'European comes here for ideas' De Amerikaans Leuveline Bi e d n geJa rein sva Tjeenk in 1912

Kaspe Ommen rva n

In zijn essay 'The Metho f Ariadnedo : tracin e Lineth g f o s cell een bezoek aan Amerika. Daar volgde een persoonlijke Influence between Some American Source theid an s r Dutch ontmoeting met Louis H. Sullivan (1856-1924), de leermees- Recipients'' vergelijk A.P . Leeuwen T t va . t speurenhe n naar ter van Purcell. Verder bezocht Berlage vele bouwwerken feiten en ontwikkelingen door de architectuurhistoricus met van ondermeer Sullivan, Henry H. Richardson (1838-1886) het volgen van de draad van Ariadne door Theseus in het la- en Frank Lloyd Wright (1867-1959).? byrin Knossosn e Amerikaans-Neder va t d geva n he n va lI . - Wright bezocht op zijn beurt rond 1910 het Europese con- landse wisselwerking, betoogt Van Leeuwen, is het van het tinent p uitnodiginO . e germanisd n va g n cultuurfilosooe t f grootste belang dat alle mogelijke lijnen gevolgd worden. Kuno Francke4 bracht hij een bezoek aan Duitsland. In Ber- Aan de reeds bestaande getuigenissen van Nederlandse archi- lijn werkte Wright op verzoek van de uitgever Ernst Was- n nieuwee u n tecteet ' Hofn bro s Berlagn ka nal fn Va n e muth aan de publikatie van een portfolio van zijn werk met toegevoegd worden. In een reisdagboek van de architect Jan de titel Ausgeführte Bouten und Entwürfe. Naast deze in-

Leuveline Bi e d g Tjeenknieg no t t eerde openbaare da ,d n i r - vloedrijke publikatie vervulde Berlag n sleutelro- eee be t me 5 l heid gewees , wordis t n zeeee t r informatief beeld geschetst trekkin introductie d t t wer gto Wrighn he kva n eva Nedern i t - van de Amerikaanse architectuur in het begin van deze eeuw.2

'De werel' dom t behaleDireche n a zijn va tn ingenieursdiplome d n aa a Technische Hogeschoo Delfe t l t vertro e 27-jarigkd e d n Ja e Bie Leuveling Tjeenk (1885-1940) voor een reis om de we- reld. Dit was toen nog een uitzonderlijke onderneming, maar de meer gebruikelijke Grand Tour, een reis naar Italië met een verblijf in Rome, had hij tijdens zijn studie al gemaakt. Deze reis zou via Amerika naar het Verre Oosten leiden, waar onder andere Japan, China en Singapore door hem be- zocht zouden worden. In de 19de eeuw was Amerika als cul- tuurdragende e interessesfeenatid n i e n reizigerva r s geko- men. Ook op het gebied van de architectuur trok Amerika aan he t e vorigbegit d he dezn ein n n va e dva eeuw stere kd aandacht zoep O . k naa nieuwen historische ee rd n va , e stijlen verloste architectuur hoopte Europese nd e architecten nieuwe inspiratie in het 'land van de onbegrensde mogelijkheden' te vinden. Omda e communicatiemiddeled t n dezi n e periode nog niet ten volle ontwikkeld waren ontstond de behoefte om zich persoonlijk op de hoogte te stellen van de situatie zoals t buitenlanhe n i e di d ontstaan was r ontston.E n strooee d m aan persoonlijke contacten tussen Nederlan Amerikan de e di , zijn hoogtepunt vond in de vriendschap tussen de architect William Gray Purcell (1880-1965) en H.P. Berlage. In 1906, tijden n bezoeee s n Nederlandaa k , werden Purcel n zije l n vrien n latere d e zakenpartner George Feic . (1881-1945Jr k ) door Berlage rondgeleid door onder ander e Beurd en va s Leuveling Architect1. Afb.Bie de Jan Tjeenk (rechts)onhekendeeen en Amsterdam n 191I . 1 bracht Berlag uitnodiginp eo n Purgva - reisgenoot gefotografeerd tijdens zijn reis om de wereld.

PAGINA'S 189-203 i go BULLETIN KNOB 1997-6

land, Zwitserlan n Duitslani n e d d zelfn belangrijkEe . l ro e bouwwerken. Naast vele bekende namen, waaronder natuur- hierbij speelde Berlages beschrijving van de reis die hij door lijk Sullivan en Wright, zoekt Tjeenk ook contact met archi- Amerik 191n gemaakd i 3aha e di uitgegeve n e t n e werd j dbi tecten die minder bekend waren, zoals Dwight H. Perkins. Rotterdamse uitgeverij Brusse onde e tited r l Amerikaan.iche t PerkinMe s knoopt Tjeen vriendschappelijn kee k contacn aa t Re lierinneis ringen. en de bewondering voor zijn werk is groot. Naar aanleiding van dit boek kwam een ware stroom bezoe- Uit de dagboeknotities blijkt dat Tjeenk voor het afvaren ker ganp o sallee gdi architece nd t Wright wenste ontmoee nt - naar Amerika contact heeft gehad met Berlage en de Amster- ieden i tef no r geval zijn bouwwerken wilden bezichtigeno Z . damse architect J.A. van Straaten. Ook blijkt Tjeenk goed op ontmoette t Rober' Hof n f va t (1887-1979 n 191i ) 4 Wright de hoogtbevindingee d n eva Berlage ndi e ove t lanrdi d opge- persoonlij Chicagon i k . Over deze ontmoeting schreef Wright tekend had. Tjeenk kende enkele artikelen van Berlage waar- later younA ' : g Dutch t patrioHof' n f Va tmad appearans ehi - uit diens bewondering t voonamme r e Wright naar voren Chicagn i e c lood an ok very homda y y earle m somethinn yi g kwam. Berlage zal Tjeenk mogelijk ook mondeling op de of what hè then saw there on the Chicago prairie.'6 Het mee- hoogte gebracht hebben van zijn indrukken over de Ameri- gebrachte kreeg uiteindelij n plaate vor d ee ktwen n mi va s e kaanse architectuur t staaHe . t vast Berlagda t e zelfs enkele villa' 191n Huie i t 6r e Heid ste sdi e gebouwd werden.7 introductiebrieven aan Tjeenk meegaf die het bezoek aan de Andere architecte e Wrighdi n t niet een eigen i s n persoon architecten die Berlage zelf in Amerika ontmoet had voor zouden ontmoetten, zoal n WilJa s s (1891-1972 n Hendrie ) k Tjeenk zouden vergemakkelijken. Ook Van Straaten, die in Wouda (1885-1947), namen in hun architectuur veel kenmer- Amerika op een architectenbureau gewerkt had, gaf hem der- ken van de stijl van Wright over, in het geval van Wils in zo gelijke brieven s meegoei t d .He mogelij t Tjeenda k r te k grote mate dat hij ook wel Frank Lloyd Wils genoemd werd. voorbereiding ook het artikel 'Bouwkunst in Amerika' van de Meestal wordt bij de navolging van Wright in Nederland Amerikaanse architect Frank M. Andrews in het tijdschrift t namopgemerkme er n imitatie e sprakd va t n s da t va ewa e De Bouwwereld van 1911 gelezen heeft. In deze tekst gaf uiterlijke kenmerke architectuure d n nva , terwij achterlige d l - Andrews een korte uiteenzetting van de moderne Amerikaan- gende ideologi n Wrightva e s 'Organic Architecture' veelal se architectuur, met name met betrekking tot de ontwikkeling onbegrepen bleef.x Wright zelf leeanden kee r oordeel toege- va e skyscrapernd . Zeke Berlage'k r heefoo j hi t s 'Voordracht daan toen hij schreef: '(Holland is) one of the truly indepen- over Amerika' gelezen e begidi , n 1912 doo t tijdschrifhe r t dant Democracie s suffere earthn ha so e shared sh ,an d d much Architectunt afgedrukt werd o goeZ . d mogelijk voorbereid that is to be the soul of the new world-order. Someday com- zette Tjeenk op maandag 3 juni voet op Amerikaanse bodem. mon to us all. I cannot imagine her contribution in any and every field left out of the eventua] reckoning. Architecture is 'De wereld om! Zoo zal de reis, waarop ik mij al zoo jaren basic to that field. More and more comes the recognition that lang verlangd heb beginnen, ik kan het mij niet realiseeren 't the principles of Organic Architecture lie in the core of the goede vaderland voor een jaar te verlaten, ik wil dat ook niet freedom that we call Democracy.'9 te veel indenken, mijn gedachten zijn al bij die wijde, wijde De aandacht voor Wright, die in sommige gevallen gro- wereld'. Zo vangt het dagboek aan. De overtocht die met het teske vormen aannam zoals in het geval van H. Th. Wijdeveld schi e Nieu'D p w Amsterdam' gemaakt wordt geeft genoeg (1885-1986), kreeg uiteindelijk haar hoogtepun e publid n i t - gelegenhei degelijkn ee t dto e voorbereidin e reid sn doogva r

katie van een luxe editie van Wendingen in 1925-26. Deze Amerika. j schrijfHi " t tijt ne ddaarover b gehahe m k do 'I : )

uitgave deed Wright uitroepen: 'Holland will always l( hava e dat boekje te lezen over Lloyd Wright,12 volgens Berlage warm place in my hart and due respect from my head. My Amerika's grootst j zeeehi architectrt inteda vink k i - u doo n , greatest admiration for her cultural achievement.' In deze ressante dingen gemaakt heeft, ik hoop zeer dat ik eenige van prestatie zal Wright met genoegen aan 'zijn' aandeel terugge- zijn huizen zal kunnen zien. Maar 't is wel merkwaardig dat dacht hebben. geen Amerikaan hier aan boord, die ik er over spreek, van hem gehoord heeft, zelfs diegenen die bij Chicago wonen.' reie Tjeene D sdi k door Amerika maakte, begos 1912n ni du , Hierui te bekendhei d blijk t da t n Wrighva d Amerikn i t a slechts één jaar na de reis van Berlage en één jaar voor de pu- achterlieEuropan i e n grot di r leek ee toeE .p l eoo o pka n blikatie van de Amerikaansche Reisherinneringen. Tijdens de kloo bestaae t f n tussen Wrigh s grootstal t e levende architect reis hield Tjeenk een dagboek bij, dat tot op heden niet in de (Berlage heeft het over 'misschien de meest talentvolle openbaarheid is geweest. Hoewel de reis in een betrekkelijk bouwmeester van Amerika') en als 'artist starving-in-the-gar- vroeg stadium van de Nederlands-Amerikaanse wisselwer- ret' (Gutheim). Later valt het Tjeenk ook meerdere malen op kin s gemaakgi hoewen e t l enkele bouwwerke Tjeenkn nva , t collega'da oud-medewerkern se Wrighn sva t zich noga- ne l zoals zijn eigen woonhuis aan het Museumplein te Amster- gatief uitlaten over diens persoonlijk leven. n t 1925ui m , da duidelijk kenmerken drage onden nva r andere de architectuur van de Prairie School, is deze architect en zijn New York werk niet eerder in het kader van 'Americana' besproken. t dagboeHe k bevat naast algemene opmerkingen ovet he r De aankoms Yorw Ne k e zoalt t s door Tjeenk beschrevel nza reizen, veel informatie over Amerikaanse architecten en doo e hedendaagsd r e reiziger boope te arriveer- di r ge g no t BULLETIN KNOB 1997-6 19I

