STUDIUM UWARUNKOWAÑ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY DWIKOZY

UWARUNKOWANIA ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNGO

STYCZE Ń 2003

ŒWIÊTOKRZYSKIE BIURO ROZWOJU REGIONALNEGO 25-516 Kielce, Al. IX Wieków Kielc 3, tel. (041) 342-17-80, fax. (041) 344-40-87, e-mail [email protected]

Opracowano w Świ ętokrzyskim Biurze Rozwoju Regionalnego w Kielcach Dyrektor Biura mgr in ż. Krzysztof Domagała Zespół autorski w składzie: mgr in ż. arch. Ryszard Nagórny — główny projektant — nr upr. urban. 701/88 mgr in ż. arch. Katarzyna Bieniek-Kaszy ńska — projektant mgr Agnieszka Przygodzka — środowisko przyrodnicze mgr in ż. Edmund Augustyniak — rolnictwo, le śnictwo mgr in ż. Marian Olech — komunikacja, infrastruktura techniczna mgr in ż. arch. Karol Skuza — osadnictwo, opracowanie graficzne mgr Andrzej Sikora — turystyka, opracowanie komputerowe mgr in ż. Andrzej Michno — infrastruktura techniczna mgr in ż. Jolanta Florczyk — geologia, surowce mineralne tech. Maria Gr ębowska — demografia, rynek pracy, mieszkalnictwo tech. Ewa Tatarek — opracowanie inwentaryzacyjne i graficzne tech. Włodzimierz Bednarczyk — opracowanie graficzne

Zał ącznik nr do Uchwały Nr Rady Gminy w Dwikozach z dnia

„Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

SPIS TRE ŚCI

I. WPROWADZENIE ...... 6 1. Podstawa prawna i zakres opracowania studium ...... 7 2. Metoda i forma opracowania studium ...... 8 3. Dotychczasowy tok opracowania studium ...... 8 4. Materiały wej ściowe ...... 9

II. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE ...... 10 1. Uwarunkowania wynikaj ące z „Planu zagospodarowania przestrzennego województwa świ ętokrzyskiego ...... 10 2. Uwarunkowania wynikaj ące z usytuowania gminy w strukturach ponadlokalnych ...... 12 3. Uwarunkowania wynikaj ące ze strategii rozwoju gminy ...... 13

III. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE ...... 18 1. Charakterystyka poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego gminy ...... 18 1.1. Poło żenie i opis ogólny terenu bada ń ...... 18 1.2. Rze źba terenu ...... 18 1.3. Budowa geologiczna gminy ...... 19 1.4. Charakterystyka gruntów dla budownictwa ...... 20 1.5. Surowce mineralne ...... 20 1.6. Charakterystyka warunków wodnych ...... 22 1.6.1. Wody powierzchniowe ...... 22 1.6.2. Wody podziemne ...... 24 1.6.3. Zagro żenie powodziowe ...... 25 1.7. Charakterystyka warunków glebowych ...... 27 1.8. Warunki klimatyczne ...... 28 1.8.1. Klimat ...... 28 1.8.2. Warunki topoklimatyczne ...... 29 1.9. Jako ść powietrza atmosferycznego i zagro żenie hałasem ...... 30 1.10. Flora i fauna ...... 32 1.10.1. Charakterystyka szaty ro ślinnej ...... 32 1.10.2. Świat zwierz ąt ...... 35 1.11. Prawna ochrona przyrody ...... 36 1.11.1. Istniej ące formy ochrony przyrody ...... 36

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 3 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

1.11.2. Warunki wła ściwego zagospodarowania obszarów chronionych oraz cennych przyrodniczo ...... 39 1.12. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego ...... 41 1.12.1. Obszar gminy na tle systemu przyrodniczego ...... 41 1.13. Zagro żenia środowiska przyrodniczego ...... 42 1.14. Uwarunkowania przyrodnicze rozwoju gminy ...... 44 2. Dziedzictwo kulturowe ...... 46 2.1. Rys historyczny ...... 46 2.2. Herb gminy Dwikozy ...... 50 2.3. Dobra kultury ...... 51 2.3.1. Architektura sakralna ...... 51 2.3.2. Cmentarze znajduj ące si ę w ewidencji konserwatorskiej ...... 55 2.3.3. Architektura świecka ...... 56 2.3.4. Archeologia ...... 57 2.3.5. Historyczne postacie zwi ązane z obszarem gminy ...... 58 2.3.6. Miejsca pami ęci narodowej ...... 60 2.3.7. Podsumowanie ...... 61 2.3.8. Uwarunkowania wynikaj ące ze stanu środowiska kulturowego ...... 62 2.3.9. Wykaz obiektów i zespołów zabytkowych ...... 63 3. Osadnictwo ...... 69 3.1. Historyczne uwarunkowania rozwoju ...... 69 3.2. System osadniczy gminy ...... 70 4. Funkcja rolnicza ...... 71 4.1. Podstawowe dane charakteryzuj ące rolnicz ą przestrze ń produkcyjn ą gminy na tle województwa ...... 71 4.2. Ogólna ocena warunków przyrodniczo-glebowych ...... 72 4.3. Warunki agrarne i demograficzne w rolnictwie ...... 74 4.4. Uwarunkowania wynikaj ące z prawa własno ści gruntów ...... 75 4.5. Uwarunkowania wynikaj ące ze struktury i rozmieszczenia zabudowy rolniczej ...... 75 4.6. Główne kierunki specjalizacji rolnictwa ...... 76 4.7. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa wynikaj ące z akcesji Polski do UE ...... 77 5. Zagospodarowanie turystyczne ...... 78 6. Le śnictwo ...... 80 6.1. Uwarunkowania wynikaj ące z analizy zagro żeń środowiska le śnego ...... 80 7. Uwarunkowania społeczno-ekonomiczne ...... 81 7.1. Demografia ...... 81 7.1.1. Sytuacja demograficzna gminy Dwikozy na tle powiatu sandomierskiego i gmin s ąsiednich ...... 81 7.1.2. Sytuacja demograficzna wewn ątrz gminy ...... 86 7.2. Mieszkalnictwo ...... 98 7.2.1. Zasoby mieszkaniowe ...... 98 7.3. Infrastruktura ekonomiczna ...... 104 7.3.1. Zatrudnienie i bezrobocie ...... 104 7.3.2. Podmioty gospodarcze ...... 109 7.3.3. Rzemiosło, produkcja i pozostałe usługi ...... 113

4 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

7.3.4. Handel i gastronomia ...... 118 7.3.5. Dochody i wydatki bud żetu gminy ...... 121 7.3.6. Wykaz usług w gminie Dwikozy ...... 124 7.4. Infrastruktura społeczna ...... 127 7.4.1. O świata i wychowanie ...... 127 7.4.2. Ochrona zdrowia i opieka społeczna ...... 130 7.4.3. Usługi kultury i sportu ...... 132 8. Komunikacja ...... 137 8.1. Komunikacja drogowa ...... 137 8.1.1. Analiza powi ąza ń zewn ętrznych ...... 137 8.1.2. Analiza powi ąza ń na obszarze gminy ...... 138 8.1.3. Charakterystyka układu drogowego gminy ...... 138 8.1.4. Ocena warunków ruchu istniej ącego ...... 142 8.2. Układ kolejowy ...... 143 8.3. Komunikacja zbiorowa ...... 143 8.4. Stan i zaplecze motoryzacji ...... 144 8.5. Ogólna ocena układu komunikacyjnego (uwarunkowania rozwoju) ...... 144 9. Infrastruktura techniczna ...... 146 9.1. System zaopatrzenia w wod ę ...... 146 9.2. System odprowadzania ścieków sanitarnych ...... 149 9.3. Ciepłownictwo ...... 149 9.4. System gazowniczy ...... 150 9.5. System zasilanie elektroenergetycznego ...... 150 9.6. Telekomunikacja ...... 152 9.7. Gospodarka odpadami ...... 152 10. Aspekty obronne ...... 153

V. GŁÓWNE SZANSE I ZAGRO ŻENIA ROZWOJU PRZESTRZENNEGO ...... 154

Spis tabel ...... 156 Spis wykresów ...... 158 Spis mapek ...... 158 Bibliografia ...... 159

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 5 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

I. WPROWADZENIE

Podstawą racjonalnego zagospodarowania obszaru gminy powinna by ć zasada trwałego zrównowa żonego rozwoju , oznaczaj ąca taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym nast ępuje zespolenie działa ń politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwało ści podstawowych procesów przyrodniczych, w celu stworzenia mo żliwo ści zaspokajania podstawowych potrzeb społeczno ści lub obywateli zarówno współcze śnie żyj ących, jak i przyszłych pokole ń. Przepisy ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym przyjmuj ąc zrównowa żony rozwój jako priorytet działa ń w sprawach obj ętych ustaw ą, nakazuj ą w zagospodarowaniu przestrzennym uwzgl ędni ć: • wymagania ładu przestrzennego, urbanistyki i architektury, • walory architektoniczne i krajobrazowe, • wymagania ochrony środowiska przyrodniczego, zdrowia oraz bezpiecze ństwa ludzi i mienia, a tak że osób niepełnosprawnych, • wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i dóbr kultury, • walory ekonomiczne przestrzeni i prawo własno ści, • potrzeby obronno ści i bezpiecze ństwa pa ństwa.

Zadaniem zarz ądu gminy jest kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej, zgodnej z zasad ą zrównowa żonego rozwoju, z uwzgl ędnieniem ustale ń „Strategii rozwoju województwa” zawartych w „Planie zagospodarowania przestrzennego województwa”. W tym celu rada gminy zobowi ązana ustaw ą z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. z 1999 r. nr 15, poz.139 — jednolity tekst z pó źniejszymi zmianami) podejmuje uchwał ę o przyst ąpieniu do sporz ądzania studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego, jedynego dokumentu planistycznego opracowanego dla obszaru całej gminy. Projekt tego dokumentu Zarz ąd gminy przedkłada nast ępnie do zaopiniowania organom wła ściwym do uzgadniania projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i innym jednostkom okre ślonym w art. 18 ust.2 pkt 4, ww. ustawy. Ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym okre śla merytoryczn ą zawarto ść studium, które powinno uwzgl ędnia ć uwarunkowania wynikaj ące w szczególno ści z: • dotychczasowego przeznaczenia, zagospodarowania i uzbrojenia terenu, • wyst ępowania obiektów i terenów chronionych na podstawie przepisów szczególnych, • stanu i funkcjonowania środowiska przyrodniczego i kulturowego, w tym stanu rolniczej przestrzeni produkcyjnej,

6 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• prawa własno ści gruntów, • jako ści życia mieszka ńców, • zada ń słu żą cych realizacji ponadlokalnych celów publicznych. Ponadto w studium okre śla si ę w szczególno ści: • obszary obj ęte lub wskazane do obj ęcia ochron ą na podstawie przepisów szczególnych, • lokalne warto ści zasobów środowiska przyrodniczego i zagro żenia środowiskowe, • obszary rolniczej przestrzeni produkcyjnej, w tym wył ączone z zabudowy, • obszary zabudowane, ze wskazaniem w miar ę potrzeby terenów wymagaj ących przekształce ń lub rehabilitacji, • obszary, które mog ą by ć przeznaczone pod zabudow ę, ze wskazaniem, w miar ę potrzeby, obszarów przewidzianych do zorganizowanej działalno ści inwestycyjnej oraz obszary, które mog ą by ć przeznaczone pod zabudow ę mieszkaniow ą wynikaj ącą z potrzeby zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorz ądowej, • kierunki rozwoju komunikacji i infrastruktury technicznej, w tym obszary na których będą stosowane indywidualne i grupowe systemy oczyszczania ścieków, a tak że tereny niezb ędne do wytyczania ście żek rowerowych, • obszary, dla których sporz ądzanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego jest obowi ązkowe na podstawie przepisów szczególnych lub ze wzgl ędu na istniej ące uwarunkowania, • obszary przewidziane do realizacji zada ń i programów wynikaj ących z polityki, o której mowa w ust. 2. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy nie stanowi prawa lokalnego, jest jednak podstawowym źródłem informacji koordynacyjnych dla opracowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz przygotowania decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, wydawanych bez planu miejscowego. Zgromadzony w studium kompleksowy zasób informacji mo że posłu żyć nie tylko dla prowadzenia polityki przestrzennej, ale równie ż na jego podstawie mo żna sporz ądza ć programy inwestycyjne i gospodarcze, formułowa ć oferty dla potencjalnych inwestorów, promuj ące gmin ę itp..

1. PODSTAWA PRAWNA I ZAKRES OPRACOWANIA STUDIUM

• Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym art. 6 ust. 1–7 (tekst jednolity Dz. U. Nr 15 poz. 139 z 1999 r.); • Uchwała Nr XII/61/99 z dnia 07.12.1999 r. Rady Gminy w Dwikozach o przyst ąpieniu do sporz ądzania studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy; • Umowa nr 1/2002 z dnia 09.09.2002 r. zawarta pomi ędzy Zarz ądem Gminy Dwikozy a Świ ętokrzyskim Biurem Rozwoju Regionalnego, w sprawie zlecenia w drodze przeprowadzonego post ępowania o zamówienie publiczne w formie negocjacji z zachowaniem konkurencji, opracowania „Studium ...”.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 7 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• Zasi ęg opracowania „Studium...” obejmuje teren w aktualnych granicach administracyjnych gminy Dwikozy.

2. METODA I FORMA OPRACOWANIA STUDIUM

Metoda opracowania „Studium...” wyłania si ę z zało żonego efektu ko ńcowego. Istnieje jednak szereg warunków, jakie musz ą zosta ć spełnione, aby opracowane „Studium...” było dokumentem odpowiadaj ącym zarówno wymaganiom ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym i innym przepisom szczególnym, a jednocze śnie odzwierciedlało specyfik ę obszaru gminy.

Najwa żniejsze z tych warunków to: • wola polityczna władz samorz ądowych do sporz ądzenia dokumentu ukazuj ącego społecze ństwu zwart ą i godz ąca ró żne interesy koncepcj ę rozwoju przestrzennego gminy oraz przedsi ęwzi ęcia organizacyjne i prawne, umo żliwiaj ące niezb ędne działania, • dost ępny zasób informacji o gminie i jej zewn ętrznym otoczeniu pozwalaj ący na wiarygodne okre ślenie uwarunkowa ń rozwoju, • funkcjonowanie lokalnego sytemu planowania rozwoju gminy umo żliwiaj ące przenoszenie tre ści „Studium...” do innych dokumentów planistycznych o charakterze operacyjnym (strategie i programy) i regulacyjnym (plany miejscowe).

3. DOTYCHCZASOWY TOK OPRACOWANIA STUDIUM

W ramach I etapu wykonano nast ępuj ące prace: a) analiza materiałów słu żą cych opracowaniu „Sudium...”: • dotychczasowych opracowa ń planistycznych dotycz ących obszaru gminy, • informacji na temat zamierze ń realizacji ponadlokalnych zada ń publicznych, • materiałów dotycz ących stanu środowiska przyrodniczego i kulturowego, stanu zagospodarowania przestrzennego, warunków życia mieszka ńców, demografii, warunków gospodarczych gminy, zawartych w ró żnych opracowaniach studialnych oraz publikacjach, • uwag i wniosków , które wpłyn ęły od zainteresowanych jednostek organizacyjnych i organów jako odpowied ź na powiadomienie o przyst ąpieniu do sporz ądzenia studium i zgłaszaniu posiadanych informacji przydatnych do w. w. opracowania; b) sporz ądzenie „Uwarunkowa ń zagospodarowania przestrzennego gminy”, obejmuj ących: • cz ęść tekstow ą zawieraj ącą problematyk ę z zakresu: środowiska przyrodniczego i geologii, rolnictwa i le śnictwa, turystyki, demografii, mieszkalnictwa, infrastruktury społecznej, infrastruktury technicznej, infrastruktury ekonomicznej, dziedzictwa kulturowego, aspektów obronnych, • oraz cz ęść graficzn ą, zło żon ą z map zatytułowanych: - Uwarunkowania przyrodniczo-kulturowe, skala 1:10 000

8 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

- Uwarunkowania rozwoju osadnictwa, skala 1:10 000 - Uwarunkowania — komunikacja, skala 1:25 000 - Uwarunkowania — infrastruktura techniczna, skala 1:25 000 I etap opracowania zako ńczono podsumowaniem podstawowych szans, zagro żeń oraz barier wynikaj ących ze stanu zagospodarowania przestrzennego gminy.

Drugi etap prac obejmuje opracowanie kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy, zło żonych z: a) elaboratu zawieraj ącego: struktur ę funkcjonalno-przestrzenn ą gminy, główne zasady i kierunki zagospodarowania, strefy polityki przestrzennej oraz kierunki ochrony środowiska przyrodniczego i kulturowego, kierunki rozwoju: osadnictwa i funkcji gospodarczych, funkcji rolniczej i le śnej, turystyki i rekreacji, kierunki modernizacji i rozbudowy układu infrastruktury technicznej, komunikacji, kierunki zagospodarowania w zakresie obrony cywilnej oraz zestawienie obszarów obj ętych obowi ązkiem opracowania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, b) oraz cz ęś ci graficznej w postaci map, obrazuj ących ww. problematyk ę, zatytułowanych: • Kierunki zagospodarowania przestrzennego, skala 1:10 000 • Kierunki — infrastruktura techniczna, skala 1:10 000

Po zako ńczeniu drugiego etapu, nast ępuje wyło żenie projektu „Studium ….” do zaopiniowania. Po wniesieniu ewentualnych uwag projekt „Studium...” przedkłada si ę nast ępnie do uchwalenia. Uchwaleniu podlega cało ść Uwarunkowa ń zagospodarowania przestrzennego oraz Kierunków zagospodarowania przestrzennego.

4. MATERIAŁY WEJ ŚCIOWE:

1. Dane statystyczne (publikacje WUS-u i dane udost ępnione przez Zarz ąd Gminy Dwikozy oraz Starostwo Powiatowe w Sandomierzu zebrane przez zespół autorski). 2. Obszary, tereny i obiekty podlegaj ące ochronie. 3. Inwentaryzacja urbanistyczna ogólna terenowa gminy Dwikozy. 4. Struktura własno ści i u żytkowania gruntów na obszarze gminy. 5. Wnioski organów i instytucji — zło żone w wyniku zawiadomienia o przyst ąpieniu do sporz ądzania studium (opinie do „Studium...”). 6. Strategia Rozwoju Gminy Dwikozy. 7. Publikacje i opracowania popularno-naukowe, promocyjne dotycz ące gminy Dwikozy.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 9 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

II. UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE

1. UWARUNKOWANIA WYNIKAJ ĄCE Z „PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO WOJEWÓDZTWA ŚWI ĘTOKRZYSKIEGO”

Głównym dokumentem okre ślaj ącym polityk ę Samorz ądu Województwa na obszarze gminy jest „Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świ ętokrzyskiego”. Dokument ten wyra ża jednocze śnie polityk ę przestrzenn ą pa ństwa, sformułowan ą w dokumencie rz ądowym zat. „Koncepcja polityki przestrzennego zagospodarowania kraju”. Gmina Dwikozy zgodnie z okre ślonymi w tym „Planie uwarunkowaniami zagospodarowania przestrzennego została zaliczona do obszaru sandomiersko- opatowskiego o najkorzystniejszych warunkach intensyfikacji produkcji rolnej. Dodatkowo cz ęść wschodnia gminy została zaklasyfikowana do obszaru funkcjonalnego „Dolina Wisły”, który wyodr ębniono w celu ułatwienia rozwi ązywania problemów środowiska przyrodniczego (zagro żenie powodzi ą, jako ść wód powierzchniowych) oraz aktywizacji turystyki bazuj ącej na walorach krajobrazowych tego obszaru. Wiod ącą funkcj ą gminy jest rolnictwo i przetwórstwo rolno-spo żywcze zwi ązane z ukształtowan ą baz ą sadownicz ą i warzywnicz ą oraz rozwijaj ącą si ę Giełd ą Rolno- Ogrodnicz ą w Sandomierzu. Czyste, mało przekształcone środowisko i wysokiej jako ści produkcyjnej gleby mog ą stanowi ć podstaw ę do rozwoju rolnictwa ekologicznego. Walory krajobrazowo- przyrodnicze oraz bogate zasoby dziedzictwa kulturowego predysponuj ą gmin ę do rozwoju funkcji turystyczno-rekreacyjnych. Czynnikami stwarzaj ącymi pewne ograniczenia inwestycyjne s ą na obszarze gminy: wysoka ranga przyrodnicza doliny Wisły i jej wa żna pozycja w krajowym i europejskim systemie przyrodniczym (ECONET), zagro żenie powodziowe, słabsza dost ępno ść do o środka wojewódzkiego, niedobory infrastruktury technicznej, głównie w zakresie gospodarki wodno-ściekowej. Cech ą niekorzystn ą jest tak że du że zag ęszczenie zabudowy wzdłu ż głównych ci ągów drogowych, co ogranicza dro żno ść komunikacji i stwarza zagro żenie dla zdrowia i bezpiecze ństwa mieszkanców. Sprecyzowanymi w „Planie...” uwarunkowaniami, wpływaj ącymi na zagospodarowanie gminy Dwikozy s ą ponadto: w zakresie środowiska przyrodniczego: • wschodnia cz ęść gminy (dolina Wisły wraz z przyległymi do niej terenami) została uznana zgodnie z koncepcj ą krajowej sieci ekologicznej ECONET-PL, za fragment węzła ekologicznego o randze mi ędzynarodowej (Obszar Środkowej Wisły),

10 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• na terenie gminy funkcjonuje jeden stepowy rezerwat przyrody — „Góry Pieprzowe”, ochron ą obj ęte s ą tu równie ż pomniki przyrody obejmuj ące najcenniejsze okazy drzew oraz w ąwóz lessowy ze stanowiskami ro ślin chronionych, • zanieczyszczenie wód powierzchniowych (główne rzeki przepływaj ące przez gmin ę – Wisła, Opatówka posiadaj ą wody pozaklasowe), • zagro żenie powodzi ą, • zagro żenie gleb erozj ą, • zagro żenie wynikaj ące z nielegalnej eksploatacji kopalin, lokalizacji dzikich wysypisk, • niedostateczna ilo ść zadrzewie ń i zakrzewie ń, zwłaszcza spełniaj ących funkcje glebochronne i wiatrochronne, w zakresie dziedzictwa kulturowego: • zły stan techniczny, który wpłyn ął m.in. na rozebranie wielu zabytkowych chałup drewnianych, w zakresie demografii: • ujemny przyrost naturalny, • niekorzystne saldo migracji, w zakresie rynku pracy: • obszar koncentracji bezrobocia agrarnego (powy żej 45 osób pracuj ących na 100 ha UR), • niskie kwalifikacje zawodowe mieszka ńców gminy (ponad 46% posiada wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe), w sferze gospodarczej: • problem lokalizacji funkcji mieszkaniowej ze wzgl ędu na przewa żaj ące gleby ści śle chronione, klas bonitacyjnych I–III, • niewykorzystanie w pełnym zakresie mo żliwo ści rozwoju turystyki i agroturystyki, • niepełne dostosowanie systemu obsługi rolnictwa do obecnych wymaga ń rynkowych oraz słabe tempo organizacji lokalnego rynku rolnego, w zakresie infrastruktury technicznej: • niekorzystne powi ązanie komunikacyjne z o środkiem wojewódzkim, ze wzgl ędu na du żą odległo ść i wydłu żenie trasy (przez Sandomierz), • potrzeba przewidywania rezerw terenowych pod modernizacj ę dróg w celu uzyskania odpowiednich parametrów oraz dla realizacji ci ągów pieszo- rowerowych, • niedosłu żenie w zakresie systemów odprowadzania i oczyszczania ścieków, zwodoci ągowania i telefonizacji niektórych sołectw, • potrzeba zapewnienia bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego na obszarach szczególnie zagro żonych, zwi ązana m.in. z konieczno ści ą modernizacji urz ądze ń zabezpieczaj ących oraz z odpowiedni ą polityk ą lokalizacyjn ą.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 11 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Szczegółowe propozycje i sugestie rozwojowe, wynikaj ące z „Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świ ętokrzyskiego” uwzgl ędniono w wewn ętrznych uwarunkowaniach zagospodarowania przestrzennego.

2. UWARUNKOWANIA WYNIKAJ ĄCE Z USYTUOWANIA GMINY W STRUKTURACH PONADLOKALNYCH

Gmina Dwikozy le ży we wschodniej cz ęś ci województwa świ ętokrzyskiego. Wchodzi w skład powiatu sandomierskiego. Od północy graniczy z gminami Zawichost i Ożarów, od zachodu z Wilczycami i Obrazowem, od południa z Sandomierzem, natomiast od wschodu naturaln ą granic ę z województwem Podkarpackim stanowi rzeka Wisła. Poło żenie w s ąsiedztwie Sandomierza — regionalnego o środka równowa żenia rozwoju sprzyja aktywizacji społeczno-gospodarczej gminy ze wzgl ędu na: • blisko ść w ęzła komunikacyjnego o znaczeniu mi ędzyregionalnym (przez Sandomierz przebiega mi ędzyregionalny korytarz transportowy, który tworz ą: droga krajowa nr 77 Lipnik — Sandomierz — Przemy śl i ci ąg linii kolejowych Łód ź — Sandomierz — Przemy śl), • obecno ść na terenie Sandomierza najwi ększej giełdy owocowo-warzywnej w Polsce południowo-wschodniej (Giełda Rolno-Ogrodnicza Ziemi Sandomierskiej S.A.), • propozycj ę (zgodnie z zało żeniami wojewódzkiej polityki przestrzennej) wykreowania Sandomierza na o środek turystyczny o znaczeniu krajowym (co umo żliwiłoby utworzenie na obszarze gminy Dwikozy alternatywnej bazy noclegowej oraz wykorzystanie miejscowych atrakcji turystycznych wł ączaj ąc je w program pobytu turystycznego w Sandomierzu). Pod wzgl ędem zajmowanej powierzchni (85 km 2) gmina zalicza si ę do grupy gmin małych (powierzchnia gminy stanowi 0,7 % ogólnej powierzchni województwa i 12,6 % powierzchni powiatu) z dominuj ącą funkcj ą rolnictwa indywidualnego, o znacznie wy ższej od średniej wojewódzkiej przydatno ści rolniczej gleb. Liczba ludno ści gminy stanowi 0,7% ludno ści województwa i 11% ludno ści powiatu. Gęsto ść zaludnienia gminy, porównywalna ze średni ą g ęsto ści ą zaludnienia województwa — 113,2 os./km 2 wynosi 111,5 osób/km 2 powierzchni ogólnej jest natomiast ni ższa od średniej g ęsto ści zaludnienia powiatu (127,6 os./km 2 ). Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski (J. Kondracki) gmina Dwikozy obejmuje fragmenty mezoregionów: Wy żyny Sandomierskiej i Niziny Nadwi śla ńskiej. Na obszarze gminy znajduje si ę jeden rezerwat przyrody — „Góry Pieprzowe” o powierzchni 18,01 ha. Ogólna powierzchnia lasów wynosi 5,9% ogólnej powierzchni gminy — kształtuje si ę znacznie poni żej średniej wojewódzkiej ( średnia lesisto ść województwa — 26,9%). Zadrzewienia i zakrzewienia towarzysz ą głównie dolinom rzecznym. Główn ą arteri ą komunikacyjn ą przebiegaj ącą przez teren gminy jest droga wojewódzka 777. Wzdłu ż zachodniej granicy gminy przebiega równie ż droga krajowa 79. Analiza powi ąza ń sieci ą drogow ą i indywidualnymi środkami komunikacji

12 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” określona 30-to minutowym dojazdem do Dwikóz obejmuje teren 21 gmin poło żonych na obszarze 5-ciu powiatów: sandomierskiego, opatowskiego, tarnobrzeskiego, stalowowolskiego (woj. podkarpackie) i kra śnickiego (woj. lubelskie), natomiast w odległo ści mierzonej 15-to minutowym dojazdem dost ępnych jest 5 o środków Sandomierz, Zawichost, Gorzyce, Obrazów, Samborzec. Gęsto ść sieci dróg o twardej nawierzchni obsługuj ących teren gminy i łącz ących go z sieci ą dróg nadrz ędnych jest na poziomie średniej wojewódzkiej. Powi ązania komunikacyjne obszaru gminy z o środkiem powiatowym s ą wystarczaj ące, natomiast z o środkiem wojewódzkim — niekorzystne z powodu odległo ści i wydłu żenia trasy, prowadz ącej przez Sandomierz. Przez teren gminy Dwikozy przebiega linia kolejowa, normalnotorowa, dwutorowa, zelektryfikowana Łód ź — Dęblin. Zlokalizowana jest tu stacja kolejowa Dwikozy i dwa przystanki Garbów oraz Metan.

Podstawowe dane o gminie: (dane wg. rocznika statystycznego województwa świ ętokrzyskiego 2001, stan w dniu 31 XII 2000 r.) • powierzchnia 85 km 2, • liczba mieszka ńców ogółem 9477 ( w tym 4894 kobiet tj. ok. 107 kobiet na 100 męż czyzn), • liczba sołectw 23: Dwikozy, Bo żydar, Buczek, Czermin, Garbów Nowy, Garbów Stary, Gałkowice, Gierlachów, Góry Wysokie, Kamie ń Łukawski, Kamie ń Nowy, Kichary Nowe, Kichary Stare, Kolonia Gałkowice, M ściów, Romanówka, Rzeczyca Mokra, Rzeczyca Sucha, Słupcza, Szczytniki, Winiary, Winiarki, K ępa Chwałowska, • gęsto ść zaludnienia 111,5 osób/km 2 powierzchni ogółem • pracuj ący wg sekcji - 782 osoby (w tym 438 osób pracuj ących w przemy śle), • bezrobotni zarejestrowani w PUP 758 osób.

Użytkowanie ziemi: (dane uzyskane w gminie) • użytki rolne stanowi ą 89,1% powierzchni ogólnej, • grunty le śne oraz zadrzewienia i zakrzewienia — 5,7% powierzchni ogólnej, • grunty zabudowane i zurbanizowane — 2,8% powierzchni ogólnej, • grunty pod wodami — 2,4% powierzchni ogólnej.

3. UWARUNKOWANIA WYNIKAJ ĄCE ZE STRATEGII ROZWOJU GMINY

Strategia Rozwoju Gminy Dwikozy została opracowana w lutym 2000 r. przez Ośrodek Promowania i Wspierania Przedsi ębiorczo ści Rolnej w Sandomierzu. Zespół d/s. Strategii Rozwoju Gminy Dwikozy wypracował nast ępuj ącą wizj ę dla gminy: Gmina Dwikozy to gmina o poziomie warunków życia zadowalaj ącym wszystkich mieszka ńców, z nowoczesn ą produkcj ą ogrodnicz ą posiadaj ącą atrakcyjne rynki zbytu, z pełn ą infrastruktur ą zapewniaj ącą ochron ę

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 13 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

środowiska i dobr ą komunikacj ę w gminie i na zewn ątrz, z rozwijaj ącą si ę przedsi ębiorczo ści ą pozarolnicz ą wykorzystuj ącą lokalne walory do rozwoju agroturystyki, z baz ą o światowo- kulturaln ą na poziomie nie ni ższym ni ż w o środkach miejskich. Pierwszy etap zako ńczył si ę rozpoznaniem istniej ących i potencjalnych uwarunkowa ń rozwoju gminy, które sklasyfikowano według nast ępuj ącego podziału: • wyst ępuj ące, u świadomione obszary problemowe dotycz ące: stanu infrastruktury technicznej, rozwoju wydajnego rolnictwa, zapewniającego dochodowo ść dla gospodarstw rolniczych, braku zaanga żowania mieszka ńców gminy, braku integracji wewn ętrznej gminy; • obszary potrzeb społecznych identyfikuj ące potrzeby mieszka ńców, oczekuj ących wsparcia u władz gminnych w nast ępuj ącym zakresie: pomoc doradcza i informacyjna dla osób podejmuj ących działalno ść gospodarcz ą, kreowanie i wspieranie lokalnych, szeroko rozumianych inicjatyw mieszka ńców, szerokie konsultowanie z mieszka ńcami decyzji zwi ązanych z alokacj ą środków bud żetowych — budowa komunikacji społecznej, sprostanie wymaganiom mieszka ńców do zamieszkania w przyjaznych warunkach; • wykorzystanie lokalnych zasobów tj. tradycje rolnicze, poło żenie geograficzne; • obszary wyzwa ń przyszło ści dotycz ą niezb ędnych przekształce ń społeczno- gospodarczych, wi ążą cych si ę z procesem integracji z UE, tj. dostosowanie posiadanych zasobów ludzkich do wymaga ń rynku, stymulowanie i promocja przedsi ębiorczo ści, rolnictwo. Po ustaleniu uwarunkowa ń rozwoju gminy ustalono nast ępuj ące kluczowe priorytety: • rolnictwo — nowe rynki zbytu, • oświata — edukacja dzieci i młodzie ży, • infrastruktura techniczna, • rozwój przedsi ębiorczo ści pozarolniczej. W ramach poszczególnych priorytetów okre ślono misje, cele strategiczne i operacyjne oraz odpowiadaj ące im zadania (projekty).

Priorytet A: Rolnictwo — Nowe Rynki Zbytu Misj ą Gminy Dwikozy w ramach tego priorytetu jest podniesienie dochodów rodzin rolniczych poprzez restrukturyzacj ę i modernizacj ę produkcji rolnej oraz ekspansj ę na nowe rynki zbytu. Cel operacyjny I — Integracja pozioma i pionowa producentów rolnych, obejmuje nast ępuj ące zadania: • Organizacja grup producenckich, • Kreowanie bazy surowcowej dla lokalnych odbiorców, • Stworzenie systemu informacji rynkowej. Cel operacyjny II — Wzrost produkcji proeksportowej poprzez popraw ę standardu produktów i poszerzenie oferty produkcyjnej, obejmuje zadania: • Wypromowanie regionalnego znaku jako ści, • Tworzenie lobby na rzecz przedsi ębiorczo ści na wsi,

14 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• Wprowadzenie do uprawy nowego asortymentu gatunkowego i jako ściowego produktów, • Rekultywacja terenów trudnych (melioracje, zalesienia, niwelacje) i zagro żonych wylewami rzek (Wisła, Opatówka).

