalaşdırılması və idarəolunması mexanizmi cəmiyyətlə hakim elita arasında əməkdaşlıq sisteminin nümunəsidir. Kanadada J.Trüdonun baş nazir şeçilməsi də yeni növ münasibətlərin təsdiqidir. Beynəlxalq Münasibətlər Sisteminin (BMS) indiki vəziyyətinin digər səbəbi isə müasir dünyanın çağırışlarını rədd edən, nəinki yeni yaranan, hətta dünənki sivilaziyanı şüurlu şəkildə qəbul etməyən dövlətlərdir - Rusiya Federasiyası, Türkiyə, İran və s. kimi regional güc ölkələridir. Bu ölkələri birləşdirən bir neçə amil var: a) hamısı keçmiş imperiyalardır; b) XX əsrdə ərazi itkisi ilə üzləşsələr də, müstəqil dövlətlərini qoruya biliblər; c) demokratiya elementləri olan müxtəlif səviyyəli avtoritar rejimlər tərəfindən idarə olunurlar; d) daxili problemlərində Qərb dövlətlərini günahlandırırlar; e) dünya sivilizasiyasından fərqli “öz inkişaf yollarının” olduğunu bəyan edirlər və s. Bu ölkələrin avtoritar rəhbərləri (Rusiyada-prezident, Türkiyədə-hələ ki baş-nazir, İranda-dini rəhbər) son illər müxtəlif təhdidləri (terrorizm, separatizm, xarici təhlükələr vəs.) bəhanə edərək repressiv qanunlar qəbul etməklə söz, fikir, vicdan azadlığını, şəxsi azadlıqları məhdudlaşdırırlar, vətəndaş institularını qadağan edirlər, hakimiyyəti mərkəzləşdirib bir şəxsə məhdudiyyətsiz səlayihət verirlər. Nəticədə, hakim elita ilə cəmiyyətin normal dialoqu yoxdur, aralarında çat yaranır, zamanla bu çat dərinləşir. Müasir tələblərə cavab verə biməyən, mövcud sivil elm və təhsil sistemləri dağıdılır (Rusiyada bir zamanlar müstəqilliyi ilə seçilən Elmlər Akademiyası reforma adı ilə dağıdılır,ali məktəb və universitetləri, hətta, Moskva Dövlət 237

universitetini rüşvət başına alıb. Türkiyədə universitetlərə qarşı təzyiqlər artır, rektorlar dövlət başçısı tərəfindən təyin olunur, professor, müəllim heyəti kütləvi şəkildə xaricə mühacirət edir, dini imam-hətib məktəbilərinə tam orta təhsil statusu verlir və s. ). Bu ölkələrdəki vətəndaş cəmiyyətin vəziyyətini səciyyələndirən göstəricilərdən biri də cahilliyin necə yüksək səviyyəyə qalxmasıdır. Sosial şəbəkələrdə yayılan videolar və onlara yazılan şərhlər orta əsrlər təfəkkürünün yenidən hakim kəsildiyinin, cəmiyyətdəki deqradasiyanın təzahürüdür. Qeyri-efffektiv avtoritar idarəetmənin nəticəsi kimi ölkələrin iqtisadi vəziyyəti qənaetedici deyil. Ölkədaxili iqtisadi, sosial problemləri həll edə bilməyən iqtidarlar çıxış yolunu daxili və xarici düşmən axtarmaqda, cəmiyyətdə onlara qarşı nifrət yaratmaqla mobilizə edərək “mübarizə” aparmaqda görürlər. Böyük Rusiya, Osmanlı, bütün şiələrin müdafiəçisi şüurları altında xalqların patriotik hisslərinə toxunulur, çağdaş dünyaya qarşı mübarizə təbliğatı aparılır. Dünyanın hər yerində Venesuela, Kuba, Şimali Koreya, Orta Asiya, Azərbaycan, Ermənistan kimi konservativ rejimlərin müdafiəsinə qalxılır, demokratik dəyişikliklərin qarşısı alınır, onları öz təsir dairələrində saxlamağa cəhd edilir. Bunların hamısı, son nəticədə ölkələrinin inkişafı, xalqlarının firavanlığı üçün yox, şəxsi hakimiyyət rejimlərinin qorunub saxlanması üçün edilir. Hakimiyyətə başçılıq edən şəxslər və xalqlar yürütdülən siyasətin girovuna çevirilirlər. Tarixin dərsləri acı olsa da obyektivdir. Əfqanıstanın, İraqın, Liviyanın, Misirin və bir çox başqa ölkələrin son 50-60 ildə keçdikləri tarixi yola baxdıqda, şahid oluruq ki, ilk 10-20 ildə zamanın tələblərinə uyğun qərbyönlü inkişaf yolunu tutmaqla qısa müddətdə böyük inkişafa nail olmuş, gələcək dünya düzənində layiqli yer tutmaq üçün kifayət qədər dinamika əldə etmişlər. Lakin sonradan dövlətə rəhbərlik edənlərin avtoratizmə yuvarlanmaları, bəzilərinin diktatora çevrilməri, yersiz ambisiyalar, hakimiyyət hərisliyi ölkələri fəlakətə sürükləmişdir. Özləri də şəxsən pis sonluqla qurtardılar, milyonlarla vətəndaşları həlak və əlil oldu. Bir vaxt çiçəklənən, inkişaf edən ölkələr xarabalıqlara çevrilib, bir çoxunda illərdir vətəndaş müharibəsi gedir, ərazi bütövlüyü ya itirilib, ya da itirilmə təhlükəsi var. Ölkələrin bu vəziyyətə düşməsinin səbəbi, konspiroloji nəzəriyyələrdəki kimi, ABŞ və Qərb dövlətləri deyil, ilk növbədə hakimiyyətə yiyələnmiş, şəxsi idarə rejimi

238

qurmuş dövlət başçıları və ikinci növbədə, bu insanların hakimiyyətə yiyələnməsinə şərait yaratmış, müqavimət göstərməmiş cəmiyyətdir. Əfsuslar olsun ki, Rusiya, Türkiyə. İran kimi minillik tarixə malik dövlətlər, onlara rəhbərlik edənlər, xalqlar tarixi dərslərdən nəticə çıxarmaq əvəzinə başqalarının səhvlərini təkrar edirlər. Çıxış yolunu isə yanlış olaraq ölkələri sərt təcrid olunmada, şərti Qərb dünyası ilə konfrantasiyada görürlər. Çoxsaylı eksperlərin ümumiləşmiş rəyi budur ki, son illərdə aparılan siyasət davam etsə yaxın gələcəkdə bu ölkələrin özünütəcridi getdikcə artacaq və proseslərin sonu ölkələr üçün dağıdıcı olacaq (hissələrə bölünmək dərəcəsinə qədər). Beynəlxalq münasibətlər sisteminin deqradasiyasına səbəb bir tərəfdən dünyanın aparıcı gücü olan ABŞ, AB ölkələrinin özündə yeni sivilizasiya yaranması ilə əlaqədar daxili konfliktlər, idarə edən elitanın cəmiyyətdəki dəyişikliklərə uyğunlaşa bilməməsi, bunun səbəbi kimi xarici və daxili siyasətdə ikili yanaşma, ikili standartlar tətbiq etməsi, digər tərəfdən inkişafı, tərəqqini keçmiş tarixdə, dində, imperiyanın bərpasında görən, cəmiyyətlərini əzən Rusiya, Türkiyə, İran kimi regional güc dövlətləridir. Mahiyyət etibarı ilə yaşadığımız dövr çoxlarının təqdim etmək istədiyi kimi, sivilizasiyaların, dinlərin, mədəniyyətlərin mübarizəsi kimi deyil, iki fərqli dövrün, XXI əsrlə orta əsr feodal mentalitetinin, sivilizasiya ilə primitivliyin, azadlıqla irticanın, demokratiya ilə diktaturanın, rasionallıqla sərhədsiz nəfsin, insan haqları ilə onun saya salınmamasının mübarizəsi kimi səciyyələnməlidir. Şübhəsiz ki, sonda ikincilər deyil, birincilər qalib çıxacaq. Çağdaş dünyada yeni dünya düzəni yaranır. Hər bir ölkənin vəzifəsi düzgün qərar verib, inkişafa, uğura aparan düzgün mövqe seçməkdir. Qarabağ Yuxarıda qeyd olunan nəzəri fikirlərlə Qarabağın nə əlaqəsi var? Azərbaycan coğrafi baxımdan Rusya, Türkiyə, İran ücbucağında yerləşir. İran və Rusiya ilə ümumi tarixə, Türkiyə ilə ümumi etnik mənsubiyyətə malikdir. Və maraqqlıdı ki, hər üç ölkədəki mövcud mənfi proseslər burada əks olunub. Hər üç ölkə Azərbaycandan öz maraqlarını təmin etmək üçün istifadə edir, baş tutmadıqda açıq və üstüörtülü təzyiqlər başlayır. Eyni zamanda, coğrafi

239

mövqeyinə görə Azərbaycan ABŞ və AB-nin maraq dairəsindədir, eynilə maraqlar təmin edilmədikdə müxtəlif təzyiqlərə məruz qalır. Belə vəziyyətdə Azərbaycanın iqtidarı vətəndaş cəmiyyəti nümayəndəlrini, elmi mərkəzləri cəlb etməklə düzgün strategiya müəyyən etməli, düzgün taktiki addımlar atmalıdır. Əks təqdirdə, nəinki Qarabağı qaytarmaq mümükün olacaq, hətta Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyinin itirilməsi gündəmdə olacaq Tariyel Abbasov Oб истоках возникновения в регионе южного кавказа армяно-азербайджанского, нагорно-карабахского конфликта (на примере сопоставления с израильско-палестинским конфликтом). Введение

«Не забывайте о том, что Нагорный Карабах может превратиться в проблему Палестины. А этого допустить никак нельзя» (из выступления Гейдара Алиева 5 февраля 1991 года на 10-й сессии Верховного Совета Азербайджанской ССР). (5, с.13)

Как видим, эти исторические опасения Общенационального Лидера азербайджанского народа Гейдара Алиева оказались поистине пророческими. Продолжающийся по сей день оставаться, пожалуй, самым трудным по разрешимости на Ближнем Востоке израильско-палестинский конфликт, а точнее, его урегулирование, так и не привело к достижению всеобъемлющего мира в регионе. Неурегулированным сегодня продолжает оставаться и наш наболевший Армяно- Азербайджанский, Нагорно-карабахский конфликт. Между обоими конфликтами существуют как определенные черты отличия, так и элементы схожести. Отсюда напрашиваются вполне обоснованныевыводы: Не являются ли зашедшие в тупик армяно- азербайджанские переговоры частью объявленной в прежние годы на Ближнем Востоке политики «войны на изнурение», могущей быть классифицированной сегодня как «переговоры на изнурение»? И не является ли, в этой связи, захват армянскими оккупационными войсками территорий, прилегающих к Нагорно- Карабахской Автономной области (НКАО) Азербайджана, под предлогом «обеспечения безопасности армянского населения» 240

повторением того же сценария, по которому в свое время Израиль (под тем же предлогом) аннексировал Западный берег реки Иордан и Сирийские Голанские высоты. Думается, что неконструктивность и жесткость позиции армянской стороны как раз и основывается на том обстоятельстве, что оккупация 20% азербайджанских территорий, возможно, является тем преимуществом, которое может быть разыграно Арменией в качестве так называемой «козырной карты» и предоставит возможность отторгнуть часть территорий Азербайджанской Республики, присоединив их к себе, или, в обмен на эти территории, добиться желаемого «статуса независимости» для Нагорного Карабаха. С этой точки зрения, нынешнему политическому руководству Армении выгодно растягивать процесс мирного урегулирования армяно- азербайджанского нагорно-карабахского конфликта, продлевая тем самым существование оккупационного режима. Что же касается позиции официального Баку, то она как всегда проста и понятна: захваченные армянскими вооруженными силами азербайджанские территории должны быть незамедлительно освобождены, а изгнанные коренные жители – возвращены на места исторического проживания. Поэтому Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев постоянно акцентирует внимание на том, что «урегулирование должно быть основано на нормах и принципах международного права, потому что другой основы быть просто не может». (17, с.199-200) Эта позиция является наглядным свидетельством того, что урегулирование армяно-азербайджанского нагорно-карабахского конфликта возможно исключительно на основе принципов уважения территориальной целостности и нерушимости признанных мировым сообществом границ Азербайджанской Республики.