Afb. Broadwav2. te 0 verdiepinge3 mee n da r n zij r dikwijle n s tien, waarvae d n begin de Yorkhet New in van helft express d.i. eerst naar bv. de Ode verd[ieping] & dan twintigste eeuw met op de achtergrond links de verder die welke je vraagt. Wij gingen naar de toren van de torenspits TrinityThe van Singer building, op 't oogenblik nog de hoogste met 46 Church Richardvan Upjohn verdfiepingen],15 maar er is alweer een nieuwe in aanbouw, (foto courtes\- Thomas die er 54 krijgt.16 Het geeft mij geheel de indruk dat die reu- A.P.Leeuwen).van zen niet direct uit economie gebouwd worden, maar veel meer als reclame, gewoon tegen elkaar opbluffen, wie wel 't hoogste komen zal. Dikwijls wordt een groot terrein gekocht slechtn klei& ee np o sgedeelt e daarvan zoo'n akelig mager hooge steenklomp gezet, terwij t terrei' rese n d l va tn gewone gebouwen van bv. 6 verdfiepingen|. krijgt. Berlage schreef dat New-York wel mooi zou worden als eenmaal alle huizen skyscrapers zijn, maa j wermi r d verzeker t nooil da t za t da d kunnen gebeuren omdat de toevoer van lucht & licht veel te klein zou zijn.' Tijdens zijn verblijYorw Ne k n bezichtigi f t Tjeenk enkele bouwwerken van het bekende architectenbureau McKim, deeltelij p dezelfdo k e manier beleefd kunnen wordene 'W . Mea White,d& 17 waaronde t Pennsylvanirhe a station.18 'Daar- zagen in de verte Coney-Island met zijn enorm hoogen stella- over (...) had ik in Delft al hooren spreken; de inrichting is ges van de vermakelijkheden, Long Island, toen langs 't Sta- buitengewoon goed, 't verkeer tot de perrons makkelijk gere- tue of Liberty, een reusachtig beeld, door Franschen geschon- geld, maa eigenlijke rd e clou groote geïnspireers d ,i l eha p do klein ee np o eilandjke n ne e geplaatst doe t teven' t vuurs sal - e thermed p zichzelo n Romes i nva t l bedenkelija fda , m o k toren dienst Franschee d , s maai t he r n niet waardig, werkelijk vabadhuin nee station ee s e maken nt t bevredigd he & , j emi buitengewoon leelijk! Toen kwame eerste nd e schimmen nva de skyscrapers in 't zicht, 't silhouet van de stad is daardoor wel bijzonder verschin Gotin e spitsed ee ee t t n - nwa me va ,l sche kerktoren die zoo ten hemel rijst en deze vrijwel vier- kante blokken'. In New York wordt Tjeenk opgewacht door W. Korthals Altes, een oud studiegenoot uit Delft, die hem door de stad begeleidreie vood m deesn n doohe ee r va ln e tr Ameriku azo vergezellen. Tjeenk observeert de stad vooral uit het oogpunt van architec j besteedhi n e t t veel aandach stedebouwe d n aa t - kundige probleme e bou d n e skyscraper zicj di wva nbi h s e verschillendd voordoe n aa n e n ee gebouwend stijle n va n . Bijvoorbeel j schrijfthi s al d : 'Mijn eerste indrut heeda ls i k veel schoonheid wordt opgeofferd voor business, voo t ver' r - keer (...). De stad maakt erg de indruk van nog in wording te zijn, betrekkelijk weinig skyscraper n voorae ss staapa l r ne zoo afgezonderd tusschen lage huisjes, dat doen ze heel le- lijk. Maar er wordt enorm veel bijgebouwd, en vooral in 't drukste gedeelte geef n akeligee t e romme opstoppingenn e l , al is dikwijls ingenieus bedacht 't verkeer zoo min mogelijk te storen. (...) Verderop de huizen van de bekende millio- nairs, Carnegie, van der Bilt, Astor, e.a. Iets origineels heb ik echte g nieno rt gezien t ' meest, s geïnspireeri e e d p o d Ital[iaanse]. Renaissance, maar verder ook zuiverer Franjois I & Lod[dewijk]. XVI gevels,14 de skyscrapers zijn meestal klassie kboun i maa g w no rworde voorae latere d di j n ene bi l quasi gothieke vormen toegepast, wat natuurlijk tot een aller- ongelukkigst resultaat leidt. (...) We liepen zoo een paar groote gebouwen binnen; de materialen die daar gebruikt zijn, zijn prachtig e mooistd , e marmersoorten, rijke bronzen Afb. j. Cass Gilbert. The Woolworth Building, New York 1913 met op hekke deurenn& t valtrae d he ; t pt direc geheeda p o t l onder- de achtergrond SingerThe Building Ernestvan Flagg 1906-1908uit geschik , alleis t se groot d gaar liftn pe i t, e gebouwen va n (foto cnurtesy Thomas A.P. Leeuwen).van 192 BULLETIN KNOB 1997-6

dan ook buitengewoon weinig, de gevel is ook vervelend op 't kantoor van Boissevain; de chef nam mij mee naar een saai e Publid .s i Nee cn Librarynda 19 veel beters goei e ddi ; keurige Luncheon-clu k uitgenodigoo d - bha ar (...)j e d Hi . van verhoudin heeg& l n detailfijva n , maar eigenlijk zuiver chitect van één van de laatste grootste skyscrapers, van de Fransch: waar getrach t oorspronkelijwa s i t t ne t ' e zij t ks i n Bankers Trust Compagnie.21 een zeer aardige buitengewoon mis. De materialen ook hier weer ongeloofelijk rijk, maar ge- correct architecte edi t manme . k ,i Toe zijg nnza k naai n mbe lukkig drue niet l patserigka & t e meestD . e architecten schij- al vergeten t enormda , e gebouverdiepingen2 4 n wva , enorm studin hu nea en hie n tijdlanee r g naan Academide r s de e interessant. Brandvrij lijkt mij vrijwel absoluut, geen stukje Beaux Art Parijn i s e invloe gaae di t s n n e duidelijs di k merk- hout is aan 't gebouw zelf verwerkt, alleen 't meubilair zou introductin ee baar. t Me 'Nederlan t eui d maak j kennihi tt me s kunnen branden. Ramen, kozijnen, lijsten, alles van metaal, e Hollande d r Bent,de n e werkzaa2di 0Va r s architecal s mi t meest rijk bewerkt brons, er is uitwendig niets geschilderd. bij McKim, Mead & White, die toen tot de grootste firma van (...) De gevel had mij vroeger bij 't voorbijkomen al niet kun- New York gereken r Bend de werd tn heefVa . t echter niet nen bekoren en 't was heel typisch al dat die architect daar veel tijd voor Tjeenk en biedt hem aan de volgende dag onder k nietoo s over zei, maa j direcmi r t meenam naar binnen, naar leiding van een van de chefs de bureau een millionairshuis te e grootd ee inderdaa haldi , l geslaagdwe d was, detain fijva n l gaan bezichtigen. en kleur, zuiver klassiek, waartegen in principe natuurlijk wel "s Morgen paan see r architecten opgezocht echtee di , r niet n modere zegge t s uitinee t al n s wa i nnva g kantoorgebouw. thuis bleken (...) Toen naaAmer[icane d secre rd n va . ] Soc[ie- Over alle verdiepinge t ' mooist s wa n e Italfiaanse] marmer f Civio | lty Engineers, Warren Hunt, waarva n brieee fk i n toegepast t moeda , t hierhee reusachtign i l nwe e ladingen ver- va t ' Koninkl[ijkn ] lnst[ituut d meegekregenha ] , daar kreeg voerd worden; er waren elf liften, wat moeten die alleen al ik een introductie voor Mr. Miller, superintendant van Pu- niet aan exploitatie kosten, trouwens dat schijnt ook werke- bliekt wee' k bureai p s n o re va uwa Werken r uu 2 .m (...O ) e financieeld n va n lijee ek nadeelen skyscraperde n nva . (...) McKim, Mea Whited& . Spalmo,Mr gint e t stame gnd dwa e zochteW s morgen' n e architecd s t Laurnee Smith Butler22 door . Reednaa Mr t Engelsche hui' rn d , va s e gezant hiere di , op, wiens moeder wij op de boot ontmoet hadden & die ons op 't oogenblik afwezig was, zoodat wij erin konden - Het is toen over hem gesproken had. Het bleek een aardige jonge zuiver Italiaansche Renaissance, maar werkelijk buitenge- e Beaux-Artd jaa6 n e aa rman di , Parijn i sgewerkt d ha s k oo , woon mooi en smaakvol ingericht. (...) De indeeling kon mij Italië en Griekenland kende. Hij had een goed ingericht bu- niet gehee t midde' l n bekoreni l nha pikdonkee d , r zoodar e t reau met bibliotheek, sprak ook zijn compagnon. Veel werk altijd electr. licht moet branden. - Trouwens de menschen le- hadden ze nog niet, 't schijnt in N.Y. ook heel moeilijk er in ven hier heel vee t groot' kunstlichtn i l l a - u em.is be n i .t da , te komen. Hij inviteerde ons voor een lunch in de University zwaar dat de skyscrapers de onderste verdiepingen zoo don- Club.23 (...) Eers t doowa t rstawaree g geweesd dno e nw n e t ker maken, wat zal het worden als er nog veel meer komen.' Metropolitae d n toree va d p no n Life Assurance Comp[any]., Met de introductiebrief die Tjeenk gekregen had van de Ne- de hoogste - 44 stories - skyscraper in up-town (...). De toren derlandse Minister van Buitenlandse Zaken werd het Tjeenk zelf is geïnspireerd op de San Marco in Venetië, de hoofdtrap mogelijk gemaak n grooee t t aantal vooraanstaande architec- op die van de Opera van Parijs,24 laat ik maar over die com- ten persoonlij ontmoetene t k . Deze brachte veen - i ge lm nhe binatie zwijgen [Universite meee D .t s r de roe k -i y | clu n bka vallen weer in contact met andere bevriende beroepsgenoten. men (...). Ik rilde een oogenblik bij de gedachte aan de nieu- "s Morgens ging ik den stad door & was kwart over twaalf Groote w e Club. Dez uitgevoers ei dook doo r McKim, Mead & White, 't heet hun beste werk.2S 't Is prachtig & prachtig, daar moet ieder zicl gelukkihwe g voelen. Beneden zijn con- versatiezalen, Ie verd[ieping] groote bibliotheek, uitstekend van stemmin t prachtigme n ge e werken, bandje jaloerscm o s h van te zijn. dan een tusschenverdieping met logeerkamers voor de buitenleden en boven de eetzaal, misschien het meest geslaag allesn va ds ' Middag, n introductiee t s ginme k ei g van de Amer|icanl Soc[jety] of Civil Eng[ineers] naar "t Building department (...). Toen nog even aan Van der Bent een introductie voor het in aanbouwzijnde Municipal buil- ding gevraagd t gehee. (...He l vermoedelij) za l millioe2 1 k n dollar kosten, bouwtij jaar3 d k verwonderdi , j zeemi e t r e geved hoore n lt aa o.akunst-granieda n. t gedeeltelij- ge k bruik n beetjt ee wordt s tocl i e t hwe bar da ,; architectonisch Afb. 4. Napoleon Le Brun architecten va wordpruln k ee ge t ,zulk' e t ndi e mooie dingen & San MetropolitanThe , gemaakt hebben.26 (...) 's Middags ging ik afscheid nemen Life In •urance Building, 27 New Y >rk, 1909 van de chef v. Boissevain, toen naar de Trinity-church, een >une\\ Thomas stemmig zeer mooi kerkje, zuiver Engelsche Gothiekt da , A.P. vc n Leeuwen). midden in de city tusschen de hooge gebouwen niet tot zijn BULLETIN KNOB 1997-6 '93

pingen, is 2 jaar geleden begonnen en moet over 1,5 jaar klaar zijn,31 't kapitaal ± 15 millioen dollar is vnl. gestort doo mann zije réé di n , fortuin lOce - t ar t 5c n n maaktee t eme tikelenzaak, je zou zooiets hier bijna ook willen probeeren. De ijzerconstructie was nog zwaarder, vooral de windverban- den enorm, er zal ook even een druk op kunnen staan. De in- sp[ecteur] t zeid' z.i t . ezekeda l niewe rt renderen zou, maar de reclame om 't hoogste gebouw van de wereld te hebben, deed alles. Hij zeide dat de hoogtegrens nu vrijwel bereikt zo e spoediu di zij n k wettelije n goo k geregel wordenu dzo . zeen Ee r merkwaardig argument tege e hoognt e skyscrapers vond ik dat er zoo enorm veel menschen op dezelfde plek zouden komen s middag' t da , s tege t eindn' r kantoreede t n' vervoedrommee di l a een p n ro nsva onmogelij zijnu kzo . (...) We reden lang t ' gebousEquitablee d n wva , waar verleden jaar die vreselijke brand heerschte, er zijn nog geen plannen voor de herbouw32 (...). Toen naar 't hotel McAlpin,33 waar no gafwerkine d dru n kaa g gewerkt werd r komee , n - 150ka 0 mer 100n se 0 badkamers (...).' Na enige dagen verblijf in New York heeft Tjeenk de meest bekende skyscrapers reeds bezichtigd l maakA . j ovehi t r deze gebouwen af en toe wat critische opmerkingen, een eenslui- dend oordee g niel no durft j ove hi t bouwtypt di r e vellent e . Voorzichtig vertrouwt hij dan ook zijn dagboek toe: 'Ik heb ook een denkbeeld gekregen van de beroemde skyscrapers, 't opiniee d t da over zeelijksj e g no rmi tr verschillen.'