Priorytet B: O świata – Edukacja Dzieci I Młodzie ży Misj ą Gminy Dwikozy w zakresie o światy jest podniesienie poziomu kształcenia i wychowania dzieci i młodzie ży poprzez pozyskiwanie wykwalifikowanej kadry, ustawicznie doskonal ącej swe umiej ętno ści i pracuj ącej na rzecz środowiska, ze szczególnym uwzgl ędnieniem wszechstronnego rozwoju dziecka. Cel operacyjny I: Dokształcanie i doskonalenie kadry nauczycielskiej, obejmuje nast ępuj ące zadania: • Współpraca z placówkami doskonalenia nauczycieli, • Współpraca z uczelniami wy ższymi, Cel operacyjny II: Wszechstronny rozwój dzieci i młodzie ży, obejmuje nast ępuj ące zadania: • Stworzenie warunków do rozwoju dzieci i młodzie ży, • Prowadzenie orientacji zawodowej dla uczniów gimnazjum. Cel operacyjny III: Poprawa stanu obiektów szkolnych oraz ich wyposa żenia, obejmuje nast ępuj ące zadania: • Doposa żenie placówek o światowych w sprz ęt i pomoce dydaktyczne, • Modernizacja, rozbudowa i unowocze śnienie funkcjonuj ącej bazy o światowej, • Stworzenie systemu motywowania nauczycieli do lepszej pracy.

Priorytet C: Infrastruktura Techniczna Misj ą Gminy Dwikozy w zakresie infrastruktury technicznej jest podnoszenie poziomu życia mieszka ńców i stymulowanie rozwoju gospodarczego poprzez budow ę i modernizacj ę sieci dróg, doko ńczenie rozpocz ętych inwestycji (re - elektryfikacja, wodoci ągi, gazoci ągi) oraz inwestycje z zakresu ochrony środowiska. Cel operacyjny I: Poprawa stanu technicznego i bezpiecze ństwa dróg, obejmuje nast ępuj ące zadania: • Poprawa stanu technicznego i bezpiecze ństwa dróg wojewódzkich (droga 777), • Poprawa stanu technicznego i bezpiecze ństwa dróg powiatowych, • Poprawa stanu technicznego i bezpiecze ństwa dróg gminnych. Cel operacyjny II: Wyrównanie standardów w zakresie stanu infrastruktury technicznej poprzez doko ńczenie programów wodoci ągowania, gazoci ągowania i reelektryfikacji gminy, obejmuje nast ępuj ące zadania: • Doko ńczenie gazyfikacji gminy, • Zaopatrzenie ludno ści w wod ę, • Telefonizacja i reelektryfikacja. Cel operacyjny III: Poprawa istniej ącego stanu ochrony środowiska, wymaga podj ęcia nast ępuj ących zada ń: • Gospodarka ściekami komunalnymi, • Zagospodarowanie odpadów komunalnych, • Edukacja społecze ństwa w zakresie ochrony środowiska.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 15 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Priorytet D: Rozwój Przedsi ębiorczo ści Pozarolniczej Misj ą Gminy Dwikozy w zakresie przedsi ębiorczo ści jest pobudzanie rozwoju przedsi ębiorczo ści oraz umacnianie istniej ących podmiotów gospodarczych poprzez tworzenie warunków sprzyjaj ących ich funkcjonowaniu. Cel operacyjny I: Opracowanie programów edukacyjnych dla młodzie ży i dorosłych oraz programów specjalnych tworz ących nowe miejsca pracy, wymaga podj ęcia nast ępuj ących zada ń: • Koordynacja programów edukacyjnych, informacyjnych i nauki j ęzyków obcych z kierunkami rozwoju gminy, • Organizowanie konkursów dla młodzie ży szkolnej z zakresu rozwoju przedsi ębiorczo ści i ekologii, • Uczestnictwo pracowników gminy i radnych w szkoleniach z zakresu przedsi ębiorczo ści i tworzenia programów rozwoju gminy, • Dokonanie analizy zasobów kadrowych w organach administracji samorz ądowej gminy, • Inicjowanie i kontynuacja programów specjalnych aktywizuj ących osoby bezrobotne, • Stwarzanie możliwo ści rozwoju dla osób niepełnosprawnych. Cel operacyjny II: Współpraca Urz ędu Gminy z mieszka ńcami, podmiotami gospodarczymi i instytucjami w celu tworzenia instytucjonalnych i prawnych warunków rozwoju przedsi ębiorczo ści, wymaga podj ęcia nast ępuj ących zada ń: • Wypracowanie systemu ulg i preferencji w poszczególnych dziedzinach działalno ści gospodarczej po żą danych w gminie (usługi bytowe, usługi wy ższego rz ędu, otoczenie rolnictwa, usługi doradcze, turystyczne, r ękodzieło, przemysł pami ątkarski), • Prowadzenie monitoringu funkcjonuj ących na terenie gminy podmiotów gospodarczych, • Tworzenie lokalnych o środków przedsi ębiorczo ści, • Pobudzanie aktywno ści mieszka ńców gminy, • Rozeznanie mo żliwo ści pozyskania zagranicznych środków pomocowych dla wspierania realizacji programów na rzecz rozwoju przedsi ębiorczo ści w wersji pilota żowej. Cel operacyjny III: Opracowanie programu tworzenia infrastruktury turystyczno- wypoczynkowej w gminie, wymaga podj ęcia nast ępuj ących zada ń: • Opracowanie rejestru niewykorzystanych środków trwałych, • Dokonanie wyboru miejsc mog ących stanowi ć atrakcje turystyczne; wytyczenie turystycznych tras pieszych, rowerowych, konnych (wykorzystanie istniej ących obiektów, np. budynek po szkole podstawowej w Kicharach Nowych), • Zaprojektowanie nowych i uporz ądkowanie istniej ących miejsc do wypoczynku („Zieleniec”, „Wzgórza stadionu”, „Góra Panie ńska”), pól biwakowych, campingów, punktów małej gastronomii oraz wła ściwe ich oznakowanie, • Zapewnienie ułatwie ń dla inwestycji turystycznych (uwzgl ędnienie ulg i preferencji),

16 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• Przeprowadzenie akcji szkoleniowo-informacyjnej dotycz ącej warunków rozwoju agroturystyki oraz sposobów świadczenia usług turystycznych. Cel operacyjny IV: Przygotowanie programu promocji gminy w celu zwi ększenia jej potencjału gospodarczego, wymaga podj ęcia nast ępuj ących zada ń: • Utworzenie w Urz ędzie Gminy stanowiska do spraw promocji i współpracy z jednostkami gospodarczymi i inwestorami, • Wypracowanie systemu zach ęt do inwestowania w gminie, • Opracowanie katalogu gospodarczego o mo żliwo ściach inwestycyjnych gminy, • Przygotowanie scenariuszy wizyt inwestorów w terenie, • Nawi ązanie kontaktów partnerskich z gmin ą bli źniacz ą, • Komputeryzacja Urz ędu Gminy i zakup sprz ętu do prezentacji audiowizualnej, • Wydawanie informatorów, broszur, biuletynów, kalendarzy i innych materiałów promocyjnych o walorach gminy. Kontynuacja wydawnictwa samorz ądowego „Zawisza”, • Wykorzystanie ró żnorodnych materiałów pomocniczych; prezentacje na slajdach, mapy, video, CD-romy, • Poszukiwanie i wykorzystanie do promocji gminy niestandardowych metod promocyjnych (uatrakcyjnienie Świ ęta Pomidora, Dni Dwikóz, Świ ęta Kozy itp.), • Posiadanie strony informacyjno-promocyjnej (m.in. w trzech j ęzykach) w internecie, udział w promocji regionu — współpraca z s ąsiednimi gminami w tym zakresie.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 17 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

III. UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE

1. CHARAKTERYSTYKA POSZCZEGÓLNYCH KOMPONENTÓW ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO GMINY DWIKOZY

1.1. Poło żenie i opis ogólny terenu bada ń Gmina Dwikozy poło żona jest we wschodniej cz ęś ci województwa świ ętokrzyskiego, w powiecie sandomieskim, w odległo ści ok. 100 km na wschód od ośrodka wojewódzkiego — Kielc oraz ok. 8 km na północ od o środka powiatowego — Sandomierza. Zajmuje powierzchni ę 85 km 2, z czego 7048 ha stanowi ą u żytki rolne (ok. 83% powierzchni gminy), a 310 ha zajmuj ą kompleksy le śne (niecałe 4% powierzchni gminy). Dwikozy granicz ą z 7 gminami: • od północy z gmin ą Zawiochost; • od północnego-zachodu z gmin ą O żarów; • od zachodu z gmin ą Wilczyce; • od południowego-zachodu z gmin ą Obrazów; • od południa z gmin ą Sandomierz; • od wschodu z gmin ą Radomy śl n. Sanem; • od południowego-wschodu z gmin ą Gorzyce. Siedzib ą władz gminnych jest miejscowo ść Dwikozy, która poło żona jest w centralnej cz ęś ci gminy. W skład gminy wchodz ą 23 sołectwa. S ą to: Dwikozy, Bo żydar, Buczek, Czermin, Garbów Nowy, Garbów Stary, Gałkowice, Gierlachów, Góry Wysokie, Kamie ń Łukawski, Kamie ń Nowy, Kichary Nowe, Kichary Stare, Kolonia Gałkowice, M ściów, Romanówka, Rzeczyca Mokra, Rzeczyca Sucha, Słupcza, Szczytniki, Winiary, Winiarki, K ępa Chwałowska.

1.2. Rzeźba terenu Charakter rze źby terenu uwarunkowany jest wieloma czynnikami. Do najwa żniejszych z nich nale żą : budowa geologiczna, odporno ść skał na niszczenie, poło żenie terenu nad poziomem morza, warunki klimatyczne, hydrograficzne i hydrogeologiczne, nat ężenie procesów geodynamicznych oraz intensywno ść oddziaływania biosfery i człowieka. Pomi ędzy ww. czynnikami zachodz ą bardzo silne wzajemne powi ązania. Analiza rze źby terenu stanowi pierwszy krok w ocenie przydatno ści terenu dla pełnienia okre ślonych zada ń planistycznych (budownictwo mieszkaniowe i przemysłowe, infrastruktura, u żytkowanie rolnicze, rekreacyjne i in.). Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski (wg J. Kondrackiego) obszar gminy Dwikozy poło żony jest w obr ębie:

18 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• podprowincji Wy żyna Małopolska , makroregionu Wy żyna Kielecka i mezoregionu Wy żyna Sandomierska; • podprowincji Północne Podkarpacie , makroregionu Kotlina Sandomierska i mezoregionu Nizina Nadwi śla ńska . Mezoregion Wy żyna Sandomierska obejmuje zachodni ą cz ęść gminy. Jej fundament geologiczny stanowi przedłu żenie Gór Świ ętokrzyskich wznosz ące si ę na wysoko ści 150–210 m n.p.m., na którym zalega znacznej mi ąż szo ści pokrywa lessowa (miejscami nawet ponad 30 m). W wyniku tego powierzchnia terenu jest do ść płaska, porozcinana płaskodennymi dolinami dopływów Wisły oraz g ęst ą sieci ą w ąwozów lessowych. Działalno ść człowieka doprowadziła do powstania w wielu miejscach wci ęć drogowych tworz ących si ę w wyniku spływu wód opadowych koleinami samochodowymi. Zbocza dolin s ą niewysokie (do 20), ale strome — spadki dochodz ą miejscami nawet do 30%, z tego powodu wyst ępuj ą tutaj silne procesy erozyjne. Cała powierzchnia Wy żyny Sandomierskiej zajmuje powierzchni ę ok. 1140 km 2 i obni ża si ę od niespełna 300 do 180 m n.p.m. Przez gmin ę przebiega jej wschodnia granica, któr ą tworzy erozyjna kraw ędź doliny Wisły. Na południu gminy odsłaniaj ą si ę kambryjskie łupki ilaste z wkładkami kwarcytów (rez. Góry Pieprzowe). Urodzajne gleby wytworzone na podło żu lessowym sprawiaj ą, że jest to region rolniczy, prawie w całości pozbawiony kompleksów le śnych. Wschodnia cz ęść gminy poło żona jest w mezoregionie Nizina Nadwi śla ńska . Obejmuje on szerok ą dolin ę Wisły od Krakowa po Zawichost, długo ści ok. 175 km, szeroko ści 8–12 km i powierzchni ok. 1880 km 2. Wisła na tym odcinku ma 210 km wskutek kr ętego biegu i obni ża poziom zwierciadła wody od 199 do 138 m n.p.m. (spadek 0,3‰). Dolin ę wypełniaj ą czwartorz ędowe osady rzeczne o mi ąż szo ści kilkunastu metrów. Jest to obszar płaski porozcinany przez cieki, bogaty w lokalne podmokło ści. Obok tarasu zalewowego wyró żnia si ę wy ższy taras piaszczysty (cz ęś ciowo z wydmami) i taras przykryty lessem. Od zachodu Nizin ę Nadwi śla ńsk ą ogranicza kraw ędź erozyjna o wysoko ści 50–60 m. Oceniaj ąc charakter rze źby na terenie gminy Dwikozy pod k ątem przydatno ści terenów do zabudowy nale ży stwierdzi ć, że na przewa żaj ącej cz ęś ci obszaru gminy stwarza ona cz ęś ciowe ograniczenia dla budownictwa. S ą to obszary o du żych spadkach terenu, średnio korzystnych warunkach podło ża dla zabudowy oraz wysokim poziomie wód gruntowych. Obszary wył ączone z zabudowy obejmuj ą zbocza o nachyleniu powy żej 12% i dna dolin rzecznych ze wzgl ędu na silne nawodnienie.

1.3. Budowa geologiczna gminy Pod wzgl ędem geologicznym, obszar gminy poło żony jest w obr ębie dwóch jednostek strukturalnych: trzonu paleozoicznego Gór Świ ętokrzyskich (południowa cz ęść gminy) i północnego obrze żenia mezozoicznego Gór Świ ętokrzyskich (północna cz ęść ). Na osadach obydwu jednostek wyst ępuj ą utwory trzeciorz ędowe, a te z kolei przykryte s ą seri ą osadów czwartorz ędowych. Trzon paleozoiczny buduj ą utwory: kambru, syluru i dewonu. Kambr wykształcony jest głównie w postaci łupków ilastych. Obszarem wychodni tych osadów s ą Góry Pieprzowe. Sylur reprezentuj ą szarogłazy, łupki szarogłazowe i łupki ilaste. Wyst ępowanie tych utworów udokumentowano otworami badawczymi w

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 19 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” rejonie Kichar i Bo żydaru. Dewon dolny, wykształcony jest w postaci iłołupków, mułowców z wkładkami i przerostami piaskowców oraz piaskowców kwarcytowych. Utwory te zostały nawiercone w okolicy Słupczy i Łukawy. Obrze żenie mezozoiczne na obszarze gminy, reprezentowane jest jedynie przez wapienne osady jury górnej (malm). Odsłaniaj ą si ę one w rejonie Romanówki, Garbowa i Winiar. Paleozoiczne i mezozoiczne utwory przykryte s ą zró żnicowanymi litologicznie osadami trzeciorz ędowymi . Baden wykształcony w postaci: piasków, mułków, iłów z wkładkami w ęgla brunatnego, wapieni, margli oraz piasków i zlepie ńców. Sarmat to: iły łupkowe, zlepie ńce, piaskowce, piaski i wapienie detrytyczne. Osady czwartorz ędowe , występuj ące na obszarze gminy, zwi ązane s ą ze zlodowaceniami zaliczanymi do pleistocenu oraz z holocenem. Mi ąż szo ść osadów czwartorz ędowych dochodzi do 60 m. Pleistocen reprezentowany jest przez piaski i mułki rzeczne, żwiry, gliny zwałowe i iły. Utwory te zalegaj ą na niewielkich obszarach. Bardzo du że powierzchnie pokrywaj ą, zaliczane do osadów północno- polskiego zlodowacenia, lessy. Holocen to najmłodsze osady, buduj ące tarasy akumulacyjne doliny Wisły. S ą to piaski rzeczne z wkładkami mułków, mady i iły.

1.4. Charakterystyka gruntów dla budownictwa O warunkach geologiczno-in żynierskich decyduje wykształcenie litologiczne skał podło ża, ukształtowanie powierzchni terenu oraz wyst ępowanie wód gruntowych. Powierzchni ę gminy w zdecydowanej wi ększo ści pokrywaj ą lessy. S ą to grunty makroporowate, wykazuj ące du żą wra żliwo ść na przyrosty wilgotno ści i podatno ść na spłukiwanie, suffozj ę i osiadania zapadowe. Warunki budowlane lessów s ą średnio dobre. Jednak że przy okre śleniu ich przydatno ści budowlanej, wymagaj ą dobrego rozpoznania stosunków wodnych i ewentualnych zabiegów in żynierskich w celu zabezpieczenia stabilizacji budowli. Północno-zachodnia cz ęść gminy, gdzie obserwuje si ę wychodnie osadów jurajskich, skalistych, posiada warunki budowlane dobre. Lokalnie mog ą wyst ąpi ć gorsze warunki fundamentowania zwi ązane z zaburzeniami tektonicznymi i procesami wietrzenia skał. Osady wypełniaj ące doliny rzeczne (mady, piaski, żwiry) to lu źne utwory, stale zawodnione, praktycznie nieprzydatne dla budownictwa. Oceniaj ąc charakter rze źby terenu pod katem przydatno ści do zabudowy mo żna stwierdzi ć, że na przewa żaj ących terenach nie stwarza ona du żych ogranicze ń dla budownictwa, za wyj ątkiem zboczy o du żym nachyleniu i dolin rzecznych z uwagi na ich du że nawodnienie.

1.5. Surowce mineralne Na terenie gminy wyst ępuj ą nast ępuj ące kopaliny: piaskowce, piaski, surowce ilaste i w ęgiel brunatny. Znaczenie gospodarcze maj ą tylko piaski i surowce ilaste. Trzeciorz ędowe, szare piaskowce wapienno-kwarcowe , u żywano niegdy ś w budownictwie wiejskim. Wydobywano je w dolinie Opatówki. Nie ma szczegółowych bada ń geologicznych, oceniaj ących ich jako ść i ilo ść . Ze wzgl ędu na du żą krucho ść piaskowców nie przewiduje si ę mo żliwo ści wykorzystania tego surowca.

20 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Piaski badano pod k ątem przydatno ści dla odlewnictwa. Ze wzgl ędu na ich jako ść badania dały wynik negatywny. Wyst ępuj ące na terenie gminy piaski mog ą by ć stosowane w budownictwie i drogownictwie. W rejonie Zawichostu znajduje si ę obszar wyst ępowania tego surowca o zasobach szacunkowych 32 tys. m 3. Zło że Góry Wysokie, udokumentowano w kat. C 1, z przeznaczeniem dla drogownictwa. Surowce ilaste na obszarze gminy to: gliny, iły, lessy i mady. W rejonie miejscowo ści Nowy Kamie ń, udokumentowano w kat. B+C 1, zło że glin, iłów i lessów — Podgaje. Surowiec był wykorzystywany dla potrzeb cegielni, obecnie eksploatacja została zaniechana. Kilka złó ż zostało wyeksploatowane np. Dwikozy. W rejonie Szczytniki, Bo żydar istniej ą udokumentowane zło ża mad ilastych. Surowiec słu ży do produkcji elementów ceramiki budowlanej w istniej ących tam cegielniach polowych. Ilo ść działaj ących cegielni i u żytkowanych złó ż ulega do ść cz ęsto zmianie W chwili obecnej istniej ą dwa zło ża, w których jest prowadzone wydobycie: Szczytniki-Klimek I i Szczytniki Tarłowski.

Fot. nr 1. Zalane wod ą glinianki.

Na terenie gminy Dwikozy utworzone zostały trzy obszary i tereny górnicze: • „Góry Wysokie — Gawron, Bole ń” dla zło ża piasku. Koncesja na wydobycie kopaliny została udzielona decyzja Wojewody Tarnobrzeskiego z dnia 10.06.1997 r. znak:OS.III-7512/9/97/AZ i jest wa żna do dnia 31.12.2007 r. • „Szczytniki — Klimek I ” dla zło ża surowca ilastego. Granice obszaru i terenu górniczego zostały wyznaczone w decyzji Starosty Sandomierskiego z dnia 12.06.2000 r. znak: RO.III.O Ś-751/5/2000, udzielaj ącej koncesji na wydobycie kopaliny. Koncesja jest wa żna do dnia 31.12.2010 r. • „Szczytniki — Tarłowski ” dla surowca ilastego. Granice obszaru i terenu górniczego zostały wyznaczone w decyzji koncesyjnej Starosty Sandomierskiego z dnia 19.10.2000 r. znak: RO.XIII.OŚ-751/9/2000 wa żnej do dnia 31.12.2007 r.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 21 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Fot. nr 2. Cegielnia w Szczytnikach.

Tabela nr 1. Zestawienie złó ż o zasobach udokumentowanych i rozpoznanych w gminie Dwikozy. Nr na Pozycja Rodzaj Pow. Nazwa zło ża Zasoby Przydatno ść - uwagi mapie stratygr. surowca zło ża Czwarto- Gliny,iły Dok.geolog.B+C Ceramika budowlana. 1. Podgaje 1 7.8 ha rz ęd Lessy 1312 tys. m 3 Wydobycie zaniechane Szczytniki- 138/1 Czwarto- Glina Dok. geolog. C Ceramika budowlana. 2. 1 9400 m 2 Tarłowski rz ęd ilasta 20680 m 3 Zło że eksploatowane. Szczytniki-Klimek I Czwarto- Glina Dok. geolog.C Ceramika budowlana 3. 1 8400 m 2 729/6, 729/8 rz ęd ilasta 18480 m 3 Zło że eksploatowane. Czwarto- Dok. geolog.C 1 2 Drogowe. Wydobycie 4. Góry Wysokie Piasek 3 69850 m rz ęd 85378,5 m wstrzymane. Czwarto- Piasek i Zasoby szacun. 5. Zawichost b.d. Budowlane. rz ęd żwir 32 tys. m 3

1.6. Charakterystyka warunków wodnych 1.6.1. Wody powierzchniowe Znajomo ść cech hydrograficznych terenu pozwala na racjonalne wykorzystanie zasobów wodnych do celów bytowych i przemysłowych, na odpowiednie usytuowanie oczyszczalni ścieków i przyj ęcie wła ściwych rozwi ąza ń technicznych dla zabezpieczenia powodziowego. Pod wzgl ędem hydrograficznym Dwikozy poło żone s ą w dorzeczu Wisły (i jej lewobrze żnych dopływów), która stanowi naturaln ą wschodni ą granic ę gminy. Na tym odcinku zbocza doliny Wisły s ą asymetryczne. Prawobrze żne zbocza s ą niskie i niewyra źne w przeciwie ństwie do lewobrze żnych, które maj ą charakter kraw ędzi erozyjnej. Jest to spowodowane zepchni ęciem rzeki w kierunku zachodnim przez bardziej zasobne w wod ę prawobrze żne dopływy.

22 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Najwi ększym dopływem Wisły w granicach gminy jest rzeka Opatówka , której źródła znajduj ą si ę poza terenem gminy. Na jej obszar wpływa w miejscowo ści Nowe Kichary i płynie na wschód równole żnikow ą, malownicz ą dolin ą o szeroko ści 100–300 m. W obr ębie terasy nadzalewowej Wisły Opatówka jest obwałowana. Drugim dopływem Wisły w gminie jest potok Prype ć (Doraz) . Jego źródła znajduj ą si ę w miejscowo ści Rzeczyca Mokra, sk ąd płynie na wchód i w okolicach wsi Bo żydar wpada do Wisły. Pozostały obszar gminy odwadniany jest przez małe, cz ęsto bezimienne cieki, płyn ące najcz ęś ciej wyerodowanymi dolinami, które s ą dopływami ww. rzek. W obr ębie Wy żyny Sandomierskiej wyst ępuje g ęsta sie ć suchych dolinek, którymi czasem płyn ą cieki okresowe. Zachodnia i centralna cz ęść gminy znajduje si ę w zlewni Opatówki. Południe le ży w obr ębie zlewni potoku Doraz. Główny wododział przebiega w południowej cz ęś ci gminy, w pasie pomi ędzy miejscowo ściami: Szczytniki, Dwikozy, tereny mi ędzy Rzeczyc ą i Górami Wschodnimi w kierunku granicy z gmin ą Wilczyce. W gminie brak jest sztucznych zbiorników wodnych, za wyj ątkiem glinianek stanowi ących zalane wod ą wyrobiska poeksploatacyjne. Zgodnie z „Programem ochrony środowiska oraz tworzenia zrównowa żonego rozwoju województwa świ ętokrzyskiego” nie jest planowana na tym obszarze budowa nowych zbiorników. Wa żne znaczenie dla retencji obszaru maj ą znajduj ące si ę w dolinach cieków łąki, tereny podmokłe, starorzecza, wypełnione wod ą zagł ębienia bezodpływowe, glinianki, które winny by ć chronione z uwagi na ich wysokie walory przyrodnicze i znaczn ą bioró żnorodno ść . W latach 90-tych XX w. Polska przyj ęła konwencj ę Ramsarsk ą, która zobowi ązuje j ą do ochrony walorów przyrodniczych takich obszarów, szczególnie za ś tych, które stanowi ą siedliska dla ptactwa wodno-błotnego. Jako ść wód Wisły we wszystkich badanych przekrojach pomiarowych w województwie w 2001 r. nie odpowiada normatywom żadnej z klas czysto ści, ze wzgl ędu na utrzymuj ące si ę przekroczenia st ęż eń zasolenia, biogenów i miano Coli. Zanieczyszczenia te wyst ępuj ą ju ż w pierwszym na terenie województwa punkcie pomiarowo-kontrolnym (Opatowiec) i pochodz ą z południowych regionów Polski. Do zakładów odprowadzaj ących ścieki do Wisły, zlokalizowanych na terenie gminy Dwikozy i naruszaj ących warunki pozwolenia wodno-prawnego nale ży Zakład Przemysłu Owocowo-Warzywnego S.A. w Dwikozach (potok Prype ć). Rzeka Opatówka prowadziła w 2001 roku (wg klasyfikacji ogólnej) w granicach gminy wody pozaklasowe. W śród wskaźników decyduj ących o takiej ocenie wód tej rzeki s ą: zawiesina, BZT 5, azotyny, fosforany, fosfor ogólny i miano Coli. Do zakładów odprowadzaj ących ścieki do tej rzeki, zlokalizowanych na terenie gminy Dwikozy i naruszaj ących warunki pozwolenia wodno-prawnego nale ży PPH „Romhild w Dwikozach. Planowane jest osi ągni ęcie II i III klasy czysto ści wód tej rzeki.

Tabela nr 2. Klasyfikacja fiz.-chem., baktriologiczna i ogólna wód Opatówki w latach 1999–2001. Klasyfikacja fizyko- Klasyfikacja Rok Klasyfikacja ogólna [km] chemiczna [km] bakteriologiczna [km] bada ń III kl. NON III kl. NON III kl. NON 1999 – 51,5 13,7 37,8 – 51,5 2000 9,8 41,7 13,7 37,8 9,8 41,7 2001 10,8 40,7 38,2 13,3 10,8 40,7 Źródło: Ocena stanu czysto ści wód powierzchniowych województwa świ ętokrzyskiego w 2001 r.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 23 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 3. Ocena ogólna stanu czysto ści rzeki Opatówki w latach 2000–2001 oraz wska źniki zanieczyszcze ń decyduj ące o klasie czysto ści. Rok Długo ść Stwierdzona Wska źniki decyduj ące o klasie bada ń odcinka klasa od źródeł do 9,8 III zawiesina, miano Coli 41,7 km 2000 od 41,7 km do azotyny, fosforany, fosfor og., zawiesina, 41,7 NON uj ścia tlen rozp., BZT 5, ChZT, Mn, miano Coli od źródeł do zawiesina, azotyny, fosfor ogólny, miano 10,8 III 41,7 km Coli 2001 od 41,7 km do azotyny, fosforany, fosfor ogólny, 40,7 NON uj ścia zawiesina, BZT5, Miano Coli Źródło: Ocena stanu czysto ści wód powierzchniowych województwa świ ętokrzyskiego w 2001 r.

Tabela nr 4. Zmiany stanu czysto ści wód rzeki Opatówki w latach 1999–2001. Długość Udział długo ści rzeki w poszczególnych kl. czysto ści wg oceny ogólnej Rok badanej NON bada ń I kl. [km] II kl. [km] III kl. [km] rzeki [km] [km] [%] 1999 51,5 – – – 51,5 100,0 2000 51,5 – – 9,8 41,7 81,0 2001 51,5 – – 10,8 40,7 79,0 Źródło: Ocena stanu czysto ści wód powierzchniowych województwa świ ętokrzyskiego w 2001 r.

Nie mo żna okre śli ć jako ści wód pozostałych cieków na terenie gminy, ze względu na brak sieci pomiarowej. Z du żym prawdopodobie ństwem mo żna przyj ąć , że w swym pocz ątkowym biegu cieki te nie s ą zanieczyszczone. Jednak w miar ę przepływania przez zabudowane tereny wsi i pola uprawne wzrasta ich stopie ń zagro żenia zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego i bytowo-komunalnego. Wody cieków posiadaj ą du żo zawiesiny, co jest charakterystyczne dla terenów lessowych. Głównym zagro żeniem dla czysto ści wód w gminie jest nieprawidłowo prowadzona gospodarka wodno-ściekowa, a tak że: • odprowadzanie nieoczyszczonych ścieków do wód i gruntów, szczególnie w miejscach posiadaj ących wodoci ągi; • nieprawidłowe (gł. nadmierne) stosowanie i składowanie nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony ro ślin; • zanieczyszczenie substancjami ropopochodnymi w pobli żu stacji paliw oraz wzdłu ż głównych dróg; • istniej ące dzikie wysypiska odpadów.

1.6.2. Wody podziemne Wody podziemne, podobnie jak powierzchniowe, wpływaj ą na podstawowe kierunki działalno ści człowieka. Stanowi ą źródło zaopatrzenia w wod ę pitn ą, gospodarcz ą i przemysłow ą, oddziaływuj ąc tym samym na przestrzenne u żytkowanie terenu. Ich poło żenie (płytkie wody podziemne) rzutuje na warto ść budowlan ą podło ża, a w dalszej konsekwencji na sposoby projektowania, wykonywania i eksploatacji obiektów budowlanych.

24 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Warunki hydrogeologiczne s ą ści śle zwi ązane z budow ą geologiczn ą podło ża i morfologi ą terenu. Wody podziemne stanowi ą źródło zaopatrzenia w wod ę pitn ą, gospodarcz ą i przemysłow ą, oddziaływuj ąc tym samym na przestrzenne u żytkowanie terenu, a płytko wyst ępuj ące wody gruntowe rzutuj ą na jego warto ść budowlan ą. Na terenie gminy wody gruntowe zwi ązane s ą z utworami: jury, trzeciorz ędu i czwartorz ędu. • jurajski poziom wodono śny , wyst ępuj ący w porowatych wapieniach malmu, uj ęty jest studniami wierconymi w rejonie Romanówki, Garbowa i Winiar. Wody z tego poziomu charakteryzuj ą si ę dobr ą jako ści ą. • trzeciorz ędowy poziom wodono śny , nawiercono w licznych otworach studziennych w północnej i środkowej cz ęś ci gminy. Wody tworz ą poziom o zwierciadle napi ętym. Kolektorem s ą piaski i piaskowce badenu i sarmatu, które zalegaj ą w śród serii ilastej. S ą to wody równie ż dobrej jako ści. • czwartorz ędowy poziom wodono śny wyst ępuje w śród piaszczysto-żwirowych osadów o znacznej mi ąż szo ści. Wody te wyst ępuj ą na ró żnych gł ęboko ściach, tworz ąc cz ęsto dwa poziomy. W dolinach i na wysoczy źnie lessowej (na 0–5 m gł ęboko ści), a drugi poziom, pod nieznacznym napi ęciem, (na 30–50 m gł ęboko ści) jest obserwowany w południowej cz ęś ci gminy. Wody czwartorz ędowe wykazuj ą zmienn ą wydajno ść i jako ść . W studniach, w rejonie Wisły, woda jest do ść twarda i zanieczyszczona bakteriologicznie. Północna cz ęść gminy poło żona jest w zasi ęgu GZWP nr 422 — Romanówka . Powierzchnia jego wynosi 74 km 2, a szacunkowe zasoby dyspozycyjne zbiornika oceniono na 14 000 m 3/d. Zbiornik ten posiada swobodne zwierciadło wyst ępuj ące pocz ątkowo na gł ęboko ści 45–55 m. Kilkunastoletnia eksploatacja zlokalizowanego tu uj ęcia komunalnego dla Sandomierza (uj ęcie w Romanówce) wytworzyła regionalny lej depresyjny o maksymalnej gł ęboko ści 10 m. Wydajno ść zbiornika jest zmienna. Wydajno ści otworów wahaj ą si ę od kilkunastu do 200 m 3/h. Poziom wodono śny jest dobrze izolowany od ewentualnych zanieczyszcze ń w powierzchni dzi ęki warstwie utworów nieprzepuszczalnych o mi ąż szo ści lokalnie nawet 45 m. Eksploatacja zbiornika skupiona jest w południowej jego cz ęś ci, gdzie du że uj ęcie komunalne w Romanówce pracuje z wydajno ści ą ok. 4800 m 3/d (1999 r.). Granice zbiornika zostały naniesione na map ę uwarunkowa ń wg „ Mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony ” 1988 r. A.S. Kleczkowski. Zbiornik nr 422 Romanówka nie posiada dokumentacji hydrogeologicznej.