1. Основные предпосылки возникновения армяно- азербайджанского нагорно-карабахского конфликта. Совершая исторический экскурс в прошлое, хотелось бы еще раз объективно проанализировать сложившуюся на том этапе политическую ситуацию в Азербайджане и раскрытьосновные

241

предпосылки возникновения в регионе Южного Кавказа армяно- азербайджанского нагорно-карабахского конфликта. Отчетливо обнаружившееся на фоне провозглашенной политики перестройки и гласности, стремление союзных республик к государственному суверенитету, выводило также на первый план вопрос реализации прав всех этнических групп на свободное национальное развитие. При этом, головокружительная эйфория первых лет перестройки, обещавшей долгожданную свободу, затмила важнейший вопрос – сохранение принципов территориальной целостности любого государства, где проживают национальные меньшинства. Никто даже не мог предположить, что территориальные притязания станут основой борьбы за свои права. И только, на скорбном примере НКАО стало ясно, как заблуждались все те политики, которые, ссылаясь на пресловутое «право наций на самоопределение», на деле поощряли сепаратизм, последний этап которого в Азербайджане был положен в феврале 1988 года. Начавшиеся, казалось бы, «безобидные» митинги в Степанакерте (Ханкенди), вскоре переросли в жесточайшую расправу над азербайджанцами, проживающими не только в Армении, но и в неотъемлемой части Азербайджана – Нагорном Карабахе. Сегодня уже доподлинно известно, что карабахские события готовились исподволь и не один год. Почти незамеченным общественностью СССР прошло учреждение Европарламентом в 1987 году «Дня памяти жертв геноцида в Армении». В Ереване заблаговременно, еще в 1965 году, был открыт памятник соотечественникам, погибшим и выселенным в 1915 году из восточных окраин Османской империи. Круглые сутки здесь звучала траурная музыка, и горел вечный огонь. Посланцы официального Еревана в течение 1987 года, посещая Карабах, организовывали собрания на предприятиях и в армянских селах, собирали подписи под резолюциями о переподчинении автономной области Азербайджана Армении. Первый сигнал о необходимости передачи НКАО в состав Армении поступил уже в ноябре 1987 года из Франции, после выступления академика А.Аганбегяна на приеме, устроенном Армянским Институтом Франции и Ассоциацией армянских ветеранов. (13, с.14-16)

242

Аналогичное требование было закреплено 20 февраля 1988 года на внеочередной сессии Совета народных депутатов НКАО, где единогласно было принято решение «О ходатайстве перед Верховными Советами Азербайджанской ССР и Армянской ССР о передаче НКАО из состава Азербайджанской ССР в состав Армянской ССР». (7, с.99) 24 марта 1988 года Совет Министров СССР принял Постановление о мерах по ускорению социально- экономического развития Нагорного Карабаха, благодаря которому руководству Армении, практически, было предоставлено право вмешательства во внутренние дела Нагорного Карабаха Азербайджанской ССР. (10, с.43) Если говорить о последующих процессах, то необходимо вспомнить и обсуждение вопроса о Нагорном Карабахе на заседании Президиума Верховного Совета СССР в июле 1988 года, на котором депутаты от Азербайджана и Армении участвовали на равных правах. И как следствие, далее 1 декабря 1989 года на внеочередной 10-ой сессии Верховного Совета Армянской ССР было заслушано сообщение по вопросу о ходе реализации Постановления Верховного Совета Армянской ССР от 17 сентября 1989 года «Об обострении ситуации в регионе и неотложных мерах по ликвидации блокады НКАО». Много также говорилось об обеспечении безопасности жизни армянского населения в приграничных с Азербайджаном районах. Другой документ, с явным намерением «психической атаки» - Постановление Верховного Совета Армянской ССР и Национального Совета Нагорного Карабаха «О воссоединении Армянской ССР и Нагорного Карабаха» (март 1990 года) гласил: «Основываясь на общечеловеческих принципах самоопределения наций и отзываясь на законное стремление к воссоединению двух насильственно разделенных частей армянского народа … и т.д.». (2, № 27,(479) Однако, в этих документах ничего не говорилось по поводу той части армянского народа, которая проживает, к примеру, в США, Франции, странах Ближнего Востока. Почему-то воссоединиться с ними армяне НКАО не изъявили никакого «законного» стремления. Не менее антигосударственным было провокационное проведение на территории НКАО выборов народных депутатов Армянской ССР в нарушении Конституции СССР и Азербайджанской ССР. 243

Проармянские настроения подогревались и на открывшемся в Москве (1989 г.) первом съезде народных депутатов и, таким образом, проблема Нагорного Карабаха была перенесена, а точнее, возвращена в московский Кремль. Так, «крапленая карабахская карта» вошла в игру с благословения Центра, значительно к тому времени проармянизированного. Не затрагивая хронологию более ранних исторических попыток (уже став Председателем Президиума Верховного Совета СССР, Анастас Микоян еще в начале 1964 года предложил Генеральному секретарю ЦК КПСС Н.С.Хрущеву присоединить НКАО к Армении), следует отметить, что ложь «экономической целесообразности» передачи НКАО из состава Азербайджана в состав Армении (при доле НКАО во внешнем товарообороте Армении всего в 1,5-2%) раскрыла, на самом деле, отсутствие в стране принципиальной государственности, что стало благодатной почвой для творимого, в связи с этим, беззакония. (13, с.19-20) Фактически, попытка отторжения НКАО от Азербайджана началась с создания Комитета особого управления Президиума Верховного Совета СССР под руководством Аркадия Вольского, «нейтрализм» которого (как следовало ожидать) на деле, конечно, не без влияния Центра, оказался явно проармянским (15.000 азербайджанцев были изгнаны из Степанакерта (Ханкенди). Именно тогда, при содействии руководства Азербайджана были созданы самые «благоприятные условия» для всех последовавших за этим трагических событий. Освещающие в те годы события в Нагорном Карабахе, средства массовой информации, ежедневно нагнетали антиазербайджанские настроения. В помощь политической пропаганде и «узакониванию» наглых территориальных притязаний армянской стороны, российской интеллигенцией был создан Комитет «Карабах». Известный во всем мире правозащитник, академик А.Д.Сахаров, еще в начале 1988 года в своем письме Генеральному секретарю ЦК КПСС М.С.Горбачеву, высказался за «право крымских татар жить на родине и присоединение НКАО Азербайджана к Армянской ССР». Вопрос о передаче НКАО в состав Армянской ССР в нарушении Конституции СССР и Азербайджанской ССР, а также Закона о Нагорно-Карабахской Автономной области Азербайджанской ССР, затрагивая интересы республики, в состав 244

которой входит НКАО, непосредственно касался и нарушения интересов СССР, как единого союзного многонационального государства. Известно, что, как в историческом, так и в государственно-правовом аспекте, территория НКАО не являлась принадлежностью армянского населения, а составляла и составляет территорию Азербайджана, на которой проживала часть населения республики армянской национальности, чьи интересы учитывались и гарантировались Азербайджаном. События, последовавшие вслед за этим, еще долгие годы (вплоть до 1993 года) скрывались от мировой общественности и искажались недостоверностью и явной ложью. Мировой сообщество еще не знало всего масштаба жесточайшей депортации 200.000 азербайджанцев из Армянской ССР, где их предки жили не одну сотню лет. И это в конце ХХ столетия, на глазах у цивилизованного мирового сообщества. Может быть такова «историческая справедливость»? «Армянский геноцид» - через 15 лет после начала ХХ века и опять «многострадальная Армения» - теперь уже за 15 лет (со дня провозглашения «перестройки») до его окончания? События 1915 года в разные годы, по-разному, освещались историками, публицистами и, порой, как теперь выясняется, людьми, весьма далекими от представлений и таких понятий, как достоверность, этика и корректность. Наметившаяся в самом начале перестроечных процессов (А.Аганбегян, З.Балаян) эта тенденция закрепилась и в более поздних высказываниях (Г.Старовойтова, Д.Лигачев, А.Солженицын). Каковы сегодня издержки пресловутого «права наций на самоопределение»? Не имея никаких сведений, можно, однако, предположить, что также нелегко пришлось и армянам, вынужденным бежать из Баку и разных регионов Азербайджана из-за исторически повторяющихся провокаций дашнаков. А ведь, как всем известно, в Азербайджане им были созданы прекрасные условия. Вот, к примеру, несколько цифр. Депутатами Верховного Совета Азербайджана были 29 представителей армянской национальности. 61 армянин работали в ЦК КП Азербайджана зав и зам.отделами. Тысячи – занимали высокие посты в Совмине, Госплане, Бакинском горкоме партии, Баксовете, МВД и КГБ республики. (13, с.173-174) 245

Кстати, могут ли ответить «псевдоученые», разогревшие в свое время огонь этого межнационального конфликта на вопрос, почему эмигрировавшие отсюда армяне, для своего нового места жительства выбирали любое другое государство, а не «историческую родину» - «многострадальную» Армению? Вопросов много. Ответы на них должны дать мы. Мы, а не время. И естественно, что при наличии сил, активно пропагандирующих «армянский вопрос» через свои средства массовой информации, упомянутое ранее заявление академика А.Аганбегяна о Нагорном Карабахе мгновенно стало центральной темой, как, например, во Франции, являющейся первой по богатству зарубежной армянской диаспоры страной, которой принадлежит огромное количество средств массовой информации, периодических изданий и телевизионных каналов. Оживились многочисленные политические организации и в США. Давняя мечта заокеанских политиков – расчленение СССР, этой «империи зла», богатейшей страны с гигантскими природными ресурсами, стала почти реальностью. В связи с этим, уместно было бы привести выдержку из заявления Збигнева Бжезинского – бывшего помощника Президента США Джимми Картера по национальной безопасности, отметившего, что: «в последние 20-30 лет центром национальных и этнических конфликтов в мире будет Советский Союз. Национализм там станет живой динамичной силой. Советы не смогут взять под контроль проблему своих национальностей. Их система находится перед смертельным кризисом». (13, с.13) З.Бжезинский не назвал ни территории, ни этносов, однако прогноз его, как мы видим, оказался весьма точным. Так, о Нагорном Карабахе и «многострадальной» Армении заговорил весь мир. Следует отметить, что даже состоявшиеся в те годы выборы Президента США, армянское лобби старалось использовать, как возможность для решения вопроса о присоединении НКАО Азербайджана к Армении. Принимая активное участие в предвыборной президентской компании Джорджа Буша и его оппонентов в 1990 году (советником Майкла Дукакиса по национальным вопросам стал МурадТопалян, а руководитель армянской общины в США Паруйр Зорчян выступил в поддержку Джорджа Буша), основным критерием предпочтения 246

того или иного кандидата армянская диаспора считала его наибольшую лояльность в защите интересов американских армян. Именно с подачи армянской общины, события 1915 года стали восприниматься в мире, как «геноцид армянского народа». Сторонниками «армянского вопроса», который на Западе всегда был пробным камнем для вмешательства во внутренние дела СССР, в ноябре 1989 года было подготовлено предложение Сената США объявить 1990 год – «годом армянского народа». Выступая по этому поводу в Конгрессе США, глава еврейской общины этой страны отметил: «История человечества знает только один геноцид – это геноцид еврейского народа, но мы слишком горды, чтобы из этой трагедии устраивать дешевый балаган». (13, с.117) Как ярко эти слова характеризуют армянский народ, воспитывающий после 1915 года каждое новое поколение в духе вражды и ненависти к «тюркам», то есть азербайджанцам, давшим им приют на своей родной земле во время их массовых переселений после событий, спровоцированных и устроенных в Турции самими же дашнаками. Мог ли в таких условиях Азербайджан, не имеющий за рубежом единой сплоченной диаспоры, а также сильного лобби в Москве, рассчитывать на чью-либо солидарность и поддержку. Нет необходимости говорить и о том, насколько неготовыми оказались к такому варианту «перестройки» не только наша республика, но и большинство других республик СССР. Как можно было убедить незнакомое с ситуацией население других союзных республик и регионов страны в несправедливости, звучавших из Степанакерта (Ханкенди) и Еревана лозунгов о дискриминации армянского населения Азербайджана и необходимости отторжения части территории республики. Попытки же некоторых представителей азербайджанской интеллигенции, таких как, например, народного поэта Бахтияра Вагабзаде, писателей Мирзы Ибрагимова и Анара, академика Зии Буньятова, а также многих других ответить на эту гнусную клевету объективной информацией в прессе, были встречены, как в Армении, так и в Москве крайне раздражительно. Естественно, что в условиях открытой поддержки Армении Россией, а также другими ведущими мировыми государствами, Азербайджану было нелегко, почти невозможно, пробить стену 247