Boston en de Oostkust Na New York reist Tjeenk via Albany en Schenectady naar Boston hiek rOo . zoek j kor aankomshi ta n t aantan ee t l archi- Aflj. 5. Louis Su/livan, The Guaranty (Prudential) Building, Buffalo, tecten op, waarbij het contact met John Hubbard Sturgis dui- N.Y., 1894-1895 verscholen achter Paui'sSt. de Church (foto courtesy Leeuwen).Thomasvan P. A. delijk indruk op Tjeenk maakt. 'Ik ging naar de architect Sturgis34 met een introductie van Van Straaten. Alweer een zeer aardige ontvangst, een man al recht meer komt en vermoedelijk eerlang wel zal verdwijnen. op leeftijd, die veel gebouwd heeft en een 20-tal teekenaars (...) Daarna zocharchitece d k i t t Wainwright Parishe di , 2op 8 heeft. Ik zag veel interessante teekeningen o.a. van een groot jaren geleden met Van Straaten29 op een arch[itecten]bureau monumentaal opgezette kostschoo n Bostova l r nien e nve t in Boston was geweest. (...) Het was interessant ook eens een nog in bouw, eenige Gotische motieven vond ik daar niet ge- kleiner archit[ecten]burea e zient u j ston hi f t ,ove' pa dl a r heel op hun plaats, meer een goed type raam in de baksteen geen waar ik in geweest was, zijn werk moest mij dan wel architectuur. Zijn bibliotheek stond mij zeer aan, mooie wer- Amerikn afvalleng i er k oo i hijmerkt k t i aze ;, da nie - u eal n t ken in dito bandjes, veel Fransch & o.a. de Hollandsche bin- les zoo van de hooge boom afgaat, maar die eenvoudige ge- nenhuizen van Sluytermann & van Uzendijk35 die hij beide bouwen waren dikwijls juist wel goed. Hij was ook bezig aan zeer roemde. Hij nam mij mee door de down town naar de een skyscraper, direc ongewonn t ee voo j mi r e teekeninge d , First National,36 door hem een 4tal jaren geleden gebouwd & berekening van de ijzerconstructie draagt de architect echter uitgebreiu n e di dhoogn wordee t e me bijbouwt t gebouHe . w in den regel aan een speciaal ingenieursbureau op. Ik sprak l geslaagdwe leej kmi , moo kleun va detailn ifij & rva n , iet- ook zijn compagnon Schroeder,30 de meeste architecten] n.l. wat gemoderniseerde Renaissance, ook van binnen aange- zijn geassocieerd; deze was veel in Europa en Holland ge- naam, zeer fraaie materialen groote d , e kantoorhal goed ver- weest .buitenhuizen Benighu n eva baksteen ni n deden sterk licht met interessant opgeloste hooge ramen, de ruimte voor aan Hollandsche invloed denken, naar 't scheen onbewust. 't publiek is hier in 't midden. En m.i. onvergeeflijk waren Daarentege e Butle di j eenig d mi r ha n e ontwerpen gewezen pilaster e naadi s r boven smaller toeliepen e geved - n i ra l & , e t Hollandsen vonwa t daak dda oo r n juis k i inzat t t niewa , t men van 2 verdiepingen tot één uitgedrukt. (...) In de nieuwe ontdekken kon. (...) We gingen eerst naar 't hoogste gebouw bijbou rustik i n gw ko vee l bijzonderheden opnemenn ee s i t ' , van de wereld, toen naar 't hoogste hotel ter wereld. (...) Die 10 verdfiepingen] hooge skyscraper, totaal 125 voet, dat is skyscraper was de Woolworth-building, die krijgt 54 verdie- cite daa d t maximu' yn i r uptown i m- n zelfs maa voet0 9 r ; 194 BULLETIN KNOB 1997-6

wat een verschil met New-York met 450 voet, waartegen Sturgis dan ook zeer protesteerde. (...) Hij paste voor 't eerst deuren van een zeker brons toe die per stuk, schrik niet 57 dollar kosten; een gewone houten berekent hij op 25, ook al enorm, maar 't verschi j zoo'bi l n groot aanta g heeno l wat. voor Holland onmogelijk toe te passen, helaas! (...) Daarna naar de Christian Science Church,37 waar we met moeite in- kwamen. (... e ker)D k inwendi s zeei g r eigenaardigj mi f ga , weini n bedehuise indruee d g n va k , allereers e mooid t- mo e numentale trappen, die eigenlijk in een paleis thuishoren & e ruimtd e zel n schouwburgzaaf ee bijn s al a l opgelost, vier- kant grondpla exedra2 t me e preekstoen d , t ' kruisj j bi l e [te- kening bankee d & ] n stervormi daaruitn gva ; boven grot- ega lerijen. (...) Beneden enorme, modern ingerichte garderobes. Het gebouw is eenige jaren oud & aangebouwd tegen 't oude kerkje dat een veel stichtelijker indruk maakt.' Als Tjeenk naa e kusd r t reis daan e thuizee d r Newporn i n t ziet, heef j veehi t l kritie dezp ko e architectuur landhuizene D . , waaronde rt burea enkelhe n uva e McKim, Mea Whitd& n e Richard Morris Hunt, lijken allemaal geïnspireerd op de Re- naissance of een andere historische stijl en de sfeer is niet ge- zelli intien ge m ondank e aanplantind s g ron e huizee d d n e n weidse blik op de zee. Tjeenk vervolgt zijn reis naar Phil- adelphia, waar hij geen boeiende architectuur kan vinden, wel n locomotievenfabriekbezichtigee r e j hi t . Doo t daghe r - boek heen blijk e grotd t e interess n Tjeenva e k voor techni- sch t functionereehe zaken i n e ngrotn va n e industriële com- plexen. Zo bezoekt hij o.a. een grote kippenfarm en een graanpakhuis, die hij beide roemt om de grote mate van effi- ciënti n beheere e n WashingtoI . n aangekomen bezichtigt Tjeenk de alledaagse toeristische attracties zoals het White ,4//7. 6. Williftfii Lc Bai'on Jennev, Home Life Inxitntnce Building. Chicago, 1883-1885. House en natuurlijk '(•••) het Capitool, het gebouw van Ame- rika, geschiedkundig het belangrijkste, maar ik ben het vol- kome t Berlagme n e een t Baedekerda s 38 gehee onrechtn te l e waardig zoo'n zelfd beiden hu e t rgeesui werkes al t n spreekt. e mooistd n va e n hegebouweéé t e wereld n dva n noemt. (...) n knapee He s i , t echt modern kantoorgebouw, mooie bak- l meea j rmi He opgevalles i t e velnho e gebouwe r uitwenne - steen onverbeterlijk van verlichting door de groote centrale g veedi l grooter uitziee ruimted s al n s inwendig zijn, alweer hal; de inrichting met lunchroom, rustzaal, bibliotheek, enz. de schijn voor 't groote'. Eerder in zijn notities had Tjeenk al voor 't personeel zeer up-to-date. Er werken in die ene groote blijk gegeven van zijn opvatting dat het geld teveel invloed ruimte 1200 meisjes & 160 mannen, 't overzicht is uitstekend uitoefent op de Amerikaanse architectuur en samenleving. & niettegenstaande eenige honderden typewriters tikken is 't er niet hinderlijk onrustig. Bijna alle meubilair is van staal & uiterst practisch. (...) Als ik een opmerking over zijn schep- Chicago en omstreken pinu moetezo g t inwendinda makent o uitstekenhe zo s gi , d Als Tjeen e stad k d Buffalo bereikt wee j j preciehi hi t t wa s voo t personee' r l gezorgd wordt t uitwendidi , g niet gehees i l moet bezichtigen. Hier staa n bekendee n e skyscrapen va r uitgedrukt, misschien iets gevangenisachtig lijkt e veet , l ver- Sullivan en een mooi kantoorgebouw van Wright. Tjeenk is leid doo e schoonheid r t groothe n eva d muurvlak. t valHe t' goed op de hoogte van hetgeen Berlage over de architectuur Tjeenk op dat de naam van Wright helemaal niet tijdens de in deze stad geschreven heeft. Hij bezoekt als eerste een rondleidin j gverwonder hi val n e t t zich daar zeer erover- La . bankgebouw van Sullivan.-^ Het 'was wel de eerste skyscra- r worde opdrachte d vertelm t he t da t t voo e geplandd r e per die ik zag met een moderne gedachte,40 een stap in de nieuwbouw van de fabriek niet aan Wright gegeven zal wor- goede richting, daardoor deed het er weinig toe dat 't orna- den. Tjeenk laat in het midden of onvrede met het gebouw e terra-cottd men n e druki t t t e naturalistisct , wa a h was.' van Wrighpersoonlijn ee f o t k botsing tussen architec- op n e t Daarna 'gingen we nog naar de Larkin Buildings, waarvan 't drachtgever hiervan de oorzaak was. kantoorgebouw door Lloyd Wright gebouwd is,41 de architect uit Chicago. waarover Berlage zooveel geschreven heeftu n , Ron grote d e meret tijdhe s vooni r ontspanning. Tjeen- be k ik kan wel begrijpen dat hij er erg verrukt over is. 't is merk- zoekt in Mount Vernon het sterfhuis van George Washington, BULLETIN KNOB 1997-6 195

e Niagard a Fall maakn e s n uitstapjee t e naar Toront- Ca n oi was z.i. de groote man en Sullivan had daarop wat doorge- nada. Vanuit Toronto vervolgt Tjeenk de reis naar Chicago, bouwd o.a. de boog van hem overgenomen. Maar ik had meer skyscrapee d wiee d n n gva aa sta e e d rd di staat . idee in Griffin en die gaf mij een kaartje voor Sullivan en ook voor twee andere van de moderne richting Perkins52 en Gar- 'De eigenlijke city van Chicago is niet groot, de weg is er den53 mee. (...) Toen gestapt naar Perkins, juist had ik in 't makkelijk te vinden. Hier is de eerste skyscraper gebouwd,42 Bouwk[undig]. Weekblad dat S. had opgestuurd een foto van en je ziet dan ook bijna geen lage gebouwen er meer tus- gezienm schoon he direcs ee n du , va lbesprekene tt stom o f , schen, maar ook niet sommige zoo belachelijk hoog als in hij bleek de school-specialist, had er over de 40 gebouwd.' N.Y. r schijne ; t hier gelukkig wettelij n hoogtegrensee k , Tjeenk bezoekt o.a e Car.d l Schurz Public High School daardoo r meee s i rr gelijkhei doet& d ,l betegeloowe , r ik f (1909e Groved n e ) r Cleveland Elementary School (1910) aan. Maar toch geen enkel gebouw oogenschijnlijk om in ex- waarove j zeerhi r positief opmerkt: 'Het dee gunstij dmi n gaa tase over te worden.' Tjeenk gaat in Chicago 'eerst met de nu eens gebouwen te zien waaruit duidelijk een moderne brief van Berlage naar de architect Berlin43 (...) hij noemde geest sprak. (...) 's Middags bezocht ik nog eens Mr. Pond, mij Mr. Moody als de man, die mij de beste inlichtingen zok zijuoo n u burean g kreen za u e n introductigee e voor Eloyd kunnen geven over 't groote Chicago plan. Erg gelukkig was Wright t bezoeda , j hoewekmi j eigenlijhi l k niet aanraadde: 't begin dus niet. maar de volgende des te beter nl. Pond,44 zijn werk was al even karakterloos als zijn huiselijk leven - d voorzitte ou e Americad n va r n Institut f Architectseo . Deze en ik wist dat er op 't laatste veel te zeggen was - maar nu ik t foto'na zijn wa m j va n praatjsmij mi weree - a n ,n e kge de Larkin Work gezien had en na al wat Berlage over hem toon hebbene dt , direc dooe e stadme td r . (... o wee)j Zo hi s geschreven had , tocl m ontmoetenwildhe we hs k i ewa j Hi . mieerste d j e skyscraper ijzen ee rl , freedaarbiwe s m wa jtoe - echter nie zijp o t n bureau, vermoedelije d n i k g ergenwe r ve s gepast maa vloeree t alleed rdi m no dragene nt muree d , - nwa country s nie e bereikendu t ,t , maar misschien- kwaZa j mhi ren zoo zwaar dat zij hun volle eigen gewicht konden opne- terdag! Er hingen geweldig knappe teekeningen.54 Toen nog men. tegenwoordigg e no volgend4 -'D k ' oo t ' e l a bou ed wha een bezoek aan Mr. Holden, de chef van 't bureau van Ben- muree d typ t enda [vooral] voor omkleedins t ijze' al n n e r gva nett & Burnham,55 die speciaal stadsplannen ontwerpen; ook wand dienst deden, 't was interessant die oplossing te zien. dat van Chicago is hun werk en nu zag ik nog teekeningen zoo weinig geslaagd als 't ook al natuurlijk was. Er is verder van Minneapolis, Portland, Cleveland, alle stede enore ndi m een, ik denk zeker 14 verdfiepingen]. hooge bouw waar geen in opkomst zijn. (... j [=PerkinsHi ) ] sprak over Sullivak oo n ijzer geraamte is toegepast,46 maar de muren zijn belachelijk zeer waarderend, "our great father" een alleraardigste uit- t ' nies blij t al t da dikvoldaan e k n heeftn ee j , bi geld t da t drukking, maar raadd j voora mi en eers aa l t Sullivan's wer- nieuwere aanbouw dit principe al is opgegeven. Men neemt ken, die hij mij opschreef, goed te bekijken, vooral die niet in 't algemeen aan om bij een gebouw hooger als 4 verd[ie- teveel decoratief te noemen, zooals Berlage schreef, want dan pingen] ijzer toe te passen omdat anders te veel van de grond- zei hij zeker niets meer.56 Perkins leerde ik nu wat beter ken- oppervlakte verloren gaat. Dan bracht Pond mij in de City nen en ging ik ook nog 's avonds mee naar zijn bureau om Club, die juist door hem - hij met zijn broer - gebouwd is, ik zijn bibliotheek door te zien, vooral over schoolbouw schreef kon 't geen geweldige schepping vinden, 't is quasi modern en ik vele titels op.' daa Beaue r roemddi , x op juisj t ArtKlassicism' g e hi n er tse e was absoluut niets, nu ik geloof juist dat dat wat voor een modern bouwmeeste oude d t eui r stijle leeree nt , nienis t door he gewile mt s begrepedwa t iet' , s nis ander e vertrekd n e s - ken niet bepaald moo n kleu va in verhouding e e r d p o k oo ; geve s l toci iet l e zeggewe t hs n (...). j PonBi ' d ontmoet Tjeen e architec'd k t Smith, n zee4ee 7r modern man'e ,di Tjeenk introduceert bij de architect Griffin,48 een jonge man, juise di eerste t d bekroon t e me e international prijd s n i sdwa e prijsvraag voor de nieuwe hoofdstad van Australië, Canberra. De Zweedse architect Saarinen49 ontving de tweede prijs in deze competitie. 'Een klein plan van een Florida stadje was ook uitmuntend en de villas die hij al gebouwd heeft zeer in- teressantn "landscape-architect"ee s i j hi ; , legde vele tuinen er bij aan. Hij wees mij ook een boekwinkel die hij had inge- richt, heeg moderer l n (...) j noemdHi . e zijnn vrouee k woo "echte" architect, en enige teekeningen van haar vnl. perspec- tieven opzij, waren lang niet onverdienstelijk.-"10 Eenige jaren had hij gewerkt met Lloyd Wright maar was daarover niet Afb. 7. Richard E. Schmidt. Mucllener House, Chicagii, 1902. Let op Je best te spreken, maar roemde hij Sullivan erg terwijl Pond overeenkomst gevelindelingin eigenhet woonhuismet Bie De van diens werk juist niet zeer gunstig critiseerde. Richardson51 Leuveling Tjeenk. BULLETIN KNOB 1997-6

Ik bezocht 's middags nog even een Zwitsersch mijningeni- kwak i eu n me r daardoo Hollandscn kennin i ree t sme h archi- Delfn i e t di gestudeer Arend,n n de ma n tecn 5Va tee 9 d heeft, verde n Keuleni r , toe n New-Yori n k werkte (...) k spraI . k hem die middag maar even, maar hij maakte een heel prettige indruk, is een groot vereerder van Semper60 en Viollet Ie Duc, k Berlage6oo 1 ,t n make' blim zooda ko t jhe me nk i t stukj t dezda e e over Amerik e Ingenieurd n i a schreefk I . ±-± J!i kreeg n.a.v. dit een van zijn lezingen die hij 's zomers in een JiElLJ, Universit Soute th n hyi geeft oves i t ' r, Architecture ancient • j •' modern.& ' Later zegt Tjeenk over hem: 'vee zijn nva l werk g matiger s , wa maa s i g t za ' r k j i nie t mi t liej wa zie hi tn ne iiiiitimiiiii interessantn ee tocl hwe e man j zeidhi , e terech t Violleda t e I t Duc meer critiker als schepper was, maar dat is hij zelf mis- schien ook.'