1.6.3. Zagro żenie powodziowe Gmina Dwikozy posiada wyznaczone obszary zalewowe od rzeki Opatówki i Wisły. Maksymalne stany wód na tych rzekach wyst ępuj ą w okresie wiosennych roztopów oraz na pocz ątku lata w okresie intensywnych opadów letnich. Wały powodziowe wyst ępuj ą wzdłu ż Wisły oraz cz ęś ciowo Opatówki. Ochrona przed powodzi ą wymaga długofalowych działa ń, w zwi ązku z czym powinna by ć prowadzona zgodnie z planami ochrony przeciwpowodziowej. Przepisy zawarte w ustawie „Prawo Wodne” z dn. 18.07.2001r. (Dz. U. nr 115 poz. 1229) szczególnie kład ą nacisk na ochron ę czynn ą, realizowan ą poprzez zachowanie i tworzenie wszelkich systemów retencji wód, biologiczn ą zabudow ę terenów zlewni

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 25 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” oraz budow ę lub rozbudowę zbiorników wodnych i polderów przeciwpowodziowych. Zwraca równie ż uwag ę na potrzeb ę funkcjonowania systemu ostrzegania przed niebezpiecznymi zjawiskami jak równie ż na konieczno ść prawidłowego kształtowania zagospodarowania przestrzennego dolin rzecznych. W Dwikozach istniej ą obszary nara żone na niebezpiecze ństwo powodzi okre ślone art. 82 ww. ustawy. S ą to obszary bezpo średniego zagro żenia powodzi ą, w szczególno ści tereny mi ędzy wałem przeciwpowodziowym a lini ą brzegu. Na terenach nie obwałowanych, do obszarów takich zalicza si ę stref ę przepływów wezbra ń powodziowych, okre ślaj ąc jednocze śnie tryb ich wyznaczania. Dokumentem, który na terenach nie obwałowanych okre śli „stref ę przepływów wezbra ń powodziowych” będzie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Podstaw ą do ustalenia tej strefy w planie, b ędzie studium opracowane przez dyrektora regionalnego zarz ądu gospodarki wodnej, w którym w zale żno ści od ukształtowania doliny i cz ęstotliwo ści wyst ępowania powodzi, zaproponowane zostan ą granice obszarów bezpo średniego zagro żenia powodzi ą. Z chwil ą uwzgl ędnienia granicy strefy przepływów wezbra ń powodziowych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, strefa ta staje si ę prawnie uznanym obszarem nara żonym na niebezpiecze ństwo powodzi i podlega wszelkim ograniczeniom w u żytkowaniu, o których mowa w art. 83: • art. 83. Na obszarach bezpo średniego zagro żenia powodzi ą zabrania si ę wykonywania robót oraz czynno ści, które mog ą utrudni ć ochron ę przed powodzi ą, a w szczególno ści: 1) wykonywania urz ądze ń wodnych oraz wznoszenia innych obiektów budowlanych, 2) sadzenia drzew i krzewów, z wyj ątkiem plantacji wiklinowych na potrzeby regulacji wód oraz ro ślinno ści stanowi ącej element zabudowy biologicznej dolin rzecznych lub słu żą cej do wzmacniania brzegów, obwałowa ń lub odsypisk, 3) zmiany ukształtowania terenu, składowania materiałów oraz wykonywania innych robót z wyj ątkiem robót zwi ązanych z regulacj ą lub utrzymywaniem wód, (...) Przepisy art. 83 wymieniaj ą ponadto organy wła ściwe do wydania decyzji, wyra żaj ącej zgod ę na zwolnienie od ww. zakazów. Dla obszarów zlokalizowanych wzdłu ż cieków naturalnych, organem wła ściwym do wydania takiej decyzji jest wła ściwy terytorialnie dyrektor regionalnego zarz ądu gospodarki wodnej. Do obszarów nara żonych na niebezpiecze ństwo powodzi, nale żą równie ż, na terenie Dwikóz, obszary potencjalnego zagro żenia w przypadku przelania si ę wód powodziowych przez koron ę wału b ądź te ż w przypadku zniszczenia lub uszkodzenia urz ądze ń wodnych. Przepisy art. 85, maj ą na celu zapewnienie prawidłowego stanu technicznego wałów przeciwpowodziowych oraz umo żliwienie korzystania z nich w czasie akcji przeciwpowodziowej: • art. 85.1. Dla zapewnienia szczelno ści i stabilno ści wałów przeciwpowodziowych zabrania si ę: 1) przeje żdżania przez wały oraz wzdłu ż korony wałów pojazdami, konno lub przep ędzania zwierz ąt, z wyj ątkiem miejsc do tego przeznaczonych,

26 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

2) uprawy gruntu, sadzenia drzew lub krzewów na wałach oraz w odległo ści mniejszej ni ż 3 m od stopy wału, 3) rozkopywania wałów, wbijania słupów, ustawiania znaków przez nieupowa żnione osoby, 4) wykonywania obiektów budowlanych, kopania studni, sadzawek, dołów oraz rowów w odległo ści mniejszej ni ż 50 m od stopy wału, 5) uszkadzania darniny lub innych umocnie ń. W artykule 85 okre śla si ę ponadto, że za utrzymanie i stan techniczny wałów odpowiedzialne s ą jednostki nadzorowane przez marszałka województwa, w zwi ązku z czym kompetencje do wydania decyzji zwalniaj ącej z zakazu wykonania wymienionych czynno ści lub robót, powierzono marszałkowi województwa. Starostom powierzono kompetencje do wydania decyzji nakazuj ącej usuni ęcie drzew i krzewów z wałów przeciwpowodziowych oraz z terenów w odległo ści do 3 m od stopy wału. Je śli na wale przeciwpowodziowym lub na obszarze bezpośredniego zagro żenia powodzi ą wykonano roboty lub inne czynno ści mog ące utrudni ć ochron ę przed powodzi ą, na wykonanie których nie uzyskano zwolnienia od zakazów, odpowiednio — marszałka województwa lub dyrektora rzgw, starosta mo że wyda ć decyzj ę nakazuj ącą przywrócenie stanu poprzedniego. Chc ą zminimalizowa ć zagro żenie powodzi ą nale ży przestrzega ć ww. zasad przytaczanej ustawy „Prawo wodne”. Nale ży równie ż zadba ć o stan rowów odwadniaj ących (w celu zapobiegania małym lokalnym podtopieniom) wykonanych na terenach rolnych oraz wzdłu ż dróg, tak aby spływaj ąca nimi woda nie natrafiała na przeszkody umo żliwiaj ące jej rozlanie si ę. Aby zapewni ć wła ściwy odpływ wody w rowach nale ży zadba ć tak że o ich cz ęst ą konserwacj ę i wykaszanie.

1.7. Charakterystyka warunków glebowych Na terenie gminy Dwikozy wyst ępuj ą dwie jednostki fizjograficzne: Dolina Wisły i Wy żyna Sandomierska. W cz ęś ci dolinowej z materiałów aluwialnych wykształciły si ę mady w typie gleb brunatnych i czarnych ziem . Wody gruntowe zalegaj ą tutaj płytko 2–5 m. Wykazuj ą one w przewa żaj ącej cz ęś ci wła ściwe stosunki wodne, jednak okresowo mo że wyst ępowa ć nadmierne uwilgocenie. Gleby te zaliczane s ą do I, II i III klasy bonitacyjnej, lokalnie do IV. S ą to gleby nale żą ce do kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego oraz lokalnie wadliwego. Cz ęść wy żynna pokryta jest utworami lessowymi. Pod wpływem suchego klimatu stepowego i zwi ązanej z nim ro ślinno ści z lessów powstały gleby typu czarnoziem zdegradowany . Na zboczach o wi ększym nachyleniu na skutek procesów erozyjnych uległy one zniszczeniu. W takich miejscach wyst ępuj ą gleby brunatne . S ą to gleby zaliczane do klas bonitacyjnych I, II, IIIa i IIIb, bardzo żyzne, zaliczane w wi ększo ści do kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego. Ich warto ść produkcyjna jest bardzo wysoka. Ponad 90% gruntów w gminie zaliczanych jest do klas bonitacyjnych I–III podlegaj ących szczególnej ochronie przed przeznaczaniem ich na cele nierolnicze, a ok. 8% stanowi ą gleby IV klasy podlegaj ące ochronie warunkowej. Degradacja fizyczna gleb polega na stracie okre ślonej masy gleby w wyniku erozji wodnej i wietrznej . Szkodliwo ść tych procesów polega na niszczeniu (wskutek wymywania lub zwiewania) wierzchnich, a cz ęsto i gł ębszych warstw gleby oraz na

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 27 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” przemieszczaniu cz ąstek glebowych i składników mineralnych zawartych w glebie do wód powierzchniowych. Ponadto zachodzi mechaniczne niszczenie ro ślin i odsłanianie systemu korzeniowego. Nast ępuje tak że zanieczyszczenie cz ąstkami gleby wód i powietrza. Szczególne zagro żenie dla jako ści wód stanowi ą zwi ązki biogenne — azot i fosfor. Ochrona gleb przed erozj ą wodn ą jest te ż zarazem ochron ą wód. Stopie ń zagro żenia gleb przez erozj ę wodn ą zale ży od: intensywno ści opadów, rodzaju gleb, poło żenia pola w rze źbie terenu, rodzaju okrywy ro ślinnej i sposobu uprawy gleby. Teren gminy Dwikozy ze wzgl ędu na skład mechaniczny gleb (lessy o du żej zawarto ści elementów spławialnych), niewielki udział obszarów le śnych i użytków zielonych, wyst ępowanie gruntów o du żych spadkach i znaczny obszar nieosłonietych gruntów ornych, jest w sposób szczególny nara żony na procesy erozyjne. Zjawisko to mo żna zaobserwowa ć szczególnie podczas wiosennych roztopów i po intensywnych opadach na nie poro śni ętych ro ślinno ści ą zboczach. Na gruntach tak podatnych na erozj ę wodn ą nale ży prowadzi ć okre ślony sposób gospodarowania i stosowa ć specjalne zabiegi przeciwerozyjne : zadarnianie dróg spływu wód opadowych, zakładanie i piel ęgnowanie pasów zadrzewie ń i zakrzewie ń śródpolnych, stosowanie płodozmianów przeciwerozyjnych i ro ślin poplonowych, stałe utrzymywanie gleby pod okryw ą ro ślinn ą, wykonywanie zabiegów uprawowych w kierunku poprzecznym do nachylenia stoku. Kwasowo ść gleb w gminie przedstawia si ę nast ępuj ąco: gleby bardzo kwa śne — 16% (woj. — 32%), kwa śne — 18% (woj. — 23%), lekko kwa śne — 20% (woj. — 20%), oboj ętne — 22% (woj. — 18%) i zasadowe — 24% (woj. — 7%). Wapnowania wymaga ok. 35% gruntów. Cały areał u żytków rolnych zalicza si ę do „czystych” ekologicznie (zanieczyszczenie gleb metalami ci ęż kimi i siark ą siarczanow ą nie przekracza naturalnej zawarto ści tych pierwiastków w skale macierzystej i predysponuje gmin ę do rozwoju produkcji ekologicznej).

Tabela nr 5. Zanieczyszczenie gleb u żytków rolnych metalami ci ęż kimi, siark ą i wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi. Zawarto ść metali ci ęż kich [mg/kg gleby] S-SO [mg/100 g] WWA [ µg/kg] stopie ń zanieczyszczenia 4 pH Cd Cu Cr Ni Pb Zn stopie ń zanieczysz. stopie ń zanieczysz. 5,8 0,23 11,5 13,5 12,4 11,7 33,3 0,88 279 1999 0 0 0 0 0 0 I I 6,0 0,16 11,0 15,5 12,2 9,7 31,0 1,00 296 2000 0 0 0 0 0 0 I I Źródło: Stan środowiska w województwie świ ętokrzyskim w roku 2001, PIO Ś 2002.

1.8. Warunki klimatyczne 1.8.1. Klimat Klimatem nazywamy przebieg cech pogodowych ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji, typowy dla danego miejsca, zale żny od czynników geograficznych i geofizycznych. Charakter cech klimatycznych wpływa bezpo średnio na wiele wła ściwo ści terenu np.: na gospodark ę wodn ą, strefowe i regionalne zmiany cech podło ża, typy i jako ść gleb, szat ę ro ślinn ą. Ponadto oddziałuje na rozwi ązania

28 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” niektórych problemów konstrukcyjnych, ze wzgl ędu na gł ęboko ść przemarzania gruntu, wpływ wiatru, czy obci ąż enie śniegiem. Na klimat okolic Dwikoz decyduj ący wpływ wywiera poło żenie w umiarkowanych szeroko ściach geograficznych Europy. Takie usytuowanie decyduje o kącie padania promieni słonecznych, długo ść dnia i nocy, a w rezultacie o bilansie promieniowania słonecznego. Dla tego regionu charakterystyczna jest równole żnikowa cyrkulacja mas powietrza. Dominuje wpływ powietrza polarno- morskiego z zachodu nad powietrzem polarno-kontynentalnym ze wschodu. Zgodnie z podziałem Polski na dzielnice klimatyczne (wg A. Wosia) gmina Dwikozy poło żona jest w regionie wschodniomałopolskim, w strefie małej zmienno ści cz ęsto ści wyst ępowania poszczególnych typów pogody. Ukształtowanie powierzchni terenu powoduje występowanie ró żnic mikroklimatu w obr ębie poszczególnych siedlisk. Dotyczy to szczególnie ró żnic temperatury, przymrozków, mgieł, długo ści okresu wegetacyjnego, jakie wyst ępuj ą pomi ędzy dnami dolin i stokami a intensywniej nasłonecznionymi wierzchowinami. Podstawowe parametry klimatyczne dla obszaru gminy przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco:

średnia temperatura powietrza w roku 7,7ºC średnia temperatura stycznia – 3,5ºC średnia temperatura lipca 18ºC długo ść zimy 92 dni długo ść lata 95 dni pierwsze jesienne przymrozki 14 X ostatnie wiosenne przymrozki 24 IV długo ść okresu bezprzymrozkowego ok. 174 dni długo ść okresu z pokryw ą śnie żną ok. 80 dni długo ść okresu wegetacji ok. 214 dni roczna suma opadów ok. 670 mm kierunek wiatrów przewa żaj ą wiatry pd.-zach. (23%)

1.8.2. Warunki topoklimatyczne Powy ższa ogólna charakterystyka warunków termicznych, wilgotno ściowych, opadowych i wietrznych dotyczy całego obszaru bada ń. Zmienne warunki fizjograficzne (głównie rze źba terenu) powoduj ą pewne lokalne zró żnicowanie klimatu. Ogólnie mo żna stwierdzi ć, że tereny poło żone na Wy żynie Opatowskiej cechuj ą si ę korzystniejszymi warunkami klimatu lokalnego w stosunku do terenów poło żonych w dolinie Wisły. Nale ży wyró żni ć nast ępuj ące jednostki topoklimatyczne: a) Topoklimat ciepły wyst ępuj ący w obr ębie zboczy o ekspozycji południowej, południowo-zachodniej, zachodniej i wschodniej o bardzo dobrych warunkach klimatycznych. Tereny te charakteryzuj ą si ę bardzo dobrymi warunkami solarnymi i termicznymi, dobrym przewietrzaniem, mał ą cz ęstotliwo ścią mgieł oraz krótszym okresem zalegania pokrywy śnie żnej. Wyró żniaj ą si ę wi ęc najbardziej korzystnymi warunkami topoklimatycznymi dla zabudowy mieszkaniowej, specjalnej oraz sadownictwa i warzywnictwa.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 29 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” b) Topoklimat wietrzny, wła ściwy dla obszarów płaskich o przeci ętnych warunkach topoklimatycznych. Tereny te charakteryzuj ą si ę dobrymi i przeci ętnymi warunkami solarnymi, dobrymi warunkami termicznymi i wilgotno ściowymi, bardzo dobrym przewietrzaniem oraz mał ą cz ęstotliwo ści ą wyst ępowania mgieł. Tereny te wyróżniaj ą si ę korzystnymi warunkami do zabudowy mieszkaniowej oraz s ą wskazane dla uprawy ro ślin wszystkich odmian. c) Topoklimat chłodny, wyst ępuj ący na północnych zboczach o mało korzystnych warunkach klimatycznych. Obszary te charakteryzuj ą si ę najsłabszymi warunkami solarnymi (głównie jesieni ą i zim ą), przeci ętnymi warunkami termicznymi i wilgotno ściowymi, dobrymi warunkami wietrznymi oraz dłu ższym okresem zalegania pokrywy śnie żnej. Tereny te nie s ą wskazane do zabudowy rekreacyjnej, mieszkaniowej oraz dla upraw wymagaj ących znacznego nasłonecznienia. d) Topoklimat wilgotny, zastoiskowy, wła ściwy dla dolin rzecznych o niekorzystnych warunkach topoklimatycznych. Tereny te charakteryzuj ą si ę gorszymi warunkami solarnymi, niekorzystnymi warunkami termicznymi, wilgotno ściowymi, du żą cz ęstotliwo ści ą wyst ępowania mgieł, słab ą wentylacj ą i utrudnionymi warunkami rozprzestrzeniania si ę zanieczyszcze ń. Cz ęsto wyst ępuje na nich niekorzystne zjawisko inwersji termicznej, co jest nast ępstwem wychłodzenia si ę podło ża wskutek wypromieniowania ciepła pobranego w ci ągu dnia przez grunt. Powietrze chłodne znajduj ące si ę w warstwie przygruntowej, na skutek niewielkich spadków dolin ora zapór utrudniaj ących jego spływ zalega ć mo że stosunkowo długo w ich obr ębie, nawet do pó źnych godzin przedpołudniowych. Doliny stanowi ą rynny spływu chłodnego i wilgotnego powietrza, przez co maj ą wpływ na stan czysto ści powietrza atmosferycznego. Obszary te s ą niekorzystne dla lokalizacji wszelkiej zabudowy oraz wprowadzania zieleni wysokiej. Jednocze śnie wskazane s ą dla ł ąk i upraw odpornych na niskie temperatury i wymagaj ących znacznej wilgoci. e) Topoklimat umiarkowany wła ściwy obszarom zabudowanym . Charakteryzuje si ę bardziej zró żnicowanym przebiegiem temperatury i wilgotno ści wzgl ędnej powietrza, zmniejszonymi pr ędko ściami wiatru oraz zwi ększonym zanieczyszczeniem powietrza w stosunku do terenów sąsiednich. W obr ębie terenów o intensywnej zabudowie mieszkaniowej nie jest wskazana lokalizacja obiektów uci ąż liwych i szkodliwych dla otoczenia. Należy d ąż yć do zwi ększenia powierzchni zielonych (parki, skwery) w celu poprawy warunków higieny atmosfery i samooczyszczania si ę środowiska. f) Topoklimat wilgotny, wła ściwy obszarom zalesionym . Charakteryzuje si ę du żym osłabieniem promieniowania słonecznego, du żą zaciszno ści ą, wyrównanym profilem termicznym, podwy ższon ą wilgotno ści ą wzgl ędn ą powietrza, a przede wszystkim bakteriostatycznym działaniem olejków eterycznych. Lasy wyst ępuj ące na siedliskach świe żych i suchych s ą najbardziej wskazane do wykorzystania rekreacyjnego. Siedliska wilgotne, z uwagi na niekorzystne warunki bioklimatyczne zaliczane s ą do terenów o małej przydatno ści dla celów rekreacji.

1.9. Jako ść powietrza atmosferycznego i zagro żenie hałasem W ostatnich latach na terenie całego kraju odnotowuje si ę znaczny spadek zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w wyniku zmniejszenia si ę emisji pyłów

30 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” i gazów przemysłowych. Przyczyn ę takiego stanu rzeczy nale ży upatrywa ć w recesji przemysłu, który jest głównym emitorem zanieczyszcze ń do powietrza atmosferycznego oraz stosowaniu na coraz szersz ą skal ę najnowszych technologii produkcji i u żywania instalacji ograniczaj ących emisj ę pyłów i gazów. Stan czysto ści powietrza podlega rygorom okre ślonym Rozporz ądzeniem MO ŚZNiL z dnia 28 kwietnia 1998 r. w sprawie dopuszczalnych warto ści st ęż eń substancji zanieczyszczaj ących w powietrzu. Według wyników pomiarów prowadzonych w ramach pa ństwowego monitoringu środowiska wynika, że na całym obszarze województwa świ ętokrzyskiego nie notuje si ę obecnie przekrocze ń norm średniorocznych w tym zakresie. Gmina Wojciechowice ze wzgl ędu na swój rolniczy charakter nie posiada na swoim obszarze du żych obiektów pogarszaj ących stan czysto ści powietrza. Na stan aerosanitarny w znacznej mierze składa si ę działalno ść miejscowych zakładów przemysłowych, lokalnych kotłowni ogrzewaj ących szklarnie i tunele oraz indywidualnych palenisk domowych. Wpływ importu zanieczyszcze ń wyst ępuje w południowej cz ęś ci gminy, z obszaru miasta Sandomierza. Czynnikiem ska żenia atmosfery s ą tak że spaliny samochodowe, szczególnie w pobli żu dróg o du żym nat ęż eniu ruchu. Na terenie gminy nie jest prowadzony pomiar zanieczyszcze ń powietrza. Najbli ższymi punktami, w których dokonuje si ę takich pomiarów s ą miasta Sandomierz i O żarów. Na wynikach tych bada ń oparto si ę analizuj ąc stan czysto ści powietrza atmosferycznego w gminie. Poni żej przedstawiono średnioroczne st ęż enia dwutlenku siarki, dwutlenku azotu i pyłu zawieszonego oraz opad pyłu w Sandomierzu i O żarowie w latach 1995–2001.

Tabela nr 6. Średnioroczne st ęż enia dwutlenku siarki w O żarowie i Sandomierzu w latach 1995–2001. Norma Średnie st ęż enia roczne SO [µg/m 3] 2 [µg/m 3] 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Ożarów 9,0 11,0 9,1 9,6 8,2 7,5 4,7 (cementownia) Ożarów 40 18,0 21,0 6,7 2,9 5,9 5,6 6,7 (os. Wzgórze) Sandomierz – – – – – 2,7 3,7 (ul. Maciejowskiego) Źródło: Stan środowiska w województwie świ ętokrzyskim w roku 2001, PIO Ś 2002.

Tabela nr 7. Średnioroczne st ęż enia dwutlenku azotu w O żarowie i Sandomierzu w latach 1995–2001. Norma Średnie st ęż enia roczne NO [µg/m 3] 2 [µg/m 3] 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Ożarów 21,0 17,0 19,0 18,7 24,8 19,3 20,0 (cementownia) Ożarów 20,0 13,0 12,9 11,4 15,2 15,6 18,4 (os. Wzgórze) 40 Sandomierz (ul. Maciejowskiego) – – – – – 13,4 11,7 Źródło: Stan środowiska w województwie świ ętokrzyskim w roku 2001, PIO Ś 2002.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 31 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 8. Średnioroczne st ęż enia pyłu zawieszonego w O żarowie i Sandomierzu w latach 1995– 2001. Norma Średnie st ęż enia roczne pyłu zawieszonego [ µg/m 3]

[µg/m 3] 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Ożarów 36,0 39,0 40,3 35,0 35,4 32,9 27,3 (cementownia) Ożarów 13,0 15,0 11,3 11,0 11,1 10,3 11,0 (os. Wzgórze) 75 Sandomierz (ul. Maciejowskiego – – – – – 9,0 8,9 Źródło: Stan środowiska w województwie świ ętokrzyskim w roku 2001, PIO Ś 2002.

Tabela nr 9. Średnioroczny opad pyłu w O żarowie i Sandomierzu w latach 1995–2001. Norma Średnie st ęż enia roczne pyłu zawieszonego [g/m 2·rok]

[g/m 2·rok] 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 max w 2001 Ożarów 107,7 106,3 91,0 96,0 85,7 90,9 78,0 107,0 (cementownia) Ożarów 200 85,5 177,6 89,6 – 66,6 83,7 77,1 77,1 Sandomierz (ul. Maciejowskiego 110,7 80,0 77,3 76,4 80,8 102,2 67,4 72,0 Źródło: Stan środowiska w województwie świ ętokrzyskim w roku 2001, PIO Ś 2002.

Jak wynika z powy ższych danych warto ści st ęż eń poszczególnych zanieczyszcze ń nie przekraczaj ą dopuszczalnych norm ustanowionych ww. rozporz ądzeniem. Nale ży przy tym pami ęta ć, że warto ści te na terenie gminy Dwikozy będą ni ższe ni ż w Sandomierzu i O żarowie. Na stan higieny atmosfery wpływa równie ż hałas. Na terenie gminy nie s ą prowadzone badania pomiarów jego poziomu. Mo żna przypuszcza ć, że najwy ższy poziom osi ąga on wzdłu ż głównych dróg gminy. Warto ści ponadnormatywne mog ą wyst ępowa ć wzdłu ż dróg: krajowej nr 79 (Warszawa — Sandomierz — Kraków, przebiega stycznie go granicy gminy) i wojewódzkiej nr 777 (Sandomierz — Zawichost — droga nr 74), na których kumuluje si ę ruch samochodowy. Normy w zakresie hałasu okre śla rozporz ądzenie MO ŚZNiL z dnia 13 maja 1998 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku.

1.10. Flora i fauna 1.10.1. Charakterystyka szaty ro ślinnej Szata ro ślinna jest jednym z najwa żniejszych elementów przyrodniczych terenu oraz istotnym składnikiem krajobrazu. Kształtuje ona jego wygl ąd i jest wyrazem wzajemnych zwi ązków i zale żno ści pomi ędzy komponentami środowiska. Obszar gminy Dwikozy odznacza si ę zdecydowan ą przewag ą zbiorowisk niele śnych. Dominuj ą tutaj antropogeniczne zbiorowiska towarzysz ące uprawom rolnym. Lasy zajmuj ą jedynie nieco ponad 4% powierzchni gminy. Zgodnie z podziałem geobotanicznym (wg Wł. Szaffera) wi ększa cz ęść obszaru gminy poło żona jest w krainie Miechowsko-Sandomierskiej , w okr ęgu Sandomiersko-Opatowskim, jedynie jej wschodnie obrze ża le żą w krainie Kotlina Sandomierska .

32 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Kraina Miechowsko-Sandomierska Okr ęg Sandomiersko-Opatowski Jest to obszar wy żyn lessowych le żą cych na południu i wschodzie województwa. Na zachodzie graniczy on z Wy żyn ą Krakowsko-Cz ęstochowsk ą, od wschodu i południa jego naturaln ą granic ę stanowi Wisła, a od północy granic ę wyznacza linia zasi ęgu gleb lessowych. W krainie tej najwi ększy wpływ na szat ę ro ślinn ą wywarła pokrywa lessowa oraz wychodz ące na powierzchni ę na zboczach wapienie i opoki. Na tym podło żu powstały urodzajne gleby (r ędziny i czarnoziemy). Dobre warunki glebowe i klimatyczne sprzyjały osadnictwu. St ąd znaczn ą cz ęść tej krainy zajmuj ą pola uprawne (gospodarka człowieka trwa tu od ok. 6 tys. lat). Urodzajne gleby dawno zostały pozbawione lasów. Potencjaln ą ro ślinno ści ą naturaln ą (wg W. Matuszkiewicza) s ą w tej krainie subkontynentalne gr ądy lipowo-dębowo- grabowe (małopolska odmiana wy żynna z domieszk ą buka lub jodły). W dnach dolin wyst ępowały ł ęgi wierzbowo-topolowe. Miejscami na piaskach rosły bory sosnowe. Obecnie lesisto ść tego obszaru jest niska. Lasy s ą niewielkie i rozproszone. Charakterystyczn ą ro ślinno ści ą dla tego obszaru s ą ciepłolubne zbiorowiska kserotermiczne pochodzenia południowoeuropejskiego z szeregiem rzadkich i chronionych gatunków ro ślin. Pochodz ą one z Podola oraz z terenów otaczaj ących od północy i zachodu Morze Czarne. Siedliskami dla takich zespołów ro ślinnych s ą suche, słoneczne zbocza wzgórz, dolin rzecznych i wąwozów, zwłaszcza o ekspozycji południowej, rzadziej wschodniej i zachodniej. Gleby przewa żnie płytkie, a miejscami skaliste, zasadowe lub oboj ętne, s ą zasobne w w ęglan wapnia (CaCO 3) i dzi ęki temu wybitnie ciepłe. Na siedliskach takich panuj ą specyficzne warunki mikroklimatyczne: wysokie temperatury powietrza i gleby oraz trudno ści w zaopatrywaniu si ę ro ślin w wod ę (zwłaszcza w porze suszy letniej). Sprzyja to występowaniu gatunków o du żych wymaganiach termicznych i odpornych na deficyty wody. Niegdy ś zespoły takiej ro ślinno ści zajmowały du że przestrzenie. Jednak wi ększo ść ich siedlisk zaj ęły z czasem pola uprawne. Dla kserotermicznych zbiorowisk murawowych i krzewiastych pozostały jedynie skrawki terenu nieprzydatne do uprawy — poło żone na trudno dost ępnych zboczach stromych wąwozów lessowych, posiadaj ące płytk ą warstw ę gleby nie nadaj ącą si ę do zaorania. W dolinach rzek i cieków wyst ępuj ą bogate florystycznie zespoły ro ślinno ści szuwarowo-bagiennej z szeregiem rzadkich i chronionych gatunków ro ślin. Na szczególn ą uwag ę zasługuje wyst ępowanie we florze omawianego obszaru kilku gatunków umieszczonych „Czerwonej liście ro ślin”. S ą to: salwinia pływaj ąca, wi śnia karłowata, kotewka-orzech wodny, ostnica powabna, w ęż ymord stepowy i turzyca delikatna.

Murawy i zaro śla kserotermiczne W obr ębie muraw i zaro śli kserotermicznych wyst ępuje najwi ęcej stanowisk ro ślin rzadkich i chronionych. Ze ww. zbiorowisk w gminie Dwikozy wyst ępuj ą: • zespół murawy ostnicowej — jest podobny do stepów ostnicowych z południowo- wschodniej Europy. S ą to reliktowe murawy o lu źnej i k ępkowatej strukturze. Maj ą charakter pionierski i jako pierwsze zasiedlaj ą osuwiska lessowe i nagie podło że skalne. Charakterystyczne dla nich gatunki to: ostnica włosowata, kostrzewa bruzdkowana, łyszczec baldachogronowy, stulisz miotłowy i in. Wyst ępuj ą na

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 33 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

stromych i słonecznych kraw ędziach dolin Wisły i Opatówki oraz na ścianach parowów (Kichary Nowe, Góry Wysokie, Panie ńska Góra, Góry Pieprzowe). • zespół kwietnego stepu ł ąkowego — jest to bogaty florystycznie zespół, wyst ępuj ący na łagodnych stokach, żyźniejszych i mniej suchych glebach. Charakterystyczne gatunki to: kłosownica pierzasta, szałwia ł ąkowa, rutewka mniejsza, macierzanka, krwawnik pano ński i in. Wyst ępuje m.in. na Panie ńskiej Górze, w rejonie Kichar, Gałkowic i Gór Wysokich. • zespół niskiej murawy kserotermicznej — wykształca si ę na siedliskach suchych i nasłonecznionych, głównie na kraw ędziach dolin rzecznych i terenach lessowych. Dominuje on na terenie gminy. Charakterystyczne gatunki to: kostrzewa bruzdkowana, strz ęplica nadobna, macierzanka, pi ęciornik piaskowy i in. • zespół z kostrzew ą szczeciniast ą i pi ęciornikiem piaskowym — wyst ępuje na glebach piaszczystych, rzadziej na lessach, gł. w rejonie kraw ędzi doliny Opatówki. • zaro śla wi śni karłowatej — są stałym elementem szaty ro ślinnej gminy. Porastaj ą gł ębokie, wci ęte parowy, wkopy dróg polnych, strome stoki dolin rzecznych (gł. Opatówki), wyst ępuje tak że w Górach Pieprzowych. Dominuj ącej wi śni karłowatej towarzysz ą berberys, głóg, jałowiec, tarnina, szakłak oraz liczne gatunki ró ż. • zaro śla z dominuj ąca tarnin ą — rozwijaj ą si ę na zboczach w ąwozów, miedzach oraz silnie erodowanych fragmentach skarpy nadwislańskiej. Tarninie towarzyszy ligustr, szakłak, głóg, ró że oraz niekiedy grochodrzew (Góry Pieprzowe). • zaro śla Peucedano-Coryletum — wyst ępuj ą na stromych kraw ędziach doliny Wisły oraz w ąwozów z ni ą poł ączonych oraz w okolicach doliny Opatówki. Zajmuje on miejsca zaciszne, nasłonecznione i wysoko poło żone od dna dolin. Charakterystyczne gatunki to: leszczyna, berberys, dere ń, tarnina, ró że, jałowiec, grusza, osika, brzoza, jarz ębina, lipa. Warstw ę zieln ą tworz ą gatunki kserotermiczne (gorysz siny, powojnik prosty, fiołek pagórkowy i in.). Obok pierwotnych zbiorowisk kserotermicznych, wyst ępuj ących od dawna, wyst ępuj ą tak że ubo ższe, wtórne zbiorowiska takiej ro ślinno ści, powstałe na ciepłolubnych siedliskach zaro śli i lasów po ich wyci ęciu. Tak że w ąskie paski odłoguj ących pól i miedze mog ą by ć ostoj ą dla takich zbiorowisk. Na uwag ę zasługuje tak że ro ślinno ść synantropijna, szczególnie zbiorowiska ciepłolubnych chwastów wyst ępuj ące w strefie kontaktowej mi ędzy murawami kserotermicznymi i polami uprawnymi. Tworz ą je liczne gatunki pochodz ące z południowej i południowo-wschodniej Europy i Azji Mniejszej, b ędące rzadkim elementem we florze Polski. Ich wyst ępowanie jest wska źnikiem prowadzenia naturalnej gospodarki rolnej i niskiej chemizacji. Obok pospolitych gatunków (mak polny, k ąkol, chaber) wyst ępuj ą gatunki rzadkie np.: miłek letni, d ąbrówka żółtokwiatowa, kurzy ślad bł ękitny, przewiercie ń okr ągłolistny. Skład tych zbiorowisk wzbogacaj ą cz ęsto gatunki kserotermiczne przenikaj ące z s ąsiednich muraw.