непонимания, и, теперь уже, привычного, а может просто, удобного равнодушия, воздвигнутую зарубежной армянской диаспорой и ее сторонниками. В этой связи, нельзя не согласиться с мнением, что отстранение Гейдара Алиева из Политбюро, как раз накануне «карабахского вопроса» были неслучайными, и далеко немалую роль в этом сыграло армянское окружение М. Горбачева. Если бы руководящий в тот период республикой горбачевский ставленник Абдурахман Везиров вместо того, чтобы тщательно скрывать уже имеющиеся факты жестокого избиения и изгнания азербайджанцев из родных сел в НКАО, встал на защиту своего народа и, способствуя консолидации общества, скоординировал все имеющиеся средства для достойного сопротивления врагам, наверное, не было бы и событий, произошедших 20 января 1990 года. Армения, к тому времени, уже два года откровенно руководила Нагорно-Карабахской Автономной областью Азербайджана. Еще весной 1988 года все предприятия НКАО были включены в состав соответствующих министерств и ведомств Армянской ССР, что наносило огромный ущерб экономическому потенциалу Азербайджана, построенному на базе четкого планирования и интеграционных связей. Природно-географическое и экономическое единство НКАО с Баку и другими регионами республики усиливалось дислокацией здесь жизненно важных коммуникаций (железнодорожной линии, автомобильных дорог, линий электроснабжения, газопровода), целью которых было способствовать повышению эффективности функционирования индустриальных объектов области. Теперь же, насильственный разрыв этих многолетних связей резко обозначил, вызванные отторжением НКАО различные проблемы и неисчислимые потери. Так, большинство предприятий области имели кооперированные связи с предприятиями города Баку и многих других регионов республики, разрыв которых также означал дестабилизацию в работе последних. В качестве примера такой кооперации можно привести предприятия легкой промышленности республики, 70% которых располагались в Баку, в том числе родственные с областными – текстильные, швейные, обувные. В результате, из-за недопоставок из НКАО, на бакинских предприятиях имели место массовые вынужденные простои, что снижало реальные доходы 248

рабочих и, являясь причиной их нескрываемого недовольства, еще более нагнетало тревожную обстановку. Участившиеся забастовки проводились в знак протеста против незаконных территориальных притязаний армянского населения НКАО и непринятия Центром и руководством республики кардинальных мер по изменению существующего положения. После спровоцированных в те январские дни погромов в Баку, в столице было объявлено чрезвычайное положение. (16, с.82) А.Везиров, пытался, в первую очередь, обвинить во всем азербайджанский народ, поднятый на митинги Народным Фронтом Азербайджана (НФА), ссылаясь на то, что «социальные, экономические проблемы не позволяют нам решить вопрос Нагорного Карабаха». Не найдя в себе смелости выйти к митингующим перед зданием ЦК с требованиями отставки, практически дискредитировавшей себя власти, он, предав народ, пошел на сговор с Центром. Для усиления постоянно дислоцирующихся здесь внутренних войск МВД СССР, к Баку были стянуты мобилизованные резервисты из Ставропольского края и Ростовской области. Не вмешивавшиеся ранее в спровоцированные погромы, части регулярной армии, уничтожая теперь танками все на своем пути, расстреливали мирных жителей. Истинные масштабы, произошедшей в Азербайджане в те январские дни трагедии, неизмеримы. В результате «карательных мер, осуществленных с невиданной жестокостью, было убито 137 и ранено 612 безвинных граждан». (8, с.34) «Черный январь» стал финалом деятельности сбежавшего из Баку московского ставленника А.Везирова. Выступивший с заявлением в Постоянном Представительстве Азербайджана в Москве, на следующий день после трагедии Гейдар Алиев, в частности, сказал: «События, произошедшие в Азербайджане, считаю антиправовыми, чуждыми демократии, полностью противоречащими принципам гуманизма и строительства в нашей стране правового государства». (5, с.3) Вместе с тем, необходимо отметить, что январские события не получили должной политической оценки мирового сообщества. Робкие попытки общественности Азербайджана тогда донести правду о трагедии азербайджанского народа не увенчались успехом (уже после прихода в 1993 году к руководству 249

Азербайджаном Общенационального Лидера азербайджанского народа Гейдара Алиева событиям 20 января 1990 года была дана политическая оценка – А.Т.). Период правления нового руководителя Азербайджана Аяза Муталлибова, оказался не менее трагичным. Лишившись в ноябре 1991 года, практически, всех своих единомышленников в результате авиакатастрофы, всегда уповавший на Центр А.Муталлибов не сумел своевременно, как подобает руководителю такого ранга, принять необходимые меры для урегулирования внутриполитической ситуации в республике и определения приоритетных направлений внешней политики, обеспечивающих, прежде всего, защиту территориальной целостности Азербайджанской Республики и нерушимости ее границ. Тем временем, Армения, умело воспользовавшись всеобщим хаосом, царившим в Азербайджане, наращивала и более активно укрепляла вооруженные формирования, общая численность которых к середине 1990 года составляла более 15 тысяч боевиков. Наиболее крупным и активным формированием являлась Армянская национальная армия (до 10.000), действовавшая в пограничной зоне и, частично, в Карабахе. Имелись также формирования политических партий различной ориентации («Армянское Общенациональное Движение» (АОД), «Дашнакцутюн» и др.) и независимые военизированные группировки («Муш», «НАРТ», «АДАНА», «Айдат», «Тигран Мец» и др.), численностью от 50 до 700 боевиков каждое. В частности, как отмечает в своей монографии «История транснационального армянского терроризма в ХХ столетии», опубликованной в 2015 году, российский исследователь Олег Кузнецов, «в рядах сепаратистов Нагорного Карабахана всем протяжении шести лет войны (1988-1994 гг.) принимало участие в боевых действиях от 4,5 до 6 тысяч человек, что практически было равно числу армянских боевиков, прибывших из-за рубежа. (6, с.185) Эти факты перекликаются и с информационным материалом, содержащемся еще ранее (2003 г.) в монографии азербайджанского исследователя Ровшана Новрузоглу, подтверждающего факты преступлений на карабахской земле террористических отрядов, состоящих извыходцев из Ливана, Египта, Иордании, Сирии, Ирака, Алжира, Саудовской Аравии, 250

Кувейта и других стран (12, с.67). Уже в августе 1990 года активизировались боевые действия на северо-западном участке азербайджано-армянской границы. В Нагорном Карабахе армянские вооруженные формирования стали проводить операции против населенных пунктов и коммуникаций в районах компактного проживания азербайджанской общины. Нарастающие процессы дестабилизации политической обстановки в Азербайджане отвечали, прежде всего, интересам армянских сепаратистов. Стали осуществляться террористические акты, как на азербайджанских территориях, так и в прилегающих регионах Северного Кавказа. Так, за период с 1990 по 1991 гг. были осуществлены многочисленные диверсии и террористические акты, в том числе на железнодорожной магистрали Ростов – Баку, автотрассе – Тбилиси – Баку, паромной переправе Красноводск – Баку. (3, с.11-12) В ночь с 25 на 26 февраля 1992 года произошла одна из самых страшный трагедий ХХ века - Ходжалинская трагедия (наряду с армянскими боевиками в геноциде азербайджанцев принял участие личный состав 366-го российского мотострелкового полка). (4, с.881) Всякие сравнения с Хатынью или Сонгми здесь неуместны: «там каратели не коллекционировали скальпы, тем паче – ушные раковины беззащитных людей, они их просто убивали. Было отмечено множество случаев поругания над трупами, скальпирования детей, надругательствами над женщинами». (15, с.15) В результате Ходжалинского геноцида были убиты 613 человек (из них 106 женщин и 63 ребенка), более 1275 – взяты в плен, 150 – пропали без вести, 487 были покалечены и стали инвалидами. (9, с.6) Итогом несостоявшейся президентской деятельности Аяза Муталлибова стала его вынужденная политическая отставка. К власти в республике пришел Народный Фронт Азербайджана (НФА). Начавшиеся с необоснованных, запутанных, сбивчивых жалоб на экономические притеснения, территориальные притязания и требования НКАО, достигшей благодаря финансово- экономическим ресурсам Азербайджана более высокого социально-экономического уровня, чем все прилегающие районы, в том числе и армянские, о присоединении к соседней республике, 251

теперь с полным основанием перешли в стенания о «многострадальном армянском народе», вызвавшем к себе сочувствие мировой общественности. Как раз с этого периода, с подачи зарубежной армянской диаспоры и ее сторонников, Азербайджан предстал перед всем миром в качестве агрессора, «заключившего» к тому же, в блокаду и НКАО, и Армению. Очевидно, по этой же причине, захват армянскими вооруженными силами 8 мая 1992 года города Шуша, а затем 18 мая Лачинского района Азербайджана выглядел вполне безобидным – через лачинский коридор представлялась возможность выбраться из блокады! В июне 1992 года азербайджанской армией было предпринято контрнаступление, результатом которого стало присоединение Шаумянсельского района к Геранбойскому, в июле-августе азербайджанская армия вошла в Агдэре, а в конце августа – в село Бащкенд Кедабекского района. (3, с.27-28) Именно тогда, в этот тяжелый для азербайджанского народа период, активная антиазербайджанская деятельность армянской диаспоры в США, с одной стороны, и серьезные внешнеполитические просчеты тогдашнегоруководства республики с другой, способствовали формированию у мирового сообщества негативного отношения к политике азербайджанского правительства и, в частности, в вопросе армяно-азербайджанского нагорно-карабахского конфликта. Результатом этого, в частности, стало принятие Конгрессом США в октябре 1992 года параграфа 907 «Акта поддержки свободы», известного как «поправка Керри» и предусматривающего запрет на оказание гуманитарной помощи Азербайджанской Республике на правительственном уровне в связи с «блокадой Армении и Нагорного Карабаха со стороны Азербайджана». Следует заметить, что это несправедливое решение, принятое американским Конгрессом только подстегнуло армянские вооруженные формирования, которые оккупировали Кельбаджарский (02-04.04.1993 г., 1835 кв.км.), Агдамский (23.07.1993 г., 1094 кв.км.), Джебраильский (23.08.1993 г., 1050 кв.км.), Физулинский (23.08.1993 г., 1386 кв.км.), Губадлинский (31.08.1993 г., 802 кв.км.) и Зангиланский (29.10.1993 г., 707 кв.км.) районы Азербайджана. (12, с.6) Все эти территории 252

западной части Азербайджана и равнинного Карабаха составляют с НКАО целостный природно-географический регион и имеют взаимосвязанные коммуникации. По данным, подготовленным Государственной Комиссией Азербайджанской Республики по делам военнопленных, заложников и лиц, пропавших без вести (на 01.01.2004 г.), за период военных действий погибло – более 20.000 человек, раненные и искалеченные – более 50.000 человек, пропавшие без вести – 4878 человека, из которых: 55 – дети, 326 – женщины и 409 – составляют старики. (11) Согласно материалам, подготовленным Отделом по работе с миграцией и международными гуманитарными организациями, проблемам беженцев и вынужденных переселенцев Управления Делами Кабинета Министров Азербайджанской Республики, за период военных действий армянскими вооруженными формированиями были полностью разрушены: жилые дома: 102.000, общественные здания – 7.000, общеобразовательные школы – 693, объекты здравоохранения – 695, автомобильные дороги – 800 км., мосты – 160, водопроводные линии – 2300 км., линии электроснабжения – 15.000 км., лесные угодья – 250.000 гектар, исторические памятники (включая музеи) – 464. По предварительным подсчетам общий ущерб составил 60 млрд. долларов США.Общее количество беженцев и вынужденных переселенцев за период с 1988 по 1994 гг. составило 904.214 человек (206.067 семей). В то же время, из Армении в 1988-1989 гг. было изгнано 243.682 человека (50.149 семей), а количество беженцев – турок-месхетинцев из Средней Азии и Казахстана (1990 г.) составило 49.239 человек (9.463 семьи). (14, с.2-6) На оккупированной армянскими вооруженными силами азербайджанской территории находятся Гара-Гельский и Басутчайский государственные заповедники, Дашалтинский, Лачинский, Губадлинский и Аразбою государственные заказники. Общая площадь захваченных, охраняемых ранее государством природных территорий, составляет 44,3 тысячи гектаров. Армянские оккупационные войска не считались также с международными конвенциями, касающимися памятников исторической культуры. Так, на захваченных территориях были беспощадно уничтожены более 50 религиозных святынь, 22 холма- 253

кургана, 13 исторических крепостей-башен, 9 дворцов и караван- сараев, 2 памятника-родника, 4 золотых и 3 ртутных рудника, 2 гранитных и 2 мраморных каменных карьера, 10 источников минеральной воды «Туршсу». (1, с.16) Таким был общий фон – оккупированные земли, тяжелые экономические и социальные проблемы, связанные с обустройством беженцев и вынужденных переселенцев, полный развал экономики и угроза гражданской войны (события в Гяндже) – когда к политическому руководству страной, по настоянию азербайджанского народа, в июне 1993 года пришел Гейдар Алиев, избранный в октябре того же года Президентом Азербайджанской Республики. Благодаря усилиям Президента Гейдара Алиева, избравшего конструктивный и последовательный курс на оздоровление внутри и внешнеполитического положения в Азербайджане, 12 мая 1994 года в Бишкеке при посредничестве Российской Федерации и США было подписано «Соглашение о временном прекращении огня по всей линии фронта между Азербайджаном и Арменией».Именно эта стратегия –стремление к мирному сосуществованию со всеми государствами и стала приоритетным направлением в деятельности Общенационального Лидера азербайджанского народа Гейдара Алиева, достойным проводником политики которого сегодня является Президент Азербайджанской Республики Ильхам Алиев. 2. Исторические параллели и сопоставление фактов схожести армяно-азербайджанского нагорно-карабахского и ближневосточного израильско-палестинского конфликтов.