Afb. Dwit;hl8. Perkins,H. Grover Cleveland Elementtiry School, Chicax». 1910. De Westkust Hierna doet Tjeenk Los Angeles aan. Deze stad blijkt een Op zaterdag 20 juli noteert Tjeenk in zijn dagboek dat er bruisend centrum te zijn van moderne architectuur. Tjeenk sprake is van 'Een allermerkwaardigste dag, ik heb de groote legt hier veel contacte maakn ne t veel notities ove e archid r - Sullivan gesproken (...) hij heeft zoo'n diepe indruk op mij tectuur van het Westen. Bij zijn aankomst in Los Angeles op gemaakt t veeda , l niet geschik s voo i tn dagboek ee r j ontHi . - 4 augustus staan tot zijn stomme verbazing reporters van The ving mij heel koel, moest zeker eerst eens opmerken wat voor wachtee t Tribunee p Timeso Th m nn e he voo interviewn ee r . een jeugdige collega hem zoo kwam opzoeken, maar ik had e volgendD leesg eda t Tjeen s kopt artikeal khe t : 'Euroda l - gelukkig gauw een gevoelige snaar aangeraakt door zeer en- pean comes here for ideas' meegekregen heeft. thousiast over zijn werk te zijn en toen kwam hij los, dat wil 'Het sight-seeën (in L.A.) was deze keer heel prettig, de bui- zeggen hij sprak uitsluitend in gezegden, maar met zoo'n die- tenwijken zijn zeldzaam prettign mooee s i (...ewa gewaart ' ) - pe grond dat ik ze wel alle had willen opschrijven. Het is een woording nu eens iets bijzonders in architectuur te zien, niet groot philosoof, maar oogenschijnlijk zijn zijn denkbeelden altijd dat Europeesch gecopieer of de Colonial Style, maar zoo glashelder en als ik hem iets vroeg dan dacht hij even na hier zijn werkelijk zeer goede buitenhuize bijzonden ee t nme r en kwam 't antwoord kort en bondig en zoo eenvoudig dat hij cachet. (...) Het meest typisch is de bungalow, de een etage er zelf om lachte. Zijn groote wet: "form follows function" kleine gezinswoning, s waaroAngelos'eLo e d p r (sict me ) onderteekendn e schree p o j voo j hi f mi r e die t moes,da k i t recht trot , dezsis e zijn meest all t houteui , gecarbolineern de maar altijd voor oogen houden.S7 Wel heel merkwaardig verdere frissche kleuren bijgeschilderd. (... s Middag' ) s ging zooals een man als hij gevoelig was voor mijn appreciatie, ik e introductid t ime k n Glenva e n Brown62 naa e architecd r t kreeg heel wat foto's en beschrijvingen van hem mee, ook Rosenheim.63 (...) Hij bleek een groot skyscraper-man, bouw- een klein geschriftje.58 Die vijf kwartieren behooren tot de de o.a. de Hellman Building waar hijzelf zijn kantoor heeft en onvergetelijkste van mijn leven, ik had een groot man ont- het groote warenhuis van Hamburger, wat was ik blij dat ik in moet afloo a toen n E .k ni p zijn skyscraper eeng no ss bekeek, 't interview de wolkenkrabbers niet had afgekamd.' Met de voelde ik welk een bijzonder kunstwerk daar geschapen was. che e buread f Rosenheimn uva laten t Rosenheie , me r m zelf, Hij was de eerste Amerikaan, die mij volkomen toegaf dat bezoekt Tjeenk de villawijken van Pasadena en schrijft hier- Pennsylvania Statio New-Yorn i n k r oveniee n rte goes dwa over: 'Daarna gin t ' gverde r naar Pasadena naan (e , r andere sprekende hoe de Amerikaan bevoorrecht wordt door al dat buitenwijken zoals Busch Garde Easn ne t Lake Park) waak i r geweldig e natuurg veed n no e Wesi el d j t , mi tzeid da j hi e al van gehoord had als hebbende de mooiste country-houses meer frappeere echo zo t n k geleefd. zouoo j ,hi daad ' ha r of the West, zelfs van heel Amerika en waarlijk dat is nu eens Tjeenk besluit dan ook om naar het Westen door te gaan geen overdrijving, 't overtrof verre mijn verwachtingen.'64 en arriveert enige dagen late Denvern i r stan e 'veertiee ,ddi g Teruggekome t hotehe n li n wacht Tjeen n grotee k e partij jaar geleden gestich n merkwaardie s i t g uitgebreid, maan i r post j wordHi . t door famili collega'n e hoogte d p so e gehou- aanleg lijken toch alle Amerik[aanse] steden op elkaar, de re- den van wat er in Nederland gaande is. Hij schrijft daarover sidential quarter t k hievrijstaandoo sme r e villa' l mooiwe s , in zijn dagboek: 'waemotin ee t klein' n ei e - Hollanar e d n di in de stad geen bijzonder belangrijke gebouwen, ook al enke- chitectenwereld over die interviewing Cuypers via Berlage,63 le skyscrapers, dat is toch eigenlijk een belachelijke naaperij, wel merkwaardi t diezelfdda g e strijd k hiegestredeoo r n dat ze gebouwd worden op de zeer dure grond in 't centrum wordt, hoewel de moderne richting nog lang niet zooveel aan- van New-York en Chicago is te begrijpen, daar is 't noodza- hangers heeft, in dit opzicht Nederland zeker vooruit is.' Het kelijk kwaad, hier kan ik de noodzakelijkheid niet inzien. (...) laaste reisdoel in Amerika van Tjeenk is San Francisco, van BULLETIN KNOB 1997-6 197

e overtochd j hieruihi u t zo tnaa r Japan maken. Oven Sa r grootste burea Amerikteekenaarsn 0 ui 10 l awe , merkwaardig Francisco zelf is Tjeenk niet erg enthousiast: 'Er staan alweer e opinid n Lloys va ewa d Wrigh e Recordd n i t 71 ovee di r ettelijke skyscrapers [gebouw e aardbevind a n d n brane g d bouwmeester: hij was geen scheppend artiest maar een groot van 1906. - K.v.O.] , hoewel ook nog veel terrein onbebouwd man. Dat kan geloof ik van veel Amerikanen gezegd worden. blijft. De architectuur viel mij nogal tegen; er is zooals ik la- Ik luncht t Meye t ' me Palace n i r t eonrusti Hotelwa l we g, ter hoorde, vee e vlut l g weer opgebouwd moeten worden ne maar een zeer geslaagd gebouw, zoowel gevel als inwendig, is meest 't klassicisme karakterloos toegepast; aan de stijl is 't is van Trowbridge & Livingston uit New-York. (...) Daarna e allerlaatsstd zeke n va r t nie' e ziet t et da jaren . (...is n ) r naauu r 0 Keiham1 j meenam o mi e 7di m2 naa t groot' r - ege s Middag' introductie d t s ginme Glenn k gi eva n Brown naar bouw dat geheel wordt ingenomen door de bureaux voor de de architect Howard,66 die professor aan de University van Ca- tentoonstelling van 1915. De architecten van de commissie lifornië is en tevens een apart bureau heeft (...). Hij vroeg me ontwerpen t complexiede' deen n ree va l McKimo zo , , Mead e volgendd eersg plannee da d t n voo e nieuwd r e City Hall, & White de groote centrale cour en hun methode getrouw, j moehi e t di bouwe komee nt n zienn ee . g (...krijk no )k Oo gi hebben ze hier ook wat gecopieerd n.l. 't voorplein van de St. paar introducties; de architectonische commissie van de ten- Piete n Romei r , oogenschijnlij n grootsckee lijkt he th plan, toonstelling,67 waari e eerstnd e architecten zitting hebbes ni maar 't moet toch voor velen een desillusie zijn, zoo'n imita- t misschiehe k i n bijeenka treffen ne teekeningee d n ziene nt . tie op een moderne wereldtentoonstelling in Amerika te zien. maaktk I (...) e e architeckennid t me s t Meyer, vooe 6e di 8 di r schetsee D n ervoor waren knap teekenwerk, sommige gewel- nieuwbouw met Howard samenwerkt, het wordt een neo-klas- dig moo kleurn va e bekendi D . e firma Carrèr Hasting& e s siek gebouw, wel goed, duidelijk kenbaar als van iemand die had een reusachtige toren, die mij heel weinig aanstond, met Itali Griekenlanë& d goed ken begrepen e t - Ho n. heefMr - t een groote onder-doorrit, al een heel zonderlinge torenopvat- ward was er langen tijd o.a. 3 m[aan]nd[en] in Athene - maar ting zooal . HowarMr s j latedmi r toegaf t e ligginhe D . n gva toen voeld opeenk ei s heel werkwaardi t mijgda n bezoen kaa terrein is schitterend langs de Golden Gate en een prachtige Sullivan bijzondere invloed heeft gehad, want ik vond dit ont- bergru e achtergrondd p o g t hoofdcomplehe ; s aaneengei x - werp veel te conservatief en 't is toch dezelfde opvatting als bouwd, 't hoofdmotief zijn de binnenplaatsen, de gevels van mijn eindexamen ontwerp. Howard vond Sullivan zeken ee r de gebouwen zijn vrijwel vlak met een enkel raampje, maar interessant man, maar kon zijn werk toch niet zoozeer waar- hoe of die verschillende architecten tot een geheel kunnen ko- deren . Meye o Mr verveelde. zo r beslisk t i ' von t t dda wa t, men is mij een raadsel. De gebouwen worden op de bureaux niet een indrusn benhu n k.E k i ove e architece di rwi n va t van de architecten zelf nader uitgewerkt, maar ook hier wer- twee gebouwe s AngeloLo n i n sk [sicoo r e ] n geziee b he n ken permanent een 15 tal teekenaars er aan. De feesthal is van hier opgemerk veeg t no hadl s minder,wa , zijn naa mWhits i - een jong architect uit Los Angelos [sic], duidelijk Beaux- tlesey, sprekee hoo t 6k toci 9l m phhe we n zijk wani nt vieda t r Arts man, niet zonder verdienste maar ook geen persoonlijke hoofdwerke ineen o t pikt- zo nui ka r e se r pleie t tda tocl hwe uiting. Er was ook de architect Ward, die de machinehal rakter inzit. (...) Daarn t Meyea ginme k gi r naar zijn bureau, bouwt. De opzet van het geheel leek mij zeker geniaal, maar waar hij mij vrij liet rondscharrelen in zijn teekeningen en bi- t word' n zuive ee tklassieko ne r l e we uitingvoos i j t mi r Da . bliotheek. Hij houdt erg van ornament en daardoor vind ik tegenvallen ee gedachd t werkha he t ' ontwakek n i ;r e va tr n zijn gebouwe overladene nt j heef zeen Hi . ee t r groote practijk vamodernn nee e cultuu Chicagn i s al r e vindenot , maan Sa r t teekenwer' l a n e hees ki l uitvoeri goen ge d maar niet hoog- Francisco volgt bijna algemeen New-York, dat is toch onte- artistiek, begreep hij Sullivan maar wat beter. Een van zijn genzeggelijk hét centrum van de U.S.A. Een en ander neemt teekenaars was in Chicago bij Burnham geweest, die juist niet weg dat als ik gelegenheid heb in ' 15 weer te gaan, ik die voor enige weken in Heidelberg gestorven is,70 't was het greti l aannemengza e ontmoettarchiteck I d . k oo r t e Ben - groote d nett,s i et 7stadsplan-makeda 3 Amerikan va r , vroeger op 't bureau van Burnham. Hij expliceerde mij 't plan van Franciscn Sa o - (...) Pa vonk . I .Howart ' dn Mr i haln m do ee f lace Hotel, hij was met de architect Reid,74 die met Howard Meye & consulting-commissie d n i r e voo t nieuw' r e stadhuis en verdere gemeentegebouwen zit. Na de lunch vroeg die - Ho s middag' . m Mr ginhe t k i etee t st gn me n e me Rei j dmi ward met de ferry en electr[ische] tram naar Berkeley. Daar autn verschillende ee od n rede i e nw e gebouwe Unie d n - nva versitei t ' word ; volgenu af tn t zeen ee s r mooi pla s antnal - n prijsvraawooree p o d g aangeleg n alle d e gebouwen door H[oward] gebouwd. (...) Het architectuur gebouw is merk- waardig intiem, van buiten typisch Californische houtbouw: ik werd in de gauwigheid aan alle studenten voorgesteld, de g geeno ns werdu t n begonnekcursu ne ko zien s k i ;wa sn ne Afb. 9. Walter Burley Criffin, Carter House, Chicago, 1911. er ware k verschillendoo n e meisjes . HowarMr . d heefn ee t BULLETIN KNOR 1997-6