Zbiorowiska le śne Z uwagi na wyst ępowanie urodzajnych gleb wykorzystywanych rolniczo lesisto ść gminy jest niska. Dominuj ącym zbiorowiskiem le śnym jest tutaj gr ąd subkontynenetalny , którego zwarty płat wyst ępuje w miejscowo ści Góry Wysokie. Jego drzewostan tworz ą: d ąb szypułkowy, osika, buk, grab, lipa drobnolistna, klon

34 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” zwyczajny, brzoza oraz krzewy leszczyna, kruszyna, trzmielina. Pozostałe gr ądy porastaj ące zbocza i dna w ąwozów s ą znacznie przekształcone i ubogie gatunkowo. Panuj ącym zbiorowiskiem w dolinie Wisły był kiedy ś łęg topolowo- wierzbowy . Obecnie jego wyst ępowanie jest znacznie ograniczone wskutek pozyskiwania terenów przez rolnictwo. Dobrze zachowane fragmenty ł ęgu zachowały si ę w rejonie K ępy Chwałowskiej i M ściowa. Ich drzewostan tworz ą: topole, wierzby oraz olsza czarna. Ro ślinno ść zieln ą stanowi ą głównie pn ącza: chmiel, psianka. Znaczne powierzchnie w obr ębie doliny Wisły zajmuj ą wikliny nadrzeczne . S ą to pionierskie zbiorowiska zaro ślowe wykształcaj ące si ę na aluwiach rzecznych w zasi ęgu przeci ętnego poziomu wody. Charakterystyczne gatunki to: wierzby (wiciowa, wiklina, krucha), olsza czarna i szara.

Zbiorowiska wodne, szuwarowe i podmokłe Ro ślinno ść wodna reprezentowana jest przez 3 grupy zbiorowisk. Pierwsz ą reprezentuj ą zbiorowiska ro ślin biernie unosz ących si ę na wodzie (rz ęsa). Porasta on starorzecza i drobne oczka wodne w obr ębie doliny Wisły (Kamie ń Łukawski, Mściów, Bo żydar, Słupcza, Winiary i Winiarki). Druga grupa to ro śliny zakorzenione i zanurzone w wodzie (rdestnica, wywłócznik). Trzeci ą grup ę tworz ą ro śliny zakorzenione o li ściach pływaj ących na powierzchni wody: gr ąż el żółty, grzybie ń biały oraz niezwykle interesuj ący botanicznie kotewka-orzech wodny. Zbiorowiska szuwarowe wyst ępuj ą w obrębie doliny Wisły, zajmuj ą małe powierzchnie. Wi ększe kompleksy wyst ępuj ą w rejonie M ściowa. Tworz ą je: trzcina, pałka, oczeret, tatarak, kosaciec i turzyce. W obr ębie dolin rzecznych, w lokalnych obni żeniach terenu i na siedliskach podmokłych wykształciły si ę interesuj ące florystycznie zbiorowiska łąkowe . S ą to głównie ł ąki półnaturalne i antropogeniczne. Miejscami wyst ępuj ą zbiorowiska bagienno-szuwarowe z licznym gatunkami ro ślin rzadkich i chronionych. Lokalnie zachowały si ę niewielkie skrawki zniekształconych ł ęgów topolowo-wierzbowych.

1.10.2. Świat zwierz ąt Fauna (szczególnie bezkr ęgowce) wykazuje silne zwi ązki z szat ą ro ślinn ą i warunkami mikroklimatycznymi. Obszar gminy charakteryzuje si ę dominacj ą terenów rolniczych przeplatanych dolinami rzecznymi z licznymi polami uprawnymi, ł ąkami i pastwiskami. Na tych terenach silnie zaznacza si ę oddziaływanie człowieka na środowisko, co niesie ze sob ą dynamiczne zmiany warunków siedliskowych. Faun ę tego obszaru mo żna podzieli ć generalnie na: gatunki zwi ązane z dolinami rzek i zbiornikami wodnymi, gatunki przestrzeni otwartych oraz gatunki le śne. Zarówno ekstensywna jak i intensywna gospodarka rolna oraz rozdrobnienie gospodarstw rolnych powoduje, że utrzymuj ą si ę tutaj dogodne warunki dla wyst ępowania zwierz ąt charakterystycznych dla terenów półotwartych i otwartych. Rzadkie s ą natomiast gatunki zwi ązane z lasem.

Biotopy wodne Głównym biotopem wodnym gminy są doliny Wisły i Opatówki oraz towarzysz ące im małe zbiorniki wodne (starorzecza) . Wisła stanowi wschodni ą granicy gminy i skupia wi ększo ść populacji zwierz ąt, szczególnie ptaków, zasiedlaj ących ten obszar. Na odcinku znajduj ącym si ę w gminie była regulowana,

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 35 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” jednak stopie ń jej przekształcenia jest niski, co ma wyraz w du żym zró żnicowaniu siedlisk. Na wyspach rzecznych i piaszczystych nadbrze żach dobre warunki l ęgowe znajduj ą mewy, rybitwy, sieweczki i in. Skarpy s ą zasiedlane przez brzegówki i zimorodki. Tak że zaro śla ł ęgowe towarzysz ące dolinie nale żą do bogatych faunistycznie biotopów. Zamieszkuj ą je ptaki wróblowate takie jak np. słowik i remiz. Dolina Wisły jest wykorzystywana tak że przez ptaki jako szlak sezonowych wędrówek i ci ąg dogodnych miejsc postoju (rybitwy, rybołów, brod źce, kaczki i g ęsi), gdy ż stanowi ona mało zdewastowany ci ąg wodny ł ącz ący Bałtyk z dorzeczem Dniestru i Dunaju. W zimie jest tak że miejscem zimowania du żych zgrupowa ń kaczek i mew oraz pochodz ących ze Skandynawii traczy, g ągołów i nurów. Rzeki s ą środowiskiem dla bogatej ichtiofauny (leszcz, kr ąp, kle ń, bole ń, ja ź, sandacz, szczupak, kara ś i in.). Równie wa żnym dla ryb środowiskiem s ą starorzecza i zastoiska, które s ą tak że wa żnym siedliskiem dla drobnych kr ęgowców (traszki, żaby). Wyst ępuje tutaj 5 gatunków zwierz ąt, które z uwagi na swoj ą rzadko ść umieszczono w „Polskiej czerwonej ksi ędze zwierz ąt”. S ą to: ostrygojad, sieweczka obro żna, rybitwa białoczelna, rybitwa białow ąsa i ciosa.

Lasy i zadrzewienia Lasy i zadrzewienia stanowi ą jedynie kilka procent powierzchni gminy. Znajduje tutaj schronienie wiele gatunków zwierz ąt. Spo śród le śnych gatunków wyst ępuje tutaj: sarna, dzik, lis, kuna, borsuk i in. Dużą liczebno ści ą na obszarach le śnych odznaczaj ą si ę ptaki śpiewaj ące: kowalik, wilga, pełzacz, kilka gatunków sikor, pokrzewka, zaganiacz i in. Cz ęść gatunków wybiera za miejsca l ęgowe biotopy po średnie pomi ędzy lasami i terenami otwartymi. Żyj ą tutaj: krogulec, pustułka, turkawka, kukułka, puszczyk i kilka gatunków dzi ęciołów.

Tereny otwarte Tereny otwarte (pola uprawne, ł ąki, pastwiska, nieu żytki) zajmuj ą wi ększ ą cz ęść gminy. Wyst ępuj ą tutaj drobne gryzonie, ssaki owado żerne (ryjówki, je że, krety), drobna zwierzyna łowna (zaj ące, ba żanty, kuropatwy) oraz ptaki preferuj ące przestrzenie otwarte (skowronki, pokrzewki, pliszki, świergotki i in.). Suche i nasłonecznione stoki s ą zasiedlane przez ciepłolubne gady: żmij ę, jaszczurk ę zwink ę i żyworodn ą. Bogata jest fauna bezkr ęgowców, głównie owadów, towarzysz ąca takim siedliskom. Najbardziej interesuj ące s ą: barwne gatunki motyli (kra śniki, modraszki, rusałki), trzmiele, chrz ąszcze biegacze, rzadkie muchówki i in.

Siedliska antropogeniczne Wiele gatunków zwierz ąt zwi ązało si ę z siedliskami antropogenicznymi . W pobli żu ludzkich zabudowa ń cz ęsto wyst ępuj ą: wróble, bocian biały, dudek, kopciuszek, pliszki, jaskółki, sowy, muchołówki, kuna domowa, nietoperze i in.

1.11. Prawna ochrona przyrody 1.11.1. Istniej ące formy ochrony przyrody Obszar gminy Dwikozy nie został dotychczas poddany wielkoprzestrzennej, prawnej ochronie przyrody. Na omawianym terenie utworzono jeden cz ęś ciowy rezerwat przyrody:

36 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

1) rez. stepowy „Góry Pieprzowe” (R–010) utworzony rozporz ądzeniem Ministra Le śnictwa i Przemysłu Drzewnego z dn. 19.04.1979 r. (MP nr 13, poz. 77 z 1979 r.), o pow. 18,01 ha, poło żony na terenie wsi Kamie ń Łukawski. Le ży na stromej kraw ędzi wyniesionej nad dolin ą Wisły, opadaj ącej ku jej starorzeczu. Ochron ą obj ęto fragmenty muraw i zaro śli kserotermicznych z interesuj ącą faun ą owadów. Szczególnie cenne s ą płaty stepu ostnicowego, zaro śla wisienki karłowatej oraz zaro śla ró ż z udziałem tarniny, głogu, berberysu i ligustru. Spo śród flory na szczególn ą uwag ę zasługuj ą: szczodrzeniec ruski, ostnica włosowata, krwawnik szczecinolistny, kostrzewa bruzdkowana, dzwoneczek syberyjski, jastrz ębiec żmijcowaty i dziewanna fioletowa. Niezwykle interesuj ące s ą równie ż odsłoni ęcia utworów środkowokambryjskich z licznie wyst ępuj ącymi skamieniało ściami i odciskami trylobitów i brachiopodów. Rezerwat ten wraz z otaczaj ącymi go terenami został wł ączony do bazy ostoi przyrodniczych Corine .

Fot. nr 3. Rezerwat Góry Pieprzowe.

W gminie utworzono 2 u żytki ekologiczne . Jednak na mocy Ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody straciły one swój status prawny. Dotychczas nie podj ęto działa ń zmierzaj ących do uregulowania tego stanu rzeczy. 1) Stanowisko muraw kserotermicznych i w ąwóz z odsłoni ęciem profilu geologicznego, o powierzchni 1,71 ha, w miejscowo ści Góry Wysokie (nr działki

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 37 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

250/1 i 250/2) — Rozporz ądzenie Wojewody Tarnobrzeskiego nr 10, z dnia 26 marca 1996 r. 2) Stanowisko muraw kserotermicznych o charakterze stepu ostnicowego z reliktowym gatunkiem ostnicy powabnej „Panie ńska Góra”, o powierzchni 0,23 ha, w pobli żu miejscowo ści Słupcza (nr działki 1344/4 i 1354/5) — Rozporz ądzenie Wojewody Tarnobrzeskiego nr 9 z dnia 25 marca 1996 r.

Fot. nr 4. Rezerwat Góry Pieprzowe.

Na terenie gminy indywidualn ą ochron ą obj ęto w formie pomników przyrody dotychczas 2 obiekty (dane Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody). S ą to: 1) Wąwóz lessowy (nr 539 wg ewid. Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody) ze stanowiskiem wisienki stepowej i zawilca wielkokwiatowego. Obiekt poło żony jest mi ędzy miejscowo ściami Gałkowice-Ocin (gm. Dwikozy) i Kukawka (gm. Wilczyce). Rozci ąga si ę na długo ści ok. 300 m, wysoko ść zboczy wahaj ą si ę od 2–5 m. Skarpy w ąwozu porastaj ą zbiorowiska kserotermiczne z wisienk ą karłowat ą (najwi ększe jej skupisko w środkowej cz ęś ci obiektu). Ustanowiony zarz ądzeniem Wojewody Tarnobrzeskiego nr 34 z dnia 30.12.1988. 2) Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior ) o wymiarach — 20 m (wysoko ść ) i 370 cm (obwód pnia), zlokalizowana w Winiarach, w pasie drogowym przy przystanku Winiary I, w pobli żu szkoły podstawowej, nr działki — 527, nr ewid. Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody — 646, ustanowiony Rozporz ądzeniem Wojewody Tarnobrzeskiego nr 2 z dnia 04.03.1997;

Du żą warto ść przyrodnicz ą przedstawiaj ą tak że drzewostany o charakterze parkowym, parki wiejskie i podworskie zlokalizowane w miejscowo ściach: 1) Góry Wysokie , o pow. 1 ha, na terenie parku zachował si ę starodrzew składaj ący si ę z grupy kasztanowców, starego sadu i krzewów ozdobnych;

38 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

2) Gałkowice , o pow. 5,87 ha, na terenie parku zachował si ę starodrzew, który tworz ą: klony pospolite, modrzewie, czeremchy, olchy, topole, akacje, wierzby, na stoku południowym zachowały si ę ślady dawnych winnic.

1.11.2. Warunki wła ściwego zagospodarowania obszarów chronionych oraz cennych przyrodniczo Ka żda z istniej ących na obszarze gminy prawnych form ochrony przyrody posiada okre ślone w ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 pa ździernika 1991 r. oraz w akcie prawnym, który je powołał do istnienia, ogólne warunki ochrony. W stosunku do rezerwatów przyrody ww. ustawa zabrania (art. 23a): • polowania, w ędkowania, rybołówstwa, chwytania dziko żyj ących zwierz ąt, płoszenia ich i zabijania, zbierania poro ży zwierzyny płowej, niszczenia nor i legowisk zwierz ęcych oraz gniazd ptasich i wybierania z nich jaj, • pozyskiwania, niszczenia lub uszkadzania drzew i innych ro ślin, • wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczysto ści, innego zanieczyszczania wód, gleby oraz powietrza, • dokonywania zmian przedmiotów ochrony i obszarów obj ętych ochron ą, • używania, u żytkowania uszkadzania oraz zanieczyszczania przedmiotów oraz obszarów obj ętych ochron ą, • zmiany stosunków wodnych, regulacji rzek i potoków, je żeli słu żą one innym celom ni ż ochrona przyrody, • wydobywania skał, minerałów, w tym torfu i bursztynu, • niszczenia gleby lub zmiany sposobu jej u żytkowania, • palenia ognisk, wyrobów tytoniowych, u żywania źródeł światła o otwartym płomieniu poza miejscami wyznaczonymi, • prowadzenia działalno ści wytwórczej, handlowej, a tak że rolniczej, hodowlanej lub chowu zwierz ąt, • zbioru poza miejscami wyznaczonymi dziko rosn ących ro ślin, grzybów i ich cz ęś ci, • ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego, jazdy konnej wierzchem poza szlakami do tego wyznaczonymi, • wprowadzania psów bez smyczy i kaga ńca, • wspinaczki, eksploracji jaski ń lub zbiorników wodnych poza miejscami do tego wyznaczonymi, • ruchu pojazdów poza drogami publicznymi i innymi drogami do tego wyznaczonymi, • umieszczania tablic, napisów, ogłosze ń reklamowych i innych znaków nie zwi ązanych z ochron ą przyrody, z wyj ątkiem znaków drogowych i innych zwi ązanych z ochron ą porz ądku i bezpiecze ństwa publicznego, na przedmiotach lub obszarach obj ętych ochron ą, • sprzeda ży i spo żywania napojów alkoholowych poza miejscami do tego wyznaczonymi, • zakłócania ciszy, • używania łodzi motorowych, uprawiania sportów wodnych i motorowych, pływania, żeglowania poza akwenami lub szlakami do tego wyznaczonymi, • używania motolotni, lotni i spadolotni,

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 39 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• wykonywania lotów cywilnymi statkami powietrznymi poni żej 2000 metrów wysoko ści wzgl ędnej, z wyj ątkiem lotów patrolowych i interwencyjnych Lasów Pa ństwowych, Pa ństwowej Stra ży Po żarnej, administracji morskiej oraz zwi ązanych z ochron ą bezpiecze ństwa publicznego lub ochron ą granicy pa ństwowej, • wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcaj ących rze źbę terenu, • biwakowania poza miejscami wyznaczonymi, • prowadzenia bada ń naukowych w parku narodowym bez zgody dyrektora parku, a w rezerwacie przyrody bez zgody wła ściwego organu uznaj ącego obszar za rezerwat przyrody, • wprowadzania gatunków ro ślin lub zwierz ąt poza ich naturalne miejsca wyst ępowania, • wprowadzania organizmów zmodyfikowanych genetycznie. Powy ższe zakazy nie dotycz ą: • wykonywania zabiegów wynikaj ących z planu ochrony lub rocznych zada ń ochronnych, a tak że w przypadku konieczno ści likwidacji nagłych zagro żeń, czynno ści nie uj ętych w planie ochrony lub rocznych zadaniach ochronnych za zgod ą organu ustanawiaj ącego plan ochrony lub roczne zadania ochronne, • prowadzenia akcji ratowniczej oraz działa ń zwi ązanych z bezpiecze ństwem publicznym, zapobieganiem lub likwidacj ą skutków kl ęski żywiołowej, • wykonywania zada ń z zakresu obronno ści kraju w przypadku zagro żenia bezpiecze ństwa pa ństwa, • obszarów obj ętych ochron ą krajobrazow ą w trakcie ich gospodarczego wykorzystywania przez jednostki organizacyjne, osoby prawne lub fizyczne oraz wykonywania prawa własno ści, zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego.

W stosunku do pomników przyrody ww. ustawa zabrania (art. 31a): • niszczenia, uszkadzania lub przekształcania obiektu, • wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcaj ących rze źbę terenu, z wyj ątkiem obiektów zwi ązanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym lub przeciwpowodziowym, • uszkadzania i zanieczyszczania gleby, • wysypywania, zakopywania i wylewania odpadów lub innych nieczysto ści, • za śmiecania obiektu i terenu wokół niego, • dokonywania zmian stosunków wodnych, je śli słu żą innym celom ni ż ochrona przyrody i zrównowa żone wykorzystanie u żytków rolnych i le śnych oraz gospodarki rybackiej, • likwidowania małych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno- błotnych, • wylewania gnojowicy, z wyj ątkiem nawo żenia własnych gruntów rolnych, • lokalizacji budownictwa letniskowego poza miejscami wyznaczonymi w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, • budowy budynków, budowli, obiektów małej architektury i tymczasowych obiektów budowlanych mog ących mie ć negatywny wpływ na obiekt chroniony b ądź spowodowa ć degradacj ę krajobrazu.

40 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Poza ww. prawnymi formami ochrony przyrody, które maj ą okre ślone warunki ochrony nale ży postulowa ć o zachowanie innych obszarów i obiektów cennych przyrodniczo. Szczególnie cenne s ą wszystkie obszary podmokłe: bagna, torfowiska i podmokłe ł ąki, które podlegaj ą ochronie na mocy Konwencji Ramsarskiej (ratyfikowana przez Polsk ę). Stanowi ą one ostoj ę dla szeregu rzadkich i chronionych gatunków ptaków, głównie wodno-błotnych. Szczególnej ochronie podlega tak że ro ślinno ść słu żą ca wi ązaniu gleby (art. 45a ustawy o ochronie przyrody z dn. 16 pa ździernika 1991 r.), co jest szczególnie istotne w na obszarach zagro żonych procesami erozyjnymi. Wa żne jest stworzenie warunków do prawidłowego funkcjonowania korytarzy i ci ągów ekologicznych. Nale ży d ąż yć do renaturalizacji dolin cieków i ograniczy ć działanie melioracji, które mog ą spowodowa ć nadmierne osuszenie terenu. Na obszarze zbiorników wód podziemnych wa żne jest uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej i gospodarki odpadami. Realizacja nowych inwestycji (np. szlaki komunikacyjne, napowietrzne linie energetyczne, zbiorniki retencyjne i melioracje) powinna być poprzedzona analiz ą ich wpływu na środowisko. Nale ży tak że unika ć powstawania nowych barier ekologicznych.

1.12. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego 1.12.1. Obszar gminy na tle systemu przyrodniczego W strukturze krajobrazu ekologicznego tworz ącego mozaik ę wielu ró żnych ekosystemów wyró żnia si ę te, które reprezentuj ą najwy ższe warto ści środowiska przyrodniczego, odgrywaj ą najwa żniejsz ą rol ę ze wzgl ędu na ró żnorodno ść , zag ęszczenie gatunków, naturalno ść i stabilno ść . S ą to węzły ekologiczne . Powinny by ć one powi ązane mi ędzy sob ą korytarzami ekologicznymi lub w skali lokalnej ci ągami ekologicznymi , umo żliwiaj ącymi ich zasilanie poprzez bardziej intensywny przepływ materii, energii i informacji genetycznej. Funkcje takich korytarzy pełni ą mało przekształcone przez człowieka doliny rzek i cieków, strefy zadrzewie ń i zakrzewie ń śródpolnych lub wydłu żone kompleksy le śne. Na taki modelowy układ w ęzłowo-pasmowy, decyduj ący o zachowaniu równowagi przyrodniczej, nakłada si ę działalno ść człowieka (antropopresja) . Zakłóca ona lub wr ęcz uniemo żliwia prawidłowe funkcjonowanie przyrody. Najcz ęś ciej spotykanymi negatywnymi działaniami antropogenicznymi jest powstawanie barier ekologicznych , które przegradzaj ą naturalne korytarze i ci ągi ekologiczne. S ą to np.: ci ągi komunikacyjne, zwarta zabudowa, zapory, napowietrzne linie energetyczne i inne elementy infrastruktury technicznej. Cała dolina Wisła stanowi wa żny mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny , łącz ący Morze Bałtyckie z Karpatami, który wchodzi w skład sieci ekologicznej ECONET-PL. Kilkadziesi ąt gatunków ptaków wodno-błotnych wykorzystuje j ą i jej dopływy jako szlak sezonowych w ędrówek i ci ąg dogodnych miejsc postoju. W okresie zimowym jest miejscem zimowania du żych zgrupowa ń kaczek i mew oraz pochodz ących ze Skandynawii traczy, g ągołów i nurów. Funkcj ę regionalnego korytarza ekologicznego pełni dolina Opatówki, która ł ączy dolin ę Wisły z Górami Świ ętokrzyskimi (ma swoje źródła na terenie Jeleniowskiego Parku Krajobrazowego). Lokalny w ęzeł ekologiczny stanowi du ży kompleks le śny w okolicach miejscowo ści Góry Wysokie. Rang ę lokalnych ci ągów ekologicznych posiadaj ą doliny rzek i

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 41 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” cieków, zagospodarowane w cz ęś ci jako u żytki zielone przez rolników oraz pasma zadrzewie ń, zakrzewie ń i wydłu żone kompleksy le śne. Elementy gminnego systemu przyrodniczego znajduj ą si ę pod du żą antropopresj ą zwi ązan ą z wykorzystaniem rolniczym obszaru gminy. Najwi ększymi liniowymi barierami ekologicznymi przecinaj ącymi korytarze i ci ągi ekologiczne oraz zakłócaj ącymi ich prawidłowe funkcjonowanie s ą: droga krajowa nr 79 i wojewódzka nr 777, oraz linia kolejowa relacji Łód ź — Skar żysko Kamienna — Dębica i zwarta zabudowa. Najwa żniejszym postulatem dotycz ącym funkcjonowania systemu przyrodniczego i ochrony przyrody na obszarze gminy Dwikozy jest stworzenie odpowiednich warunków dla prawidłowego funkcjonowania w ęzłów i korytarzy ekologicznych. Nale ży zaniecha ć wszelkich zabiegów melioracyjnych lub ograniczy ć je do niezb ędnego minimum. Gospodarowanie rolniczo-hodowlane powinno mie ć w ich obr ębie charakter naturalny i ekstensywny. Nale ży d ąż yć do szybkiego uporz ądkowania gospodarki wodno-ściekowej i poprawy jako ści wód powierzchniowych.

1.13. Zagro żenia środowiska przyrodniczego Obszar gminy Dwikozy nale ży do najbardziej przekształconych przez człowieka rejonów województwa świ ętokrzyskiego. Do najwi ększych zagro żeń środowiska przyrodniczego wyst ępuj ących na omawianym obszarze nale żą : • zagro żenia doliny Wisły Dolina Wisły stanowi unikatowy obiekt przyrodniczy w skali kraju i Europy. Decyduje o tym jej wielko ść i niski stopie ń regulacji. Najcenniejsze przyrodniczo są fragmenty doliny z rozległymi ł ąkami, wiklinami nadrzecznymi, ł ęgami, starorzeczami, piaszczystymi łachami i strome zbocza doliny. Miejsca te charakteryzuje du że bogactwo florystyczne i faunistyczne. Dolina Wisły tworzy wa żny mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny, ł ącz ący Bałtyk z Karpatami. W granicach gminy Dwikozy zawiera si ę krótki, ale wa żny fragment doliny nale żą cy do przełomowego odcinka rzeki. Głównymi zagro żeniami doliny Wisły na omawianym obszarze s ą: zanieczyszczenie wód powierzchniowych, intensyfikacja produkcji rolnej, istniej ące dzikie wysypiska odpadów, wypalanie traw i wiklin nadrzecznych, wycinanie i degradacja lasów i zaro śli ł ęgowych, likwidacja starorzeczy, regulacja rzeki. • brak kompleksowej gospodarki wodno-ściekowej Nale ży zwróci ć szczególn ą uwag ę na rozwi ązanie tego problemu ze wzgl ędu na poło żenie cz ęś ci gminy na obszarze GZWP oraz du żą dysproporcj ę pomi ędzy długo ści ą sieci wodoci ągowej i kanalizacyjnej w gminie. Konieczna jest likwidacja wszelkich zrzutów nieczysto ści (szczególnie odprowadze ń z szamb do gruntu i wód powierzchniowych) oraz budowa systemów kanalizacji sanitarnej. • nieprawidłowe stosowanie nawozów i chemicznych środków ochrony ro ślin Nieumiej ętne (gł. nadmierne) stosowanie nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony ro ślin stanowi zagro żenie dla jako ści wód. Zbyt wysokie dawki tych substancji powoduj ą, że tylko cz ęść tych zwi ązków jest wykorzystywana przez ro śliny. Pozostała ilo ść spływa z wodami opadowymi do wód powierzchniowych oraz przenika w wyniku infiltracji do wód podziemnych.

42 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Ska żenie pestycydami stanowi powa żne zagro żenie dla życia biologicznego w wodach. Z kolei w wyniku dopływu biogenów zawartych w nawozach (gł. zwi ązków azotu i fosforu) nast ępuje stopniowy proces eutrofizacji wód. Zwi ększa si ę ilo ść organizmów, gł. planktonowych (masowe zakwity glonów), zmniejsza si ę przezroczysto ść wód, nast ępuje spadek st ęż enia tlenu w wodzie oraz nasycenie wody szkodliwymi metabolitami i produktami rozkładu materii organicznej. W kra ńcowych przypadkach mo że doj ść do saprotrofizacji, czyli „duszenia” si ę zbiornika z powodu braku tlenu i wysokich st ęż eń truj ących produktów beztlenowego rozkładu materii. Skutecznymi środkami zapobiegania spływom powierzchniowym są: stosowanie odpowiednich dawek nawozów i środków ochrony ro ślin, stałe utrzymywanie gleby pod okryw ą ro ślinn ą, stosowanie ochronnych pasów zadrzewie ń, zakrzewie ń, zbiorowisk szuwarowych, ro ślinno ści ł ąkowej i nadwodnej wzdłu ż cieków wodnych i zbiorników wód, stanowi ą one skuteczn ą barier ę biogeochemiczn ą (przechwytuj ą i neutralizuj ą spływaj ące zanieczyszczenia). • procesy erozyjne Teren gminy Dwikozy ze wzgl ędu na skład mechaniczny gleb (lessy o du żej zawarto ści elementów spławialnych), niewielki udział lasów i u żytków zielonych, wyst ępowanie gruntów o du żych spadkach i znaczny obszar nieosłonietych gruntów ornych, jest w sposób szczególny nara żony na erozj ę. Powoduj ą ona systematyczne ubo żenie warstwy ornej w składniki pokarmowe i zwi ązki próchniczne, a w skrajnych przypadkach prowadzi do zniszczenia całego profilu glebowego. Proces ten wymaga podj ęcia stosownych działa ń zapobiegawczych (stałe utrzymywanie pokrywy ro ślinnej, odpowiednie zabiegi agrotechniczne, ochrona istniej ących oraz tworzenie nowych zadrzewie ń i zakrzewie ń i in.). • procesy stepowienia Miejscami na Wy żynie Opatowskiej wyst ępuje zagro żenie procesami stepowienia (nadmiernego przesuszenia gleb), na które wpływaj ą głównie: zbyt niska retencja wód powierzchniowych, niska lesisto ść obszaru gminy, mały udział gruntów zadrzewionych i zakrzewionych, niski udział obszarów o du żych zdolno ściach magazynowania wody (torfowiska, tereny podmokłe, ł ąki) oraz małe opady. • „dzikie” wysypiska odpadów Istniej ące „dzikie” wysypiska odpadów stanowi ą szczególne zagro żenie dla czysto ści wód podziemnych i powierzchniowych i wymagaj ą szybkiej likwidacji. Nale ży jednak przypuszcza ć, że dopóki nie zostanie całkowicie rozwi ązany problem kompleksowego gminnego systemu gospodarki odpadami (system odbioru i segregacji odpadów, odzysk i zagospodarowanie odpadów u żytkowych oraz wywóz odpadów na wysypisko oraz do kompostowni i spalarni) b ędą one powstawa ć w dalszym ci ągu. • bariery ekologiczne Na istniej ący w gminie system przyrodniczy gminy nakłada si ę działalno ść człowieka (antropopresja). Najcz ęś ciej spotykanym negatywnym działaniem antropogenicznym jest powstawanie barier ekologicznych, które przegradzaj ą naturalne korytarze i ci ągi ekologiczne. Zakłócaj ą one lub wr ęcz uniemo żliwiaj ą prawidłowe funkcjonowanie systemu przyrodniczego. Najcz ęś ciej spotykanymi

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 43 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

barierami s ą: ci ągi komunikacyjne, zwarta zabudowa, zapory, napowietrzne linie energetyczne i inne elementy infrastruktury technicznej. • zagro żenia zbiorowisk kserotermicznych oraz lasów i zaro śli ł ęgowych Najpowa żniejszym zagro żeniem dla cennych przyrodniczo muraw kserotermicznych jest zwi ększanie powierzchni upraw polowych, które zajmuj ą siedliska tych zbiorowisk. Niekorzystnym zjawiskiem jest tak że stopniowy zanik wypasania na tych siedliskach zwierz ąt gospodarskich. Zjawisko to prowadzi do gromadzenia nieusuwanej materii organicznej na glebach inicjalnych kseroterm, a w konsekwencji do zmiany warunków edaficznych, zaniku rzadkich gatunków i stopniowego zarastania krzewami siedlisk murawowych. Wyst ępuj ące w dolinie Wisły resztki lasów i zaro śli ł ęgowych zagro żone s ą całkowitym zanikiem w wyniku procesów gr ądowienia, spowodowanych brakiem corocznych zalewów, zł ą gospodark ą le śną oraz bezmy ślnym wycinaniem w obawie przed powstawaniem zatorów podczas powodzi. • uproszczenie struktury krajobrazu rolniczego Uproszczenie struktury krajobrazu rolniczego (dotyczy rolniczych obszarów Wy żyny Opatowskiej) jest wynikiem intensywnego rolnictwa. W takim krajobrazie wyst ępuje bardzo mało lub nie wyst ępuj ą w ogóle: zadrzewienia i zakrzewienia śródpolne, wyspy le śne, oczka wodne, skarpy, torfowiska, zagł ębienia bezodpływowe i inne. Tego typu ekosystemy pełni ą w krajobrazie wa żne funkcje krajobrazowe, biocenotyczne, glebochronne i wodochronne oraz stanowi ą „pułapk ę” dla składników pokarmowych migruj ących z agroekosystemów. Kształtowanie struktury krajobrazu rolniczego winno zmierza ć w kierunku zwi ększenia ilo ści stref ekotonowych i wprowadzenia elementów ró żnicuj ących krajobraz.