В заключенииподытоживая, хотелось бы выделить имеющиеся, на наш взгляд, некоторые общие закономерности между армяно-азербайджанским нагорно-карабахским и ближневосточным израильско-палестинским конфликтами:

1. Аннексионистский внешнеполитический курс, как Армении, так и Израиля. За прошедшие на Ближнем Востоке все арабо- израильские войны Израиль первоначально оккупировал втрое больше территорий, чем в границах 1949 года (в настоящее время Израиль продолжает удерживать под своим контролем Сирийские Голанские высоты и Восточный Иерусалим). За 254

период армяно-азербайджанских военных действий 20% территории Азербайджанской Республики (НКАО и еще 7 азербайджанских районов) оказались под армянской оккупацией. Природные ресурсы этих азербайджанских территорий сегодня полностью используются армянскими агрессорами. 2. Участие одних и тех же государств, а именно: Российской Федерации и США, как в качестве «лоббистов» своих национальных интересов, так и в качестве миротворцев в урегулировании обоих конфликтов (как в составе Минской группы (МГ) ОБСЕ, так и на двусторонней основе). 3. Наличие определенных рычагов давления на арабские государства с помощью Израиля и на Азербайджанскую Республику с помощью Армении, и вытекающая отсюда несамостоятельность Израиля и Армении. 4. Затяжной по длительности времени характер обоих конфликтов. Происходящие по сегодняшний день столкновения в Израиле и Палестине, по своей сути, являются продолжением войны 1948-1949 гг., т.к. всеобъемлющий мирный договор тогда не был подписан. Несмотря на то обстоятельство, что Египет и Иордания, в свое время, отказались от претензий на палестинские территории, Израиль не только не последовал примеру соседних арабских государств, но, напротив, и сегодня продолжает осуществлять политику строительства незаконных еврейских поселений на оккупированных палестинских территориях. Откровенный курс на затягивание ближневосточной проблемы был начат американской дипломатией с конца 60-х гг. ХХ столетия, с целью обеспечения сугубо своих национальных интересов. Вместе с тем, вышеотмеченные арабские государства в новейший период истории уже наглядно продемонстрировали свое отношение к Израилю в следующих политических шагах: Арабская Республика Египет еще в сентябре 1978 года подписала с Израилем Кэмп-Дэвидские Соглашения, далее в марте 1979 года сепаратный мирный договор, а Хашимитское Королевство Иордании в июле 1994 года с Израилем Вашингтонскую Декларацию, а затем в октябре того же года иордано- израильский мирный договор. Что же касается позиции Армении, то политическое руководство этой страны-оккупанта 255

не раз доказывало мировому сообществу свое нежелание политическим способом урегулировать армяно-азербайджанский нагорно-карабахский конфликт, игнорируя при этом в качестве правовой основы общепризнанные принципы и нормы международного права, подразумевающие под собой территориальную целостность и нерушимость границ суверенных государств. 5. Создание совместными усилиями израильской стороны и американскими «миротворцами» так называемого состояния «ни войны – ни мира», что вполне применимо и к ситуации на Южном Кавказе. Несмотря на продолжающийся с мая 1994 года режим «временного прекращения огня по всей линии фронта» (хотя этот режим постоянно нарушается с армянской стороны), создавшееся в 90-х гг. ХХ века в Азербайджане положение породило, кроме военных, серьезные политические и социально- экономические проблемы. 6. Трудности в поиске возможных путей урегулирования обоих конфликтов. Израиль выразил свое согласие начать «мирный процесс» с палестинцами еще в начале 90-х гг. ХХ столетия (в обмен на прекращение каких либо действий, как со стороны ряда арабских государств, так и отдельных радикальных, террористических организаций), что привело, как мы знаем, к подписанию серии мирных израильско-палестинских договоренностей (Мадридская конференция 1991 года, «Декларация принципов» 1993 года (Осло – I), «Промежуточное израильско-палестинское соглашение поЗападному берегу и сектору Газа» 1995 года (Осло – II), «Мэрилендский Меморандум» 1998 года, «Меморандум Шарм-аль-Шейх» 1999 года). В то же время, Кэмп-Дэвидские переговоры 2000 года, инициированный «квартетом» («четверкой» международных посредников в составе США, РФ, ООН и ЕС) план «Дорожной карты» 2002 года, главной целью которой являлось создание независимого Палестинского государства, а также инициатива Госсекретаря США Дж.Керри (последний американский план израильско-палестинского урегулирования в 2013-2014 гг.) так и не привели к желаемым позитивным результатам и окончились провалом. Нежелание армянской стороны осознать безысходность своей нынешней 256

позиции в мирном урегулировании армяно-азербайджанского нагорно-карабахского конфликта продолжает дестабилизировать ситуацию в зоне конфликта и сохраняет напряженность в регионе Южного Кавказа. 7. Проблема беженцев и вынужденных переселенцев. Более 900.000 беженцев в Палестине и более 1 миллиона беженцев и вынужденных переселенцев в Азербайджане создали, практически, одни и те же, вкупе с гуманитарными, социальные и экономические проблемы.

Выводы.

Стабильный внутриполитический и экономический курс, внешнеполитические успехи суверенного азербайджанского государства и всесторонняя поддержка азербайджанским народом своего лидера – Ильхама Алиева создает уверенность в том, что недалек тот день, когда воцарится мир на азербайджанской земле, будут освобождены от армянских оккупантов все азербайджанские территории, созданы необходимые условия для возвращения азербайджанских беженцев и вынужденных переселенцев в места их исторического проживания, обеспечена безопасность всего населения НКАО и прилегающих районов, а также будет осуществлено полное возмещение Арменией материального ущерба, нанесенного Азербайджанской Республике в результате военной агрессии.

Список исполь зованной литературы: 1. Аббасов Т. Анализ общественно-политической ситуации в Азербайджане к началу 90-х гг. ХХ века и армяно- азербайджанский нагорно-карабахский конфликт. «Кавказ и Мир», Тбилиси, 2011, № 10, с. 11-18 2. «Азербайджан», 1993, 13 марта, № 27(479), с.1-2 3. Араслы Дж. Армяно-азербайджанский конфликт: военный аспект. Баку, 1995, 80 с. 4. Гасанов А. Современные международные отношения и внешняя политика Азербайджана. Баку, 2007, 904 с. 5. Гейдар Алиев. Личная позиция. Баку, 1994, 28 с.

257

6. Кузнецов О.Ю. История транснационального армянского терроризма в ХХ столетии. Баку, 2015, 412 с. 7. Мансуров А. Белые пятна истории и перестройка. Баку, 1990, 219 с. 8. Мехтиев Р.Виновные должны ответить перед народом, перед судом справедливости. «Возрождение – XXI век», Баку, 1999, №3, с.34-48 9. Назимоглу Н. Преступление против человечности. «Регион плюс», Баку, № 5 (97), 1 марта 2010, с.6-11 10. Нагорный Карабах: разум победит. Документы и материалы. Баку, 1989, 445 с. 11. Нарушения прав человека в отношении военнопленных и заложников, содержащихся в Армении и Нагорном Карабахе. Материалы Государственной Комиссии Азербайджанской Республики по делам военнопленных, заложников и лиц, пропавших без вести. 12. Новрузоглу Р. Карабах: «Черный рынок» для международного терроризма. Баку, 2003, 246 с. 13. Помпеев Ю. Кровавый омут Карабаха. Баку, 1992, 208 с. 14. Статистический альбом о беженцах и вынужденных переселенцах в Азербайджанской Республике. Баку, 1999, 16 с. 15. Ходжалы. Хроника геноцида. Баку, 1993, 144 с. 16.Черный январь. Баку – 1990: Документы и материалы. Баку, 1990, 288 с. 17. Чернявский С. Десять лет истории Азербайджана: 2003-2013 годы. М., 2013, 400 с.

Tariel Abbasov Cənubi Qafqaz reqionunda Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin yaranması barədə (Yaxın Şərqdəki İsrail-Fələstin münaqişəsilə müqayisədə). XX əsrin 90-ci illərin əvvəllərində Ermənistanın hərbi təcavüzünə məruz qalan Azərbaycan öz müstəqilliyinin bərpasından sonra bir sıra çətin məsələlər ilə üzləşmişdir: suverenliylni və dövlətçiliyi qoruyub saxlamaq, iqtisadi və demokratik islahatlara başlamaq. Lakin, o zaman bir-birini əvəz edən Azərbaycanın siyasi rəhbərləri qarşıya qoyulmuş və reallığa çevrilə biləcək məqsədlərə nail olmaq ücün lazımı şəraiti təmin etməyə müvəffəq olmadılar. Əksinə, 258

Azərbaycanı xaos çaxnaşmaya salan bu “liderlərin” “fəaliyyəti” zəbt olunmuş torpaqlar, 1 milyondan artıq qaçqın və məcburi köçkünlərin, ölkə iqtisadiyyatının tam dağıdılması, vətəndaş müharibəsinin təhlükəsinin yaranması ilə nəticələnmişdir. 1993-cü ilin oktyabr ayında Azərbaycan Respublikasının prezidenti seçilmis Heydər Əliyevin səyləri sayəsində ölkənin daxili və xarici siyasətinin əsasistiqamət və prioritetləri müəyyənləşdirilmişdir: daxili-siyasi vəziyyətin sabitləşməsi, iqtisadiyyatda islahatların aparılması, azərbaycan xalqının rifahinin yaxşılaşdırılması, Ermənistan- Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin siyasi nizamasalınması və gənc müstəqil Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq cəmiyyətə inteqrasiyası. Bu gündə, bu siyasətin layiqli davamçısı olan Azərbaycan Respublikasının prezidenti İlham Əliyev azərbaycan torpaqlarının Ermənistanın işğalından tezliklə azad olunmasına və ölkənin beynəlxalq cəmiyyətinin bərabərhüquqlu üzvü kimi ləyaqətlə tanınması ücün Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq nüfuzunun artırılmasına yönəlmiş diplomatik səylər göstərməyə davam edir.

Tariel Abbasov

The sources of the Armenian-Azerbaijani Nagorno- Karabakh conflict in the South Caucasus regions (as an example compared with the Middle Eastern Israeli-Palestinian conflict). At the beginning of the 90-th of the XX century having faced with the Armenian aggression and all its severe and grave consequences Azerbaijan right away after the restoration of its own independence encountered with some difficult problems: preserve the sovereignty and statehood and start to economic and democratic reforms. However, the political leaders of Azerbaijan have been changing one by one at that time could not create those conditions under which the achievement of the aims set before could become real. On the contrary, having plunged Azerbaijan into chaos and turmoil the «activity» of these «leaders»resulted with the occupied territories, more than 1 million of refugees and internally displaced persons, complete destruction of state economics and menace of civil war. In October 1993, thanks to every effort made by Heydar Aliyev selected as the president of the Azerbaijan Republic the basic directions 259

of the state's domestic policy and foreign policy priority were formulated; namely stabilization of the internal political situation, economy reformation, improvement of the Azerbaijani people's well- being, political settlement of the Armenian-Azerbaijani Nagorno- Karabakh conflict and integration of young and independent Azerbaijan State into the world community. Today being the worthy follower of this policy the president of the Azerbaijan Republic Ilham Aliyev continues to make every diplomatic effort for immediate release of Azerbaijani territories from Armenian occupation and raising of the international prestige of Azerbaijan State aimed at adequate recognition as the full member of the world community.