bijzondere indruk op mij gemaakt, hij is niet zoo'n groot den- Tjeenk lijkt in veel gevallen veel meer interesse te hebben keSullivans al r , maa zeen ee r r begaafd mandijkwijle di , p o s voo 'tweede rd e generatie' architecten, zoals Griffin, Mahony zijn leerlingen groote invloed uitoefent. (...) Laat ik nog even en Perkins. Deze architecte e Prairid n neva School vertonen . H|owardMr n i o ] zo waardeerde t he zeggek i t nda , [datj hi ] in bouwstijl weliswaar veel overeenkomst met de architec- geen enkele collega afkamde, wat helaas maar al te dikwijls tuuWrightn va r . maar onderscheiden zich tocl degelijhwe k gebeurt t voe vook Da .i t l ' bezwaa l rn mijzelwe va s k i r oo f van hem door een meer solide en compactere vorm van bou- critisceeg er n o dagboekhzo worde j t alles.p da ,o t ' wen.^ De overdreven grote overstekken van Wright werden nauwelijks door hen overgenomen. En eigenlijk geldt dat ook augustu3 2 p o r suu scheep Precien éé m tso Tjeenk p zico n hi voor de Nederlandse volgelingen van Wright, met uitzonde- 'Manchuriae d ' voo overtoche rd t naa denkrk Chinade n t Aa . t wer Woudan he rinkva n g va hoeverr n I . - ge e l Tjeenro n kee Tjeenk terug aan zijn bevindingen die hij heeft opgedaan tij- speeld heeft in het overbrengen van deze informatie blijft dens zijn reis door Amerika: 'vaarwel Amerika, ge hebt mij echter onduidelijk. kleinn ee e drie hoogst aangenam nuttign ee e maande mijn ni n t bezoeBihe j Sullivan kaa n richtte Tjeenk ziche d nie p o t leven geschonken l late s blijkeza pa t r He .n welke invloet ' d vele bankgebouwtje e Sulliva di sjaree di nn i n ontwierp zoals mijp o n kunstopvatting heeft uitgeoefend t bezoe' , Suln kaa - Berlage dat wel gedaan had. maar liet zich nog steeds betove- livan zal ik zeker nooit vergeten, maar tot evenwicht geko- ren door de schepping van o.a. The Guaranty Building. De men ben ik nog niet. Heel sterk heeft al dat gecopieer hier stelregel For;» /o//o*t\? FuMcYmn werd door Tjeenk als een mij tcgengstaan, steeds meet Amerikdi rn i voeld n t aee da k ei leidraa r handte d genome tijdenn ne s zijn reis naa t Weshe r - eigen architectuuropvatting moet komen. Prof. Howard wil ten van Amerika in gedachte al aan enige Amerikaanse colle- dat hebben door bestudeerin r klassiekgde zeg n t eAmee da t - ga's voorgehouden t TjeenDa . k tijdens zijn reis contacd ha t rikg nieno at rij, voo is pn nieuw ee r e cultuur gelook i , k oo f met zijn Hollandse vakgenoten staat vast, maar van deze con- wel dat Berlage zijn tijd teveel vooruit is, maar 't streven tacten is geen schriftelijk bewijs over. Ook het andere schrift moet toch gewaardeerd en dat voel je eigenlijk bijna alleen in waarvan Tjeen zijn ki n dagboek meldin- ge j ghi t maakda n e t Chicago. Maar vast staat het voor mij dat Amerika in Europa bruik hebbeu zo t meem no r vakgerichte notitie makene t s s i , niet genoeg gewaardeerd wordt, dat het zeker waard is meer tot op heden spoorloos. l we k oo r e n bestudeerme l n tijza dde t e wordet d me n e n meer rekenin e gaagme n houden e spiritD . e futd , , mere j k Bij zijn terugkeer in Holland werd pas rond 1915 het eerste wel in alles. Rome is zoo dood, teert geheel op 't verleden, ontwerp van Tjeenk tot uitvoering gebracht. In het ontwerp hier denkt iedereen om de toekomst. Er is nog teveel busi- van deze vill Hilversume at , genaamd 'Pineta gees i ' n enkele ness e dollad , r bcheerschl we k g allesoo no t l , za maa t da r aanwijsbare invloe enin va dg Amerikaans bouwwere t n kaa veranderen, mogelijk reeds als Wilson president wordt. (...) wijzen. Het ontwerp sluit in zijn geheel aan bij de door Enge- Willen wonen zou ik er zeker nooit en voor mijn vak een paar land geïnspireerde landhuisbouw e naadi , r Hollandse mate- jaar zijn heeft ook zo enorm veel nut. een architect moet een rialen en behoeften is omgevormd. Veel architecten bedien- kind zijn van zijn tijd en van zijn land zijn, maar ik zal dijk- den zich van deze stijl voor villa's en landhuizen in bosrijke wijls verlangend naa tweedn ree e reisje uitzien'. omgeving. Pas bij het ontwerp van de tweede villa die te Zeist werd gebouwd, lijkt zijietn nsva Amerikaanse herinne- ringen teru uiterlijkn komene i gt k villae oo D .e e di ,verschij - De invloe Amerikaanse d n dva earchitectuue d rei p so r ning weinig met de Amerikaanse architectuur van doen heeft, van De Bie Leuveling Tjeenk doopte hij 'Pasadena'. naar de buitenwijk van Los Angeles Uit de aantekeningen van Tjeenk blijkt dat achter de jong eAmerikn i j hi haae m o adi r architectonische schoonheio z d onervaren architec goen ee td geïnformeerd schern e p obser- bewonderde.^ verende reiziger schuil ging tegenstellinn I . bevindine d t gto - In 1918 verbond Tjeenk zich als architect aan de Utrechtse gen die Berlage tijdens zijn reis optekende en zodoende ener- Jaarbeurs opdrach n t I bestuu. he n va rt ontwier n 191i j 8phi zijds tot de veroordeling van de commerciële architectuur en enige uitneembare houten gebouwtjes die als tijdelijk huis- anderzijd n grotee t e to vererins n Wrighva g t kwam, hield vestigin deelnemern va g e Beurd n sva st dienden da g No . Tjeenk een open blik voor de ontwikkeling van de Ameri- zelfde jaar ontwierp Tjeen samenwerkinn ki e Rotterd t gme - kaanse architectuur. Tjeenk was in sommige gevallen even damse architect M. Brinkman een permanent gebouw aan het kritisch op de bouw van de skyscrapers als op de gebouwen Vredenburg waari Jaarbeure nd s gehuisves wordenu zo t t He . van Wright. Bovendien kwam Tjeen contacn ki t vel- me tean gebouw moest groter worde enin nda g ander gebou t ooiwda t dere architecten die elk een eigen kijk op de architectuur had- in Utrecht gebouwd werd. Brinkma veed nha l ervarint he n gi den. Deze contacten verschafte eigenlijm he n meen - kee ge r ontwerpe dergelijkn nva e grote projecten. Zowe t beursbehe l - differentieerde kijk op de Amerikaanse architectuur dan Ber- stuur als de gemeente Utrecht stelden vele strenge eisen aan lage. Volgens verschillende onderzoeken blijkt Berlage niet t ontwerphe meermalek oo .n Tjeenda s n kwa gedwonge t nhe altijd even hoogte goed p do zije et n gewees ontwike d n va t - ontwerp aan te passen of te veranderen. Pas in 1921 werd het keling van de moderne architectuur in Amerika als hij veel eerste gebout Vredenburhe n waa g uiteindelijk opgelevern de tijdgenoten heeft willen doen geloven.^ in gebruik genomen t gebouHe . s ontworpewwa n rondom BULLETIN KNOB 1997-6 199

voor Bouwkuns Aanverwantn e t e Kunste wern doone m dhe r de Regering meerdere malen opgedragen om als Commissa- ris-Generaa Tentoonstellingscommissie d n va l e internationale tentoonstellingen te organiseren, zoals die van 1925 en 1937 te Parijs. Ook zette Tjeenk zich actief in op het terrein van de emancipati t architectenvahe n eva steldn ke e o.a leidraan ee . d op voor de honorering van de architect en de verdere rechts- verhoudingen tussen bouwondernemer en architect (1933) en was hij voorzitter van de honorariumcommissie van de Maat- schappi t Bevorderinto j r Bouwkunstgde . Gedurende deze drukke periode kwamen niet veel ontwer- pen van zijn tekentafel. Maar die ontwerpen die het licht wel zagen, laten voo eerste d r e keeAmerikaansn ee r ietn va s - ein vloed zien t meesHe . t bekende voorbeeld waaraa e Amerind - kaanse invloe grondslan dte t ontwerg t eige lighe he s i tn pva woonhuis van de architect aan het Museumplein te Amster- t 1925ui m dezn .I da e villn imposantva a e afmetingee d s i n Afb. 10. J. de Bic Leuveling Tjeenk, het woonhuis van de architect op invloed van de Prairie School zeker te herkennen. Met name Musiiempleinhet Amsterdamte (1925) tijdens vieringde het van de overhangende daklijsten, het balkon en de ingangspartij huwelijk van Koningin Juliana en Prins Bernhard in 1937. doen e denkeverschillendd n aa n e landhuize n bijvoorva n - beeld Griffi f e overganWrighto d n k n architectuuOo . va g r twee lichthoven met in het midden een monumentale trappar- naar natuur, de tuin, die door middel van bloembakken op tij. Elke verdieping werd van een afzonderlijke kleur voor- verschillende hoogten vormgegeven werd, doet denken aan zien, om de bezoeker bij de oriëntatie door het gebouw te e werkwijzd architectee d n e Prairid va e n nva e School.t 7He 8 helpen. De korte zijde aan de Catharijnebrug werd door een woonhuis is echter geen slaafse navolging van de stijl van café-restauran beslan i t g genomen t interieu t resHe .di -n va r Wrigh e noement t j tijdgenote, bi zoal t n Wilda sJa n e s al n taurant werd vormgegeve e Amsterdamsd n i n e School-stijl t ontwerdi n i k p . t WoudgevabrachH Oo he . l is l atwe Tjeenk door de Rotterdamse kunstnijveraar Jacques Jongert (1883- de Amerikaanse invloed en de Hollandse traditie tot een syn- 1942). k dootheseoo re anderdi , e tijdgenoten zoals W.M. Dudok, In een bespreking in De Amsterdammer van l oktober 1921 nagestreefd werd. vergelee e architecd k t HJ.M. Walenkam t Jaarbeursgehe p - Tjeenk was als Chef van de Technische Dienst van de Jaar- n warenhuis ee t bou- onderschei t he ge wt me t he me , t da d beurs vanaf 1918 verantwoordelijk voor alle ontwerpen voor bouw van Tjeenk eenvoudiger en soberder vormgegeven was. toekomstige gebouwen r werdeE . n uiteindelijk drie uitbrei- Mede door deze eigenschappe t gebouhe n wva n oordeelde dingen dooontworpenm rhe eerstee D . , ontworpe 192n ni n 8e Walenkamp zeer positief over dit gebouw en prees het als uitgevoer 1930n i d s zee,i r interessan e meestoonn d e t p o tt werkelijk modern want: 'Het echt-moderne schuilt niet in duidelijke manier de invloed van Wright. Het exterieur van buitenissig- of uitzonderlijkheden. Voor alles openbaart het deze uitbreiding laat enig j Wrighebi t zeer veelvuldig voorko- zich in de doelmatigheid (...).' mende motieven zien zoals de nadruk op de horizontale lijnen Deze doelmatighei s waarschijnliji d e Amerid n va - n éé k (d.m.v. raamindeling en daklijsten) in het algehele ontwerp kaanse lessen die Tjeenk in zijn vroege ontwerpen tot uitvoe- en het accent op de ingangspartijen door middel van sterk uit- ring heeft gebracht. Tijdens zijn reis prees hij meerdere ma- kragende bouwelementen. Maar voorat interieuhe n i l r vale d t lee efficiëntd n e wijz n organisativa e e n vindet i e s edi wa n overeenkomst met het Larkin Building van Wright op dat verschillende fabrieken, maar bijvoorbeel t Larkihe n i n k oo d Tjeen zijn ki n reisdagboe boeieno kz d beschreven heeft. Building. Hij bewonderde zeer hoe dit doelmatigheidsstreven In zijn latere ontwerpen, voor o.a. de Jaarbeurs, de Konink- e uiteindelijkind e ontwerpe t uitdrukkinnto g kwam uitern I . - lijke Fabrie n F.Wva k . Braa t pakhui he e Delft t n e e t'D s lijke verschijningsvor f ornamentatio m s geei e n duidelijk Zwijger' in de haven van Amsterdam sloeg Tjeenk een geheel aanwijsbare invloed van Amerikaanse tijdgenoten aan te wij- andere richtin . Dezgin e ontwerpen lijken meer doo funce d r - zen. Tjeenk staat zeker tot het begin van de jaren twintig nog tionalistische bouwkunst beïnvloe zije dt n geweest t namMe . e sterk onder invloe verschillendn dva e collega' Nederlandn si . t laatstgenoemdhe e gebou t 193wui 3 oogstt zijn ei n tijd veel Zijn stijl houdt het midden tussen het Rationalisme van Ber- lowern e f meerdern di e overzichtswerke toenmalige d n nva e lage en de fantasierijke detaillering van de Amsterdamse hedendaagse architectuur afgebeeld. t pakhui7He 9 s wer- ge d School. roemd doo toepassine d r moderne d n gva e constructie-metho- Vanaf 192 t 1193to 1 vervulde Tjeenk voornamelij- be k den. Het gebouw heeft een dragend skelet van gewapend be- stuurlijke take verbane ndi d t architectenvahieldehe t nme n ki ton met zeer geprononceerde uitkragende balken die de muur- de breedste zin van het woord. Zo was hij gedurende deze pe- vlakke n baksteeva n n dragen. Voo e firmd r a Braatn ee , riode voorzitter van de BNA en van de Tentoonstellingsraad belangrijke leverancie onden va r r andere stalen kozijnen, ont- 2OO BULLETIN KNOB 1997-6