1.14. Uwarunkowania przyrodnicze rozwoju gminy Obecnie istniej ą nast ępuj ące uwarunkowania i ograniczenia ekologiczno- prawne rozwoju i funkcjonowaniu obszaru gminy: • prawna ochrona przyrody Na terenie gminy obj ęto dotychczas prawn ą ochron ą 1 rezerwat przyrody (Góry Pieprzowe oraz 2 pomniki przyrody (dane wg ewidencji Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody). Formy gospodarowania na ich terenie oraz w ich bezpo średnim s ąsiedztwie musz ą uwzgl ędnia ć zakazy jakie w stosunku do nich wymienia ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 pa ździernika 1991 r. oraz poszczególne akty prawne które je powołały do istnienia (patrz pkt 1.11.2.) • ochrona zasobów i czysto ści wód powierzchniowych Ochrona istniej ących zasobów wód jest szczególnie wa żna zwłaszcza w kontek ście ochrony cennych przyrodniczo siedlisk oraz występuj ącego lokalnie zagro żenia obszaru gminy stepowieniem. Jako ść wód powierzchniowych na obszarze gminy jest zła. Zarówno Wisła jak i Opatówka prowadz ą w granicach gminy wody pozaklsowe. Nie s ą prowadzone badania jako ści wód pozostałech cieków. Z du żym prawdopodobie ństwem mo żna przyj ąć , że w pocz ątkowym biegu cieki s ą czyste. Jednak w miar ę przepływania przez zabudowane tereny wsi i pola uprawne wzrasta ich stopie ń zagro żenia zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego i bytowo-komunalnego. Nale ży d ąż yć

44 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

do szybkiego uporz ądkowania gospodarki wodno-ściekowej i wyrównania dysproporcji pomi ędzy sieci ą wodoci ągow ą i kanalizacyjn ą. • ochrona wód podziemnych Północna cz ęść gminy poło żona jest na zbiorniku wód podziemnych GZWP nr 422 — Romanówka, który wymaga wi ęc szczególnej ochrony przed zanieczyszczeniem. Konieczne jest uporz ądkowanie gospodarki wodno-ściekowej na obszarze gminy, wprowadzenie zakazu lokalizacji na tym terenie inwestycji mog ących stanowi ć zagro żenie dla jako ści wód zbiornika, zapobieganie spływom powierzchniowym, racjonalne u żywanie nawozów oraz środków ochrony ro ślin, uporz ądkowanie gospodarki odpadami. Ponadto wody podziemne nale ży przeznacza ć wył ącznie do celów konsumpcyjnych dla zaopatrzenia ludno ści, dla celów przemysłowych winny by ć wykorzystywane wody powierzchniowe. • ochrona gleb o najwy ższych warto ściach przyrodniczych Ponad 90% gruntów w gminie zaliczanych jest do klas bonitacyjnych I–III podlegaj ących szczególnej ochronie przed przeznaczaniem ich na cele nierolnicze, a ok. 8% stanowi ą gleby IV klasy podlegaj ące ochronie warunkowej. • ochrona obszarów dolin i obszarów podmokłych Najcenniejsze przyrodniczo na obszarze gminy s ą doliny Wisły i Opatówki pełni ące wa żne funkcje w systemie przyrodniczym województwa i kraju. Równie wa żne s ą znajduj ące si ę w dolinach cieków ł ąki, tereny podmokłe, starorzecza, wypełnione wod ą zagł ębienia bezodpływowe, glinianki i inne tereny podmokłe. Obszary te winny by ć chronione z uwagi na ich wysokie walory przyrodnicze i znaczn ą bioró żnorodno ść . W latach 90-tych XX w. Polska przyj ęła konwencj ę Ramsarską, która zobowi ązuje j ą do ochrony walorów przyrodniczych takich obszarów, szczególnie tych, które stanowi ą siedliska dla ptactwa wodno-błotnego. • ochrona terenów le śnych oraz obszarów zadrzewie ń i zakrzewie ń Gmina nale ży do obszarów województwa o bardzo niskiej lesisto ści. Lasy s ą wa żną cz ęś ci ą gminnego systemu przyrodniczego i jako takie wymagaj ą ochrony. Równie cenne pod tym wzgl ędem s ą zadrzewienia i zakrzewienia (szczególnie zakrzewienia ł ęgowe w dolinie Wisły), które pełni ą wa żne funkcje ekologiczne (glebochronne, wiatrochronne, biocenotyczne i krajobrazowe). Zaleca si ę pozostawi ć je w dotychczasowym u żytkowaniu jako wa żny element środowiska. • ograniczenia fizjograficzne dla zabudowy Głównymi czynnikami ograniczaj ącymi rozwój zabudowy s ą: obszary lasów i dolin rzecznych, rze źba terenu (spadki terenu), niekorzystne warunki gruntowo- wodne oraz topoklimat. Oceniaj ąc charakter rze źby terenu pod katem przydatno ści do zabudowy mo żna stwierdzi ć, że na przewa żaj ących terenach nie stwarza ona du żych ogranicze ń dla budownictwa, za wyj ątkiem zboczy o du żym nachyleniu oraz dolin rzecznych i obszarów podmokłych z uwagi na ich du że nawodnienie.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 45 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

2. DZIEDZICTWO KULTUROWE

2.1. Rys historyczny „Gdy na zachód z Sandomierza Iść przez dwa i pół pacierza Wida ć drog ę, która zmierza Wprost do Dwikóz...” (fragment wiersza „Magik” J. Brzechwy)

Wie ś Dwikozy posiadała ró żne nazwy: De Dwikoz, Decoze lub Dwejkoszy, lub Due Caprae. Nazwa Due Caprae w j ęzyku polskim oznacza Dwie Kozy. Taka nazwa pojawia si ę dopiero w 1827 roku, natomiast ostateczna wersja nazwy gminy — Dwikozy ukształtowana została w 1881 roku.

Fot. nr 5. Panorama Dwikóz.

Pierwsza wzmianka na temat Dwikóz pojawia si ę w źródłach historycznych w XII wieku. Wówczas to wie ś Dwikozy jako tzw. Prebenda Dwikozka (posiadło ść duchowna) wraz z wsi ą Bo żydar stanowiły uposa żenie jednego z kanoników kapituły kolegiaty sandomierskiej. Znajduje to potwierdzenie w przywileju wydanym w 1276 r. przez polskiego monarch ę, ksi ęcia krakowskiego i sandomierskiego, Bolesława Wstydliwego, który id ąc w ślady swoich poprzedników, udziela posiadło ściom kolegiaty sandomierskiej wszystkich swobód i wolno ści jakie posiadaj ą dobra katedry krakowskiej. Zgodnie z tym przywilejem mieszka ńcy wsi Dwikozy, Bo żydaru i innych wsi zostali zwolnieni od wykonywania nast ępuj ących powinno ści: „przewod” — konieczno ść dawania przewodnika w czasie przejazdu ksi ęcia, „powoz” — dawanie

46 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” podwód pod dwór ksi ążę cy, „stan”, czyli stacja — żywienie dworu ksi ążą t przyje żdżaj ących, „targowe” — opłata od bydła i owiec na stół ksi ążę cy, „stra ż” — dawanie zbo ża na utrzymanie stra żników zamkowych. Przywilej ksi ążę cy uwalniał mieszka ńców Dwikóz i Bo żegodaru od słu żby wojskowej, od „pogoni”, czyli ścigania nieprzyjaciela, od pilnowania sokołów u żywanych do polowania, od budowy i naprawy zamków, oraz od opłat dawanych ksi ęciu, wojewodom i kasztelanom. W 1217 r. Iwo herbu Odrow ąż , kanonik krakowski, kantor gnie źnie ński, kanclerz Leszka Białego w starym osiedlu Góry wybudował drewniany ko ściółek p.w. św. Wita M ęczennika, który stał si ę protoplast ą dzisiejszego ko ścioła parafialnego p.w. MB Bolesnej i św. Wita, zlokalizowanego w Górach Wysokich. W 1417 r. Władysław Jagiełło, wydał nakaz, w którym zobowi ązywał ka żdego z kmieci do obowi ązku opłat w wysoko ści 2 groszy podatku zwanego podatkiem królewskim. Potwierdził równie ż wszystkie dawne przywileje, nadaj ąc jednocze śnie posiadło ściom kapituły sandomierskiej prawo niemieckie czyli magdeburskie, a przy okazji uwolnił kmieci od władzy wojewodów i kasztelanów, a wszelkie spory nakazał kierowa ć pod s ądy oraz wyroki sołtysów według prawa niemieckiego. Około 1440 r. w Dwikozach nad rzek ą Łukaw ą (obecna Opatówka) było 18 łanów kmiecych. Stał tam równie ż pi ękny dwór kanonika sandomierskiego i folwark z ogrodem owocowym i ł ąkami. Ponadto w jednej z miejscowo ści, do której nale żały 2 łany z lasami i ł ąkami, 2 karczmy z polami, działały 2 dobrze urz ądzone młyny. W XVII w. rozpocz ęto w Dwikozach budow ę szpitala i kaplicy. Pieni ądze na ten cel przeznaczył w 1674 r. ks. Wacław Kostecki. Wśród miejscowo ści o starej metryce warto równie ż wspomnie ć o osadach słu żebnych wymienianych w źródłach pisanych (Słupecki L.P., „Osady słu żebne pod Sandomierzem i Zawichostem”, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, nr 2, 1992) tj.: Winiary — pierwsze wzmianki pojawiaj ą si ę ju ż od XII w., Szczytniki — od poł. XIV w., Kichary Nowe — w XVI wieku. Nazwa Winiary (parafia Trójca) pojawia si ę po raz pierwszy w 1190 roku w przywileju Kazimierza Sprawiedliwego jako uposa żenie Kolegiaty Sandomierskiej. Od 02.03.1257 r. wie ś Winiary stanowi uposa żenie Klasztory Klarysek w Zawicho ście. Etymologia nazw Winiary, Winiarki wywodzi si ę od winnic zakładanych na nasłonecznionych zboczach Wy żyny Sandomierskiej. Jak podaje „Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowia ńskich”, pod red. B. Chlebowskiego W-wa, 1893: „W roku 1827 było w Winiarach 27 domów, 300 mieszkańców. Na terenie wsi był wiatrak. Dobra Winiar składały si ę w 1887 roku z folwarków: Winiary, Buczek, K ępa Chwałowska, razem 1856 mórg. Folwark Winiary: • grunty orne, ogrody — 385 mórg, • łąki — 84 morgi, • pastwiska — 221 mórg, • las — 45 mórg, • nieu żytki — 21 morgi, • budynki: murowane — 8, drewniane — 14.” W 1944 r. Winiary wie ś i dwór zostały prawie doszcz ętnie zniszczone i spalone.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 47 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Pierwsze wzmianki na temat Szczytnik pojawiaj ą si ę z okazji zapisania wsi na własno ść plebanowi górskiemu ks. Michałowi i jego nast ępcom, co miało miejsce w sądzie ziemskim w Sandomierzu, w 1348 r. Na pro śbę plebana król Kazimierz Wielki w dzie ń św. Feliksa w 1352 r. potwierdził t ą darowizn ę. „Około 1440 r. wie ś Szczytniki nale żą ca do parafii św. Piotra w Sandomierzu, miała pi ękne ogrody; z łanów kmiecych i karczem dawano dziesi ęcin ę snopow ą ko ściołowi św. Piotra w tem że mie ście” (Długosz, „Liber beneficiorum”). W 1508 r. wła ścicielem cz ęś ci dóbr był Jan Słupecki, w 1578 r. jego syn. W tym czasie było tutaj 8 osadników, 2 łany i jeden ogrodnik. Z czasem wie ś Szczytniki darowana ko ściołowi w Górach, została przył ączona do dóbr słupeckich. Według tabeli prestacyjnej z 1846 r.: „w Szczytnikach było 6 połowników i 9 zagrodników. Połownicy odrabiali dworowi czworgiem bydła i dwojgiem ludzi 3 dni latem i 3 dni zim ą tygodniowo. Zagrodnicy r ęcznie 3 dni latem i 3 dni zim ą równie ż tygodniowo...” Wie ś Kichary poło żona w zachodniej cz ęś ci gminy Dwikozy po śród jarów i wąwozów, dzi ęki urodzajnym lessowym glebom oraz przepływaj ącej Opatówce ju ż od wieków stanowiła wa żny o środek osadniczy. Opatówka (zwana dawniej Łukaw ą) wypływaj ąca ze wschodnich stoków Pasma Jeleniowskiego i wpływaj ąca do Wisły w rejonie Słupczy, jest rzek ą, któr ą tak scharakteryzował poeta Stanisław Młodo żeniec, pochodz ący z Dobrocic: „...cho ć mał ą, dogodna była woda do pojenia bydła, do pławienia koni i w gł ębszych miejscach do k ąpania bachorów, do prania chabów, do moczenia lnu i konopi, do pływania kaczek, do łowienia wreszcie kiełbi i płotek. Podczas wiosennych roztopów zalewała i u żyźniała okoliczne ł ąki przysparzaj ąc sytnego siana dla gadziny...” Pierwszym dziedzicem Kichar, wzmiankowanym ok. poł. XIV w. w kilku dokumentach jak również figuruj ącym na inskrypcji nagrobnej w sandomierskiej katedrze, był szanowany mieszczanin z Sandomierza Bartko. W wieku XVI wie ś Kichary przeszła w r ęce rodziny Stanisławskich ze Stanisławic pod Radomiem, herbu Pilawa. W 1578 r. Kacper Stanisławski, był dziedzicem m.in. dóbr Kichary, które liczyły 1 łan (ok. 17 ha) gruntów uprawnych, 2 osadników i 1 biedny. W XVII wieku El żbieta Prokopowa Sieniawska przekazała swoje dobra na uposa żenie klasztoru benedyktynek w Sandomierzu. Po po żarze tego ż klasztoru zakonnice przeniosły si ę do Kichar. W 1864 r. Kichary zostały zabrane benedyktynkom na rzecz rz ądu. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego wzmiankuje, że w 1827 r. w Kicharach było 31 dymów, 212 mieszka ńców, natomiast w 1883 r. – 77 dymów, 368 mieszka ńców, 886 morgów ziemi wło ścia ńskiej i 21 morgów przy osadzie młynarzowej. Kiedy ś wie ś Kichary otaczały sady, natomiast na wzgórzu stał murowany, pi ętrowy, dwór obronny, z czterema basztami na naro żnikach i dwoma bramami. Z trzech stron dwór otaczał woda. Po przeniesieniu się zakonnic do Kichar ten tzw. Zameczek zamieniono na klasztor. Po odebraniu siostrom wsi, zameczek sprzedano na licytacji za ś pola folwarku rozdano chłopom. Z zameczku do dzi ś pozostała tylko zabytkowa baszta zwana te ż kaplic ą śś . Rocha i Jacka, niestety w stanie ruiny. Na północ od Kichar znajduje si ę wie ś Gałkowice, do której prowadz ą biegn ące jarami i w ąwozami drogi. Najstarszym zapisem historycznym zawieraj ącym nazw ę

48 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Gałkowice jest wzmianka sporz ądzona przez Jana Długosza w wydanej ok. roku 1440 ksi ędze uposa żeń diecezji krakowskiej (Liber beneficiorum t. III, s. 410). Według ww. „Słownika Geograficznego...”, wie ś Gałkowice w XIX wieku, nale żała do parafii Góry Wysokie, administracyjnie za ś do gminy Wilczyce. Zamieszkiwało j ą 218 mieszka ńców. Składała si ę z folwarku Gałkowice Krakówka, wsi — Gałkowice Ocin i Krakówki. Dobra Gałkowickie dzier żawiła. m.in. rodzina Mo ścickich. Od 1876 r. dzier żawc ą dóbr był Stanisław Mo ścicki — brat Faustyna, ojca przyszłego prezydenta Rzeczypospolitej Ignacego (w latach 1926–1939), który przebywał tu krótko, ok. 1889 r., wraz ze swoj ą narzeczon ą Michalin ą Czy żewsk ą. Wie ś Garbów od niepami ętnych czasów nale żała do rodu szlacheckiego herbu Sulima, z którego wywodził si ę słynny rycerz — Zawisz Czarny. W roku 1343 r. komes Wszebor (Seborius) z Garbowa przybył z synem do W ąchocka, aby uczestniczy ć w sprzeda ży sołectwa przez Jana opata klasztoru cystersów w ąchockich niejakiemu Michałowi za 8 grzywien czystego srebra. Z tego wła śnie rodu pochodził Mikołaj z Garbowa — kanonik gnie źnie ński i archidiakon zawichojski, nast ępnie kasztelan konarski ok. 1388 r., a pó źniej sieradzki. Był on ojcem trzech synów m.in. rycerza — Zawiszy Czarnego, który szczególnie si ę wsławił w bitwie pod Grunwaldem. Około 1440 r. według J. Długosza, w Garbowie było 30 łanów kmiecych, z których dziesi ęcin ę snopow ą oraz konopn ą przekazywano archidiakonowi zawichojskiemu. Z pól o powierzchni 9 łanów, poło żonych bli żej Gór pobierał dziesi ęcin ę pleban górski, a pola za dworem nazywano przymiarkami i klinami. W Garbowie były wtedy trzy karczmy i dwóch ogrodników bez pól oraz pi ęć folwarków. Powołuj ąc si ę na tabel ę prestacyjn ą z 1846 r. w Garbowie było wówczas 20 gospodarstw wło ścia ńskich. 2 marca 1257 r. Bolesław Wstydliwy darował m.in. wie ś Czermin zakonnicom franciszkankom, czyli klaryskom, nadaj ąc jej prawo magdeburskie. Około 1440 r. w Czerminie było 6 łanów kmiecych, z ka żdego dawano dziesi ęcin ę snopow ą archidiakonowi zawichojskiemu i płacono zakonnicom franciszkankom jeden ferto jaj, 2 kapłonów i 2 sery. Były dwie karczmy bez pól i ogrody. W 1578 r. było w Czerminie 4 łany, 4 osadników, 3 biednych. Dobra Czermin Panie ński podzieliły los wszystkich dóbr duchownych pod zaborem rosyjskim zabranych na skarb pa ństwa. Wie ś Bo żydar ok. 1440 r. nale żała do parafii św. Piotra w Sandomierzu, liczyła wówczas 4 łany kmiece, z ka żdego dawano kanonikowi prebendy Dwikozy czynszu pół grzywny, 2 korce owsa, 2 kapłony i 20 jaj, robiono jeden dzie ń wiosn ą, drugi zim ą. Dworu wtedy, karczem i ogrodów nie było w Bo żymdarze, gdy ż wszystko pochłon ęła Wisła. Góry Wysokie w średniowiecznych dokumentach nazywane: Góry Superior, Wyszegory, Góry Wy ższe, dzisiejsz ą nazw ę uzyskuj ą w XVIII wieku. Około 1440 r. było w Górach 19 kmiecych łanów, z których dawano dziesi ęcin ę snopow ą i po 4 wi ązki konopnej, archidiakonowi zawichojskiemu. Była tak że karczma pleba ńska bez pól; z dwóch ogrodów z polami i folwarku szlacheckiego dawano dziesi ęcin ę snopow ą plebanowi górskiemu, który miał swoje własne pole. Dziedzicem Gór Wy ższych był tego roku Jan z Ole śnicy.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 49 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Urodzajne gleby, obszerne pastwiska sprzyjały hodowli bydła rogatego, natomiast blisko ść rzek Wisły i Opatówki umo żliwiała rybołówstwo, wszystko to wpływało na zamo żno ść wło ścian. Ówcze śni mieszka ńcy Dwikóz zajmowali si ę równie ż upraw ą warzyw głównie cebuli, buraków, czosnku, ogórków rozwo żą c je na jarmarki i targi do okolicznych miejscowo ści. Na terenie gminy żywe były równie ż tradycje patriotyczne, których świadectwem jest miejsce pami ęci narodowej zlokalizowane u stóp góry zwanej „winnic ą” w postaci zbiorowej mogiły powsta ńców wymordowanych przez żołnierzy rosyjskich pod dowództwem płk. Miednikowa po pora żce pod Słupcz ą 8.II.1863 r. Miejscem martyrologii na obszarze gminy s ą równie ż znajduj ące si ę w lesie w Górach Wysokich dwie mogiły pomordowanych przez hitlerowców w 1940 r. 92 wi ęź niów z Zamku Sandomierskiego. Przejawem religijno ści mieszka ńców o środka gminnego była budowa w 1884 r murowanej kapliczki owalnie zako ńczonej od zachodu, zlokalizowanej na rozstaju dróg. Odt ąd tradycj ą stało si ę odprawianie przy niej nabo żeństw kilka razy do roku. 10 grudnia 1938 r. z polecenia bpa Jana Kantego Lorka przybył ze Skar żyska Kamiennej ks. Jan Durazi ński, który utworzył now ą parafi ę z czterech wiosek: Słupcza, Szczytniki, Dwikozy i Bo żydar, wydzielonych z parafii Góry Wysokie. Pocz ątkowo nabo żeństwa odprawiano w szkole dwikozkiej, natomiast od 25 sierpnia 1940 r. w nowopo świ ęconej kaplicy parafialnej. Podstaw ę materialn ą tworz ącej si ę parafii stanowiła darowizna ziemi przez Antoniego Łempickiego, dziedzica maj ątku Słupcza. Na tej ziemi powstała najpierw kaplica, potem plebania, cmentarz i ko ściół. 1 kwietnia 1941 r. dekretem bpa J.K. Lorka powstała nowa parafia Słupcza — Dwikozy. Nazwa dwuczłonowa, poniewa ż ziemia pod urz ądzenia parafialne le żała na terenie Słupczy. Patronami nowej parafii byli: św. Andrzej Bobola kanonizowany w 1938 r. i św. Antoni Pustelnik patron ofiarodawcy ziemi. Przed wojn ą powstał projekt ko ścioła arch. in ż. Ludomira Gyurkowicza. Wojna przerwała przygotowania do budowy ko ścioła. W 1954 r. ks. Jan Szczepanowski obj ął stanowisko proboszcza i od tej pory kierował budow ą. Dnia 12 wrze śnia 1965 r. nast ąpiło po świ ęcenie murów. Du że zasługi położyli murarze z Zaklikowa na czele z mistrzem murarskim Julianem Stryjeckim. Pod wzgl ędem architektonicznym ko ściół jest mieszanin ą stylów nawi ązuj ącą do gotyku, renesansu. Ko ściół został uroczy ście po świ ęcony przez bpa Piotra Gołębiowskiego w 1973 r. W 1986 r. parafia została powiększona o dwie wioski Rzeczyca Mokra i Rzeczyca Sucha. Od 1975 r., po likwidacji powiatów gmina Dwikozy nale żała do województwa tarnobrzeskiego, a od roku 1999 nale ży do województwa świ ętokrzyskiego.

2.2. Herb gminy Dwikozy Herb jest znakiem rozpoznawczym. Jego celem jest przekazanie pewnego komunikatu, który w skondensowanej formie zawiera charakterystyczne cechy danej osoby lub terytorium, cechy dzi ęki którym w sposób czytelny i prosty mo żliwa jest identyfikacja. Herb gminy powstał na wzór dawnych herbów terytorialnych i miejskich.

50 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Po 1990 roku, kiedy to ustawa o samorz ądzie terytorialnym dała prawo samorz ądom lokalnym do ustalenia herbu gminy i korzystania z niego jako godła piecz ęci, wiele gmin podj ęło starania o pozyskanie herbu jako symbolu wi ęzi terytorialnej i kulturowej mieszka ńców. Z prawa tego skorzystała równie ż gmina Dwikozy. Zało żeniem przy kształtowaniu wygl ądu graficznego herbu było pokazanie wielowiekowego rodowodu, tradycji rolniczych oraz elementów identyfikuj ących gmin ę. Dwikozy zwróciły si ę z pro śbą o pomoc przy opracowaniu herbu do Centrum Heraldyki Polskiej w Warszawie. Ostatecznie wybrano jako godła, figury wyst ępuj ące w heraldyce, zwi ązane z tradycjami tych ziem i nazw ą gminy, tj.: kozy, rycerz (wywodz ący si ę z tych terenów słynny Zawisza Czarny, bohater spod Grunwaldu), zdecydowano si ę równie ż na u życie barwy żółtej, symbolizuj ącej pomidory uprawiane tu na skal ę przemysłow ą. Zgodnie z powy ższymi uzgodnieniami herb gminy Dwikozy przedstawia ostatecznie: na tarczy trójdzielnej rosoch ę (w kształcie litery Y), w polu złotym figuruje posta ć rycerza w czarnej (szmelcowanej) zbroi, w polach dolnych, które stanowi ą jakby lustrzane odbicie, w prawym czerwonym, koza srebrna wspi ęta w lewo, w lewym taka ż sama koza wspi ęta w prawo. Przy kształtowaniu wizerunku herbu istotn ą rol ę pełni ą równie ż barwy. Posługuj ąc si ę interpretacj ą, opracowan ą w XV wieku przez francuskiego herolda Klemensa Prinsault, mo żna odczyta ć symbolik ę poszczególnych barw. Złoto symbolizuje cztery cnoty: szlachetno ść , życzliwo ść , otuch ę i wzniosło ść , srebro — pokor ę, uczciwo ść , czysto ść i niepokalano ść , czerwie ń — odwag ę i waleczno ść , natomiast czer ń jest symbolem żałoby i bogactwa, a tak że sposobem przedstawienia stali. Jednocze śnie opracowano wst ępny projekt flagi, przyjmuj ąc i ż barwami gminy są żółty, czerwony i żółty lub biały (trzy pasy równoległe w układzie poziomym). Na wniosek radnych dodano jeszcze biały trójk ąt (tzw. czeski — od drzewca) maj ący odniesienie do barwy kóz w herbie (w heraldyce srebro cz ęsto zast ępowano biel ą, podobnie jak złoto — żółci ą). Herb Dwikóz został przyj ęty w zaproponowanym kształcie i oficjalnie zatwierdzony na sesji w dniu 17 marca 1998 r.

2.3. Dobra kultury 2.3.1. Architektura sakralna Najwybitniejszym zabytkiem w gminie Dwikozy, reprezentuj ącym architektur ę sakraln ą jest niew ątpliwie pó źnobarokowy ko ściół p.w. św. Wita i MB Bolesnej , zlokalizowany w Górach Wysokich (nr rej. 87/A). W miejscu dawnego ko ściółka drewnianego, z XIII w. którego fundatorem był pó źniejszy biskup krakowski — Iwo Odrow ąż powstał w 1778 r., ko ściół murowany jednonawowy z kaplicami po bokach i prostok ątnym prezbiterium. W 1741 r. ko ściół ten został rozbudowany i całkowicie przekształcony wg projektu arch. ks. Józefa Kar śnickiego . Restaurowany z drobnymi przeróbkami ok. 1856–60, 1897–99 i po

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 51 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

1911 r., spłon ął w wyniku działa ń wojennych w 1944 r. Został odbudowany w latach 1948–49 przez architekta Stefana Świszczewskiego.

Fot. nr 6. Ko ściół p.w. św. Wita i MB Bolesnej w Górach Wysokich.

Jest to ko ściół orientowany, zało żony na planie krzy ża, zako ńczonego od wschodu półkolist ą absyd ą, z wysuni ętymi od zach. kwadratowymi wie żami. Wytworzony pomi ędzy „pasem wie ż” a transeptem przedsionek odpowiada szeroko ści ą nawie głównej i prezbiterium. Nad przedsionkiem zlokalizowany jest chór muzyczny z komunikacj ą w wie żach. Mi ędzy wie żami a ramionami transeptu, które poło żone s ą w równej linii wzdłu ż ko ścioła, znajduj ą si ę nieco od nich w ęż sze elementy, prawdopodobnie dawne nawy boczne. Po bokach prezbiterium zlokalizowane s ą odpowiadaj ące im zakrystie z sionkami. Zarówno w sylwecie ko ścioła jak i w poszczególnych elementach elewacji oraz we wn ętrzu mo żna rozpozna ć cechy charakterystyczne dla baroku tj. m.in. pilastry, lizeny ramy z płycinami na elewacjach, półkoliste otwory: wej ściowy oraz wie ńcz ący okna, falisty szczyt, na skrzy żowaniu transeptu i nawy o śmioboczna latarnia pozornej kopuły z sygnaturk ą, w ramionach transeptu, we wn ętrzu, pozostało ści iluzjonistycznych podziałów architektonicznych, itp. We wschodniej cz ęś ci cmentarza przyko ścielnego, na osi prezbiterium, zlokalizowana jest podziemna kaplica , wybudowana pod koniec XVIII w. Zało żenie to oparte na rzucie prostok ątna posiada sklepienia kolebkowe z gurtami. Niestety pomieszczenie to cho ć wchodzi w skład zespołu ko ścielnego otoczonego ochron ą konserwatorsk ą nie posiada widocznych znaków identyfikuj ących je jako kaplic ę, wr ęcz wygl ąda na zaniedbane. Nad kaplic ą, w neobarokowym ogrodzeniu , z charakterystycznymi kaplicami w formie absydek, znajduje si ę jedna z kilku bramek, w postaci dekoracyjnej arkady z

52 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” figur ą Matki Boskiej Zwyci ęskiej. W skład zespołu wchodzi równie ż stara plebania , obecnie nie u żytkowana, murowana ok. 1860 r., zniszczona podczas II wojny światowej i odbudowana w 1944r. Przejawem religijno ści mieszka ńców gminy s ą istniej ące do dzi ś, zadbane kapliczki, krzy że oraz kaplice przydro żne, w których kilka razy do roku odprawiano nabo żeństwa. Przykładem takiej budowli, wybudowanej w II połowie XIX w., jest kaplica NMP . Poło żona w Dwikozach na rozwidleniu dróg posiada cechy stylowe eklektyzmu. Kaplica ta, zało żona na rzucie prostokąta od zachodu zamkni ętego półkoli ście, sklepiona kolebk ą, zawiera we wn ętrzu mens ę ołtarzow ą, nad któr ą w prostok ątnej wn ęce znajduje si ę współczesny obraz MB Cz ęstochowskiej. Na środku dachu znajduje si ę wieloboczna sygnaturka z arkadkami, zwie ńczona krzy żem.

Fot. nr 7. Kaplica NMP w Dwikozach.

W Kicharach Nowych zlokalizowana jest XVII-w. kaplica pw. śś Rocha i Jacka, będąca pierwotnie prawdopodobnie baszt ą obronn ą, w zabudowaniach nieistniej ącego obecnie dworu benedyktynek sandomierskich Jest ona fragmentem zespołu obj ętego ochron ą konserwatorsk ą (nr rej.102/A), w skład którego wchodz ą: pozostało ści muru ogrodzeniowego oraz cmentarza. Zało żona na zewn ątrz na rzucie koła, wewn ątrz o śmioboku, ma kształt dwukondygnacyjnego walca. We wnętrzu

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 53 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” ujawniaj ą si ę ślady dawnego ołtarza i polichromii. Cało ść jest zaniedbana i trudno dost ępna. Na zboczu wzniesienia w pobli żu drogi w Górach Wysokich, znajduje si ę charakterystyczna kaplica z cechami sztuki ludowej . Wybudowana prawdopodobnie w 1837 roku na planie koła, ści ętego od strony wej ścia, co umo żliwia bezpo średni wgl ąd do środka. Wewn ątrz znajduje si ę postument z figur ą św. Jana Ewangelisty w postaci siedz ącej, który trzyma na kolanach otwart ą ksi ęgę. Na ścianie postumentu widnieje napis z błogosławie ństwem oraz dat ą — 1837r.

Fot. nr 8. Kaplica w Górach Wysokich.

Ponadto na obszarze całej gminy mo żna spotka ć przydro żne krzy że i kapliczki. Jedn ą z wyró żniaj ących si ę, jest kapliczka słupowa na postumencie, poło żona na rozstaju dróg, z figur ą Chrystusa Frasobliwego. Oprócz do ść typowych form tych niewielkich obiektów architektury sakralnej, w gminie wyst ępuj ą równie ż charakterystyczne tylko dla tego obszaru kapliczki — pomniki . Posiadaj ą one cechy sztuki ludowej, czerpi ącej jednak wzorce ze stylów charakterystycznych dla ró żnych epok. Maj ą one posta ć prostopadło ścianu, stoj ącego na niewielkim postumencie, w naro żnikach którego umieszczone s ą cztery wie że, po środku znajduje si ę za ś ostrołukowo zwie ńczony otwór ze świ ętą figurk ą. Nad prostopadło ścianem wznosi si ę jakby wieloboczny hełm, zw ęż aj ący si ę ku górze, zako ńczony krzy żem. Cało ść ogl ądana z daleka nosi wyra źne cechy gotyku, zwłaszcza

54 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” charakterystyczn ą strzelisto ść . Tego typu obiekty mo żna spotka ć zarówno przy drogach jak i na cmentarzach.

Fot. nr 9. Pomnik na cmentarzu w Górach Wysokich.

2.3.2. Cmentarze znajduj ące si ę w ewidencji konserwatorskiej • Cmentarz parafialny, rzymsko-katolicki, w miejscowości Dwikozy, regularny, zało żony w 1938 r., na planie zbli żonym do kwadratu, podzielony alejami na 6 prostok ątnych kwater, najstarszy istniej ący nagrobek pochodzi z 1943 r.; • Cmentarz rzymsko-katolicki w miejscowo ści Kichary, przy kaplicy p.w. św. Rocha i św. Jacka, zało żony w XVIII w., plan rozplanowania obecnie nieczytelny, zachowana jedynie kaplica w pn.-wsch. naro żniku zało żenia oraz pozostało ści muru, cało ść wpisana do rejestru zabytków nr rej. 102 A; • Cmentarz przyko ścielny rzymsko-katolicki w miejscowo ści Góry Wysokie, zało żony w 1326 r., na planie prostok ąta o zaokr ąglonych naro żnikach, obecnie brak widocznych śladów w postaci nagrobków, natomiast w centrum założenia znajduje si ę ko ściół, dookoła którego wiedzie betonowy chodnik, w okalaj ącym murze ulokowane s ą cztery kaplice, cało ść zespołu wpisana do rejestru nr rej. 87/A;

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 55 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• Cmentarz parafialny rzymsko-katolicki w miejscowo ści Góry Wysokie, zało żony w 1 poł. XIX w. na planie kwadratu, ogrodzony murem z bram ą, najstarszy istniej ący nagrobek pochodzi z 1832 r., ponadto na cmentarzu tym znajduje si ę zbiorowa mogiła ofiar terroru, zamordowanych w 1943 r. (inne źródła podaj ą, że przeprowadzono ekshumacj ę zwłok a nast ępnie przeniesiono szcz ątki na cmentarz w Zawicho ście), cało ść wpisana do rejestru zabytków nr rej. 348/A/88

2.3.3. Architektura świecka Budownictwo wiejskie Tradycyjne budownictwo wiejskie drewniane w wi ększo ści nie przetrwało do naszych czasów. Wiele zabytkowych chałup wpisanych do ewidencji zostało rozebranych przez wła ścicieli. Wynika to głównie z braku świadomo ści użytkowników co do warto ści zajmowanego obiektu, a tak że z wysokich kosztów utrzymania drewnianych budynków. Przeprowadzona wizja terenowa zidentyfikowała brak prawie wszystkich chałup i pomieszcze ń gospodarczych uj ętych w ewidencji. Charakterystyczne dla tych terenów s ą natomiast do ść licznie zachowane piwnice, które wyst ępuj ą tu w dwóch formach: b ądź jako piwnice dołkowe — podziemne, b ądź piwnice wykorzystuj ące naturalne stoki. Piwnice podziemne lokalizowane głównie w Kicharach i okolicy buduje si ę nadal jako tanie i praktyczne. Zało żone zazwyczaj na rzucie owalnym z nieobudowanymi ścianami, nakryte dachem dwuspadowym, pokrytym deskami i obło żonym darni ą. Schodzi si ę do nich po schodkach. Drugi typ reprezentuje piwnica sklepiona , zlokalizowana u podnó ża stoku w Górach Wysokich. Posiada ona bogat ą histori ę, prawdopodobnie wybudowana przez klasztor z Klimontowa w XVIII wieku, w czasie II wojny zamieszkiwana przez żołnierza radzieckiego, pó źniej przeszła w r ęce prywatne. Piwnica składa si ę z cz ęś ci murowanej i wybranej w stoku. Cz ęść murowana wzniesiona jest na rzucie prostok ąta, natomiast wybrana komora ma rzut owalny. Piwnica reprezentuje typ w ąskofrontowy, trzykomorowy, o poziomie obni żonym w stosunku do poziomu drogi.

Fot. nr 10. Piwnica sklepiona w Górach Wysokich.