Tofiq Həsənov 1914-1920-ci illərdə erməni daşnak silahlı dəstələrinin Şərqi Anadolunun və Cənubi Qafqazın türk-müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri qətliam XİX əsrin əvvəllərindən Cənubi Qafqazda rus işğalından başlayaraq birinci dünya müharibəsinə kimi İran və Türkiyədən köçürülüb gətirilən 1,3 milyon erməni İrəvan, Gəncə və Qarabağın türk- müsəlman əhalisi yaşayan torpaqlarında yerləşdirilmişlər. Çar Rusiyasının Cənubi Qafqaz ərazisində xristian əhalisinin artırılmasında xüsusi marağı olmuşdur. Rus dövləti xristian ermənilərin hesabına Qafqazda nüfuzunu gücləndirmək istəyirdi. Ermənilərin yerləşdirilməsi siyasətində onlara böyük güzəştlər edirdi. Birinci dünya müharibəsində rus ordusunda 150 mindən artıq erməni millətindən olan əskər olmuşdur ki, onların da xeyli hisəsi Qafqaz cəbhəsində olan rus ordusu tərkibində Osmanlı Türkiyəsinə qarşı döyüşmüşlər (1, 239). Osmanlı dövlətinin təbəsi olan qırx mindən artıq erməni xəyanət edərək, Rusiya ordusuna müxtəlif yollarla kömək etmişlər. Onlar əli silah tutan kişilərin orduya səfərbər olunduğu türk kəndlərinə basqın edərək, müdafiəsiz qalmış qocaları, uşaq və qadıınardan ibarət olan əhalisini qırır və kommunikasiya xətlərini dağıdırdılar. 1914-cü ilin oktyabr ayından Qafqaz cəbhəsində olan rus hərbi hissəsində qulluq edən erməni əskərləri 1915-ci ilin mart ayında ruslar Van əyalətini tutduqdan sonra Van şəhərində 3000-dən çox türk əhalisini qırmışlar. 1915-ci il fevral ayının 27-28-də Adilcəvazdan 260

Vana gedən 300-ə qədər türk əsgəri Arın adlı erməni kəndində gecələmək istəmişlər. Ermənilər buna silahlı müqavimət göstərmiş və könüllü türk əsgərlərindən səkkizini öldürmüşlər. 1915-ci ildə Vanın Rəsadiyə bölgəsinin Aynak kəndində 15 nəfər, Abbasağa bölgəsinin eyni adlı kəndində 14 nəfər, Həsənəli aşiratında 2000 nəfər, Van ətrafında 5200 nəfər qətlə yetirilmişlər. Onlara müxtəlif işgəncələr verilmişdir. 1916-cı ildə Van və kəndlərindən 44233 nəfər türk- müsəlman vəhşiliklə məhv edilmişlər (6, 375-377). Şərqi Anadolunun Muş bölgəsi və ətrafında 7000 erməni silahlanaraq kəndlərə səpələnmişlər. Muş süqut edərkən erməni quldurları qarşılarına çıxan türk-müsəlman əhalisini işgəncə verərək qətlə yetirirdilər. Qadınların namusuna toxunur, qocaları diri-diri yandırırdılar. Ayaz nahiyyəsində 15 kəndin sakinlərinin ayaqlarına ağır at nalları vurub, Hazal gölünə atdılar (7, 373-375). 1915-ci ildə Muşun kəndlərində 300 nəfər, Muş və ətrafında 800 nəfər acınacaqlı şəkildə, Anan manastı qarşısında 10 nəfər, Akçan kəndində 19 nəfər diri olaraq quyulara doldurularaq ermənilər tərəfindən məhv olunmuşlar (6, 375-77). Bitlis əyalətini də ələ keçirdikdən sonra rus və erməni hərbi hissələri yerli türk əhalisinə amansız divan tutmuşlar. 1916-cı ilin aprel ayında Şərqi Anadolunun Trabzon, Ərzurum, Ərzincan, Bitlis və başqa əyalətlərində ruş qoşunu və erməni millətçi quldur dəstələrinin fəaliyyəti nəticəsində 850 mindən çox türk-müsəlman əhalisi öz dədə- baba torpaqlarını tərk etməyə məcbur olmuşlar (1, 239). Türk ordusunun hücumundan qorxaraq geri çəkilən Anadolu ərazisindən toplanmış könüllü erməni hərbi birləşmələri Andronikin komandası altında Trabzon, Ərzincan, Ərzuzum, Bitlis şəhərlərində yaşayan yerli türk-müsəlmn əhalisinə qarşı qırğın, qətliam törədərək vəhşiliklər etmişdilər. Rus ordusu qərargahının polkovnik-leytnantı Tverdoxlebov özxatirələrində göstərmişdir ki, “erməni daşnağı Murat Sivasetsinin komandası altında olan daşnaklar Ərzincan və onun yaxınlığındakı kəndlərdə törətdikləri bu vəhşiliklərin günahı öz üzərindən götürmək üçün daşnak hərbi hissələri rus ordusunun hərbi paltarlarını geymişlər. Ərzincandan geri çəkilən erməni daşnak hərbi hissələri yol boyu müsəlman türk kəndlərini qırmışlar. Hadisələrin şahidi olmuş rus ordusunun generalı Odişilidze Əzrincandan Ərzuruma gedərkən yol kənarında yerləşən İlic adlı türk kəndində 261

körpə uşaqlardan tutmuş ağsaçlı ahıl qocalara kimi hamını küt baltalarla parça-parça edilmiş cəsədlərini görmüşlər (1,240). 1918-ci ilin fevral ayının 17-dən 27-nə kimi Ərzuzurum qalasının komendantı Andronik Ərzuzurum şəhərinin özündə on minlərlə və ətraf kəndlərində yüz minlərlə türk-müsəlman əhalisini qırmışdı.Türk ordusunun irəliləməsindən qorxaraq qaçan erməni daşnak hərbi hissələri Sarıqəmışda, Qarsda, İqdırda, Axalkalakidə və digər əyalətlərdə silahsız olan türk-müsəlman əhalisini qırmışlar. Ümumiyyətlə 1914-1918-ci illərdə erməni daşnak hərbi dəstələri və onları himayə edən rus qoşun hissələri 1,9 milyon mülkü türk- müsəlman və 600 mindən çox mülkü kürd müsəlman əhalisini qırmışlar (1, 240). Andronikin komandası altında olan 15 min nəfərlik daşnak erməni hərbi dəstələri Cənubi Azərbaycanın Urmiya, Salmas, Xoy və Maku şəhərlərindən keçərək 250 min Azərbaycan türkünü qırmışlar (1, 240). Erməni daşnak hərbi hissələri Culfadan Naxçıvana keçmişlər. Onlar Naxçıvan, Zəngibasr, Zəngəzur bölgələrində türk-müsəlman əhalisinə qarşı qırğınlar törətmişlər. 1918-ci ilin yazında və payızında Zəngəzur qəzasında 115 kənd yerlə yeksan olunmuşdur. Burada yaşayan 7729 azərbaycanlı türk öldürülmüşdür. 50 min azərbaycanlı türkü Zəngəzur hüquqlarının tərk etməyə məcbur olmuşlar (19, 26). 1920-ci il 15 oktyabr tarixli “Kommunist” qəzetində “Naxçıvan-Zəngibasar nümayəndələrinin hesablanmasına görə “Naxçıvan-Zəngibasar bölgəsində işlərin vəziyyətinə dair” nəşr olunmuş məqalədə müəyyən olunmuşdur ki, Zəngibasar, Vedibasar, Naxçıvan, Şərur, Şahtaxti, Dərələgöz əhalisinin əmlakı talan olunmuş, 500 min əhali tam mənada yoxsullaşmış, 45000 qaçqın aclıq və xəstəlikdən məhv olmuşlar, 70 minə yaxın qaçqın İranda yerləşmişlər. Yerdə qalan dördminlik əhali Naxçıvan ətrafında ac və yarıçılpaq açıq səma altında yerləşmişlər (21; 12, 84). Erməni hərbi quldur dəstələri Culfa şəhərində vəhşilik törətmiş, ordan keçərək Naxçıvanı ələ keçirib dağıtmışlar. Andronik öz quldur dəstəsi ilə Zəngəzura hücum edib 50 türk-müsəlman kəndlini dağıtmış, onların 60 mindən çox dinc əhalisini dədə-baba torpaqlarından qaçqın salmışlar. Həmin əhali Cəbrayıl və Cavanşir qəzalarında özlrinə sığınacaq tapmışlar (1, 240). Andronik öz quldurları ilə Laçının Zabux dərəsindən Qarabağa- Şuşaya soxulmağa cəhd edərkən Qarabağın adlı-sanlı nəslindən olan Sultan bəy və Paşa bəy oğlu 262

Sultanov tərəfindən ağır sarsıdıcı zərbə alaraq məğlubiyyətə uğradı. Bu qələbə nəticəsində Andronik Qarabağı, sonra isə Gəncəni tutaraq Bakı Xalq Komissarları Sovetinin sədri Stepan Şaumyanın rus- erməni hərbi hissələri ilə birləşərək Şimali Azərbaycanda erməni hakimiyyətini gerçəkləşdirmək planı məhv oldu. Erməni quldur dəstələri 1918-ci ilin fevral ayının 17-dən 21-nə kimi İrəvan quberniyasının 21 kəndini yerlə yeksan etmişdilər (2, 50). Andronik, Dro və Njdenin başçılıq etdikləri erməni hərbi daşnak dəstələri İrəvan quberniyasının 199 kəndini, o cümlədən Ecmiədzin qəzasında 84, Göycənin Yeni Bayazit qəzasında 22, İgdır ərazisində 60, Gəncə quberniyasının Zəngəzur qəzasında 115 türk-müsəlman kəndlərini dağıdaraq, onların yüz minlərlə dinc əhalisini qırmış və didərgin salmışlar. Təkcə İrəvan quberniyasında 135 min, Ecmiədzin qəzasında 35784 nəfər dinc əhali ermənilər tərəfindən öldürülmüşlər, 1916-cı ildə İrəvan quberniyasında ölmüş 1301- türk-müsəlman kəndindən 1918-ci ilə kimi 959 dağıdılmışdır (1, 241). Erməni daşnakları Naxçıvan qəzasında dinc əhalinin diri-diri yandırılması kütləvi şəkildə diri-diri torpağa basdırılması, amansız işgəncələrlə son nəfərədək qətl edilərək Araz çayına tökülməsi kimi ən qəddar və ağlasığmaz vəhşiliklərə əl atmaqdan çəkinməmişlər. Təkcə bir il ərzində Şərur- Dərələyəz bölgəsində 110 kənd tamamilə məhv edilmişdir (5, 9). 1914-1921-ci ilin əvvəlinə kimi ermənilər Qars və Ərdəhanda 30 min əhalini məhv etmişlər. 1919-cu ilin əvvəlində Qarsda 9 millət vəkili qətl olunmuşlar (5, 25). Ancaq 1920-ci ildə Qarsa məxsus kəndlərdə ermənilər tərəfindən 3945 nəfər türk- müsəlman əhali acınacaqlı işgəncələrlə soyqırımına məruz qalmışdır (5, 26). 1920-ci ilin martın 6-da tərtib olunmuş və XY nizami ordu komandanlığına göndərilmiş rəsmi bir sənəddə xəbər verilir ki, Şərur, Cildır və Ağbabada ermənilərin türk-müsəlmanlara etdikləri zülm və qətliamlardan sonra amerikalı polkovnik Haskel digər amerikalı və ingilis məmurları ilə bölgəyə gələrək əhalini sakitləşdirməyə çalışmışlar. Həmin vaxt ermənilər 28 kəndə təkrar hücum edərək daha dəhşətli qətllər törətmiş, gənc qadın və qızları məcburən özləri ilə götürmüşlər (5,39). 1918-1920-ci illərdə İrəvan quberniyası ərazisində erməni silahlı qüvvələri tərəfindən Azərbaycan türklərinə qarşı misli görünməmiş soyqırım törətmişlər. 1920-ci il iyun tarixli bir sənəddə ermənilərin 263