wierp Tjeenk een gebouw waarin de producten van deze fir- die Architektur Europas' (opgenomen in: Hollandische Architektur. zowen i t exterieua t he m linterieu he s al rruim n i r e mate toe- 1926) voor de zielloze imitatie van de stijl van Wright. Wright wordt gepast zijn. voorgesteld als een Rattenvanger van Hamelen die met zijn betover- De laatste grote opdracht van Tjeenk betrof de verbouwing ende kwaliteiten de Europese architecten achter zich aanlokt. Zijde- lings wijst Oud erop dat de gebouwen die in Europa in de sfeer van vat Paleinhe s Soestdijk r Steu de j same hi n rt A.J e va n.me di , Wrigh t stanto t d z.ijn gekome uiterlijkn ni e verschijningsvorm even- (1893-1933) uiteindelij n t 193i uitvoerink to 6 g bracht. Toen veel schuldig zijn aan Wright als aan het in Kubisme van Europa. in Tjeenn 194aa 0 k opgedragen wer voom do Wereldtene d r - soortgelijkn Zevk ee t Oo ui i e bedenkin t betrekkingme e navold t gto - toonstelling te Rome het terrein ter plekke te bekijken en een ging van Wright in Europa in Towards an Organic Architecture. kostenberekening voor het tentoonstellingsgebouw te maken, 9 F.L. Wright, 'To Holland'. Catalogus Frank Lloyd Wright. Rotter- vertro j zoalkhi s gewoonlij Nederlandse d t doe he m o lt kme e 1952m da . 10 De zeven afleveringen van Wendingen getiteld 'The Life-Work of bouwkuns t buitenlanhe n i t d bekendhei haagevee dm t o rn ne the American Architect Frank Lloyd Wright' bevat naast het artikel te dienen. De oorlog overviel Tjeenk echter op de terugweg 'In the Cause of Architecture' van Wright ook bijdragen van onder naar Hollan dParijn i toe j nhi s was. Tjeenk overlee- ge n dte anderen H.Th. Wijdeveld . MumfordL , . H.P. Berlagen ,e J.J.P d Ou . volge van een ongeval in deze stad in 1940. L.H. Sullivan 193n I . 1 organiseerde Wijdevel eerste d e tentoonstel- ling van het werk van Wright in Nederland (Stedelijk Museum Am- sterdam i 1931)9-3me 1 . j leesHi tl l o.a. 'een boekje over stedebouw' waarmee Tjeenk waar- Noten schijnlijk De r Stadtebau nach seinen künst/erischen Grundsatzen van e Weensd e hoogleraa architecn e r t Camillo Sitt t 188ui e9 bedoelt. 1 T.A.P Leeuwenn va . , 'The Metho f Ariadnedo : Tracin e Linegth f o s k Berlag t werkjOo di s r voorbereidinela te e zijn gnva reis naar Ame- Influence between some American Source d theian s r Dutch Reci- rika. pients : A.R.Ein ' e Heed , M.C.C& r . Kersten (red.), Bouwen- Ne n i 12 Welk boekje Tjeenk gelezen heeft t s niezekerheii , me t e zeggendt . derland (Leids Kunsthistorisch Jaarboe , Delfk3) t . 239-2641985pp , . In 1912 verschee H.Pn nva . Berlage drietalzijn nEe lezingen Ame-n i 2 Het reisdagboek is in het bez.it van de familie H.F.J. de Bie Leuve- rika gehouden en het artikel 'Voordracht over Amerika' in Architec- ling Tjeen Oegstgeeste kt heee d mevroun l e rLeuve e wi Bi k I .e wD - tura. Hoewel dit laatste artikel een uitvoerig betoog over het werk ling Tjeenk bedanken voor het ter beschikking stellen van het manu- van Wright bevat is het zeker niet een boekje te noemen. De Ameri- script. Verder gaat mijn dank uit naar dr. T.A.P. van Leeuwen en kaansche reisherinneringen van Berlage werden pas een jaar later n stimulerendee p o j . mi Boc M profe . di kwijz dr essentiëln . va e e gepubliceerd n 191I . 0 verschee e Duitsd j nbi e uitgever Wasmute hd informatie voorzien hebben. omvangrijke publicatie Ausgefiihrte Bauten d Entwürfeun Frankn va 3 Zie voor meer informatie: A. v.d. Woud, (e.a.). Americana. Neder- Lloyd Wright. jaan Eé r voo Tjeenreie n d r va s k verschee j dezelfnbi - landse architectuur, 1880-1930. 1975; L.K. Eaton, American Archi- e uitgeved n kleineee r , relatief goedkope editi n ditzelfdva e e werk tecture comes ofAge. (Cambridge, Mass., 1971) . PevsnerN ; . 'Frank getiteld Frank Lloyd Wright. Chicago, Ausgefiihrte Bauten verlucht Lloyd Wright's Peaceful Penetratio f Europeno e . SharpD Th : . in ' ed , met vele foto's en een voorwoord van de Engelse architect Charles Rationalists. Theor\ & Design in the Modern Movement. Londen Robert Ashbee (1863-1942) getiteld: 'Frank Lloyd Wright StudA : y (1978) . 34-41pp , . VernonC ; , 'Berlag n Americai e e PrairiTh : e and an Appreciation'. Ashbee had Wright in Amerika bezocht in Schoo Americaw s 'Tha lNe e n Architecture . MolemaJ w : Ne "in e Th . 1901. Waarschijnlijk heeft Tjeenk deze uitgave tot zijn beschikking Mm-ements in the Netherlands, 1924-1936. Rotterdam (1996). pp. gehad. 131-152 en H. Kief-Niederwöhrmeier, Frank Lloyd Wright und Eu- 13 Wright had in 1909 zijn gezin en praktijk door huwelijksmoeilijkhe- ropa. Architekturelemente, Naturverhiiltnis, Publikationen. Ein- verlaten s samede t wa zij n nme ne vriendin Mamah Borthwick Che- flüsse. Stuttgart 1983. ney naar Europa gereisd. Deze reis was 'a perfect picture of Bohe- 4 Kuno Francke (1855-1930) was in de periode 1884-1917 verbonden mian immoralit d irresponsibilitan y y wit ha hundre d percent Ameri- s professoal r voor Duitse literatuur n cultuurgeschiedenie - e d n aa s can cast.' Zie: E. Kaufmann, 'Crises and Creativity: Frank Lloyd Harvard University te Cambridge Mass. Hij streefde in zijn werk Wright, 1904-1914'. The Journal of the Society of Architectural His- naar een krachtige versteviging van de culturele banden tussen Duits- torians vol. . 4 xxv. no , land en Amerika. Het contact tussen Wasmuth en Wright werd waar- 14 Zoals bijvoorbeel t Williahe d m Kissam Vanderbilt House doo- Ri r schijnlijk gelegd en onderhouden door architect en stedebouwkundi- chard Morris Hunt (1828-1895 t 1879-1881ui ) e huizeD . n Fiftnaa h ge Bruno Möhring. Möhring had al in 1904 de bouwwerken van Avenu el 'Millionair' werdewe k noo s Row' genoemd. Wright in Amerika bestudeerd. 15 Singer Buildin architecn va g t Ernest Flagg (1857-1947 t 1906-0ui ) 8 e introductid e Zi Grann 5 va e t Carpenter Mansoe EarlyTh : nin Works had als blikvanger een Mansardedak als bekroning. of Frank Lloyd Wright. The "Ausgefiihrte Bauten" of 1911. New 16 Waarschijnlij t bekendhe k e Woolworth Buildin architecn gva t Cass York(Repr. ed. 1911), 1982. Gilbert (1859-1934) dat in 1913 gereedkwam. Goldberger noemt het 6 F.L. Wright, 'To Holland' Catalogus Frank Lloyd Wright. Rotterdam 'the masterpiece of this eclectic age in New York'. Het gebouw was 1952. tussen 191 t n 192hoogste 3he 9 e gebou e wereldd n wva . Tjeenu zo k 7 Bruno Zevi voer zijn i t n Towards n Organica Architecturet da n aa late t gebourdi w bezoeken. het Fricke House van Wright uit 1902 de meeste invloed op Europese 17 Charles Pollen McKim (1847-1909), William Rutherford Mead architecten uitgeoefend heeft, waarschijnlijk omdat e muredi d t n nva (1846-1928) & Stanford White (1853-1906). McKim studeerde aan huis van stuc voorzien waren. Juist dit stucwerk werd abusievelijk Ecole d s Beauede x Art Parije t s werktn e s e same t t Whithe nme p eo door onder anderen J.J.P. Oud en R. van 't Hoff voor beton aange- burea H.Hn uva . Richardson. McKim associeerde zich latet Meame r d zien. In Nederland waar de baksteen het belangrijkste bouwmateriaal en White tot een zelfstandig bureau. Zij putten in de beginperiode bleef gedurende de eerste helft van de 20ste eeuw, moeten andere vooral inspirati e gebouwed t eui e 'Coloniad n ni l Style' terwijl later bouwwerken zoals het Robie House (1909) en het Larkin Building andere historische stijlen zoals die van de Renaissance meer gingen (1904) m.i. meer invloed gehad hebben. overheersen. 8 J.J.P d waarschuwdOu . zijn i e n essay 'Der Einfluss F.L. Wrighf au t 18 Pennsylvania Railroad Terminal gebouwd tussen 1906-10 in Neo- BULLETIN KNOB I99?-6 201