56 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Budownictwo dworskie Na obszarze gminy wyst ępuj ą tylko dwa zało żenia dworsko-folwarczne w Górach Wysokich i Gałkowicach – Kolonii. Zatraciły one swój pierwotny wygl ąd i charakter. Obecnie s ą to obszary u żytkowane rolniczo i nieu żytki. Park w Gałkowicach – Kolonii jest malowniczo poło żony, dzi ęki tarasowemu ukształtowaniu zbocza, wykorzystywanego dawniej przypuszczalnie jako winnice. Niestety cały układ jest dzi ś nieczytelny i nie zachowały si ę zabudowania dworskie, istniej ą jedynie ślady dawnych stawów, mostka, starego sadu oraz fragmenty starodrzewia. W Górach Wysokich zachował si ę dwór, całkowicie przebudowanego w XIX w., który obecnie jest zamieszkały oraz spichlerz i pozostało ści starego sadu, a tak że ślady stawu. Z dawnej kompozycji zieleni pozostały do dzi ś grupy krzewów ozdobnych oraz 3 stare kasztanowce. Zało żenie to nie posiada dzi ś walorów dawnego parku.

2.3.4. Archeologia (omówiona równie ż w uwarunkowaniach rozwoju osadnictwa) Na obszarze gminy Dwikozy istnieje wiele rozpoznanych śladów dawnego osadnictwa. Brak jednak stanowisk wpisanych do rejestru zabytków. Obowi ązuj ą natomiast strefy archeologicznej ochrony biernej (wszelka działalno ść inwestycyjna wobec tych stanowisk archeologicznych jest uwarunkowana zapewnieniem na koszt inwestora nadzoru archeologicznego, prowadzonego przez dyplomowanego archeologa na podstawie zezwolenia wydanego przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków lub wyprzedzaj ących bada ń ratowniczych, w zale żno ści od zakresu inwestycji i stopnia naruszenia zabytkowych struktur). Cała gmina została podzielona na trzy obszary, obj ęte badaniami archeologicznymi: Obszar 87–74 AZP W trakcie bada ń powierzchniowych zlokalizowano 159 nowych stanowisk. Ponad połow ę z nich stanowi ą bli żej nieokre ślone chronologicznie i kulturowo stanowiska skupiaj ące głównie zabytki krzemienne. Drug ą pod wzgl ędem liczebno ści grup ą s ą punkty osadnicze datowane na neolit, reprezentuj ące przede wszystkim kultur ę pucharów lejkowatych. Spo śród rozpoznanych stanowisk na obszarze gminy, najcenniejsze stanowi ą: Stary Garbów 3/17 — grób, cmentarzysko? kultury złockiej, Winiarki 8/75 — grób KLWCM. Wszystkie stanowiska na opisywanym obszarze s ą zagro żone zniszczeniem przez post ępuj ącą erozj ę lessowych stoków. Obszar 88–74 AZP W wyniku przeprowadzonych bada ń AZP odkryto 257 nowych stanowisk archeologicznych, najwi ęcej na terenie Dwikóz i Slupczy. Nowo odkryte stanowiska nale żą do niemal wszystkich (poza najstarszymi) odcinków pradziejów i czasów historycznych. Przewa żaj ą niewielkie stanowiska, miejsca wyst ępowania pojedynczych lub nielicznych zabytków uznane za „ ślady osadnictwa”. Do ść liczne s ą równie ż osady, cz ęsto wielokulturowe o nakładaj ących si ę, ró żnoczasowych pozostało ściach osadniczych oraz pracownie krzemieniarskie (18). Zweryfikowano równie ż podane w materiałach archiwalnych informacje na temat obecno ści kilkunastu cmentarzysk i grobów na terenie gminy. Dokonano m.in. interesuj ącego odkrycia w

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 57 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Dwikozach, zbiorowego grobu ciałopalnego oraz reliktów drewniano-kamiennej konstrukcji „chaty pogrzebowej”?. Obszar 89–74 AZP W trakcie bada ń powierzchniowych zlokalizowano 65 nowych stanowisk, które cechuje znaczne zró żnicowanie chronologiczne, widoczne zwłaszcza w świetle podziału obszaru na jednostki geomorfologiczne. Ze wzgl ędu na du żą warto ść poznawcz ą i znaczne zagro żenie zniszczeniem, wywołanym przez gł ębok ą ork ę i procesy erozyjne, wysuni ęto propozycj ę wpisania do rejestru zabytków z obszaru gminy stanowiska Kamie ń Łukawski 1/40, stanowi ącego wielk ą neolityczn ą osad ę wy żynn ą.

2.3.5. Historyczne postacie zwi ązane z obszarem gminy • Błogosławiony ksi ądz Kazimierz Grelewski, urodził si ę w Dwikozach w 1905 roku. Ucz ęszczał do szkół w Dwikozach i w Sandomierzu. W roku 1923 wst ąpił do Seminarium Duchownego w Sandomierzu. W 1929 r. otrzymał świ ęcenia kapła ńskie z r ąk biskupa sandomierskiego Pawła Kubickiego w ko ściele sióstr benedyktynek na Świ ętej Katarzynie. Po uzyskaniu świ ęce ń pełnił funkcje prefekta szkolnego w Radomiu, gdzie podczas II wojny światowej był rektorem ko ścioła św. Stanisława. Nauczał na tajnych kompletach, opiekował si ę ochronk ą dla dzieci i działał charytatywnie. Aresztowany wraz z bratem w 1941 roku w styczniu, wi ęziony w Radomiu i Skar żysku, nast ępnie przewieziony do obozów koncentracyjnych do O świ ęcimia , pó źniej do Dachau, gdzie w styczniu 1942 r. został powieszony. Wyniesiony na ołtarze w 2002 r. przez papie ża Jana Pawła II.; • Błogosławiony ksi ądz Stefan Grelewski , brat Kazimierza Grelewskiego, urodzony w 1898 roku w Dwikozach. Nauki pobierał w Sandomierzu i Janowie Lubelskim. Seminarium Duchowne w Sandomierzu uko ńczył w 1916 roku i rozpocz ął studia na KUL-u. Świ ęcenia kapła ńskie przyj ął z r ąk biskupa Mariana Ryxa w 1921 roku. W roku 1924 uko ńczył studia w Strasburgu we Francji otrzymuj ąc doktorat z prawa kanonicznego. Podczas pobytu we Francji opiekował si ę polskimi emigrantami. Po powrocie do Polski został sekretarzem generalnym Zwi ązku Robotników Chrze ścija ńskich w Radomiu. Był nauczycielem, publicyst ą, tłumaczem z j ęzyka niemieckiego i francuskiego. Pracował równie ż jako dziennikarz. Swoje publikacje zamieszczał w „Kurierze Warszawskim”, „Słowie Narodu” i „Przewodniku Katolickim”. Broni ąc wiary katolickiej zało żył pismo „Prawda Katolicka”. Był tak że autorem ksi ąż ki „Wyznania Protestanckie i sekty religijne w Polsce współczesnej”. W czasie II wojny światowej, podobnie jak brat, nauczał w tajnych kompletach w Radomiu. Aresztowany wraz z bratem, trafił do obozu koncentracyjnego w Dachau, gdzie zmarł w szpitalu w maju w 1941 r. Wyniesiony na ołtarze w 2002 r. wraz z bratem, przez papie ża Jana Pawła II.. Obaj bracia maj ą pami ątkowe epitafium w Ko ściele parafialnym w Górach Wysokich. • Wiesław My śliwski - urodził si ę 25 marca 1932r. we wsi Dwikozy. Po wojnie chodził do Gimnazjum i Liceum Ogólnokształc ącego w Sandomierzu. Studiował filologi ę polsk ą na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim. Debiutował w 1955 r. recenzj ą powie ści E.de Greff " Noc jest moim światłem". Pracował w LSW w Warszawie jako asystent redaktora, był kierownikiem redakcji literatury

58 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

współczesnej, zast ępc ą redaktora naczelnego. W 1967r. ukazała si ę jego pierwsza powie ść "Nagi sad", a w 1970r. "Pałac". W latach 1971-83 był członkiem ZLP. Od 1975 r. redaktor naczelny kwartalnika "Regiony". Napisał dramaty "Złodziej" (1974), "Klucznik"(1978) i powie ść "Kamie ń na kamieniu" (1984). W latach 1983–1989 wiceprzewodnicz ący Narodowej Rady Kultury. W latach 1986–89 nale żał do Rady Konstytucyjnej przy Przewodnicz ącym Rady Pa ństwa. Od 1993 r. jest redaktorem naczelnym dwutygodnika kulturalnego "Sycyna". Otrzymał nagrody: Ministra Kultury i Sztuki III stopnia — 1971 r., Prezesa Rady Ministrów II stopnia — 1979, Przewodnicz ącego Komitetu do Spraw Radia i Telewizji I stopnia — 1979, "Trybuny Ludu"- 1980, Nagrod ę Pa ństwow ą II stopnia — 1987. Odznaczony Krzy żem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski — 1980. W 1989 r. opublikował dramat "Drzewo", a w 1996r. powie ść "Widnokr ąg", za któr ą otrzymał w 1997 r. Nagrod ę Nike. Obecnie mieszka w Warszawie. "Dwikozy - mój skrawek nieba i ziemi, ale tak że mój wielki świat, z którego płyn ą o żywcze soki w moj ą pami ęć , w moj ą wyobra źni ę, w moj ą krew. St ąd si ę wzi ąłem i tu zawsze jestem, nawet je śli jestem gdzie indziej. Prze żyłem tu chwile wielkiego wzruszenia. Dzi ękuj ę po stokro ć. Zawsze b ędę z lud źmi tej ziemi, z ich losem, bo to tak że mój los". • Zawisza Czarny z Garbowa herbu Sulima, jak podaj ą encyklopedie: rok urodzenia nieznany — zm. w 1428 r, sławny polski rycerz, starosta spiski, w młodo ści w słu żbie u Zygmunta Luksemburczyka. Po powrocie do kraju w 1410 r. odznaczył si ę w bitwie pod Grunwaldem. Wielokrotny poseł Jagiełły. W 1415 r. członek delegacji polskiej na sobór w Konstancji; podczas wyprawy Zygmunta Luksemburskiego przeciw Turkom w 1428 r. został w pobli żu twierdzy Golubac nad Dunajem wzi ęty do niewoli tureckiej i zamordowany. Uczestnik wielu wojen, niepokonany w turniejach rycerskich. Symbol prawo ści i cnót rycerskich, cieszył si ę wielk ą sławą w wielu krajach Europy. • Pisarz — Wincenty Burek . Urodził si ę 14 pa ździernika 1905 roku we wsi Ocinek koło Sandomierza. Ucz ęszczał do szkoły podstawowej w Górach Wysokich oraz do sandomierskiego liceum. B ędąc licealist ą zadebiutował krótkim artykułem w „Gazecie Świ ątecznej” a w latach 1923–24 był redaktorem miesi ęcznika szkolnego „Spójnia”, natomiast w 1925 r. współpracował z miesi ęcznikiem krajoznawczym „Orli Lot”. Po odbyciu rocznej słu żby wojskowej rozpocz ął Burek studia (anglistyka) na Uniwersytecie Warszawskim. W 1935 roku wydał tom opowiada ń „Droga przez wie ś”, którym to poruszył niemal całe środowisko literackie. Wincenty Burek był członkiem Stronnictwa Ludowego i aktywnym działaczem ZMW „Wici”. W latach 1935–36 nale żał do zespołu redakcyjnego miesi ęcznika „Młoda My śl Ludowa”, a w 1936 r. redagował kolumn ę literack ą czasopisma spółdzielczego „Zjednoczenie”. W latach 1936–39 był członkiem komitetu redakcyjnego czasopism wydawanych przez ZNP: „Małego Płomyczka Wiejskiego”, „Szkolnej Gazetki”, „Małego Płomyczka”, „Płomyczka”. Brał udział w wieczorach autorskich organizowanych przez grup ę pisarzy chłopskich. Utrzymywał te ż bliski kontakt ze Stanisławem Młodo żeńcem — znanym pisarzem, futuryst ą (w 1937 r. W. Burek po ślubił siostr ę S. Młodo żeńca — Zofi ę) oraz z J. Iwaszkiewiczem. Po wybuchu wojny Burek przeniósł się wraz z rodzin ą z Warszawy do Sandomierza. Tu brał udział w pracy konspiracyjnej jako działacz BCh w sandomierskiem (ps. Mochnacki). Pod koniec wojny redagował pismo

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 59 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

„Wolna Polska”, a po wyzwoleniu — „Ziemia Kielecka”. Po wojnie pracował jako dyrektor Pa ństwowego O środka Kultury Plastycznej, nast ępnie jako kierownik Ogniska Muzycznego w Sandomierzu, działał w PTTK, był długoletnim przewodnikiem po mie ście, pisał artykuły o tematyce zwi ązanej z Sandomierzem. Przez wiele lat wygłaszał prelekcje w radiow ęź le sandomierskim, uczestniczył w pracach powiatowej i miejskiej Rady Narodowej w Sandomierzu oraz WRN w Kielcach. W 1956 r. otrzymał nagrod ę WRN w Kielcach za całokształt twórczo ści. W tym samym roku ukazał si ę jego ksi ąż ka „Siwy Ka źmirz i insi”. Po wyje ździe do W-wy został W. Burek redaktorem naczelnym pisma „Teatr Ludowy”, nast ępnie podj ął współprac ę z „Zielonym Sztandarem” od 1876 r. Po przej ściu na emerytur ę był członkiem koła ZSL, Rady Ludowej Spółdzielni Wydawniczej i Klubu Seniorów Ruchu Ludowego. Działał te ż w Kole Sandomierzan i pisał pami ętniki. Wincenty Burek zmarł 4 lipca 1988 r. w Warszawie, pochowany został w Sandomierzu. Został patronem Szkoły Podstawowej w Gałkowicach. • Szczególnie zasłu żony dla społeczno ści lokalnej, społecznik, pasjonat Dwikóz — Władysław Broda. Urodził si ę 2 stycznia 1910 roku w Dwikozach w rodzinie chłopskiej. Dzieci ństwo sp ędził w Dwikozach, gdzie ucz ęszczał do szkoły podstawowej. Po uko ńczeniu szkoły podstawowej podj ął nauk ę w gimnazjum w Tarnobrzegu, które uko ńczył w 1928 r. Powrócił do Dwikóz gdzie pomagał rodzicom w prowadzeniu gospodarstwa. W roku 1933 podj ął prac ę jako Naczelnik Poczty w W ąchocku oraz w Lipsku nad Wisł ą. Ponownie powrócił do Dwikóz w 1939 tu ż przed wybuchem II wojny światowej. Podj ął prac ę jako Naczelnik Poczty w Dwikozach. W czasie okupacji wst ąpił do Armii Krajowej. Posiadał legitymacj ę nr 36388 wydan ą w Londynie w dniu 30 grudnia 1939 r. Władysław Broda był podporucznikiem AK o pseudonimach: „Janusz”, „Prawdzic”. Był zast ępc ą Dowódcy Placówki Dwikozy Obwodu AK w Sandomierzu. Po zako ńczeniu wojny był prze śladowany przez UB. W 1947 r. na własn ą pro śbę odchodzi z pracy na poczcie. W 1948 r. podj ął prac ę w Zakładach Przetwórstwa Owocowo- Warzywnego w Dwikozach jako referent handlowy, by pó źniej awansowa ć na stanowisko Zast ępcy Dyrektora ds. administracyjno-handlowych. W ZPOW pracował do 1975 roku a wi ęc do chwili przej ścia na emerytur ę. Był członkiem Światowego Zwi ązku Żołnierzy AK. Przez wiele lat był członkiem Zarz ądu Gminnego ZBOWiD. Interesował si ę histori ą Dwikóz, był znanym społecznikiem. Przyczynił si ę do odnowy pomnika powsta ńców 1863 r. w Dwikozach. Napisał 37 samodzielnych prac naukowych. Autor „Monografii Dwikóz”. Zmarł ......

2.3.6. Miejsca pami ęci narodowej • Pomnik ku czci powsta ńców poległych pod Słupcz ą zlokalizowany w Dwikozach. 8 lutego 1863 r. pod Słupcz ą oddział powsta ńców, którego trzon stanowili „Puławiacy” — uczniowie Instytutu Politechnicznego w Puławach, odniósł pora żkę w starciu z wojskiem rosyjskim. Zgin ęło wówczas 28 powsta ńców, których pochowano we wspólnej mogile w Górach Wysokich. Kolejnych 38, Rosjanie dobili i kazali pochowa ć w Dwikozach. Dzi ś na w miejscu pochówku, w Dwikozach, stoi pomnik ku czci poległych w 1863 r. • Pomnik b ędący świadectwem martyrologii mieszka ńców Słupczy.

60 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Powstał on po drugiej wojnie światowej, na miejscu strace ń mieszka ńców nie współpracuj ących z niemieckim okupantem. • Mogiły pomordowanych przez hitlerowców w 1940 roku, 92 wi ęź niów z Zamku Sandomierskiego, zlokalizowane w lesie w Górach Wysokich. • Zbiorowa mogiła ofiar terroru, zamordowanych w 1943 r. zlokalizowana na cmentarzy w Górach Wysokich.

2.3.7. Podsumowanie Gmina Dwikozy nale ży do gmin charakteryzuj ących si ę najwi ększym nasyceniem zabytkami „nieruchomymi” (w ewidencji konserwatorskiej znajduje si ę 645 „nieruchomych” dóbr kultury, dane wg Centralnej Ewidencji Dóbr Kultury — ODZ W-wa 1999 r.) Do rejestru zabytków z obszaru gminy wpisanych jest 5 „nieruchomych” dóbr kultury, które nale żą do dwóch podgrup: • 4 z zakresu architektury i budownictwa, • 1 z podgrupy parki i cmentarze. Nasycenie zabytkami „ruchomymi” jest na tle pozostałych gmin województwa świ ętokrzyskiego jest bardzo małe (21 „ruchomych” dóbr kultury w ewidencji konserwatorskiej wg Centralnej Ewidencji Dóbr Kultury — ODZ W-wa 1999 r., wg rejestru konserwatorskiego — 16 z podgrupy wyposa żenie świ ąty ń). Prób ę waloryzacji krajobrazu kulturowego podj ęli pracownicy słu żb konserwatorskich byłego województwa tarnobrzeskiego w opracowaniu „Ochrona zabytkowego krajobrazu kulturowego województwa tarnobrzeskiego”. Pierwszy etap polegał na okre śleniu zasobów, na które składaj ą si ę elementy materialne i tradycyjne elementy niematerialne tworz ące środowisko kulturowe lub naturalne. Przy okre ślaniu zasobów analizowano mapy, studia historyczno-urbanistyczne, ewidencje zabytków i materiały geograficzno-przyrodnicze. W efekcie uzyskano obszary — jednostki architektoniczno-krajobrazowe o cechach okre ślonych kodowymi oznaczeniami, które stały si ę podstaw ą do dalszej analizy i waloryzacji, celem ustalenia wytycznych konserwatorskich i okre ślenia zakresu interwencji konserwatorskiej. Na obszarze gminy Dwikozy wyodr ębniono nast ępuj ące jednostki architektoniczno-krajobrazowe: 54, 55, 59, 60, 62, 63, 64, 102, 260, 261, 262, 263.

Tabela nr 10. Jednostki architektoniczno-krajobrazowe na obszarze gminy Dwikozy. Wytyczne konserwatorskie i okre ślenie Waloryzacja zasobu jednostek zakresu interwencji konserwatorskiej w obr ębie jednostki Kategoria Stopie ń Zakres ochrony Zakres interwencji konserw. Numer krajobrazu waloryzacji konserw. (A, B, (OCHR, KONS, INTE, Z-JARK (K, NK, N) (I-IV) E, AR, K) REKN, RKOM) 54 NK III K, AR 55 N IV K 59 NK IV K, AR 60 NK III E OCHR 62 NK III K, AR 63 NK III K

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 61 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

64 NK III K, AR 102 NK IV K 260 NK IV K 261 N III K 262 brak danych br. d. Br. d. 263 brak danych br. d br. d. OCHR — ochrona, KON — konserwacja, INTE — interwencja, REKN — rekonstrukcja, RKOM — rekompozycja

Etapem finalnym było stworzenie propozycji ochrony krajobrazu kulturowego poprzez zaplanowanie stref ochrony. W skład stref ochrony konserwatorskiej (SOK), wchodz ą z obszaru gminy jedynie dwa niewielkie jej fragmenty: północno-wschodni i południowy. Ponadto w południowej cz ęś ci obszaru gminy wyst ępuj ą nast ępuj ące strefy ochrony konserwatorskiej wyznaczone w m.o.p.z.p. miasta Sandomierza z 1988 r.: • strefa E — ochrony ekspozycji, obejmuje obszar panoramicznych wgl ądów na zespół staromiejski Sandomierza z okolicznych wzgórz, w tym zwłaszcza z Gór Pieprzowych oraz wzdłu ż osi doliny Wisły, obowi ązuje tutaj zakaz wznoszenia obiektów przesłaniaj ących panoram ę sylwety zabytkowej cz ęś ci miasta, • strefa K — ochrony krajobrazu — obejmuje obszar integralnie zwi ązany pod wzgl ędem krajobrazowym z zabytkowym zespołem Sandomierza, wszelkie przekształcenia w tej strefie musz ą by ć podporz ądkowane ochronie warto ści zabytkowych i krajobrazowych Sandomierza. Niedopuszczalne jest zwłaszcza niekontrolowane rozprzestrzenianie si ę zabudowy na wysoczy źnie Kamienia Pleba ńskiego i Kamienia Łukawskiego ze wzgl ędu na wybitn ą ekspozycj ę tego obszaru i bezpo średnie s ąsiedztwo rezerwatu Gór Pieprzowych, oraz: • strefa ochrony krajobrazu i powi ąza ń widokowym postulowana przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, o nieco mniejszym zasi ęgu od ww. strefy K

2.3.8. Uwarunkowania wynikaj ące ze stanu środowiska kulturowego Główne szanse: • malownicze krajobrazy (Góry Pieprzowe sk ąd rozlega si ę widok na panoram ę miasta Sandomierza, dolina Opatówki, droga z Dwikóz do Gór Wysokich, biegn ąca w ąwozem oraz wiele innych równie ciekawie poło żonych miejsc), oraz obecno ść wielu punktów widokowych umo żliwiaj ących wgl ąd na panoramy o szczególnych walorach widokowych, • obecno ść cennych obiektów zabytkowych oraz wielu stanowisk archeologicznych będących świadectwem wielowiekowej tradycji osadnictwa na tych terenach, • pozytywne dominanty w krajobrazie gminy, zwłaszcza ko ściół p.w. św. Andrzeja Boboli, stanowi ący doskonały wyznacznik przestrzeni,

62 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• rzadko spotykane w innych regionach, piwnice, przy lokalizacji których wykorzystano naturalne stoki i charakterystyczne formy kapliczek — pomników, • wyró żniaj ące si ę w krajobrazie zabudowania, towarzysz ące cegielniom, zlokalizowane w otoczeniu malowniczych, zaro śni ętych trzcin ą glinianek (Szczytniki), warto równie ż wspomnie ć i ż pozytywnym zjawiskiem widocznym w architekturze obiektów na terenie gminy jest zastosowanie miejscowego surowca, • działalno ść szkoły podstawowej o profilu archeologicznym, zlokalizowanej w Górach Wysokich, jedynej takiej placówki w Polsce, poszerzaj ącej wiedz ę o tradycji osadniczej, historii oraz kulturze regionu oraz rozbudza zainteresowanie młodych ludzi tematyk ą dziedzictwa kulturowego, • pr ęż nie działaj ący od 1976 r. Gminny O środek Kultury, który prowadzi ró żnorodne zaj ęcia sportowe, rekreacyjne oraz artystyczne. Pod patronatem GOK-u działaj ą równie ż dwa zespoły ludowe — w Słupczy i w Dwikozach, • przejawem tradycji regionalnych jest równie ż organizowanie corocznych imprez promuj ących gmin ę, tj.: „Dzie ń Folkloru i Sztuki Ludowej”, „ Świ ęto Pomidora”, do żynek itp.

Główne zagro żenia: • zły stan techniczny i bardzo liczne rozbiórki cennych obiektów zwłaszcza reprezentuj ących tradycyjn ą architektur ę drewnian ą, co jest wynikiem braku świadomo ści u żytkowników co do warto ści zabytkowej obiektów oraz wysokie koszty utrzymania tego typu obiektów, • zagro żenie nieodwracalnym zniszczeniem stanowisk archeologicznych, wskutek gł ębokiej orki oraz procesów erozyjnych, • obecno ść obiektów dysharmonizuj ących tj.: komin przy Zakładach Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego, który stanowi negatywn ą dominant ę w krajobrazie Dwikóz , szczególnie widoczn ą z drogi prowadz ącej z Sandomierza do Dwikóz, • brak dbało ści o zagospodarowanie zasobów dziedzictwa kulturowego, stanowi ących w poł ączeniu z wybitnymi walorami krajobrazowymi potencjalny czynnik aktywizuj ący rozwój turystyki i agroturystyki.

2.3.9. Wykaz obiektów i zespołów zabytkowych Obejmuje obiekty zabytkowe b ędące pod ścisł ą ochron ą konserwatorsk ą, wpisane do rejestru Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (podkre ślone) oraz warto ściowe obiekty znajduj ące si ę w ewidencji, według opracowania — „Zabytki architektury i budownictwa w Polsce”, woj. tarnobrzeskie, ODZ W-wa 1990, uaktualnione dzi ęki przeprowadzonej wizji terenowej, która wykazała brak wielu obiektów zabytkowych (głównie drewnianych domów). Wykaz nie zawiera cmentarzy, uj ętych w wy żej wymienionej cz ęś ci opracowania.

Czermin: 1. Dom nr 6, drewn., 4 ćw. XIX w. Dwikozy: 2. Kaplica p.w. Naj świ ętszej Marii Panny, ul. Sandomierska, mur., 2 poł. XIX w., 3. Kapliczka z figur ą św. Jana Ewangelisty przy drodze do Gór Wysokich, mur. (kam.), 1 poł. XIX w.,

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 63 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

4. Dom nr 19, mur., 4 ćw. XIX w., ul. Starowiejska, 5. Dom nr 38, mur., 4 ćw. XIX w., ul. Starowiejska, 6. Młyn wodny, ob. Motorowy, ul. Rzeczna, mur., 1931 r., obecnie cz ęś ciowo spalony, Gierlachów: 7. Dom nr 111, drewn., l. 20 XX w., 10. Dom nr 130, drewn., ok. 1910 r., 11. Dom nr 136, drewn., l. 20 XX w. Góry Wysokie: 12. Zespół ko ścioła parafialnego p.w. MB Bolesnej i św. Wita, nr rej. 87: a) ko ściół mur., 1718 r., gruntownie przebud. 1792 – 1795, arch. Ks. Józef Kra śnicki, restaur. Ok. 1856 – 1860, 1897 – 1899 i po 1911, spalony 1944, odbud. 1948 – 1949, arch. Stefan Świszczkowski, b) kaplica podziemna, mur., k. XVIII w., c) ogrodzenie z kaplicami i bramkami, mur., ok. 1856 – 1860, d) plebania, ob. Nie u żytkowana, mur., ok. 1860 r., zniszczona 1944 r., odbud. 1944 r. 13. Dom nr 89, drewn., 4 ćw. XIX w. Mściów: 14. Dom nr 50, drewn., pocz. XX w., Nowe Kichary: 15. Baszta w ogrodzeniu dworu benedyktynek, od XVIII w., kaplica p.w. ś.ś. Rocha i Jacka, mur. (kam.), XVII w., przebud. XVIII w., remont. 1856 r., zrujnowana od 1944 r., nr rej. 102. 16. Dom nr 60, mur. – drewn., k. XIX w., 17. Dom nr 61, mur., XIX/XX w.

Tabela nr 11. Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych na terenie gminy Dwikozy Nr stan. Ocena Zagro żenie Funkcje Bli ższa Materiał Nr obszaru Miejscowo ść Na wart. zniszcze- obiektu chronologia masowy obszarze Poznawczej niem 88-74 Dwikozy 263 ślad osad. Neolit wcz. Ceramika, Góra wyroby Bykowiec krzem. Ślad osad. Neolit fr. Cer. Ślad osad. Pradz. Fr. Ceram. Cmentarzy EB-EŻ fr. Cer. Z sko kilku naczy ń 88-74 Dwikozy 254 ślad osad. Neolit fr. Cer. Średnia nie istniej ą ślad os. EB II-III fr. Cer. Cmentarzy wcz. E Ż fr. Cer., fr. sko Czaszki ludzkiej 88-74 Dwikozy 253 osada EB/E Ż fr. Cer., narz. Średnia nie istniej ą osada mł. Okr. Fr. Cer. Przedrzym. Ślad os. OWR-wcz. Fr. Cer. Z załomem ślad os. (koniec XV fr. Cer. w.?)

64 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

88-74 Dwikozy 252 osada neolit fr. cer. du ża nie istniej ą osada neolit fr. cer., narz. 88-74 Dwikozy 243 osada neolit śr. fr. cer., fr. średnia nie istniej ą narz., krz. ślad os. neolit krz., fr. siek. ślad os. okr. nowo ż. cer. (po XVI w.) 88-74 Słupcza 228 osada neolit wcz. cer., krz. du ża istniej ą 88-74 Słupcza 223 ślad os. neolit wcz. cer. fr., krz. średnia istniej ą ślad os. EB? cer. fr., krz. ślad os. okr. nowo ż. cer. fr. (XVII W.) 88-74 Słupcza 221 ślad os. neolit cer. fr. du ża nie istniej ą osada neolit cer. fr. osada EB II-III cer. fr. 88-74 Słupcza 214 osada neolit krz. odł. du ża nie istnieją osada neolit cer. fr. 88-74 Słupcza 213 osada neolit wcz. cer. fr., krz. du ża nie istniej ą 88-74 Słupcza 207 osada neolit cer. fr., krz. średnia nie istniej ą Pracownia neolit śr. cer. fr., krz. krzem. WEB 88-74 Słupcza 205 Pracownia WEB? cer. fr., krz. średnia nie istniej ą krzem. ślad os. EB? cer. fr. ślad os. okr. nowo ż. cer. fr. (XVI-XVII w.) 88-74 Słupcza 199 ślad os. neolit śr. cer. fr. du ża nie istniej ą pracownia neolit-EB krz. osada pradzieje Cer. fr. (EB-EŻ) 88-74 Czermin 197 osada EB/E Ż cer. fr., krz. du ża nie istniej ą ślad os. pó źny LT cer. fr. osada OWR (B 2 cer. fr. lub pocz. C) osada WŚ (VII- cer. fr. IX) 88-74 Słupcza 189 ślad os. neolit śr. Cer. fr. średnia nie istniej ą Pracownia neolit-EB krz. krzem.? (E Ż?) 88-74 Słupcza 177 osada neolit śr. cer. fr. krz. średnia nie istniej ą ślad os. Ś (XV w.) cer. fr. osada okr. nowo ż. cer. fr. (XVII- XVIII w.) 88-74 Słupcza 174 cmentarzy EB/E Ż? cer. fr. mała nie istniej ą sko? 88-74 Dwikozy pod 168 grób EB II/III cer. naczynia, du ża nie istniej ą Ziele ńcem ciałopalny szcz ątki zbiorowy kostne ludzkie 88-74 Dwikozy 166 osada neolit cer. fr. średnia nie istniej ą ślad os. neolit cer. fr. krz.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 65 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

88-74 Dwikozy Pole 165 osada neolit (P) cer. fr. krz. du ża nie istniej ą nad cmentarzy neolit (A) fr. cer., krz., Ziele ńcem sko ko ści ludzkie ślad os. Neolit (P) cer. fr. 88-74 Słupcza 143 osada neolit cer. fr. krz. mała nie istniej ą ślad os. WŚ cer. fr. ślad os. okr. nowo ż. cer. fr. 88-74 Słupcza 134 ślad os. neolit wcz. cer. fr. średnia nie istniej ą Pracownia neolit krz. krzem. 88-74 Słupcza 121 osada neolit wcz. fr. cer. fr. du ża nie istniej ą wiórów 88-74 Słupcza 118 Pracownia neolit-WEB fr. ceram., mała nie istniej ą krzemienia krzem. rska? ślad os. okr. nowo ż. fr. cer. 88-74 Słupcza 119 osada neolit fr. ceram., średnia nie istniej ą krzem. ślad os. WEB cer. fr. 88-74 Słupcza 117 osada neolit fr. cer., krzem średnia nie istniej ą 88-74 Słupcza 114 obozowisk mezolit rdze ń, pazur średnia nie istniej ą o? mikrol., wiór osada? neolit-WEB fr. cer., krzem. 88-74 Rzeczyca 97 pracownia neolit-EB krz. du ża nie istniej ą Mokra krzem.? osada EŻ-wcz. cer. fr. 88-74 Góry 93 ślad os. neolit cer. fr. średnia nie istniej ą Wysokie cmentarzy EŻ cer. fr., krz. sko? Ślad os. okr. nowo ż. cer. (XV-XVI w.) 88-74 Dwikozy 91 osada neolit wcz. cer. fr., krz. średnia nie istniej ą ślad os. WEB Cer. fr.,krz. 88-74 Góry 88 ślad os. neolit wcz. cer. fr. du ża nie istniej ą Wysokie osada neolit cer. fr. 88-74 Góry 83 ślad os. neolit cer. fr. średnia nie istniej ą Wysokie ślad os. neolit śr. cer. fr. ślad os. WEB cer. fr. 88-74 Góry 82 osada neolit cer. fr. du ża nie istniej ą Wysokie osada Neolit cer. fr., krz. osada? WEB cer. fr. 88-74 Góry 81 osada neolit cer. fr., krz. du ża nie istniej ą Wysokie osada neolit cer. fr., krz. 88-74 Dwikozy 12 osada neolit fr. cer. średnia nie istniej ą ślad os. pradzieje fr. cer. ślad os. I okr. EB Fr. orn. ślad os. WŚ (XII- fr. cer. XIII w.)