Qarourdan, Kağizman, Ərzurum, Qars, Bayazit, Sarıqamış, Naxçıvan və Araz ətrafında qadın və uşaqlar da daxil olmaqla dinc əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımlar təsvir olunmuşdur. Sənəddə həmçinin dinc əhalinin müxtəlif bədən üzvlərinin kəsilərək məhv edildiyi,qadınlara hücum və təcavüz olunduğu, kəndlərə basqın olunduğu, əhalinin diri olaraq yandırılması və sair hadisələrlə bağlı ingilis nümayəndəsinə məlumat göndərildiyi xəbər verilir (5; 45-46). 1920-ci ilin fevralında İrəvan quberniyasının Sörəyel qəzaında 1350 nəfər dinc kəndli əhalisi kəndlərini tərk edərkən ermənilər tərəfindən məhv edilmişlər. Həmin ilin mart ayında olan məlumata görə, Sörəyel qəzasında 2000 nəfər azərbaycan türkü ermənilər tərəfindən müxtəlif şəkildə vəhşicəsinə qətl olunmuşlar (6,1053). 1920-ci ilin iyulunda erməni silahlı birləşmələri İrəvan ətrafı Uluxanlı, Qaraoğlu, Lələoğlu, Novosəlim, Qaraçayır, İqdır, Qırxpinar, Ağcaqala, Çuxuru kəndlərini yandıraraq əhalisini tamamilə qırmışlar (5, 46). 1920-ci ilin sonunda ermənilər İrəvan bölgəsinin Qızılkilsə kəndində 50 nəfər uşaq və yeniyetməni balta ilə doğrayaraq öldürmüşlər. Onların gözlərini yandırılmış şişlərlə çıxarılmış və cəsədlərini qazanlarda yandırmışlar. Sabunçukəndindən 142 nəfərin ağız və burunlarını kəsərək gözlərinioymuş , gənc qız və qadınlara təcavüz etmişlər. Ermənicəlladları yeni doğulan körpələri anaları ilə bərabər iri qazanlarda yandıraraq, bu mənzərəni yandırılan qadınların ərlərinə zorla seyr etdirmiş və bundan sonra onların ərlərində yandırmışlar. Qaraqola, Tirik, Tpozbir kəndlərindəki bütün əhali acınacaqlı şəkildə məhv edilmiş, bütün əmlakları qəsb olunmuşdur (5, 46-47).Erməni qəddarlığı və təcavüzü nəticəsnidə 1918-1919-cu illərdə İrəvan, Zəngəzur, Şuşa və Şamaxıda 300 mindən çox Azərbaycanlı qaçqın var idi (2, 50). Şimali Azərbaycanda türk-müsəlman əhalisinə qarşı təcavüz və qırğın siyasətini Bakı Xalq Komissarları Şurasında hakimiyyəti ələ keçirmiş Stepan Şaumyan tərəfindən başda olmaqla onun erməni və rus silahdaşları həyata keçirmişlər. Onlar Bakı şəhərində təşkil olunan hərbi hissələrə birinci növbədə Həştərxan, Petrovsk, Krasnovodskdan olan erməni əsgərlərini daxil edir və onları Bakıda saxlayırdılar. S.Şaumyan tərəfindən bolşevik ordusu tərkibinə daxil etdiyi erməni briqadasında polkovnik Avetison, daşnak Amazaps və digər ermənilər komandir heyətinə daxil edilmişlər. Erməni hərbi hissələri 264

silahlandırılır, ermənilər yaşayan ərazilərin ətrafında səngərlər qazılır və çar Rusiyası ordusunda qulluq etmiş türk-müsəlman zabitləri həbs olunurdu (1, 242-242). Evelina gəmisində baş vermiş münaqişədən sonra bolşevik-daşnak hərbi birləşmələri Bakı şəhərinin dinc əhalisinə qarşı terrora əl atdılar. 1918-ci ilin mart ayının 30-da rus-erməni hərbi hissələri Bakı şəhərinin müsəlman yaşayan məhəllələrini hərbi gəmilərdən və təyyarələrdən atəşə tutdular. Üç gün ərzində rəsmi sənədlərə əsasən ermənilər tərəfindən 12-mindən 17 minə kimi şəhərin müsəlman əhalisi qətlə yetirildi. Qızıl pulla ölçülən milyon manatlarla müsəlman əhalisinin əmlakları bank hesabları qarət olundu (3, 217; 17, 41). Bolşevik- daşnak hərbi hissələri öz alçaq hərəkətlərini Şamaxıda, Qubada, Lənkəranda davam edirdilər. Azərbaycan hökumətinin məlumatlarına əsasən Bakı, Şamaxı və Quba qəzalarında yüz minlərlə Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisi qətlə yetirilmişdir. Amazaspin iki minlik silahlı erməni daşnak dəstəsi Quba qəzasında 122 türk-müsəlman kəndinin əhalisini qırıb talan etmiş və yandırılmışdır (4, 155). Əldə olunmuş məlumatlara əsasən Qubada nəinki Quba şəhəri hesaba alınmadan, 122 kənd yox ən azı 167 kənd və yaşayış məntəqəsinə ermənilər ziyan vurmuşlar (16, 113). Açıq mənbələrdən məlum olur ki, 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasında 16867 nəfər türk-müsəlman əhalisi məhv olunmuşlar (18,18). Quba qəzası əhalisindən 380 ailə gecə ikən evlərinə od vurub yandırılmışdır. Onlardan 259 ev Quba şəhərinə aiddir (18,18). 1800-dən çox körpə uşaq 2000-dən çox yaşlı qadın öldürülmüşlər (18,18). Ancaq Quba şəhərində iki mindən çox dinc əhali qətl olunmuşdur (14,34). 2007-ci il iyul ayından Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etniqrafiya İnstitutunun başda Qəhrəman Ağayev olmaqla yeddi nəfərdən ibarət elmi qrupu Qubada Oudialçay ətrafında aşkar olunmuş kütləvi məzarlıqda, elmi araşdırmalar aparmışlar. Onlar aşkar olunmuş quyularda tapılmış insan sümüklərinin qətliam qurbanları olduqlarını sübuta yetirmişlər. Erməni vəhşiliyinin, amansızlığının həddi yox idi. Erməni daşnakları türk-müsəlman əhalisinin başına mismar çalır və qol sümüklərini qırırdılar. On dörd yaşli yeniyetmə bir qız uşağını burun və qulaqlarını kəsmiş və hər iki gicgahına mismar vurmuşlar (18,19). Quba şəhərində bir ailədən on dörd nəfər öldürülmüşdür. Ermənilər südəmər körpədən tutmuş nənə və babanı da öldürmüşlər (18,19). 265

Quba hadisələrindən qabaq S.Lalayevin və T.Əmirovun başçılığı ilə Şamaxıya göndərilmiş erməni daşnak-bolşevik hərbi hissələri Şamaxı şəhərinin və onun ətrafında yerləşən 80 kəndi qarət etdikdən sonra od vurub yandıraraq yerlə yeksan etmişlər. Bolşevik Atarbekovun Stepan Lalayanın, Mixail Arzumanovun rəhbərliyi altında 2000 nəfərlik erməni silahlı dəstəsi Şamaxı qəzasının kəndlərini, dağıdılaraq 7000 türk-müsəlman əhalisinionlardan 1653 qadın, 965 uşaq öldürmüşlər (17, 41-42).Bolşevik daşnak hərbi birləşmələri Göyçay, Kürdəmir, Səlyan, Lənkəran qəzalarında 4000-dən çox türk-müsəlman əhalisini qırmışlar (20, 213). Bolşevik-erməni daşnak hərbi birləşmələriBakı quberniyasını türk- müsəlman əhalisinə qarşı üstünlük əldə olunmasından ürəklənərək Qarabağda toplanmış erməni quldur dəstələri ilə əlaqə yaradıb Azərbaycanın milli qüvvələrinin qalası olan Yelizavetpol- Gəncəni ələ kerirmək üçün hazırlaşmağa başladılar (14,34). Lakin Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinə qarşı qətliam siyasəti aparmış Stepan Şaumyanın quldur dəsətələri Göyçaydan başlayaraq ağır zərbələr altında geri çəkilməyə məcbur oldular. Nuru Paşanın sərkərdəliyi altında Azərbaycan türk-müsəlman əhalisinin köməyinə gəlmiş Qafqaz islam Türk Ordusu 8 min nizami türk ordusunun əskər zabitləri və 6-7 min Azərbaycan könüllüləri (əsasən Qarabağ, Gəncə və Zaqataladan olanlar) cəmi 15 min qoşunla 70 minlik bolşevik-daşnak erməni qoşununu darmadağın etdilər.

Ədəbiyyat 1. “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” 2-ci Ümumrespublika elmi-əməli konfransının materialları. Bakı, 2003. 292 s. 2. Qarabağ dünən bu gün və sabah” Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 90-illiyinə həsr olunmuş 7-ci elmi-əməli konfransının materialları. Bakı, Qanun, 2008. 264 s. 3. Qarabağ dünən, bu gün və sabah” 14-cü elmi-əməli konfransının materialları toplusu. Bakı, 2015. 224 s. 4. Qarabağ dünən, bu gün və sabah”12-ci elmi-əməli konfransının materialları toplusu . Bakı, 2013.196 s. 5. Nəcəfli G. Şərqi Anadolu. Naxçıvan və İrəvan bölgələrində ermənilərin türk-müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri soyqırımları (1918-1920). Bakı, “Turan” NPB, 2014. 248 s.

266

6. Ermənilər tərəfindən yapılan katlman bölgələri (1914-1919). c.1. (1919-1921). c.II. Ankara 2001. 7. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti. Ensiklopediyası. c.II. Bakı, 2005. 8. İsmayılov K. Zəngəzurda Azəbaycan xalqına qarşı soyqırımı (1918- 1920). Bakı, “Turxan”. NPB. 248 s. 9. Abışov V. Bakıda 1918-ci il mart soyqırımı. Bakı, “Turxan”. NPB, 2014. 220 s. 10. Abışov V. Şamaxı qəzasında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırım (1918-1920). Bakı, “Turxan” NPB, 2014. 120 s. 11. Abışov V. Quba qəzasında Azərbaycan xalqına qarşı soyqırım. Bakı, “Turxan” NPB. 2014, 96 s. 12. Niftəliyev İ. Геносид Азербайджанцев в Иреванской гувернии (1918-1920). Баку: «Турхан» ППО. 2014. 188 стр. 13. Gözəlova N. Azərbaycanın türk-müsəlman əhalisinin soyqırımı. Britaniyada kitabxanasının arxiv sənədlərində (1918-1920). Bakı, “Turxan” NPB, 2014. 76 s. 14. Март 1918 г. Баку. Азербайджанскиепрограмыв документах. Составитель: Солмаз Рустамова- Тогиди. Баку.-2009. 864 стр. 15. Рустамова – ТогидиСолмаз Али кызы.Шемака. Март-июль 1918 г.Азербайджанскоговопросыв документах. Том 1. Город Шемаха. Баку. 2013 880 стр. с фотографиями. 16. Рустамова – ТогидиСолмаз Али кызы. «Куба. Апрель-май 1918 г.Мусульманские програмыв документах». Баку. 2010. 522 стр. с фотографиями. 17. Геносид Азербайджанского народа 1918 года. Организаторы и палачи. Баку. НПО «Турхан», 2013. -272 стр. 18. Quba məzarlığı erməni cinayətlərinin qanlı izi. Bakı, 2010. 32 s. 19. Мамедов И.М., Мусаев Г.Ф. Армяно-Аяербайджанский конфликт. История, Право, Посредничество. Баку, 2008. 20. Qarabağ dünən, bu gün və sabah” 10-cu elmi-əməli konfransının materialları. Bakı, 2011. 264 s. 21. “Kommunist” qəzeti, 15 oktyabr 1920-ci il.

Vüqar Abbasov Qarabağ: Qarqarçay hövzəsinin təsərrüfat həyatı Qədim yunan və latın mənbələrində Uti vilayətinin təbiəti, iqlimi, təsərrüfatı haqqında məlumat verilirsə həmin ərazidə yerləşən yaşayış

267

məskənərinin, onların ictimai mühitinin, təsərrüfatının tarixini ondan ayrı təsəvvür etmək və araşdırmaq düzgün olmaz. Tarixən zəngin meşələrə, geniş otlaqlara, əkinə yararlı münbit torpaqlara, təbii və süni suvarma sistemlərinə, əlverişli iqlimə malik olan bölgənin təbii inkişafı cəmiyyətin inkişafına təsir etdiyindən yaşayış yerlərinin xarakteri dəyişir, yeni, əlverişli yaşayış məskənləri yaranırdı. Qarqarçay hövzəsində belə bir şəraitdə təbiətən gözəl, yaşayış üçün əlverişli guşələrindən birində meydana gəlmişdir. Qarqarçay hövzəsinin inkişafında əsas amil olan təsərrüfatın – əkinçilik və maldarlığın inkişafı bu ərazilərin tarixində mühüm rol oynamışdır. Hələ tunc dövrlərindən başlayaraq inkişaf etmiş Kür-Araz, dəmir dövrünün Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətlərini doğurmuş insanların yaşadığı bu ərazidə təsərrüfatın qeyd etdiyimiz əkinçilik və maldarlıq sahələri ilə bağlı yeni növləri də əmələ gəlmiş, burada əhalinin sıxlaşmasına, tayfa ittifaqlarının böyüyüb inkişaf etməsinə şərait yaratmışdır. Qarqarçay hövzəsinin tarixindən bəhs edilərkən onun yerləşdiyi tarixi ərazi, və bu ərazidə yaranıb inkişaf edən təsərrüfat həyatının zəngin ənənələri də nəzərdə tutulur. Strabon hələ eramızın əvvəlində yazırdı: «Albaniyadan axıb keçən Kür çayı və onu dolduran başqa çaylar torpağın məhsuldarlığını yüksəldir»1. Burada ərazinin təbiəti və təsərrüfatı haqqında ilkin məlumatlar verilir. Tədqiqatlar göstərir ki, Qarqarçay hövzəsində maldarlıq, əkinçilik, bağçılıq kimi mühüm təsərrüfat növləri orta əsrlərdə də inkişaf etmişdir2. Tarixi mənbələr kimi, arxeoloji qazıntılar da sübut edir ki, V-VII əsrlərdə bütün Albaniya ərazisində, həmçinin Qarqarçay hövzəsində təsərrüfat xarakterli, o cümlədən su təchizatı sahəsində böyük işlər görülmüşdür3. Arxeoloji qazıntılar zamanı Qarqarçay hövzəsindən metaldan hazırlanmış xeyli əkin və biçin aləti aşkar edilmişdir ki, onlara əsasən əkinçilik mədəniyyətinin səviyyəsini müəyyənləşdirmək mümkündür. Onların arasında oraq, dəryaz, xış xüsusilə fərqlənir4. Maldarlığın qədim məskənlərindən olan Qarqarçay hövzəsi də inkişaf etmiş orta əsrlər dövründə saysız-hesabsız mal-qara, cins atlar, qoyun sürüləri var idi ki, bu da həmin dövrdə təsərrüfatın mühüm sahələrindən biri kimi əhalinin iqtisadi həyatında üstün mövqe tuturdu. Qarqarçay hövzəsi də arxeoloji qazıntılar zamanı kütləvi halda aşkar edilən xırda və iri buynuzlu mal-qara sümükləri, eləcə də ərazidə 268