Klassieke stijl. De monumentale stationshal is uitgevoerd in staal en City Hal t 1880-188ui l kunneu 2zo n duiden. e ontvangsthad gla n e s inderdaas i l d gemodelleerd naa t tepidarihe r - . LangdoJ 0 3 n Schroeder nooe 8 Zi . 2 t um van de Thermen van Caracalla te Rome. 'Esthetically considered 31 Uiteindelij n 191i k 3 afgebouw t geboudi s n architecwwa va d t Cass (...) the finest element in the Pennslyvania station is the train hall.' - Gilbert het hoogste gebouw van New York. De uiteindelijke kosten . MumfordL . Sticks Stone.i& StudyA f Americano Architectured an t 13,liepeto 5p o nmiljoe n dolla n deze r e werden contant voldaan Civilisatian. New York (1955), p. 139. door de opdrachtgever F.W. Woolworth. Het gebouw werd opgetrok- w YorNe k e Publi1D 9 c Library naar ontwer n Joh . Carrèrva pM n e ken in een quasi gotische stijl. De gotische decoratie versterkte het (1858-1911) en Thomas Hastings (1860-1929) uit 1898-1911 werd opwaartse karakte e bouwmassad n va r combinatie D . e decod n -va e opgerich n 1895i t dezn I . e bibliotheek werde e Astond r Library- Le . ratie en van de bouwmassa is zo uniek dat de Woolworth Building nu nox Librar Tilden ye n Trust samengebracht. Terwijl w TjeenNe e d k nog steeds tot één van de meest opzienbarende skyscrapers van New York Public Library roemt, betoogt Mumfor zijn di n Sticks Stones& York wordt gerekend. e grotd t eda ruimte e bibliotheekd n i n t tegenstellinn i he , n i e di t gto 2 Equitabl3 e Life Assurance Buildin t 1868-7gui Gilmann 0va , Kendall (Pennsylvania) station niet goed functioneren: 'it is nothing hut a t gebouPost& di halvn n zeven I . ee wva n en e verdiepin g hoog werd nuisance, sinc t botei h increase amoune sth f nois o t diminished ean s voo e eerstd r e e geschiedenikeed n i r n lifee st voor bedrijfsdoelein- the amount of space for reading rooms.' Ook Berlage bekritiseerde aangebrachtn de t gebouHe . w brandd januar9 p eo i 1912 gedeeltelijk het gebouw in 7,ijn Amerikaansche reisherinneringen, al liet hij zich e uitgebrandD uit. e resten werden kort daarop afgebrokee d n e n wel positief uit over de inrichting van het gebouw. grond werd voo recordbedran ee r 33,n gva 5 miljoen gulden verkocht. r Ben de 0 Teunin t2 (1863-1936va . J s n 188i s e Delf5t wa ) t afgestu- In 1915 verrees op dezelfde plek The Equitable Building van 36 ver- deerd en twee jaar later bij de firma van McKim, Mead & White in diepingen ontworpen door Ernest R. Graham. dienst gekomen. Hij was binnen de firma speciaal belast met de plan- 33 Hotel McAlpin uit 1912 en werd nabij het Pennsylvania Station ge- ning, constructieberekening en vraagstukken van bouwkundige aard. bouwd. De kamers in het hotel waren zeer luxe uitgevoerd maar toch Hij wer n 190di partnes 9 al firme d n i ra opgenomen. goed betaalbaar. 21 Het gebouw voor de Bankers Trust Company van architectenbureau 34 John Hubbard Sturgis (1834-1918) vormde samen met Charles E. S.B. Parkman Trowbridge (1862-1925) & Goodhue Livingston Brigham (gestorven 1925) een architectenbureau in Boston. Zij ont- (1867-1951) uit 1909-1912. Het gebouw was een 'rehandling of the wierpen o.a. The Old Museum of Art (1876-78) van Boston. Campanile of Venice (...) with its blank pyramidal roof surmountin gs vreemi t t TjeenHe dda 5 3 k beide namen fout spelt werkee - D .be e ndi its many-windowed shaft. . Schuyler(M ' , American Architectured an doeld worden zijn . SluytermanK : . Oude binnenhuizen Nederlandn i Other Writings, . 609)p twee . d Tjeenn e architecteva n k éé heef s du t n Ysendijckn uiva t. J . 190J n 8.e Documenls classes e l'artd danss le t vagebounhe w ontmoet. Pays Bas du Xme et XVIIlme siècle uit 1880-89. 2 Laurne2 e Smith Butler (nadere gegevens over deze architect - zijon n 36 First National Bank te Boston. Verder geen gegevens bekend. vindbaar). e FirsTh t 7 Churc3 f Christo h , Scientist (Mother Church) werd door 23 The University Club door het architectenbureau Holabird and Roche Charle . BrighasS Solon me n Spencer Beman (1853-1914 samenn i ) - uit 1909 was duidelijk op de Middeleeuwse bouwkunst geïnspireerd. werking met de firma Coveney & Bishee ontworpen in 1903 en ge- Het architectenbureau van Wiliam Holabird (1854-1923) and Martin bouwd in de periode 1904-06. Het gebouw met zijn grote koepel Roche maakte grote naam met het ontwerp van het Tacoma Building diend uitbreidins eal e ouderd n gva e ker t 1893-1894ui k t nieuwHe . e (1887-1889). Dit gebouw was weliswaar niet de eerste skyscraper die gebouw stond in de volksmond bekend als 'The Extension'. werd opgetrokke stalen ee t n nframme constructie (d e e wer giett dui - originn Va e8 3 Duitse Reisgid uitgegevee sdi n werden door Karl Baede- ijzeren balken gemaakt) maar wordt toch als het eerste voorbeeld van r (1801-59)ke e eerstD . e gids over Amerika verschee n 1893i n . een gebouw met 'the riveted skeleton' beschouwd. (Zie: W. An- Tjeenk maakt e editie 4d t 1909gebrui e eui d n . (Thekva United States drews, Architecture, Ambition Americans.& Yorw Ne k (1955). p . with Excursions to Mexico, Cuba, Porto Rico and Alaska.). Zie voor 210). het oordeel van Berlage over The National Capitol (architecten: W. 24 The Metropolitan Life Insurance Company Building (gebouwd tus- Thornton, S. Mallet, B.H. Latrobe, e.a.): Amerikaansche reisherinne- sen 1890-1894) en de uitbreiding met de vleugels en toren uit 1905- ringen p. 28. 1909 werd ontworpen door Napoleon Eugene LeBrun (1821-1901) & 9 Loui3 s Henry Sullivan studeerd t Massachusetthe n aa e s Institutf o e Sons. De zonen waren Michael (gestorven 1913) en Pierre L. LeBrun Technolog architece d j bi n ye t Jenneyn verblijee a Parije N t .f s asso- (1846-1924). Beide Metropolitae d n n werkteaa e nme n Life Tower. cieerde Sullivan zich met de architect Dankmar Adler (1844-1900). 25 The University Club door McKim, Mead & White uit 1900 aan de 0 Tjeen4 k bedoel e GuarantTh t Prudentialu (n y ) Building Adlee di , n e r Fifth Avenue was geïnspireerd op het 15de-eeuwse Palazzo Ricardi Sullivan in 1894-95 in Buffalo bouwden. Het gebouw bestaat uit 13 in Florence s 'undoubtedlwa t He . e finesth y t clubhous e worlth n i de verdiepinge steedg wordn ne no u sn t beschouw t meesterwerhe s dal k and the prototype for the many clubs which followed it' volgens T.E. van Sullivan. Dit gebouw had een smaakvol gedecoreerde kroonlijst Tallmadge in zijn The Story of Architecture in America. New York en opengewerkte basis welk het gebouw de lucht in leek te duwen. (1966) . 241p , . Dit maakt Guarante eth y Buildin e eerstgd e skyscrape e Amerid n i r - 26 Het Municipal Building van het architectenbureau McKim. Mead & kaanse geschiedeni e indrud e di skwerkelijn wektee n eva k omhoog- White werd uiteindelijk in 1913 geopend. rijz.ende toren. 'The Guaranty thus seem t oncsa represeno et trie th t- 27 De Trinity Church van architect Richard Upjohn op de hoek Broad- umph of soaring, cohesive Chicago skyscraper design and to prefigu- wa Waln ye l opleverine Streejaad 0 s zelf3 a n rt wa tto s 184n gi t 6he e skyscraperth e r e Internationath f o s l Style. . Goldberger[P ' e Th . hoogste gebouw in de skyline van New York. Skyscraper. New York 1982.]. 28 Wainwright Parish (1867-1941), werkte onder de firmanaam Schroe- 41 Hel administratiegebouw van de Larkin Factories te Buffalo, N.Y. uit der & Parish samen met de architect J. Langdon Schroeder. Het voos 190i Nederlandse 3 d r e architectee meesd n tva invloedrijn nee - meest bekende bouwwerk van deze firma was The Household Arts ke bouwwerken van Wright geweest. Vooral de toepassing van het and Thompson Buildin t Barnarhe p go d CollegYorkw Ne .e et bouwbeeldhouwwer t gehelhe n ki e ontwerp vond veel navolginn gi 29 J.A. van Straaten (1862-1920) werkte in Amerika tijdens de periode de Nederlandse bouwwereld. 1883-92 onder andere in Boston. Hij was de architect van het hoofd- 42 Tegenwoordig lopen de meningen hierover nogal uiteen. Goldberger kantoor Piëtas te Utrecht in neo-romaanse stijl (1905), hetgeen op de bepaal zijn i t n boee SkyscraperTh k eigenlijk drie beginpunten va n invloed van Richardson en met name zijn ontwerp voor de Albany de skyscraper, namelijk: The Home Insurance Building van William 2O2 BULLETIN KNOB 1997-6

LcBaron Jcnney (1X32-1907 t 1883-8ui ) 5 (stalen skele t liften)me t . 52 De architect Dwight Heald Perkins (1867-1941) werkte rond 1900 e MonadnocTh k Buildin n Danieva g . BurnhaH l m (1846-1912& ) enige jaren samen met Wright voor o.a. het ontwerp van het All John Wellborn Root (1850-1891) uit 1889-91 (geen staalskelet maar Souls Building en het Abraham Lincoln Centre te Chicago (1903- wel 'Tall, every ineh of it all' zoals Sullivan schreef) en The Equita- 1905). Perkins wordt nu tot de Prairie School gerekend. Na de sa- ble Building van Gilman. Kendall & Post uit 1870 (het eerste ge- menwerking met Wright vormde hij samen met William K. Fellows bouw uitgevoerd met een lift). Alleen het laatste gebouw bevond /.ich en Joh . HamiltoL n n firmcc n e Chicagot a . Perkin e vooradi s n i l niet in Chicago maar in New York. Cf. P. Goldberger. The Skyxcra- scholenbouw gespecialiseerd was, werd in 1905 benoemd tot hoofd- per. New York 1982. pp. 17-34. architec Chicage d n va t o Boar f Educationdo dezn I . e periodet to e di , 43 Architect Robert C. Berlin (1851-1937) was zeer bekend in Chicago 1910 duurde, bouwd t bureahe e u o.a e Car.d l Schurz High School, waar hij samen met Perey Swern een architectenbureau had. Berlage meesterwern ee modelvoorbeeln ke e lat d e Chicag ed n stijn dva va l o kende Berlin nog uit zijn studietijd aan het Polytechnikum te Zürieh School. waar /.ij beiden lessen volgde Gottfrien nva d Semper. Berlin wer- dla 5.3 Hugh M.G. Garden (1873-1961) was sinds 1907 geassocieerd met ter een actief lid van de City Planning Commission van Chicago. Richar . SchmidE d t (1865-1958 n Elgae ) r Martin (1871-1951)t To . 44 Irving K. Pond (1857-1939) doorliep de ingenieursopleiding aan de het vroeg t bureaedi wern uva k behoor e CosmopolitaTh t n State Universit f Miehigao y n werkte n et burea o.ahe n LeBarop .o va u n Bank te Chicago. Grote bekendheid verwierf het bureau zich met het Jenne n late e j ySolo bi r . BemanS n . Pons voorzittewa de d n va r ontwert Montgomerhe n va p y Ward Warehous e Chicagt e o (1906- American Institutc of Architects van 1910 tot 1911. 1908), toen het grooste gebouw van de Chicago School dat opgetrok- 5 Waarschijnlij4 k wordt hier door Tjeen e HomTh k e Life Insurance ken werd met een skelet van gewapend staal. Building van William LeBaron Jenney uit 1883-1885 bedoeld. Dit 54 Wright keerde in 1911 terug van een reis door Europa en verplaatste gebouw introduceerde het staalskelet voor de skyscraperbouw en bij terugkeer in Amerika zijn architectenbureau van Oak Park naar herbergd k enigeoo e echtes lifteni t He r. t nievollme t e overtuigine gt t Taliesin-complehe n Sprini x g Green. Wisconsin. Tjeenu zo k /eggen dat dit gebouw de eerste Amerikaanse skyseraper uit de Wright later niet meer ontmoeten. Amerikaanse geschiedeni geweests si . (Zie noot 42). 5 Danie5 l Hudson Burnham (1846-1912 n Edware ) . BennetdH t (1874- 46 Namelijk The Monadnock Building van Burnham & Root uit 1891. 1954) waren de ontwerpers van het stedebouwplan van Chicago uit 7 Waarschijnlij4 k heeft Tjeen e naa d kn dez mva e architect niet goed 1909. 'It' firse sth t comprehensive metropolitan plan preparen a r dtb verstaan. Waaarschijnlijk heeft hij Richard E. Schmidt (1865-1958) American city. organic and three-dimensional' volgens C.W. Condit. e ChicagbiTh j n Ponva o dd Schoo li ontmoet s al l e Tjeendi , t me k The Chicago School of Architecture (1964). medelede de/n nva e stromin contacn gi t heeft gebracht. 6 Berlag5 e noemde Sulliva voorgangee nd moderne d n va r e architectuur 48 Walter Burley G riffin (1876-1937) werkte in de periode 1902-1907 in Amerika, maar bekritiseerde hem toch als volgt: 'Hij is daarbij een e studiis nd bevrien Wrighn k Parwa ova n t Oa Louike e t dme t s Sul- voortreffelijk decorateur, al valt het met te ontkennen, dat hij daar- livan. Griffin word e drid en t belangrijkstgerekenva n ee t dto e archi- van wel wat al te veel misbruik heeft gemaakt. Want vele gebouwen, . Prairizg e d tectee n Schoolva n n groe ee e ,vee pdi l invloed onder- g zijza n letterlijm he n va k k overladei e di t ornamenme n t (...).e Zi ' ginn Wrighva g n zice t h voornamelij t villaboume k w bezighield. H.P. Berlage, Amerikaan.sche rei.sherinneringen. Rotterdam, 1913. Griffin verwierf grote bekendhei t zijme dn bekroonde prijsvraagont- pp. 33-34. Amerikaanse collega's, zoals bijvoorbeeld Burnham, be- werp voor de stad Canberra in Australië. Het meerendeel van zijn wonderden Sullivan juist vanwege zijn manie n decorereva r n maar bouwwerken zou uiteindelijk in Australië en India tot stand komen. vroegen zich af of zijn architectuur wel zo bewonderenswaardig was. De afkeer van Griffin tot Wright was zeker wederzijds. Wright had 57 De stelregel 'Form follows Function' werd door Sullivan geïntrodu- zeer veel moeite om het succes of de eigen inzichten van zijn leerlin- ceer zijn di n essa e Ta/1yTh Office Building Artistically Considered gen of opvolgers te accepteren. In meerdere gevallen viel hij de/e uit 1896 en is door de geschiedenis heen. o.a. door de Functionalis- groep dan ook aan, zoals in zijn artikel In the Cau.se of Architecture ten, menigmaal onjuist geïnterpreteerd. Bruno Zevi verduidelijkt dit van 1914. Zie ook: J.F. O'Gorrnan. Three American Architect1*. Ri- met: 'By t'unction, however, hè (=Sullivan) never ineant merely so- chardson. Sullivan, and Wright. Chicago, (1991), pp. 133-159. Ook mething mechanistic and utilitarian but the sum of all the intellectual, Berlage bezocht Griffin tijdens zijn reis door Amerika. emotional and spritual as well as material activities which should go 9 Elie4 l Saarinen (1873-1950) e Finsd , e architect zijme n e ontwerdi t p on in a building' in: B. Zevi, Towards an Organic Architecture'. Lon- voo e prijsvraad r g voo e Chicagd r o Tribune Building (1922) welis- den 1950, p. 84. Zie ook: T.A.P. van Leeuwen. The Skyward Trend waar geen eerste prijs behaald t ontwere he maa t me rp wereldwij- dbe ofThonght. 'sGravenhage 1996, pp. 119-120. roemd werd en voor de ontwikkeling van de skyscraperstijl van de 8 Wellich5 t geschriftjhe t e What Architecture?s i Ameri-e StudyA th n i jaren twintig zeer beeldbepalen geweests di derde D . e prijs vooe d r can People of to-day, waarvan ook Berlage melding maakt in zijn prijsvraag voor Canberra werd toegekend aan A. Agache te Parijs. reisherinneringen. Misschien betreft het hier ook The Kindergarteii 0 Mario5 n Mahontely (1871-1962) vormde samee t Griffinwi nme t me , Chatsmt 1901. zij in 1911 in het huwelijk trad en Barry Burne in de periode 1907- 59 Van den Arend. Over deze Nederlandse architect in Amerika is mij 1910 een architectenbureau. Mahony wordt ook tot de Prairie School verder niets bekend. gerekend k Par j Oa werktk Zi e . d period n i e e gedurend l jaa l s e al r 0 Gottfrie6 d Semper (1803-1879) e meestd n va e n bekendEé . e Duitse assistent Wrightn eva . Bijna alle tekeningen voo e Wasmutd r h uitga- architecte t middee 19dhe d t n eui nnva eeuw t zijnMe . boer StilkDe ve van het werk van Wright werden door haar getekend. Mahony technischeninden tektonischenund Kunsten oder praktische Asthe- ontwierp samen met Wright o.a. het David M. Amberg House te tik. (1861-1863) had hij veel invloed op het architectonisch denken Grand Rapids (1909-1910 t Roberhe n e )t Mueller Hous e Decatut e r va e 19dnd e eeuw. (1909-19 . Mahonk verantwoordelij1l) oo s ywa k voo t meerendeehe r l 61 Eugène-Emmanuel Viollet-le-Duc (1814-1879) genoot voora- be l van de prcscntatietekeningen van haar echtgenoot Griffin. Zie H.A. kendhei s restauratiearchitecal d n historischva t e bouwwerken i n Brooks. The Prairie School. Frank Lloyd Wright and his Midwe.st Frankrijk en was grootdeels verantwoordelijk voor de herontdekking Contemporariex. Toronto, Buffalo, (1972) & M.F. Peisch. The Chi- vae Gotie d e nherintredint dezd n me ke e stromind n gva g samen- cago School Architecture.of Early Follower.s Sullivanof Wright.& hangende bouwprincipes in de bouwkunst van zijn tijd. Zijn ideeën Londen, (1965). over bouwkunst werden door hem vastgelegd in de Dictionnaire 51 Henry Hobson Richardson, een van de vaders van de moderne bouw- raissonné de l'architecture fnincai.se (1854-68) en de Entretiens sur kunst in Amerika, vergelijkbaar met P.J.H. Cuypers in Nederland. l'architecture (1863-72). BULLETIN KNOB 1997-6 203