66 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

88-74 Dwikozy 15 osada neolit fr. cer. du ża nie istniej ą osada neolit fr. cer. 88-74 Dwikozy 19 osada neolit wcz. fr. cer. średnia nie istniej ą osada neolit śr. fr. cer. 88-74 Dwikozy 36 ślad os. neolit fr. cer. mała nie istniej ą ślad os. IV okr. EB fr. cer. Pracownia neolit-EB krz. krzem.? osada Ś (XIV w.) fr. cer. 88-74 Dwikozy 38 osada WEB cer. fr., krz. mała nie istniej ą ślad os. Ś (2poł. XIII fr. dna w.) 88-74 Rzeczyca 54 osada neolit wcz. cer. fr., krz. średnia nie istniej ą Mokra ślad os. neolit Krz. 88-74 Dwikozy 56 ślad os. neolit wcz. cer. fr., mała nie istniej ą osada WEB cer. fr., krz. ślad os. okr. nowo ż. cer. fr., (XVII w.) 88-74 Dwikozy 61 osada neolit cer. fr. krz. du ża nie istniej ą 88-74 Dwikozy 62 ślad os. neolit śr. cer. fr. krz. średnia nie istniej ą Pracownia neolit-WEB cer. fr. krz. krzem. ślad os. okr. nowo ż. cer. fr. (XV-XVII w.) 88-74 Góry 63 ślad os. mezolit? Krz. średnia nie istniej ą Wysokie ślad os. neolit wcz. Krz. 88-74 Góry 64 ślad os. neolit wcz.- cer. fr., krz. średnia nie istniej ą Wysokie śr. ślad os. neolit WEB cer. fr., krz. 88-74 Góry 65 osada neolit cer. fr., krz. średnia nie istniej ą Wysokie ślad os. wcz. E Ż cer. fr. 88-74 Góry 66 Pracownia neolit cer. fr. krz. średnia nie istniej ą Wysokie krzem. 88-74 Góry 73 ślad os. wcz. neolit cer. fr., krz. średnia nie istniej ą Wysokie osada WEB cer. fr., krz. 87-74 Winiary 41 osada fr. ceramiki, mała nie istniej ą wiórki, odłupki 87-74 Winiary 38 osada fr. cer., wiór, mała nie istniej ą odłupki 87-74 Winiary 3 osada odłupek, fr. nie istniej ą cer. Cmentarzy wcz. śred. sko VII-VIII w. kurhanowe 87-74 Czermin 66 osada fr. cer., średnia nie istniej ą odłupki ślady os. Wcz. śred. fr. cer.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 67 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

87-74 Winiarki 75 grób fr. cer., du ża istniej ą kamienie żarnowe, fr. ko ści ludzkich 87-74 Winiarki 95 obozowisk ? odłupki, średnia nie istniej ą o przekłuwacz 87-74 Buczek 130 osada fr. cer., średnia nie istniej ą odłupki, wióry, krz. ślad os. Staro żytna fr. cer. nieokre ślona 89-74 Kamie ń 40 osada I/II-II o. cer., zab. krz. du ża istniej ą Łukawski neol. osada II-III o. Cer., zab. neol. krz.m, ko ści Cment. V o. EB ceramika Ciałop. ślad os. XI-XIII w. ceramika Import II-III o. Cer. ceram. neol. 89-74 Gerlachów 90 osada II/III o. fr. cer., zab. średnia istniej ą Podgaje neol. krz. ślad os. XII-XIII w. fr. cer. 89-74 Gerlachów 99 osada III o. neol. fr. ceram., średnia nie istniej ą Bliższy odłupek krz. 89-74 Rzeczyca 101 ślad osadn. WEB odłupki krz. mała istniej ą Mokra 89-74 Mściów 100 osada XI-XII w. fr. ceram. średnia istniej ą 89-74 Rzeczyca 103 osada XI-XIII w. fr. ceram średnia nie istniej ą Mokra ślad osadn. XV-XVI w. fr. ceram 89-74 Rzeczyca 102 osada II/III o. fr. ceram., średnia istniej ą Mokra neol. zab. krz. 89-74 Rzeczyca 104 ślad osadn. II/III o. fr. ceram średnia istniej ą Mokra neol. osada? X-XII w. fr. ceram osada? XV-XVII w. fr. ceram

68 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

3. OSADNICTWO

3.1. Historyczne uwarunkowania rozwoju Gmina Dwikozy poło żona jest na skraju Wy żyny Sandomierskiej, która stanowi przedłu żenie wzgórz świ ętokrzyskich schodz ących w kierunku doliny Wisły. Przez obszar ten przebiega pradawny szlak z Małopolski na Ru ś oraz w kierunku Lublina i Łukowa. Badania archeologiczne wskazuj ą na istnienie osadnictwa na tych terenach ju ż w VI–VIII wieku. Wiele ciekawych odkry ć pochodzi równie ż z pó źniejszego okresu — wczesno średniowiecza. Niezwykle interesuj ące pod wzgl ędem archeologicznym s ą rozległe osady wczesnych faz cyklu lendzielsko-polgarskiego, zwi ązane z grup ą samborzecko-opatowsk ą i wczesn ą kultur ą malick ą odkryte na wysoczy źnie w rejonie Słupczy oraz Gór Wysokich. Ślady historii osadnictwa tworzy na tym terenie szereg znalezisk stanowi ących cenny w skali Polski materiał bada ń współczesnej archeologii. W du żej mierze wyst ępuj ą one na obszarze miejscowo ści o starej metryce jak: • Góry Wysokie — pierwsza wzmianka na temat parafii z XII wieku, • Trzy osady słu żebne: Winiary wymieniane w dokumentach ju ż od XII w.(odkryto tu m.in. cmentarzysko kurhanowe), Szczytniki wzmiankowane od połowy XIV w. oraz Kichary Nowe od XVI wieku, • Dwikozy — wymieniane ju ż w XII w. jako uposa żenie jednego z kanoników kapituły kolegiaty sandomierskiej, słyn ące od średniowiecza z upraw ogrodniczych ( odkryto tu osad ę rolnicz ą datowan ą na IX – XI wie). Ponadto ślady osadnictwa a tak że liczne znaleziska z epoki wczesno średniowiecznej odkryto na cyplu Gór Pieprzowych (osada wczesno średniowieczna) i w Czerminie. Odr ębn ą ze wzgl ędu na swoj ą skal ę i charakter s ą ślady osadnictwa w dolinie Wisły, które obejmuj ą zarówno pojedyncze znaleziska pradziejowe, jak i średniowieczne a tak że te, nale żą ce do czasów nowo żytnych. Na dzisiejszy układ sieci osiedle ńczej mógł równie ż rzutowa ć fakt istnienia w pobli żu dwóch du żych, wczesno średniowiecznych grodów; Sandomierza i Zawichostu, stanowi ących w tym rejonie najszybciej rozwijaj ące si ę o środki gospodarcze. Zachodz ące miedzy nimi zwi ązki komunikacyjne i handlowe mogły, bowiem przyczyni ć si ę do zachodz ącej historycznie koncentracji osadnictwa wzdłu ż drogi Sandomierz — Zawichost jak i wytworzenia si ę wzdłu ż tej trasy mniejszych o środków usługowych — obecnych wsi sołeckich. Du żą grup ę tworz ą równie ż osady i ślady osadnictwa z czasów nowo żytnych reprezentuj ące ró żne etapy osadnictwa od XVI po XIX wiek Jako ciekawostk ę mo żna przytoczy ć fakt, i ż na obszarze gminy, na południe od Winiar (obecnie sołectwo - Kępa Chwałowska), funkcjonuje przysiółek o nazwie „Krzemionki”. Genez ą powstania tej nazwy był fakt przesiedlenia ludno ści zamieszkuj ącej Krzemionki Opatowskie wskutek utworzenia tam rezerwatu archeologicznego na terenach prehistorycznych kopalń krzemienia.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 69 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

3.2. System osadniczy gminy Podstawow ą funkcj ą gminy jest rolnictwo, uzupełniaj ącą usługi. Sie ć osadnicza gminy kształtuje si ę jako układ 4 stopniowy: 1. ośrodek gminny w Dwikozach, centrum administracyjno – usługowe, 2. ośrodki wspomagaj ące: Garbów Stary, Garbów Nowy, dysponujace poszerzonym zakresem usług podstawowych, 3. wsie podstawowe: Góry Wysokie, Kichary Stare, M ściów, Słupcza, Winiary, 4. jednostki elementarne: Bo żydar, Buczek, Czermin, Gałkowice, Kamie ń Nowy, Kamie ń Lukowski, Kichary Nowe, Kolonia Gałkowice, Romanówka, Rzeczyca Mokra, Rzeczyca Sucha, Szczytniki, Winiarki, Gałkowice, Gierlachów (posiadaj ący potencjalne mo żliwo ści rozwoju zwi ązane ze stref ą oddziaływania miasta Sandomierza). Na obszarze gminy przewa ża zabudowa zagrodowa o charakterze skupionym. Zró żnicowany jej styl i charakter a tak że sposób usytuowania na działce siedliskowej, który jest wynikiem wpływu ró żnych stylów zewn ętrznych i braku własnych wzorców regionalnych wprowadza niestety chaos przestrzenny. Ponadto główny o środek administracyjno-usługowy — Dwikozy charakteryzuje si ę niedostateczn ą czytelno ści ą układu urbanistycznego, przemieszaniem zabudowy o charakterze małomiasteczkowym (wzdłu ż drogi prowadz ącej do Nowych Kichar) z zabudow ą wielorodzinn ą szeregow ą, zagrodow ą i jednorodzinn ą, oraz brakiem wykształconego centrum. Przykładowo lokalizacja głównego elementu przestrzeni publicznej - Urz ędu Gminy nast ąpiła w mało eksponowanym miejscu, w którym nie ma obecnie warunków do lokalizacji dalszych obiektów usługowych. Za niezb ędne, uznaje si ę zatem sporz ądzenie czytelnej koncepcji rozwoju przestrzennego ośrodka gminnego, która zawierała by przesłanki intensyfikacji funkcji miejskich i prowadziła do awansu Dwikóz w hierarchii osadnictwa. Na pozostałych obszarach gminy dominuje zabudowa zagrodowa i mieszkaniowa jednorodzinna, koncentruj ąca si ę wzdłu ż wa żniejszych dróg i znajduj ąca si ę w ró żnym stopniu skupienia (najsilniej rozproszona zabudowa wyst ępuje w sołectwie Buczek)

70 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

4. FUNKCJA ROLNICZA

4.1. Podstawowe dane charakteryzuj ące rolnicz ą przestrze ń produkcyjn ą gminy na tle województwa Dwikozy nale żą do najlepszych glebowo gmin w województwie i w kraju. Świadczy o tym wysoki wska źnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej, który według danych JUNG Puławy wynosi 101,5 pkt. (w skali 120 punktowej) i klasyfikuje gmin ę na 5 miejscu w województwie oraz na 33 miejscu w kraju. Korzystny, zwłaszcza w kotlinie Sandomierskiej i w dolinie Opatówki jest tak że lokalny agroklimat, który umo żliwia towarow ą upraw ę ro ślin ciepłolubnych (pomidory, ogórki nowalijki, kwiaty itp.). Bardzo dobre warunki klimatyczno-glebowe oraz tradycje rolnicze gminy sprawiaj ą, że główn ą funkcj ą jest rolnictwo (z pracy w tym sektorze gospodarki utrzymuje si ę 83,5% mieszka ńców, podczas gdy w województwie 31,2%), za ś u żytki rolne zajmuj ą 83% powierzchni ogólnej (w regionie 62,6%). Ponad 90% gruntów ornych zaliczone jest do klas bonitacyjnych I–IIIb, podlegaj ących szczególnej ochronie prawnej przed wył ączeniem z u żytkowania rolniczego a dalsze 8% podlega ochronie warunkowej (klasa IV). W strukturze zasiewów główne miejsce zajmuje towarowa uprawa zbó ż w tym pszenicy (29,1% pow. zasiewów, w województwie 20,5%). O specjalizacji rolniczej gminy decyduj ą jednak uprawy sadownicze i warzywnicze w gruncie (odpowiednio 927 ha i 407 ha) oraz produkcja warzyw pod osłonami (13 ha pod szkłem i 695 ha w tunelach foliowych, w wi ększo ści ogrzewanych). Mniejsze znaczenie posiada natomiast uprawa ziemniaków i buraków cukrowych. Plony zbó ż w porównaniu do średnich wojewódzkich s ą przeci ętnie wy ższe o ca 4.5–5,5 q/ha, za ś okopowych o ok. 50–70 g/ha. Produkcja zwierz ęca posiada natomiast znaczenie drugorz ędne. Np. według danych US Tarnobrzeg z 1999 r. obsada bydła na 100 ha UR wyniosła 16 szt. i trzody chlewnej 24 szt. — podczas gdy w województwie obsada ta wynosiła odpowiednio 43 i 57 szt. Zdecydowanie mniej korzystna w porównaniu do przeciętnej w województwie jest natomiast struktura agrarna. Średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego wynosi zaledwie 3,8 ha UR ha. (w regionie 4,7 ha tych u żytków) i odbiega wyra źnie od standardów europejskich (ok. 17 ha). Rolnicy gminy posiadaj ą wysokie umiej ętno ści zawodowe, wynikaj ące z wieloletnich tradycji wysokiej kultury rolnej oraz szkole ń i doradztwa rolniczego. Poziom wykształcenia formalnego jest jednak przeci ętny. Wykształcenie wy ższe posiada 3,3% u żytkowników gospodarstw, policealne i średnie zawodowe 20,4%, ogólnokształc ące 4,6%, a zasadnicze zawodowe 24,0%. Głównym ograniczeniem modernizacji rolnictwa jest niedobór kapitału inwestycyjnego, niski poziom dochodów z gospodarstwa oraz brak stabilizacji odbioru i zagospodarowania surowców rolniczych (lokalne przetwórstwo owoców i warzyw mimo znacznych, potencjalnych mo żliwo ści przerobowych z ró żnych wzgl ędów nie zapewnia tej stabilizacji). Korzystny jest natomiast poziom umaszynowienia i wyposa żenia w specjalistyczny sprz ęt ogrodniczy.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 71 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Struktura gruntów rolnych gminy (wg danych UG. Dwikozy w 2002 r.) kształtowała si ę nast ępuj ąco: Użytki rolne - 7.554ha (89,1% pow. ogólnej) 1. Grunty orne - 5.424 ha (71,9% u żytków rolnych) 2. Sady - 927 ha (12,2% u żytków rolnych ) 3. Łąki trwałe - 393 ha (5,3% u żytków rolnych) 4. Pastwiska - 800 ha (10,6% u żytków rolnych) 5. Tereny zabudowane - 260 ha (2,8% powierzchni ogólnej) 6. Stawy rybne - brak 7. Rowy melioracyjne - 45 ha 8. Tereny zmeliorowane - 396,6 ha (5,6% u żytków rolnych) 9. w tym zdrenowane - 63,8 ha

Dane liczbowe dotycz ące innych, wa żniejszych elementów zagospodarowania przestrzeni rolniczej kształtuj ą si ę nast ępuj ąco: 1. Liczba gospodarstw indywidualnych (dane UG z 2002 r.) - 1576 2. Liczba działek do 1ha UR (dane UG z maja 2002 r.) - 634 3. Zaspokojenie potrzeb melioracyjnych - 57% (wg danych WZMiGW) 4. Potrzeby melioracyjne - 304 ha (dane jw.)

4.2. Ogólna ocena warunków przyrodniczo-glebowych Gmin ę Dwikozy zalicza si ę do IX dzielnicy glebowo-klimatycznej (Radomskiej), na obszarze której zaznacza si ę przewaga do ść suchego klimatu kontynentalnego, umo żliwiaj ącego dobór ro ślin o średnio-wysokich wymaganiach klimatycznych. Ponadto na obszarze Kotliny Sandomierskiej (obejmuj ącej pradolin ę rzeki Wisły) oraz w gł ęboko wci ętej dolinie Opatówki wytworzył si ę sprzyjaj ący agroklimat lokalny, korzystny dla upraw ciepłolubnych i przy śpieszonych. Gleby gminy powstały prawie w cało ści z lessów gł ębokich i średnich oraz mad nadwi śla ńskich, które zalegaj ą na ca 98,5% jej obszaru. Z utworów lessowych powstały gleby brunatne wła ściwe, czarnoziemy deluwialne i zdegradowane, których warto ść produkcyjna jest na ogół bardzo wysoka lub wysoka pod warunkiem dostatecznej ilo ści opadów atm. ( tereny te s ą deficytowe w wody powierzchniowe). W dolinie Wisły dominuj ą natomiast mady zwykłe i wytworzone z mad rzecznych — gleby brunatne wła ściwe, i czarne ziemie równie ż wysokiej warto ści rolniczej. Wyra źnie słabsz ą warto ść rolnicz ą posiadaj ą u żytki zielone, przy czym najsłabsze gleby (głównie mady zdegradowane i gleby glejowe) wyst ępuj ą w bezpo średnim sąsiedztwie Wisły, na terenach zalewowych.

Tabela nr 12. Udział procentowy poszczególnych klas bonitacyjnych w ogólnym areale gruntów ornych i u żytków zielonych (dane JUNG Puławy 1984 r.). Wyszczególnienie I II IIIa IIIb IVa IVb V VI - VIz Grunty orne 14,7 39,7 29,6 7,3 5,3 2,3 1,2 0,2 Użytki zielone 0,9 21,5 26,5 14,5 20,0 5,6 Grunty orne 3,2 9,2 13,4 9,5 16,4 15,4 19,4 13,5 (województwo)

72 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Gleby gruntów ornych nie wykazuj ą wi ększego zró żnicowania przestrzennego z wyj ątkiem wsi K ępa Chwałowska, gdzie skupiaj ą si ę najsłabsze mady — IV klas bonitacyjnych, podlegaj ące warunkowej ochronie prawnej. Na obszarze Wy żyny Opatowskiej, zbudowanej z utworów lessowych przydatno ść rolnicza gleb wi ąż e si ę ści śle z nachyleniem terenów (najsłabsze gleby wyst ępuj ą na stokach o najwi ększym nachyleniu, podlegaj ących erozji wodnej i w ąwozowej). Ogółem erozj ą wodn ą obj ętych jest ok. 782 ha gruntów ornych. Gleby te wymagaj ą zastosowania zabiegów przeciwerozyjnych, pocz ąwszy od specjalistycznej agrotechniki np. płodozmianu sadowniczego, (tereny o spadkach 6–12%), a ż po melioracje przeciwerozyjne i zalesienia (tereny o spadkach powy żej 12–15%). Znaczne ograniczenia uprawowe stwarzaj ą spadki terenów rolnych. Tereny trudne i bardzo trudne do uprawy ze wzgl ędu na niekorzystn ą konfiguracj ę (spadki pow. 10%) zajmuj ą ok. 13% gruntów ornych i skupiaj ą si ę w rejonie skarpy nadwi śla ńskiej oraz w dolinie Opatówki.

Ogólna ocena warunków klimatyczno-glebowych na tle byłego województwa tarnobrzeskiego w klasyfikacji punktowej JUNG Puławy przedstawia si ę nast ępuj ąco:

Gmina Województwo Wska źnik agroklimatu (skala 15 punktowa) 11,8 11,5 Wska źnik rze źby terenu (skala 5 punktowa) 3,2 3,5 Wska źnik warunków wodnych (skala 5 punktowa) 4,3 3,8

Główne uwarunkowania wynikaj ące z jako ści rolniczej przestrzeni produkcyjnej s ą, zatem nast ępuj ące: • zdecydowana wi ększo ść gleb (ca 87%) jest predysponowana do intensywnego zagospodarowania na cele upraw polowych w tym o wy ższych wymaganiach cieplnych i podlega wzmo żonej ochronie prawnej przed wył ączeniem z użytkowania rolniczego, • najwi ększym zagro żeniem przestrzeni rolniczej jest erozja wodna, zachodz ącą na terenach stokowych — proces ten wymaga podj ęcia stosownych działa ń zapobiegawczych, • coraz wi ększy problem stwarza stepowienie gleb, nasilaj ące si ę w latach niedoboru opadów, czemu sprzyja zbyt mała retencj ą wód dla potrzeb rolnictwa oraz niedobór terenów zadrzewionych i zakrzewionych o funkcji glebochronnej i wodochronnej, • gmina posiada dogodne warunki przyrodnicze do rozwoju produkcji ekologicznej pod warunkiem minimalizacji zagro żeń środowiska rolniczego.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 73 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

4.3. Warunki agrarne i demograficzne w rolnictwie Warunki agrarne gminy nale żą do najsłabszych w województwie. Gospodarstwa o powierzchni do 5 ha stanowi ą 76,3% ogółu, 5–7 ha — 11,7%, 7–10 ha — 7,6%, 10–15 ha — 4,0%, 15 i wi ęcej — 0,4%. Działalno ść rolnicz ą prowadziło 94,5% indywidualnych gospodarstw rolnych, z czego na rynek wytwarzało 66,4%. Produkcja rolnicza mimo rozdrobnienia gospodarstw charakteryzuje si ę wysok ą towarowo ści ą. Jej poziom na 1 ha UR był wy ższy od krajowego o 72%. Głównym dysponentem ziemi jest sektor gospodarstw indywidualnych, który włada ok. 92,9% ogólnej powierzchni UR. Według danych UG Dwikozy liczba gospodarstw rolnych wynosiła w 1996 r. 2210 z czego 1576 stanowiły indywidualne gospodarstwa rolne (pow. 1 ha). Na jedno gospodarstwo indywidualne przypada średnio 4,2 działki rolnej o przeci ętnej powierzchni 1,0 ha. Średnia odległo ść siedliska od najdalej poło żonej działki wynosi 2,8 km (w byłym woj. tarnobrzeskim wska źniki te kształtowały si ę odpowiednio: 4,6 działki, 1,1 ha, oraz 2,7 km).

Tabela nr 13. Struktura gospodarstw rolnych wg grup obszarowych w porównaniu do średniej w województwie świ ętokrzyskim Działki Indywidualne gospodarstwa rolne Ogółem rolne w grupach obszarowych [%] szt. szt. Razem 1 - 3 3 - 5 5 - 10 10 - 15 pow. 15 Liczba 1576 634 100% 52,0 24,2 19,3 4,1 0,4 gospodarstw Województwo - - 100% 35,4 27,9 30,5 4,9 1,2 % Struktur ę procentow ą gospodarstw wg grup obszarowych przeliczono na podstawie danych z PSR- 96 r.)

Jak wynika z zestawienia podstawow ą cech ą struktury agrarnej jest silne rozdrobnienie gospodarstw, które utrudnia ć b ędzie osi ągni ęcie krajowych i europejskich standardów efektywno ści gospodarowania ( średni areał gospodarstwa w Polsce wynosi ponad 7,1 ha za ś w krajach UE — ok. 17 ha). Pod wzgl ędem przestrzennym silne rozdrobnienie gospodarstw wyst ępuje w strefie podmiejskiej Sandomierza oraz wzdłu ż drogi wojewódzkiej Sandomierz — Zawichost, stwarzając na tym obszarze barier ę restrukturyzacji rolnictwa.

Do najwa żniejszych problemów w tej dziedzinie zagospodarowani zalicza si ę: • zbyt wolny obrót ziemi ą rolnicz ą, stanowi ący warunek jej koncentracji w gospodarstwach rozwojowych, • za niska cena u żytków rolnych, kształtuj ąca si ę poni żej warto ści u żytkowej (w opinii rolników ziemia jest za tania aby si ę jej pozbywa ć ), • do ść powszechna w mniejszych obszarowo gospodarstwach postawa przeczekiwania trudno ści ekonomicznych oraz bierno ść w unowocze śnianiu warsztatu pracy, • zbyt małe zainteresowanie rolników integracj ą w grupy producenckie, • brak miejsc pracy poza rolnictwem i słaby rozwój przedsi ębiorczo ści lokalnej.

74 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Poprawie struktury agrarnej nie sprzyja te ż wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie, który wynosi wg. PSR 96` — 45,8 osób na 100 ha UR (wg danych z „Małopolskiego programu rozwoju wsi i rolnictwa” wielko ść ta w obecnych warunkach gospodarowania nie powinna przekracza ć 25 osób). (Średni areał gospodarstwa indywidualnego oraz koncentracj ę działek rolniczych w poszczególnych sołectwach obrazuje mapka pogl ądowa).

4.4. Uwarunkowania wynikaj ące z prawa własno ści gruntów W strukturze własno ściowej u żytków rolnych dominuje zdecydowanie własno ść osób fizycznych, które władały wg danych geodezyjnych z 2001 r. — 93,8% UR. W ramach gruntów Skarbu Pa ństwa najwi ększy areał zajmowały klasyfikowane rolniczo (jako pastwiska) tereny nadwi śla ńskie i grunty Lasów Pa ństwowych, które użytkuj ą 14 ha. Areał gruntów AWRSP jest minimalny. Wg. danych UG Dwikozy grunty gminne zajmuj ą 19,7 ha, z czego u żytki rolne to 4,21 ha (wi ększo ść w u żytkowaniu umownym). U żytki te skupiaj ą si ę w: Dwikozach (u żytkowanie wieczyste), Kamieniu Nowym, Rzeczycy Mokrej oraz Górach Wysokich i w wi ększo ści s ą przeznaczone na ró żne cele publiczne. Niewielk ą rezerw ę terenów na cele przedsi ębiorczo ści, stanowi ć mog ą dawne bazy obsługi rolnictwa i nie wykorzystane obiekty komunalne. Brak jest natomiast uzbrojonych terenów niezabudowanych, które mogłyby stanowi ć ofert ę gruntów dla potencjalnych inwestorów z zewn ątrz. Powy ższy układ własno ściowy nie sprzyja transformacji rynkowej gminy powoduj ąc nast ępuj ące istotne ograniczenia przestrzenne: • utrudnia ć mo że szybkie pozyskanie na cele inwestycyjne wi ększych obszarowo terenów wywołuj ąc konieczno ść negocjacji ich zakupu z wieloma wła ścicielami, • wpływa utrwalaj ąco na istniej ącą struktur ę agrarn ą jak równie ż ogranicza mo żliwo ść przeprowadzenia scalenia i wymiany gruntów, • stwarza utrudnienia przy lokalizacji usług publicznych i urz ądze ń infrastruktury technicznej przy jednoczesnym domaganiu si ę przez społeczno ść lokaln ą dost ępu do korzystania z usług i urz ądze ń o coraz wy ższym standardzie, Utrudnia wi ęc skuteczne wł ączenie si ę samorz ądu w polityk ę gospodarowania ziemi ą i mo że stwarza ć w przyszło ści barier ę rozwoju przestrzennego.

4.5. Uwarunkowania wynikaj ące ze struktury i rozmieszczenia zabudowy rolniczej Zabudowa zagrodowa Głównym elementem zabudowy wiejskiej, jest drobno i średniotowarowa zabudowa zagrodowa, której rozmieszczenie jest pochodn ą struktury przestrzennej pól i lokalnych układów własno ściowych. Największy odsetek zabudowy stanowi w miar ę zwarta zabudowa liniowa skupiaj ąca si ę wzdłu ż wa żniejszych dróg. Zabudowa kolonijna i samotnicza wyst ępuje w umiarkowanym zakresie we wszystkich wsiach. Charakterystyczn ą dla małych ośrodków zurbanizowanych zabudow ę gniazdow ą spotyka si ę natomiast tylko w Dwikozach, Grabowie, M ściowie i Gierlachowie. Najwi ększe zag ęszczenie zabudowy

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 75 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” drobnotowarowej wyst ępuje na obszarze w bezpo średnim s ąsiedztwie Sandomierza, który podlega nasilonym procesom urbanizacji. Obecny układ zabudowy zagrodowej zwi ększa koszty doprowadzenia zbiorczych systemów infrastruktury technicznej i utrudnia kształtowanie centrów usługowo-mieszkaniowych, skupiaj ących ludno ść nie zwi ązan ą bezpo średnio z produkcj ą roln ą.

Obsługa rolnictwa i przetwórstwo rolno - spo żywcze Wa żniejsze placówki usługowe i firmy działaj ące w otoczeniu rolnictwa zlokalizowane s ą nast ępuj ąco: • Samodzielny Bank Spółdzielczy w Dwikozach oraz oddziały Banku Spółdzielczego Kielce i Banku Spółdzielczego w Sandomierzu, • 2 lecznice wet. w Dwikozach (placówki prywatne) • Spółdzielnia Kółek Rolniczych w Górach Wysokich (uległa likwidacji i stanowi komunaln ą ofert ę pod przedsi ębiorczo ść ), • Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska” w Dwikozach (uległa prywatyzacji na ró żne cele usługowo-handlowe). • Punkt skupu buraków cukrowych w Romanówce (podległy Cukrowni Robczyce), • Punkt skupu owoców i warzyw w Winiarach (na pograniczu z Winiarkami), • Młyny gospodarcze w Kicharach Nowych, Dwikozach i Gierlachowie (2), • Lokalne przetwórnie OW w Górach Wysokich (Megawita) i w Gałkowicach, • Zakłady Przetwórstwa OW „Dwikozy” S.A.. • Fabryka Przetwórstwa OW „Fruksanpol” Spółka z OO. • Ubojnia w Gałkowicach, masarnia w Kicharach, • Cukiernia i piekarnia w Dwikozach.

Zaznacza si ę niedobór nowych usług zwi ązanych z doradztwem finansowym i gospodarczym, informacj ą handlow ą i marketingiem a tak że zorganizowanych na zasadach „agrobiznesu” (powi ązania finansowego wszystkich ogniw gospodarki żywno ściowej). Pilnych działa ń restrukturyzacyjnych wymaga najwi ększy zakład subregionu sandomierskiego - ZPOW Dwikozy, któremu zagra ża upadek.

4.6. Główne kierunki specjalizacji rolnictwa Wiod ącym działem produkcji rolniczej jest produkcja ro ślinna w tym sadownictwo i warzywnictwo. Najwi ększ ą dynamik ę rozwoju wykazuj ą uprawy sadownicze, których areał wzrósł w ci ągu ostatnich 3 lat o blisko 500 ha. Na około 205 tys. drzew owocuj ących 74,3% to jabłonie, 4,6% wi śnie, 3,7% śliwy, 14,8% morele, brzoskwinie i orzechy włoskie. Znacz ącą pozycj ę stanowi ą uprawy porzeczki czarnej, czerwonej i agrestu. Na niewielk ą skal ę uprawia si ę te ż truskawki (8 ha) i maliny (7,5 ha). Warzywa uprawiane były na powierzchni 521 ha, obecnie 450 ha. W strukturze tych upraw przewa ża kapusta (37,8%) powierzchni, pomidory 32,0%, kalafior 11,7%, cebula 4,6%, ogórki 4,5%, marchew 3,8%, smakowe 3,7%. Uprawy w szklarniach obejmuj ą 13 ha, natomiast pod osłonami blisko 695 ha. Dominuj ą pomidory i papryka.

76 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

W produkcji zwierz ęcej przewa ża chów bydła oraz (w mniejszym zakresie) trzody chlewnej. Produkcja zwierz ęca odgrywa wi ększ ą role we wsiach; Romanówka, Gałkowice, Nowe Kichary, Rzeczyca Mokra. Istotnym atutem gminy s ą bardzo korzystne warunki uprawowe i du że zasoby siły roboczej, co umo żliwia szybkie dostosowanie asortymentu produkcji rolnej do potrzeb rynku. Elementem stabilizacji produkcji ogrodniczej jest tak że pobliska Giełda Rolno-Ogrodnicza Ziemi Sandomierskiej.

4.7. Uwarunkowania rozwoju rolnictwa wynikaj ące z akcesji Polski do UE Przewiduje si ę, że w najbli ższych latach coraz silniej na rolnictwo gminy oddziaływa ć b ędzie umowa stowarzyszeniowa z Uni ą Europejsk ą oraz programy pomocowe wspieraj ące modernizacje i dostosowanie sektora rolnego do standardów europejskich. W rolnictwie programy przedakcesyjne wspomaga ć b ędą wzrost skali i popraw ę jako ści produkcji, rozwój infrastruktury rynkowej, oraz wprowadzenie post ępu rolniczego i nowych technologii, przy czym w warunkach gminy fundusze pomocowe mogłyby by ć ukierunkowane na nast ępuj ące przedsi ęwzi ęcia: • popraw ę struktury obszarowej gospodarstw (obejmuj ącą zwi ększenie obrotu ziemią oraz scalenia i wymiany gruntów), • modernizacj ę gospodarstw rolniczych (kredytowanie inwestycji słu żą cych poprawie jako ści produkcji i warunków higienicznych, usługi doradcze i finansowe), • wzmocnienie pozycji rolników na ryku żywno ściowym (wsparcie grup producenckich, informacja rynkowa, promocja i marketing artykułów rolnych, odbudowa spółdzielczo ści wiejskiej ), • wdra żanie post ępu biologicznego, • modernizacj ę przetwórstwa rolnego. Równolegle w ramach programów przedakcesyjnych dofinansowywane mog ą by ć inwestycje słu żą ce poprawie warunków życia i pracy ludno ści wiejskiej oraz wdra żania rozwoju zrównowa żonego jak mi ędzy innymi: • rozwój infrastruktury technicznej i społecznej z preferencj ą dla inwestycji proekologicznych i słu żą cych poprawie stanu o światy, • tworzeniu pozarolniczych miejsc pracy oraz przyci ągni ęciu kapitału inwestycyjnego, • wprowadzanie proekologicznych metod produkcji, • ochrona i promocja folkloru oraz twórczo ści ludowej.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 77 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

5. ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE

Turystyka jest obecnie funkcja marginaln ą o czym decyduje brak zaplecza turystycznego (bazy noclegowej, gastronomii dostosowanej do obsługi turystów, małej infrastruktury turystycznej, oznakowania i udost ępnienia atrakcji kulturowych i przyrodniczych itp.) a przede wszystkim odpowiedniej promocji . Nie mniej w malowniczej dolinie Opatówki (krajobraz doliny mo żna porównywa ć z wieloma znanymi rejonami turystycznymi) funkcjonuje gospodarstwo agroturystyczne, za ś wielu rolników dysponuje woln ą i atrakcyjn ą powierzchnia u żytkow ą mieszka ń, któr ą można by adoptowa ć do celów zakwaterowania turystów. Istotne ograniczenie rozwoju tej funkcji stwarza równie ż brak gminnego programu rozwoju turystyki, który uwzgl ędniałby zarówno lokalne przesłanki aktywizacji jak i powi ązanie gminy z Nadwi śla ńskim Rejonem Turystycznym, posiadaj ącym doskonałe i nie wykorzystane mo żliwo ści wykreowania wielu nowych form turystyki. Wa żnym ograniczeniem jest tak że niewielkie zainteresowanie turystyk ą miejscowej społeczno ści, która najwi ększe szanse wzrostu dochodów upatruje obecnie w rolnictwie. Gmina Dwikozy posiada du ży, naturalny potencjał rozwoju tej funkcji, który tworz ą: • unikalne warunki przyrodniczo-krajobrazowe doliny Opatówki oraz kraw ędzi Wy żyny Sandomierskiej (liczne w ąwozy, odsłoni ęcia i skarpy lessowe, rzadkie zbiorowiska ro ślin zielnych, drzew i krzewów porastaj ących strome zbocza doliny, w niewielkim stopniu rozpropagowane walory wizualne i naukowo-dydaktyczne itp.),

Fot. nr 11. Skarpa lessowa w dolinie Opatówki.