tapılmış daşdan qoç heykəli, at və digər heyvan heykəlləri yuxarıda qeyd etdiklərimizi bir daha təsdiq edir5. Qarqarçay hövzəsi də aparılmış arxeoloji qazıntılar zamanı üzümlükləri becərmək və üzümdən şərab istehsal etmək üçün lazım olan alətlər də aşkar edilmişdir ki, həmin alətlərin oxşarları Azərbaycanın başqa abidələrindən də məlumdur6. Ümumiyyətlə, mənbə məlumatları, arxeoloji və etnoqrafik tədqiqat nəticələri ilə əlaqəli araşdırmalar Qarqarçay hövzəsi də qədim maldarlıq təsərrüfatının yaranması və inkişafında əsas amilləri ortaya çıxararaq göstərir ki, dağlıq və düzənlik ərazilərlə əhatə olunan, geniş otlaqlara, təbii su hövzələrinə və əlverişli iqlimə, bir sözlə, təbii zənginliklərə malik olan Qarqarçay hövzəsi ərazisinin əhalisi maldarlıqla qədim zamandan – neolit dövründən məşğul olmağa başlamış, tunc dövründə həmin təsərrüfat daha geniş yayılmış, yarımköçəri maldarlıq təsərrüfatı formasında inkişaf etmişdir. Qarqarçay hövzəsində əkinçiliyin qədim tarixə malik olması, ərazinin təbiətinin gözəlliyi, torpağın münbitliyi, təbii və süni suvarma sistemlərinin bolluğu, iqlimin əlverişliliyi təsərrüfatın inkişafına şərait yaratmış, əkinçilik əhalinin əsas məşğuliyyətlərindən biri olmuşdur. Qədim əkinçilik ənənəsi üzərində möhkəmlənən təsərrüfat sahələrinin inkişafı, qədim tayfa ittifaqlarının təkamülündə mühüm rol oynamış və insanların özünün əmək qabiliyyətinə, yeni əmək vasitələrinə tələbatının ödənilməsinə meyl artmış, cəmiyyətin inkişaf etməsinə gətirib çıxaran mühit formalaşmış, siniflər və dövlət yaranmışdır. Beləliklə, yuxarıda göstərilənlərdən belə bir nəticə çıxarmaq olur ki, Qarqarçay hövzəsinin tarixi taleyi onun təsərrüfat həyatına uyğun olan torpaq, iqlim və suvarma imkanları ilə sıx bağlı olmuşdur. Buna heç bir şübhə yoxdur ki, mədəniyyətlərin yaranması və birinin digərini əvəz etməsi, birinci növbədə həyati tələbatdan, ikincisi də imkan və şəraitdən asılıdır. Qarqarçay hövzəsində tunc dövründən başlayaraq iri tayfa ittifaqlarının yaranması, insanların öz yaşayışı üçün yeni tələbatları ödəmək cəhdləri yeni təsərrüfat sahələrinin, sənətkarlığın, ticarətin yaranması və inkişafına gətirib çıxarmalı idi. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Qarqarçay hövzəsində belə bir zəmin var idi. Qarqarçay hövzəsinin təbii-coğrafi şəraitinin əlverişli, özünəməxsus xüsusiyyətlərə malik olması da bunu bir daha səciyyələndirir. Qədim insan məskənlərindən biri, əlverişli təbii şəraitə və iqtisadi imkanlara malik olan Qarqarçay hövzəsi ərazisində əhalinin bütün tələbatlarını 269

ödəyə bilən mühüm təsərrüfat sahələri mövcud idi. Onların arasında maldarlıq, balıqçılıq əkinçilik, texniki bitkiçilik, bağçılıq və üzümçülük mühüm yer tuturdu.

Vüqar Hacıyev Azərbaycan Respublikası Qarabağ regionunun tarixşünaslığına dair (XX əsrin ikinci yarısı) Azərbaycanın Qarabağ regionunun XX əsrin II yarısı tarixinə dair çoxlu sayda əsərlər yazılmışdır. Lakin bu dövrün tarixşünaslığı bu günədək ümumiləşdirilmiş şəkildə öyrənilməmişdir. Məlumdur ki, Азярбайжан Республикасынын Гарабаь regio nunun тарихинин тядгиги сон дюврлярядя даща жидди характер алмыш, вятянимизин айрылмаз щиссяси олан Гарабаьın тарихинин дяриндян юйрянилмясиня диггят артырылмышдыр. Ейни заманда Азярбайжанын Гарабаь бюлэясинин ермяни мцяллифляри тяряфиндян сахталашдырма обйектиня чеврилмяси тарихçilərimiziн qarşısında məsuliyyətи artırmış, xeyli tədqiqat işləri meydana çıxmışdır. Тяяссцфlər olsun ki, son dövrlərədək Qarabağ regionunun, xüsusilə ДГМВ-нин игтисади, сийаси вя мядяни щяйатына щяср олунмуш елми тядгигат ясярляриниn çoxu birtərəfli şəkildə yazılmışdır.Belə ki, bu regionun tarixi ən çox ермяни мцяллифляри tərəfindən yazıldığı üçün qeyri-obiyektiv şəkildə şərh edilmişdir. Sözü gedən дюврдя ДГМВ-нин мяркязи олан Ханкяндидя (Stepanakert) китаб, китабча вя статистик идарянин эюстярижиляриня аид няшр олунмуш сянядлярдя Даьлыг Гарабаьын игтисади-сийаси вя мядяни гуружулуьуна даир материалларын изащы тяяссцф ки, ермяни мцяллифляринин мякрли, рийакар ниййятляриня уйьун шякилдя верилмишдир. Бцтювлцкдя ермяни мцяллифляринин йаздыьы ясярляр биртяряфли, обйективликдян кянар, сахтакалaşdırıлаraq oxuculara тягдим олунмушдур. Qarabağ regionunun tarixinə dair Azərbaycan tarixcilərinin əsərləri obiyektivliyilə fərqlənir. Belə ki, son zamanlar yazılan əsərlər çox maraqlı məlumatların meydana çıxmasına səbəb olmuş, tarixin obyektiv işıqlandırılması istiqamətində mühüm addımlar atılmışdır. Bu regionunun tarixinə dair monoqrafiyalar və məqalələr yazılıb nəşr olunmuşdur. Görkəmli Azərbaycan alimləri R.Mehdiyevin, 270

Y.Mahmudovun, T.Vəliyevin, N.Vəlixanlının, Z.Səmədzadənin, T.Köçərlinin, C.Quliyevin, T.Mustafazadənin, Q.Hacıyevin, F.İbrahimlinin, X.Xəlilovun və d. qiymətli tədqiqat əsərləri Qarabağ həqiqətlərinin tədqiqi üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Азярбайжан Республикасынын Гарабаь regionunun siyasi, iqtisadi, sosial və mədəni həyatını işıqlandırmaq baxımından son dövrlərdə bir sıra əsərlər yazılmışdır ki, onların bir neçəsini qeyd etmək lazımdır. Belə əsərlərdən -Y.M.Mahmudov və K.K.Şükürov tərəfindən yazılmış “Qarabağ :Real tarix,faktlar, sənədlər”i, N.R.Məmmədovun «Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ bölgəsinin şəhər və rayonlarının tarixi (XX əsrin 20-90-cı illəri)»ii, H.Məmmədovanın «Şəhidlər şahidlər», Boran Əzizin «Xocalı soyqırımı: səbəbləri, həyata keçirilmə üsulları və nəticələri»iii, M.Şükürovun “Xocalı: daş yaddaşım, qan yaddaşım”iv monoqrafiyalarıdır. Eyni zamanda A.Nağının kitab və məqalələri, habelə rəhbərlik etdiyi Qarabağ Azadlıq Təşkilatının hər il nəşr etdirdiyi “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” adlı materiallar toplusu Qarabağ tarixi və həqiqətlərinin öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Hələ ötən əsrin 80-ci illərinin ortalarından ölkə həyatında demokratikləşmə meylləri artdığı bir vaxtda və digər tarixçilər tarix sahəsində mövcud olan nöqsanları tənqid edərək, Azərbaycanın sovet dövrü tarixinin «ağ ləkələrdən» təmizlənməsində, tarixin obyektiv yazılmasında məqsədyönlü fəaliyyət göstərmişlər. Qarabağ regionunun тарихиня даир йазылмыш ясярляри тящлил едяркян беля нятиъяйя эялмяк олар ки, азярбайъанлылар bu яразидя гядимдян йашамыш, ermənilər bu regiona XIX əsrdə köçürülmüş вя müxtəlif üsullarla bu əraziləri mənimsəməyə çalışmışlar. Son dövrlərdə Azərbaycanın Qarabağ regionunun müxtəlif aspektlərinə dair yazılmış əsərlər içərisində regionun iqtisadi və sosial şəraiti daha çox əks etdirilmişdir. Eyni zamanda regionun siyasi məsələlərdə tutduğu mövqe, Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsi və bu münaqişənin mahiyyətini əks etdirən məsələlər şərh edilmişdir. Аьдярянин, Hadrudun, Ясэяранın tarixinə dair bir sıra kitab və məqalə yazılmışdırsa da, bu şəhərlər də hələ elmi-tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir.

271

Azərbaycan Respublikasının 20 % ərazisi - Dağlıq Qarabağ və ətrafındakı 7 rayonun Ermənistan hərbi qüvvəlяrinin işğalı altındadır. Bu səbəbdən həmin ərazilərin tarixinin tədqiqi çətinləşmişdir. Lakin iнанырыг ки, dövlətimizin və халгымызын бирлийи, hərbi qüdrəti ilə тезликля бцтцн ишьал алтында олан торпагларымыз азад едиляъяк, Azzərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağın tarixi hərtərəfli və geniş şəkildə tədqiq ediləcək, tarixşünaslığımız da zənginləşəcəkdir.

iY.M.Mahmudov və K.K.Şükürov tərəfindən yazılmış «Qarabağ :Real tarix,faktlar, sənədlər.Bakı təhsil, 2009, 144 s. iiN.R.Məmmədov. Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ bölgəsinin şəhər və rayonlarının tarixi (XX əsrin 20-90-cı illəri). Bakı, 2011, 234 s. iiiBoran Əziz. Xocalı soyqırımı: səbəbləri, həyata keçirilmə üsulları və nəticələri. Bakı, 2008, 280 s. ivM.Şükürov. Xocalı: daş yaddaşım, qan yaddaşım. Bakı, Təknur, 2011, 248 s.

Yevgeni Mixaylov Армянский протекционизм Занимаясь расследованиями деятельности армянских преступных группировок на Юге России, мне приходилось часто сталкиваться с интересными нюансами о подоплеке которых я до поры не понимал.

Я часто задумывался над тем, почему во времена Советского Союза на территории Ростовской области и Краснодарского Края фактически не было межнационального напряжения между славянским этносом и местными армянами, которые прибыли в регион еще в екатерининские времена. И только с развалом Великой страны и началом Нагорно-Карабахского конфликта, когда республика Армения вероломно оккупировала азербайджанские территории, на Юге России повсеместно стали 272

проявлять себя неизвестно откуда взявшиеся мощные армянские преступные группировки.

По мнению экспертов это напрямую связано с массовым исходом армянского населения из Армении и Азербайджанской Нагорно- Карабахской республики . В Новой России они, используя финансовые вливания в коррумпированные органы власти стали весьма заметным слоем населения, для которого не существовало исторического наследия местных армян, которые мирно жили здесь в течении многих веков совместно с другими этносами и не претендовали на некое величие "древней нации".