e architecD 2 6 t Glenn Brown (1854-1932 s 'Secretary-Treasurerwa ) ' (1864-1940 samenwerkinn i ) t Hermangme n Rosse vooe di e ,aan d r - van de American Institute of Architects in de periode 1899-1913 en t kledininterieuhe n va g r verantwoordelijk was s adviserend.Al - ar e werkte same t zijnme zoon Bedfor architectenpraktijkn ee n di . chitecten ter plekke traden Ward & Blohme op. 63 Alfred Faist Rosenheim (1859-1943) was sinds 1903 werkzaam in 68 Frederick H. Meyer (1872-1961). Architect van Duitse afkomst. Hij e architecd s Angeless Lo o.an e wa H.W va j tTh . Hi . Hellman Buil- e Stocktoth s n 'directoi t wa nAr Schoolsf o r verhuisdn e ' e rond 1902 ding uit 1905 op de hoek Spring en 4th Avenue ('A typical, respecta- naar San Francisco. Sinds 1907 was hij hoofd van de California Col- t inspiredno t hu .e Beaubl x Arts loft building') e HamburgeTh , - De r leg Artf Craftsed o san nooe . Zi . 66 t partment Store en The 2nd Church of Christ, Scientist (1905-1910) 9 Charle6 . WhittleseF s y (1867-1941) ontving zijn- opleidinbu t he p go alle te Los Angeles. reaLouin uva s Sulliva architece d Chicagoe nt s o.an e wa j va tTh . Hi . 64 Pasadena, een buitenwijk van Los Angeles. kan voor de bouwkunst Wentworlh Hotel (1906-1913 e WalkeTh n e )r House (1906). Whit- eerste ind twintigste ed helfn va t e eeuw vergeleken t wordehe t nme tlesey werd voornamelijk bekend doo t ontwerperhe spoorwegn nva - k ParOa k nabij Chicago. Terwijk ParOa k n i vooral e huized l n va n station n -hotelt e Zuidwestes he n i s n Amerikva ne 'Missiod n i a n Wright de aandacht trokken, waren het de villa's van de gebroeders Style'. Charles Sumner en Henry Mather Greene die het beeld van Pasadena 0 Danie7 . BurnhaH l m bouwde same t Johme nn Wellborn Root (1850- bepaalden. Greene and Greene architects bouwden in totaal tien hui- 1891) onder ander e FlatiroTh e n Buildin g w York(1903Ne .e t ) Pasadenan i n ze , waaronder twee meesterwerken t Blackehe : r House Burnham had zijn kantoor in The Railwuy Exchange Building te Chi- t D.Buihe . t n 190e Gambl6 e Hous t 1908-1909eui huizee d e n d I . s ni cago, dat door hem ontworpen was in 1903-1904. Burnham was de invloed van Richardson, de 'Shingle-style' en de Japanse bouwkunst eerste Amerikaanse architec zije di tn bureacorporatievn ee p uo e wij- te onderkennen. Andere architecte actiee ndi f ware Pasadenn ni - awa georganiseere z d had. ren Alfred Heineman, R.E. Williams, Frederic . RoehrikL Timon ge - 71 Frank Lloyd Wright, 'Untitled note' e ArchitecturalTh , Record2 3 thy Walsh. (Aug. 1912), p. 184. In hetzelfde nummer sprak Cass Gilbert in het 65 Tjeenk doelt hier op een interview met Cuypers ter ere van zijn 85ste artikel 'Daniel Hudson Burnham Appreciationn A , ' juist zeer positief verjaardag in de rubriek 'Onder de menschen' in de Nieuwe Rotter- ove overledee rd n architect. damsche Courant jun1 2 in 1912va r ontstonE . e architectenwed n di - 2 Georg7 . KelhaieW 871-1936l n( ) studeerde onder anderÉcoe d n -eaa reld enige commotie naar aanleiding van de uitspraak van Cuypers le des Beaux-Arts te Parijs en was later werkzaam als tekenaar op het ove e modernd r e inzichte n Berlagva n e m.b.t e bouwkunstd . : 'Ber- bureau van Trowbridge & Livingston en was belast met de uitvoe- lage?... Berlage is op één punt mis: hij wil nieuwe vormen vinden! ring van het Palace Hotel te San Francisco (1906). Hij was voorzitter t gaaEnda t nie(...)'n aa t . Zowe Gratamn Ja l s K.P.Cal a e Bazed , l va e architectuurcommisind e Panama-Pacifid n eva c tentoonstelling reageerde t Bouwkundighe n i n Weekblad l tegefe n deze uitspraak. in de periode 1912-1915 en ontwierp ook een van de gebouwen voor o oordeelt"Wizo e , begrijpe modernd n va t e bouwkuns n Ber-va n e t deze tentoonstelling. lage niets. Doo e zegget r n dat, Berlage beheerscht wordt dooe d r 73 Edwar . BennedH t (1874-1954) nooe . Zi . 55 t zucht naar originaliteit, beleedigt dezen ernstige eerlijken ne n her- 74 John Reid, Jr. (?-?) studeerde aan de École des Beaux-Arts te Parijs vormer ten diepste' betoogde Gratama. eerste d n eva leerlingen ee s Howarden nwa nva nooe . Zi . 66 t 66 John Galen Howard (1864-1931) werd opgeleid in de Beaux-Arts 75 Zie o.a. T.A.P. van Leeuwen, 'Zwervende en toch thuis' in: A. v.d traditie en was vervolgens enige jaren werkzaam op het bureau van Woud, (e.a.), Americana. Nederlandse architectuur. 1880-1930. Richardson Yorj vertrow Hi wer.n Ne k e t n 190ui kdi 1aangestel s dal 1975, pp. 78-79 en Idem, 'The Method of Ariadne: Tracing the Lines de architect van de campus van de University of California in Berke- of Influence between some American Sourees and their Dutch Reci- lewern ye d later zelf t 'Firsto s t Departmene Heath f do f Architeco t - pients' in: A.R.E. de Heer & M.C.C. Kersten (red.), Bouwen in Ne- ture' en tot 'Dean of California's School of Architecture' aan deze derland (Leids Kunsthistorisch Jaarboek 3), Delft 1985, pp. 239-264. universiteit benoemd. Same t Fredericnme k Meye John e r n Reid. Jr , vooe Zi terminologie d r 6 7 t begriinhoun e he n pd va Prairi e Schoon e l word j gerekenhi t e 'Citd t yto d Beautiful Movement n vanuie ' e d t Chicago School: H. Allen Brook, 'Chicago School: Metamorphosis principe n dezva s e beweging ontwierpe n 191i j n plazi n2ee n voor of a Term'. Journal of the Society of Architectural Historianx vol. t n Franciscocentruhe Sa n mva . Onderdee t plan di t tusse n da , va ln . 115-118p 2 . xxvno ., 'The Prairie architecturan Schooa s wa l - mo l n 193191e 39 uitgevoerd werd s o.a Citwa e ,. d y Hall (architecte- nBa vement which took place in the American Midwest between 1900 kewel Brown& l . 1912-1915) e CiviTh , c Auditoriu t Stathe en me and 1916 and was manifest primarily, though not exclusively, in resi- Building. Zie voor meer informatie over Howard: J. Draper. 'The dential architecture. It commenced under the inspiration of Louis Ecole des Beaux-Arts and the Architectural Profession in the United Sullivan and was given direction and impetus by Frank Lloyd Wright States e Cas f Th Joh: eo n Galen Howard . KostofS : in ' - , Ar ed. e ,Th whose architectural designs were the most important, though not the chitect. Chapters in the History of the Profession. New York 1977. sole, influence in esthablishing the formal basis of the school.' (Cur- 67 De Panama-Pacific Exposition werd in 1915 te San Francisco gehou- sivering K.v.O.]. den ter ere van de opening van het Panama kanaal. Op het tentoon- 77 Verder ontwierp Tjeenk enkele villa's in Hilversum. Wolfheze. stellingsterrein waren de meest vooraanstaande gebouwen The Pa- Werkhoven, Schagen en een school te Utrecht. Alle verdere gege- lace of Fine Arts van architect Bernard Maybeck, The Court of Flo- vens over deze villa's ontbreken. wers (in gemengd Italiaanse/Spaanse Renaissance stijl ontworpen e bouwgronD 8 7 d voo t huihe r s wer n 191i d 3 aangekocht. Doo e tusd r- door George W. Keiham) en The Court of Ages (ook wel 'Of Abun- senkoms e Wereldoorlod n va t n 1914-1918va g e bouw,d wert -me d dance' genoemd t opgetrokkeda ) e Spaansd n e n stijwerd va ln i ed van het huis pas rond 1920 begonnen. Als er toch een voorbeeld voor Renaissance door Louis Christian Mullgardt (1866-1942). De ten- het woonhuis van Tjeenk aangewezen moet worden dan zou dat het toonstellin n hoogtepung ee gol t s Eclecticismdhe al n va t Amerin i e - Mary Bovee Hous e Evanstont e , Illinoi n Walteva s r Burley Griffin ka. Tjeenk zette in 1913 te Colombo zijn herinneringen aan de voor- uit 1907 moeten zijn e invloeD . n Griffiva d p zijo n n Nederlandse beschouwing aan deze expositie op papier en publiceerde deze in het tijdgenoten verdient m.i. meer aandacht te krijgen en onderwerp voor Bouwkundig Weekblad in 1915. Hij concludeerde: 'Maar waar dus de een serieuze studie te worden. hoofdgebouwe n tijde dn niet juist zullen uitdrukken, daar bestaat . 9 EibinkO.a7 A n i . , (e.a.) Hedendaagsche architectuur Nederland.n i toch nog hoop (...) en Europa kan nu nog aan Amerika leeren, dat de Amsterdam 1937; Cat. Nederland bouwt n baksteen.i Rotterdam Klassieke e Renaissancd n ne e niet gecopiëerd moeten worden.t He ' 1941; J.G. Wattjes & F.A. Warners. Amsterdams bouwkunst en Nederlandse paviljoen werd ontworpen door Willem Kromhout stadsschoon. Amsterdam 1943.