Прибывшие иммигранты ни во что не ставили местных соотечественников, и более того я часто сталкивался с тем, что гости открыто оскорбляли коренных, обвиняя их во второсортности и неком предательстве "Великой Армении".

Местные же армяне отвечали приезжим такой же "взаимностью", которая сохраняется и сейчас. Наблюдая за этими процессами невольно задаешься вопросом, а близки ли наши местные армяне и те, которые массово бегут со своей исторической родины . Язык местных совершенно не похож на язык закавказских армян, единственное сходство во всем , так это христианская армяно- григорианская церковь.

Вот кажется мы и подошли к вопросу о том, была ли "Великая Армения" вплоть до Украины и на чём основывается лживая пропаганда армянских историков и политиков, которые на весь мир заявляют об исключительности армянской нации.

Регулярно получая за свои расследования открытые угрозы со стороны вновь прибывших армян, невольно приходишь к мысли о том, что неужели ты единственный кому интересна истинная

273

история региона и почему никто не пытается противостоять новоявленной армянской пропаганде и национализму на Юге России.

Оказалось, не единственный. К моему удивлению я столкнулся с великими трудами Ростовского краеведа и ученого с большой буквы Эдуарда Вартанова, который обоснованно доказывает в своих исследованиях, что не нужно путать донских, краснодарских армян, живущих здесь столетиями, с теми, кто прибыл в регион в последние 25 лет.

Что самое интересное, так это то, что местные армяне ими не являются, и были насильственно подвержены арменизации в течении многих столетий. Главным для меня открытием стало то, что местные армяне являются прямыми потомками древних половцев и кипчаков о чем в России мало кто знает, благодаря мощнейшей пропаганде армян. Э. Вартанов в своих статьях пишет, что долгое время Армянская церковь Эчмиадзина стремилась стереть многовековое наследие Албанской церкви и тюрок-христиан, захватить их храмы, имущество, паству. Подобная политика осуществлялась на Дону, в Причерноморье, Крыму, Кавказе и других регионах царской России. В наши дни эти факты остаются малоизвестными, и любое упоминание об армянском культурном наследии ошибочно связывается с армяно-хайами - нынешним населением Армении. Всякие попытки изучать тюркское армяно- григорианское наследие сталкиваются с негативной реакцией со стороны армянских политических, научных и общественных кругов.

Отметим, что Э. Вартанов уже многие годы изучает наследие армяно-кипчаков и процесс их деэтнизация - то есть

274

насильственного превращения в этнических армян. Он в течение нескольких лет сотрудничает и обменивается исследованиями с Центром истории Кавказа, созданным политологом Фуадом Ахундовым и возглавляемым историком Ризваном Гусейновым. Неоднократно Э. Вартанов поддерживал инициативы Центра истории Кавказа разоблачать армянские фальсификации о христианском населении Карабаха, всего Кавказа, Дона, Крыма, Причерноморья и других регионов. Он призывал мировую общественность обратить внимание на то, что армяно-кипчаки многие века, подчинявшиеся Албанской Автокефальной Церкви, были принудительно подчинены Армянской церкви Эчмиадзина.

Все эти исторические факты должны быть внимательно расценены мировым сообществом, и мы все должны приложить максимальные усилия по спасению этнического наследия самобытной культуры, языка и истории армяно-кипчаков, являющихся тюркским этносом.

Zahidə Əlizadə

Положение азербайджанцев в армении в 1919 году (по материалам газеты «Азербайджан») В конце мая 1918 г. на Южном Кавказе были образованы три независимых государств – грузинское, азербайджанское и армянское. 29 мая 1918 года Национальный Совет Азербайджана принял решение об уступкег.Ираван армянам. Таким образом, армянская государственность была создана на исторической азербайджанской территории и столица этого государства стал древний азербайджанский город Иреван. После провозглашения независимости Грузия и Армения стали выступать с территориальными претензиями к Азербайджану.Если территориальный спор между Грузией и Азербайджанской Демократической Республикой был разрешён мирным путём, то взаимоотношения с Арменией привели к вооружённому конфликту. В то же время Армения начала 275

депортацию азербайджанцевсо своих исконных земель с тем, чтобы сделать её с сугубо армянским населением. С этого времени началась масштабная чистка в Иреванском уезде и других регионах, с тем, чтобы как можно большую часть территории очистить от азербайджанцев. Поэтому, даже после прекращения столкновений, на желание азербайджанцев вернуться в свои селения и дома, реакция армян было резко отрицательной.iv Положение азербайджанцев было ужасающим – «опять стали подниматься до небес душераздирающие крики и вопли десятков тысяч мусульман, обречённых на жестокую гибель от армян в Эриванской губернии».iv «… Не подлежит описанию все потрясающие и душераздирающие сцены положения несчастных беженцев, количество которых дошло уже до 100 ».iv В основном азербайджанцы из Ереванского уезда бежали в Нахичеванский и Шарурский уезды. А желающих вернуться армянские власти не допускают под тем предлогом, что некоторые мусульмане воевали с армянами, то под тем предлогом, что вселениях мусульман ещё остались несколько турецко-подданных армян, то под каким-либо другим предлогом. Положение мусульман ужасно, ежедневно умирают от голода.iv «Армянское правительство не оказывает мусульманам никакой помощи. Масса приютов и больниц, питательных пунктов существуют только для армян, тогда как мусульмане тысячами остались на улицах и без всякого присмотра. Только в Ереване открыто 2 питательных пункта на 2 тысяч триста душ мусульман, коим даётся просовый отвар. Беженцам мусульманам не оказывают никакой помощи по пути их следования и многие не в состоянии от голода дойти до своих селений. Ко всему прочему многих мусульман до своих сел армянские власти не допускают или предлагают селиться в других селениях». 27 июня 1919 г. из Иревана была послана в Баку телеграмма, в котором группа мусульман жаловалась на насилие армян, на убийство и грабежи. Жизнь мусульман с каждым днём ухудшается. Летом Азербайджанское правительство совместно с Грузией потребует прекратить этот беспредел и не препятствовать 276

возвращению мусульман в свои селения и возвращению земель мусульманам. Пусть Азербайджан громко протестует перед всемоб этом.iv В газете «Азербайджан» от июля 1919 г. была напечатана статья о положении азербайджанцев в Армении. Для убедительности приводим статью почти полностью. «Положение мусульман в Армении трагично. Большинство домов и садов в Эриване принадлежало мусульманам. Три четверти славившиеся на весь Кавказ эриванских фруктов принадлежало мусульманам. В области торговли мусульмане занимали не последнее место и с каждым днём расширяли свою деятельность. Ими были налажены коммерческие связи с Россией, Персией, Турцией, Германией. Было основано несколько крестьянских торговых фирм, среди купцов было несколько миллионеров. Мусульмане имели склады и магазины и успешно конкурировали с купцами-армянами. Одновременно должное внимание мусульмане уделяли просвещению. Среди них имелись образованные женщины и много лиц, получивших высшее образование. В 1918 г. чего-то испугавшись и не давая себе отчёта мусульмане спешно побросали своё имущество, жилище, посевы, сады и выехали из Эривани. По истечении времени они пожелали вернуться, но встретили огромное сопротивление со стороны армянского правительства. Мусульмане, принявшие власть армянской республики по пути на Родину грабились армянскими вооружёнными бандитами. Ограбленные и лишённые всего они добирались до города, но и тут находили своё жилище и имущество занятыми армянами. На жалобы никто не обращает внимание. Таким образом, владевшие богатейшими садами, жилищами и имуществом остались на улице, лишившие всего.iv К сожалению, во время чисток от азербайджанцев в Иреване грузинские представители в Сейме фактически поддержали армян, что развязало армянам руки и подтолкнуло их на расширение чисток в других регионах Южного Кавказа.

277

Kitabdakılar Akif Nağı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Regionda geosiyasi dəyişikliklər və Qarabağ...... 4

Elnur Hacıyev, doktorant. Azərbaycana qarşı Ermənistanın təcavüzünün nəticələrinə dair...... 7

Əli Abasov, fəlsəfə elmləri doktoru. Ситуация вокруг нагорно-карабахского конфликта...... 11

Əlibəy Məmmədov, doktorant. (Yaponiya). Şri-Lanka vətəndaş müharibəsindən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə baxış...... 16

Firdovsiyyə Əhmədova, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Qafqazda erməni dövlətinin yaranması...... 47

Həcər Abdallı, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru. Münaqişələr həllinin qloballaşmada ölçüsü...... 63

Xəyyam Orucov, dissertant. AzərbaycanınYuxarı (Dağlıq)Qarabağ regionununda iqtisadi vəziyyətə dair erməni yalanlarına cavab...... 69

İlqar Niftəliyev, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Дашнаки на службе у фашистов...... 73

İohann Rau, tarix elmləri doktoru. (Almaniya).

278

К подписанию договора между Карабахом и Российской империей...... 81 İsmayıl Musa, tarix elmləri doktoru. Gümrü (Aleksandropol) müqaviləsi: əsas Məqamlar nəticələr...... 86

Kamil Səlimov, hüquq elmləri doktoru. Признания армяно-турецкого конфликта 1915 г. как «геноцида армян» и проблемы национальной безопасности Азербайджанской Республики...... 89

Kərim Şükürov, tarix elmləri doktoru. Rusiya Xəzərdə: Gülüstan müqaviləsindən imperiyanın dağılmasınadək (1813-1917-ci illər)...... 107

Qasım Hacıyev, tarix elmləri doktoru, İsmayıl Mahmudov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Aprel döyüşlərinin tarixi əhəmiyyətinə dair...... 116

Qintaras Vayçunas, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. (Litva). То, что не позволяется Ираку, Ливии и Югославии, то позволяется – Армении?...... 119 Qintaras Visoskas, jurnalist. (Litva). Еще раз об армянском терроризме...... 125

Qintaras Visoskas, jurnalist. (Litva). “Черный январь”: литовская и азербайджанская версии...... 128

Qintaras Visoskas, jurnalist. (Litva). Когда перестанем заискивать перед Арменией...... 133

Qintaras Visoskas, jurnalist. (Litva). Сумгаитский детектив...... 139

279

Quram Marxuliya, tarix elmləri doktoru. (Gürcüstan) Геоистория и геополитика вокруг карабахского конфликта...... 162

Leonas Yurşa, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. (Litva). Литовцы должны услышать и другую сторону – Азербайджан...... 181

Mübariz Əhmədoğlu, politoloq. 2 aprel faktoru ATƏT MQ-dən kənar tənzimlənməni gündəliyə gətirdi...... 192

Nazim Məmmədov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Azərbaycan Respublikasinin Tərtər ərazisində erməni vandalizmi (1990- 2016)...... 198

Natiq Hümbətov, politoloq. (Gürcüstan). Перспективы урегулирования Нагорно-Карабахского конфликта...... 206

Nərmin Xanməmmədova, doktorant. Zaqafqaziya Seyminin Müsəlman FraksiyasI qaçqinliq problemi haqqinda (1918, mart- may)...... 212

Oleq Kuznetsov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. (Rusiya). Война в Карабахе – первая террористическая война в истории человечества...... 217

Şamil Mehdi, iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru. Müasir dünya düzəni və Qarabağ...... 234

Tariyel Abbasov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Oб истоках возникновения в регионе южного Кавказа Армяно- Азербайджанского, Нагорно-Карабахского конфликта (на 280

примере сопоставления с израильско-палестинским конфликтом)...... 239

Tofiq Həsənov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. 1914-1920-ci illərdə erməni daşnak silahlı dəstələrinin Şərqi Anadolunun və Cənubi Qafqazın türk-müsəlman əhalisinə qarşı törətdikləri qətliam...... 260

Vüqar Abbasov, dissertant. Qarabağ: Qarqarçay hövzəsinin təsərrüfat həyatı...... 267

Vüqar Hacıyev, doktorant. Azərbaycan Respublikası Qarabağ regionunun tarixşünaslığına dair (XX əsrin ikinci yarısı)...... 270

Yevgeni Mixaylov, tarix elmləri doktoru. (Rusiya). Армянский протекционизм...... 272

Zahidə Əlizadə, tarix üzrə fəlsəfə doktoru. Положение Aзербайджанцев в Aрмении в 1919 году (по материалам газеты «Азербайджан»)...... 275

281

QARABAĞ AZADLIQ TƏŞKİLATI “Qarabağ dünən, bu gün və sabah”

16-cı elmi-əməli konfransının materialları

Kompüter tərtibatı: Fidan Cavadova

Aytac Əmiraslanova

Dizayner: Rəna Nəzərova

Çapa verilmişdir: 20.04.2017.

Çapa imzalanmışdır: 30.04.2017.

Formatı: 60x84 ofset kağızı

Tiraj: 1000 ədəd “ELGÜN – NO”

Mətbəsində çap olunmuşdur.

282

283