78 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• specyficzny krajobraz przyrodniczo- kulturowy rzeki Wisły, stanowi ącej krajowy korytarz ekologiczny i przewidzianej (wraz z przyległymi terenami) do obj ęcia prawna ochron ą przyrody ( projektowany park krajobrazowy), • wybitne walory krajobrazowo-dydaktyczne rezerwatu ro ślinno ści stepowej „Góry Pieprzowe” — poło żonego na pograniczu z Sadomierzem. Ponadto przez teren gminy przebiegaj ą dwa piesze szlaki turystyczne: niebieski Gołoszyce — Pielaszów — Dwikozy i czerwony Gołoszyce — Dwikozy — Zawichost — Biadaczów (woj. lubelskie), dwie trasy rowerowe (opisane w materiałach PTTK Sandomierz) oraz tzw. „Nadwi ślanka” stanowi ąca potencjaln ą, samochodow ą tras ę turystyczn ą o charakterze regionalnej „park way”. Wymienione wy żej walory w powi ązaniu z miejscowymi zasobami kultury materialnej, obyczajowo ści ą ludow ą i tradycyjnym rolnictwem stanowi ą atrakcyjny, potencjalny produkt turystyczny — turystyk ę wiejsk ą, który mo że by ć przedmiotem zainteresowania turysty krajowego i zagranicznego. Uwzgl ędniaj ąc fakt, że w turystyce krajowej narasta moda na aktywne i zró żnicowane formy wypoczynku, charakteryzuj ące si ę bli ższym kontaktem z przyrod ą i kultur ą, z dala od zatłoczonych centrów turystycznych aktywizacja tej funkcji w gminie Dwikozy, posiada obecnie pełne uzasadnienie gospodarcze. Sprzyja temu poło żenie gminy w pobli żu Sandomierza, który zgodnie z zało żeniami wojewódzkiej polityki przestrzennej winien zosta ć wykreowany na krajowy o środek obsługi ruchu turystycznego. W tej sytuacji gmina mo że stanowi ć alternatywne zaplecze noclegowe dla odwiedzaj ących miasto za ś miejscowe atrakcje turystyczne mogłyby zosta ć „wkomponowane” w program pobytu turystycznego w Sandomierzu.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 79 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

6. LE ŚNICTWO

Lasy w gminie Dwikozy zajmuj ą zaledwie 502 ha (5,9% powierzchni ogólnej) i wyst ępuj ą w wi ększych kompleksach we wsiach Góry Wysokie i K ępa Chwałowska. Lasy pa ństwowe skupione s ą w jednym, 82-wu hektarowym masywie w Górach Wysokich, który podlega organizacyjnie Nadle śnictwu Ostrowiec Św. Cało ść tych lasów uznana jest za ochronne (glebochronne). Struktura siedliskowa kompleksów le śnych nie jest zró żnicowana. Na terenach o wy ższym poziomie wody gruntowej dominuje las świe ży o drzewostanie li ściastym z panuj ącym d ębem lub grabem oraz bukiem z domieszk ą brzozy, osiki i topoli. Podszyt i runo słabo rozwini ęte. Warunki topoklimatyczne s ą średnio korzystne. Przydatno ść turystyczno-rekreacyjna umiarkowana. Na terenach nadwi śla ńskich o wysokim poziomie wody gruntowej przewa ża natomiast ols zwyczajny z panuj ącą olch ą czarn ą. Podszyt i runo silnie rozbudowane, miejscami k ępowe. Topoklimat jest niekorzystny. Siedlisko to nie nadaje si ę do wykorzystania turystycznego, spełnia natomiast wa żną rol ę wodochronn ą. Na obszarach przylegaj ących do Wisły znaczny areał zajmuj ą grunty zakrzaczone wiklin ą oraz innymi krzewami. Na pozostałych terenach areał zadrzewie ń i zakrzewie ń jest niewielki i nie odpowiada wymogom ekologizacji produkcji rolniczej.

6.1. Uwarunkowania wynikaj ące z analizy zagro żeń środowiska le śnego • Uwzgl ędniaj ąc wszystkie szkodliwe czynniki, w tym równie ż szkody ze strony owadów i grzybów stan sanitarny lasów nale ży uzna ć za dobry. • Brak jest wi ększych zagro żeń środowiska le śnego, poza typowymi dla obszarów wiejskich (nie stosowanie zabiegów piel ęgnacyjnych i ochronnych, nie odnawianie zr ębów i halizn, kradzie że drzewa itp). • Lasy gminy za uwagi na niewielk ą powierzchni ę oraz przewag ę siedlisk li ściastych nadaj ą si ę do zagospodarowania turystycznego tylko w niewielkim zakresie. Dopuszczalna mo że by ć jedynie ekstensywna penetracja turystyczna, najlepiej po wyznaczonych szlakach. Posiadaj ą natomiast wybitne walory krajobrazowe i wizualne, dzi ęki którym mog ą znacz ąco wzbogaci ć przestrze ń turystyczn ą. • Lasy spełniaj ą równie ż wa żną rol ę glebochronn ą, wodochronn ą oraz wiatrochronn ą. • Gmina posiada obecnie niewielkie mo żliwo ści rozwoju zalesie ń głównie na obrze żach doliny Opatówki, we wsiach: Góry Wysokie i Gałkowice Kolonia oraz we wsi K ępa Chwałowska. • W dalszej perspektywie do zalesienia s ą predysponowane tereny o silnych spadkach (pow. 12%) poło żone wzdłu ż głównych dolin rzecznych, oraz słabsze glebowo tereny dolin bezodpływowych.

80 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

7. UWARUNKOWANIA SPOŁECZNO-EKONOMICZNE

7.1. Demografia Przy opracowywaniu danych, dotycz ących ludno ści korzystano z nast ępuj ących źródeł: • Opracowania statystyczne dotycz ące woj. tarnobrzeskiego i woj. świ ętokrzyskiego • Dane z Urzędu Gminy Dwikozy Dane uzyskane z powy ższych źródeł, zostały uzupełnione własnymi obliczeniami w celu uzyskania niezb ędnych wska źników.

7.1.1. Sytuacja demograficzna gminy Dwikozy na tle powiatu sandomierskiego i gmin s ąsiednich

Tabela nr 14. Ogólne dane demograficzne (wg danych statyst. — stan na 31.12.2000 r.). Ludno ść udział w Pow. w tym: Wska źnik Gęsto ść Gmina - Powiat Ogółem ludno ści w km2 Męż czy źni feminizacji zaludnienia powiatu

osób % % K/100 M osób/km2

I. Gminy Pow.Sandomierskiego i przyległe 1. Dwikozy 85 9.477 48,4 11 106,8 111,5 2. Klimontów 99 8.942 49,9 10,4 100,5 90,3 3. Koprzywnica 69 7.306 49,3 8,5 102,9 105,9 4. Łoniów 87 7.659 50,6 8,9 97,7 88 5. Obrazów 72 7.043 49,6 8,2 101,7 97,8 6. Samborzec 85 9.317 49,4 10,8 102,5 109,6 7. Sandomierz 28 27.376 47,3 31,7 111,3 977,7 8. Wilczyce 70 4.092 49,6 4,7 101,6 58,5 9. Zawichost 80 5.077 48,9 5,9 104,6 63,5 10. O żarów 183 12.499 50,4 - 98,3 68,3 II. Powiat Sandomierski 675 86.289 48,8 100 100,3 127,8

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 81 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 15. Ruch naturalny (wg danych n.d. 31.12.2000 r.). Mał żeństwa Urodzenia Zgony Przyrost Gmina - Powiat na 1000 MK na 1000 MK na 1000 MK osób na 1000 MK Województwo 1. 3 5. 6. 7. 8.

I. Gminy Powiatu Sandomierskiego

1. Dwikozy 3,9 9 9,6 -6 -0,6 2. Klimontów 5,1 9,4 8,9 5 0,6 3. Koprzywnica 5,5 9,5 10,1 -5 -0,7 4. Łoniów 4 11,2 11,1 1 0,1 5. Obrazów 6,6 10,7 10,4 2 0,3 6. Samborzec 7,8 10,2 11,8 -16 -1,7 7. Sandomierz 5,2 8,8 7,6 31 1,2 8. Wilczyce 6,2 10,6 13 -10 -2,4 9. Zawichost 5,8 9,5 9,7 -1 -0,2

II. Powiat sandomierski 5,5 9,6 9,6 1 0 III. Gminy przyległe

1. O żarów 5,6 8,8 13,1 -54 -4,2

IV. Gm. wiejskie woj. świ ętokrzyskiego 5,6 10,7 11,1 - -0,4

V. Woj. Świ ętokrzyskie 5,6 9,4 10 - -0,6

VI. Polska - 9,8 9,5 - 0,3

82 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 16. Migracje (wg danych n.d. 31.12.2000 r.)

Gmina - Powiat Odpływ Saldo migracji ogółem (wewn. i zagranicznych) Województwo Napływ osób osób osób na 1000 MK 1. 2. 3. 4. 5. I. Gminy Powiatu Sandomierskiego

1. Dwikozy 75 98 -23 -2,4 2. Klimontów 68 99 -31 -3,4 3. Koprzywnica 73 62 11 1,5 4. Łoniów 71 70 1 0,1 5. Obrazów 72 74 -2 -0,3 6. Samborzec 93 109 -16 -1,7 7. Sandomierz 326 341 -15 -0,7 8. Wilczyce 35 47 -12 -2,9 9. Zawichost 34 68 -34 -6,6

II. Powiat sandomierski 847 968 -121 -1,4 III. Gminy przyległe

1. O żarów 196 255 -59 -4,6

IV. Gm. wiejskie woj. - - -495 -1 świ ętokrzyskiego

V. Woj. Świ ętokrzyskie - - - 2.116 -1,6

VI. Polska - - - -0,5

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 83 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 17. Struktura wiekowa ludno ści (wg danych statyst. za rok. 1997)

LUDNO ŚĆ W WIEKU:

Gmina - PRZEDPRODUKCYJNYM PRODUKCYJNYM POPRODUKCYJNYM Powiat %%% I. Gminy Powiatu Sandomierskiego

1. Dwikozy 25,6 57 17,4 2. Klimontów 27,6 53,7 18,7 3. Koprzywnica 26,5 54,2 19,3 4. Łoniów 27,3 56 16,7 5. Obrazów 25,6 56,1 18,3 6. Samborzec 25,4 55,5 19,1 7. Sandomierz 26,6 61,6 11,8 8. Wilczyce 25,8 53,4 20,8 9. Zawichost 25,2 53,1 21,7 II. Powiat sandomierski 26,3 57,1 16,6 III. Gminy przyległe

1. O żarów 25,8 59 16,1

IV. Woj. kieleckie 26,3 57,8 15,9 wiek przedprodukcyjny: 0–18 lat wiek produkcyjny: kobiety — 18–60 lat, m ęż czy źni 18–64 lat wiek poprodukcyjny: kobiety pow. 60 lat, m ęż czy źni powy żej 64 lat

84 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 18. Współczynniki obci ąż enia ekonomicznego oraz współczynniki demograficzne (wg danych statyst. ) Gmina Współczynniki obci ąż enia Współczynniki demograficzne Powiat ekonomicznego Współczynnik feminizacji Współ. Województwo staro ści współ. współ. współ. demograf. w grupie MK w wieku Polska dzietno ści staro ści obci ąż enia (wiek poproduk.) demograf. produkcyjnym 1. 2. 3. 4. 7. 9. I. Gminy Powiatu Sandomierskiego 1. Dwikozy 45 30,5 75,5 92 17 2001 rok 42,6 29,8 72,3 89 17 2. Klimontów 51,4 34,7 86,1 80 19 3. Koprzywnica 48,9 35,7 84,6 85 19 4. Łoniów 48,8 29,8 78,6 85 17 5. Obrazów 45,5 32,6 78,1 85 18 6. Samborzec 45,8 34,3 80,1 87 19 7. Sandomierz 43,1 19,3 62,5 102 12 8. Wilczyce 48,4 38,8 87,2 82 21 9. Zawichost 47,5 40,8 88,3 84 22 10.O żarów 44,4 27,7 72,1 83 16 II. Powiat 41,6 28,8 70,4 91 17 sandomierski - 2000r.

III. Woj. Świ ętokrzyskie 40,4 27,4 67,8 90 16 2000 r

IV. Polska - 2000r. 39,3 24 63,3 bd 16 współcz. obci ąż enia demograficznego — liczba osób wieku nieprodukcyjnego (przed i poprodukcyjnego) przypadaj ąca na 100 osób wieku produkcyjnego współcz. dzietno ści — to liczba osób wieku przedprodukcyjnego przypadaj ąca na 100 osób wieku produkcyjnego współcz. staro ści — to liczba osób wieku poprodukcyjnego przypadaj ąca na 100 osób wieku produkcyjnego współcz. feminizacji — to liczba kobiet przypadaj ąca na 100 m ęż czyzn.

Obraz sytuacji demograficznej gminy Dwikozy na tle gmin powiatu wg danych zawartych w powy ższych tabelach przedstawiaj ą zamieszczone poni żej mapki: Dwikozy s ą w powiecie sandomierskim 2-gą gmin ą po mie ście Sandomierzu pod wzgl ędem: • liczby mieszka ńców • gęsto ści zaludnienia • ogólnego wska źnika feminizacji. Mniej korzystnie kształtuj ą si ę pozostałe współczynniki demograficzne tj.: • niski wska źnik feminizacji w grupie mieszka ńców wieku produkcyjnego 89 K/100M, który jest wy ższy ni ż w s ąsiednich gminach (za wyj. Sandomierza); • do ść wysoki współczynnik obci ąż enia demograficznego.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 85 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Korzystnie kształtuje si ę współczynnik dzietno ści tj. liczba dzieci i młodzie ży w wieku 0 do 18 lat przypadaj ąca na 100 osób wieku produkcyjnego, co wskazuje na mo żliwo ść zdecydowanego wzrostu liczby mieszka ńców gminy w przyszło ści.

7.1.2. Sytuacja demograficzna wewn ątrz gminy a) Stan ludno ści gminy i zmiany w ogólnej liczbie mieszka ńców Stan ludno ści gminy Dwikozy i zmiany w ogólnej liczbie mieszkańców w latach 1975–2000 wg danych statystycznych przedstawia zamieszczona poni żej tabela. Dynamik ę zmian ogólnej liczby mieszka ńców zniekształca zmiana granic administracyjnych gminy. Mokoszyn i Kamie ń Pleba ński przeszły do Sandomierza — Rozp. R.M. z dnia 2.12.1991 r. (Dz.U. Nr 115 z 14.12.1991 r.) oraz miejscowo ść Sucharzów przeszła do gminy Obrazów — Rozp. R.M. z dnia 16.09.1997 r. (Dz.U. Nr 116 poz. 742 z 1 pa ździernika 1997 r.

Tabela nr 19. Stan ludno ści gminy Dwikozy oraz dynamika zmian. Dynamika zmian

Rok Liczba ludno ści w latach %

1975 10.478 - - 1976 10.445 75/76 99,7 1988 10.917 76/88 104,5 1990 10.959 88/90 100,4 1992 9.644 90/92 88 zmiana granic administracyjnych 1993 Mokoszyn 92/93 99,8 i Kamie ń Pleba ński 9.620 1995 9.640 93/95 100,2 1996 9.623 95/96 99,8 9.587 1997 96/97 99,6 zmiana granic- Sucharzów 1998 9.517 97/98 99,3 1999 9.498 98/99 99,8 2000 9.477 99/00 99,8

Ogólna liczba ludno ści gminy (wg danych statystycznych) w okresie od 1975 r. do roku 2000 zmalała o 1001 osób, ale trzeba wzi ąć pod uwag ę zmniejszenie si ę w tym okresie powierzchni gminy o 2 du że sołectwa Mokoszyn i Kamie ń Pleba ński oraz o małe sołectwo Sucharzów. Niekorzystny okres przyrostu ludno ści w gminie dotyczy lat 1976,1992, 1993, 1996, 1998 i 1999 kiedy to dynamika zmian w rozwoju demograficznym utrzymuje si ę poni żej 100% (wska źnik dynamiki zmian powy żej 100% oznacza wzrost liczby mieszka ńców, natomiast powy żej 100% ubytek).

86 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Najbardziej niekorzystne s ą lata 1990/1992, kiedy to wska źnik dynamiki zmian liczby mieszka ńców wynosi 88,0% oraz przełom lat 1997/1998 o wska źniku 99,3%. Liczb ę ludno ści oraz g ęsto ść zaludnienia poszczególnych sołectw wg stanu na 27 pa ździernika 2002 r wg oblicze ń własnych na podstawie danych Urz ędu Gminy Dwikozy przedstawia poni ższa tabela oraz mapki.

Tabela nr 20. Liczba ludno ści i g ęsto ść zaludnienia sołectw (wg danych UG na 27.X.2002 r.) Pow. ogólna Liczba ludno ści Gęsto ść % % MK zaludnienia Lp. Sołectwo ha osób pow. gminy gminy osób/km2 1. Dwikozy 706 8,3 2.097 21,7 297 2. Bo żydar 144 1,7 354 3,7 245,8 3. Buczek 311 3,7 73 0,8 23,5 4. Czermin 383 4,5 163 1,7 42,6 5. Garbów Nowy 244 2,9 194 2 79,5 6. Garbów Stary 352 4,1 259 2,7 73,6 7. Gałkowice 343 4 282 2,9 82,2 8. Gierlachów 303 3,6 740 7,7 244,2 9. Góry Wysokie 534 6,3 550 5,7 103 10. Kamie ń Łukawski 152 1,8 129 1,3 84,9 11. Kamie ń Nowy 383 4,5 544 5,6 142 12. Kichary Nowe 403 4,8 251 2,6 62,3 13. Kichary Stare 268 3,2 149 1,5 55,6 14. Kolonia Gałkowice 120 1,4 82 0,8 68,3 15. M ściów 556 6,6 887 9,2 159,5 16. Romanówka 515 6,1 259 2,7 50,3 17. Rzeczyca Mokra 311 3,7 420 4,3 135 18. Rzeczyca Sucha 211 2,5 142 1,5 67,3 19. Słupcza 776 9,1 870 9 112,1 20. Szczytniki 444 5,2 425 4,4 95,7 21. Winiary - - 409 4,2 - 22. K ępa Chwałowska - - 98 1 - 21 + 22 741 8,7 507 5,2 68,4 23. Winiarki 279 3,3 294 3 105,4

Razem: 8.479 100% 9.671 100% 114,1 gęsto ść zaludnienia — liczba Mk/1 km 2

Charakterystyczn ą cech ą gminy jest rozproszenie osadnictwa. Gmina składa si ę z 23 sołectw, przy czym Winiary i K ępa Chwałowska posiadaj ą wspólny obr ęb geodezyjny. Pod wzgl ędem liczby mieszka ńców najmniejszym ludno ściowo sołectwem jest Buczek (0,8% MK gminy — 73 osoby), za ś najwi ększ ą liczb ę mieszka ńców posiadaj ą Dwikozy, bo a ż 21,7% ogółu ludno ści gminy tj. 2.097 osób. Sołectwa gminy Dwikozy mo żemy podzieli ć pod wzgl ędem liczby mieszka ńców na cztery grupy: • poni żej 150 osób — 6 sołectw, s ą to sołectwa małe powierzchniowo, poło żone peryferyjnie

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 87 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• 150–500 osób — 11 sołectw (150–300 osób — 7 sołectw, 300–500 osób — 4 sołectwa (Bo żydar, Winiary, Rzeczyca Mokra i Szczytniki) • 500–1000 osób — 5 sołectw (Kamie ń Nowy (544), Góry Wysokie (550), Gierlachów (740), Słupcza (870) i M ściów (887) • 1000–2100 osób — w przedziale tym mieszcz ą si ę jedynie Dwikozy z liczb ą mieszka ńców 2097 osób.

Poni ższa tabela przedstawia zmiany w liczbie ludno ści poszczególnych sołectw w latach 1970, 1980, 1985, 2001 i 2002, ró żnic ę w liczbie mieszka ńców sołectw w latach 1970–2002 oraz dynamik ę zmian liczby mieszka ńców sołectw w tym okresie. Ogólna liczba ludno ści w gminie w latach 1970, 1980 i 1985 była wy ższa o liczb ę mieszka ńców 3 sołectw: Mokoszyna, Kamienia Pleba ńskiego i Sucharzowa, które obecnie nie wchodz ą w skład gminy Dwikozy.

Tabela nr 21. Zestawienie porównawcze liczby ludno ści w sołectwach gm. Dwikozy w latach od 1970 do 2002 (wg danych z UG) Ró żnice Rok w liczbie Dynamika 1970 1980 1985 2001 2002 MK zmian 1970/02 Lp. Sołectwo liczba osób 1970/02 0% 1. Dwikozy 1809 1835 1834 2102 2097 +288 115,9 2. Bo żydar 410 400 400 355 354 -56 86,3 3. Buczek 92 90 91 73 73 -19 79,3 4. Czermin 220 210 206 168 163 -57 74,1 5. Garbów Nowy 220 206 205 196 194 -26 88,2 6. Garbów Stary 310 300 295 266 259 -51 83,5 7. Gałkowice 275 273 273 292 282 7 102,5 8. Gierlachów 701 705 710 756 740 39 105,6 9. Góry Wysokie 362 361 361 542 550 188 151,9 10. Kamie ń Łukawski 159 159 158 134 129 -30 81,1 11. Kamie ń Nowy 605 590 565 548 544 -61 89,9 12. Kichary Nowe 325 321 323 257 251 -74 77,2 13. Kichary Stare 149 144 144 154 149 0 100 14. Kolonia Gałkowice 70 89 89 82 82 +12 117,1 15. M ściów 891 889 884 906 887 -4 99,6 16. Romanówka 307 303 297 261 259 -48 84,4 17. Rzeczyca Mokra 402 404 404 387 420 -18 104,5 18. Rzeczyca Sucha 233 231 232 146 142 -91 60,9 19. Słupcza 975 971 969 877 870 -105 89,2 20. 421 419 418 436 425 +4 101 Szczytniki 21 Winiary 672 669 668 515 507 -165 75,5 22. Winiarki 374 371 370 297 294 -80 78,6

Razem: 9984 9940 9896 9750 9671 -313 96,9

% Mk gm. — udział % w ogólnej liczbie mieszka ńców gminy. Dynamika — dynamika zmian w liczbie mieszka ńców lub inaczej „wska źnik rozwoju demograficznego” na przestrzeni lat 1970 – 2002

88 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Z tabeli tej wynika, że dynamika zmian w liczbie mieszka ńców poszczególnych sołectw w latach 1970 do 2002 r. jest ró żna.Najwy ższy wska źnik dynamiki zmian wynosi 151,9% (Góry Wysokie) a najni ższy 60,9% (Rzeczyca Sucha), co oznacza, że w sołectwie Góry Wysokie w stosunku do roku 1970 przybyło 51,9% mieszka ńców a w Rzeczycy Suchej ubyło 30,1% ludno ści. W analizowanym okresie (1970–2002) liczba mieszka ńców sołectw gminy Dwikozy podlegała ci ągłym zmianom. Ró żnice te dla poszczególnych sołectw wahaj ą si ę od wzrostu liczby mieszka ńców sołectwa o 288 osób do ubytku o 165 osób. Najwi ęcej osób przybyło w sołectwach: • Dwikozy — 288 osób • Góry Wysokie — 188 osób • Gierlachów — 39 osób

Ponadto przybyło mieszka ńców sołectw: • Kolonia Gałkowice — 12 osób • Gałkowice — 7 osób • Szczytniki — 4 osóby

Stabiln ą liczb ę mieszka ńców odnotowano w Kicharach Starych.

Niewielki ubytek (od 4 do 30 osób) wyst ępuje w sołectwach: • Mściów — 4 osoby • Rzeczyca Mokra — 18 osób • Buczek — 19 osób • Garbów Nowy — 26 osób • Kamie ń Łukawski — 30 osób

Znaczny ubytek (od 48 do 61 osób) odnotowano w sołectwach: • Romanówka — 48 osób • Garbów Stary — 51 osób • Bo żydar — 56 osób • Czermin — 57 osób • Kamie ń Nowy — 61 osób

Du ży ubytek (od 74 do 100 osób) wyst ępuje w sołectwach: • Kichary Nowe — 74 osób • Winiarki — 80 osób • Rzeczyca Sucha — 91 osób

Bardzo du ży ubytek ( powy żej 100 osób) dotyczy sołectw: • Słupcza — 105 osób • Winiary — 165 osób b) Ruch naturalny Ruch naturalny ludno ści okre śla liczba zawartych mał żeństw, liczba urodze ń i zgonów oraz przyrost naturalny, który jest ró żnic ą pomi ędzy urodzeniami i zgonami.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 89 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

W momencie, gdy urodzenia s ą wy ższe ni ż zgony przyrost naturalny jest dodatni, a gdy s ą ni ższe przyrost naturalny jest ujemny. Miar ą tych elementów mog ą by ć liczby bezwzgl ędne lub ‰ (promile), czyli warto ści wyra żone na 1000 osób.

Tabela nr 22. Ruch naturalny ludno ści wyra żony w ‰ (na 1000 MK). Urodzenia Przyrost Mał żeństwa Zgony Rok żywe naturalny Gm. Dwikozy 1975 9,4 20,1 10,4 9,7 1976 9 19,4 10,2 9,2 1988 6,4 15,8 12 3,8 1990 6,5 15,4 11 4,4 1992 5,8 14,7 12,6 2,1 1993 5,4 12,7 11,5 1,3 1995 5,3 12,6 12,6 0 1996 bd. 11,9 13,2 -1,2 1997 4,4 11,3 12 -0,7 1998 5,4 10,3 11,8 -1,5 1999 5 8,6 11,4 -2,8 2000 3,9 9 9,6 -0,6 Powiat sandomierski - 2000r. 5,5 9,6 9,6 0 Gm. wiejskie woj. Świ ętokrz. 5,6 10,7 11,1 -0,4 2000r. Województwo - 2000r. 5,6 9,4 10 -0,6 Polska - 2000r. - 9,8 9,5 0,3

Mał żeństwa W analizowanym okresie tj. 1975–2000 roku liczba zawartych mał żeństw zmalała prawie trzykrotnie od 98 mał żeństw zawartych w 1975 r. do 38 w 2000 roku. Ze wzgl ędu na zmian ę granic gminy wła ściwym b ędzie porównanie wska źników liczby zawartych mał żeństw (w przeliczeniu na 1000 MK). Najwy ższe warto ści osi ąga wska źnik w latach 70-tych, a potem nast ępuje spadek w latach 80-tych i latach 90-tych do roku 1997, kiedy to obserwuje si ę wzrost liczby zawartych mał żeństw jedynie do roku 1998 i nast ępnie zdecydowany spadek. Liczba zawartych mał żeństw w gminie Dwikozy w 2000 r. wynosi 3,9‰ i jest znacznie ni ższa ni ż średnia w powiecie sandomierskim (5,5‰), gminach wiejskich woj. świ ętokrzyskiego (5,6‰), czy te ż województwie świ ętokrzyskim (5,6‰).

Urodzenia Trend spadkowy bardziej wyra źny ni ż w przypadku zawartych mał żeństw zaobserwowa ć mo żna przy liczbie urodze ń (od 211 do 83). Najwy ższe warto ści wska źnika odnotowano w 1975 r. i wyniósł on 20,1‰ (211 urodze ń żywych), natomiast najni ższy wyst ąpił w 1999 r. gdzie wska źnik osi ągn ął 8,6‰ (83). Pomimo niewielkich stosunkowo ró żnic w poszczególnych latach tendencja spadkowa liczby urodze ń w dłu ższym okresie jest bardzo widoczna.

90 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Wykres nr 1. Urodzenia w ‰

25

20,1 20 19,5

15,8 15,4 15 14,7

12,6 11,9 11,3 10,3 (na 1000 MK) 1000 (na 10 8,6 9

5

0 1975 1976 1988 1990 1992 1995 1996 1997 1998 1999 2000

Spadek liczby urodze ń mo żemy wi ąza ć po częś ci z zaobserwowanym spadkiem liczby mał żeństw, ale wi ększ ą uwag ę nale ży zwróci ć chyba na zmian ę modelu rodziny i sytuacj ę ekonomiczn ą społecze ństwa. Wiele mał żeństw decyduje si ę na jedno lub tylko dwoje dzieci, albo odkłada decyzj ę o pocz ęciu dziecka do czasu poprawy swoich warunków ekonomicznych. Nale ży podkre śli ć, że liczba urodze ń w gminie Dwikozy jest ni ższa ni ż w pow. sandomierskim (9,6‰), czy te ż w gminach wiejskich woj. świ ętokrzyskiego (10,7‰).

Zgony Liczba zgonów w analizowanym okresie uległa wzrostowi na przełomie lat 1975–1996 ze współczynnika 10,4‰ do 13,2‰, a nast ępnie spadkowi od 1996 do 2000 roku z warto ści 13,2‰ do 9,6‰. Współczynnik ten posiada warto ść korzystniejsz ą ni ż średnio w gminach wiejskich woj. świ ętokrzyskiego w 2000 r. (11,1‰) czy te ż całym woj. świ ętokrzyskim (10‰).

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 91 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Wykres nr 2. Zgony w latach 1975–2000 (na 1000 MK)

14 13,2 12,6 12,6 12 12 12 11,8 11,5 11,4 11 10,4 10,2 10

8

(na 1000 MK) 1000 (na 6

4

2

0 1975 1976 1988 1990 1992 1993 1995 1996 1997 1998 1999

Przyrost naturalny Ró żnica mi ędzy urodzeniami a zgonami daje nam przyrost naturalny. Na obszarze gminy wyst ępuj ą du że ró żnice w wielko ści przyrostu naturalnego w poszczególnych latach. Nale ży tak że odnotowa ć, że do roku 1993 przyrost naturalny był dodatni, a w latach 1996-2000 jest warto ści ą ujemn ą. Ujemny przyrost naturalny jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym dla gminy. Nale ży jednak zwróci ć uwag ę na fakt, że od roku 1999 mimo, ujemnego przyrostu wska źnik ten stopniowo wzrasta. Ujemny wska źnik przyrostu naturalnego (-0,6‰) w gminie w 2000 roku jest taki sam jak dla województwa świ ętokrzyskiego w 2000 r., ale ni ższy ni ż w pow. sandomierskim (0,0‰), czy te ż gminach wiejskich woj. świ ętokrzyskiego (-0,4‰).

92 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Wykres Nr 3. Przyrost naturalny w latach 1975–2000 (na 1000 MK)

10 9,7 9,2

8

6

4,4 4 3,8

2,1 2 1,3

0 0 1975 1976 1988 1990 1992 1993 1995 1996 1997 1998 1999 -0,7 -1,2 -2 -1,5

-2,8

-4

Malej ący z 9,7‰ do 2,8‰ przyrost naturalny na przełomie lat 1975–2000 spowodowany jest przez: • zmniejszaj ącą si ę stopniowo liczb ę mał żeństw • zdecydowanie zmniejszaj ącą si ę liczb ę urodze ń • niewielki wzrost liczby zgonów. c) Migracje ludno ści Ruch w ędrówkowy Ruch w ędrówkowy ludno ści na obszarze gminy Dwikozy w latach 1990 – 2000 przedstawiał si ę nast ępuj ąco:

Tabela nr 23. Migracje ludno ści (wg danych statystycznych). Saldo migracji Napływ Odpływ (wewn ętrznych i zagranicznych) (osób) (osób) osób ‰ 1990 137 217 -80 -7,3 1992 118 118 0 0 1993 92 128 -36 -3,7 1995 88 116 -28 -2,9 Dwikozy 1996 bd bd 3 0,3 1997 80 123 -43 -4,5 1999 90 96 -6 -0,6 2000 75 98 -23 -2,4 śr. roczna ~ 97 ~124 ~ -27 -2,6

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 93 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

powiat sandomierski 2000 r. - - - -1,4 gm. wiejskie woj. - - - -1,0 świ ętokrzyskiego — 2000 r. woj. świ ętokrzyskie - - - -1,6 2000 r. Polska — 2000 -0,5

Ruch w ędrówkowy mieszka ńców terenu gminy Dwikozy w latach 1990–2000 miał ró żne wielko ści w poszczególnych latach, s ą to głównie warto ści ujemne skacz ące naprzemiennie od niskiej warto ści ujemnej do warto ści zbli żonej do zera lub równej zeru. Średnio rocznie w analizowanym okresie z terenu gminy Dwikozy ubywa w wyniku migracji około 27 osób tj. 2,6‰ (w przeliczeniu na 1000 MK). Saldo migracji w 2000 r. wynosi dla gminy — 23 osoby, czyli 2,4‰ (na 1000 MK) i jest ni ższ ą warto ści ą ni ż saldo w powiecie sandomierskim, gminach wiejskich woj. świętokrzyskiego czy te ż w woj. świ ętokrzyskim.

Wykres nr 4. Saldo migracji w 2000 roku (w przeliczeniu na 1000 MK).

gm.Dwikozy woj. Świ ętokrzyskie pow.Sandomierski gm.wiejskie woj. świ ętokrz. 0,0

-0,5

-1,0 -1

-1,4 -1,5 -1,6

-2,0

-2,4 -2,5

Mimo tak niekorzystnego dla gm. Dwikozy salda migracji nale ży wspomnie ć, że w gminach przyległych w 2000 r. wska źnik ten jest równie ż niekorzystny, a nawet ni ższy za wyj ątkiem m. Sandomierza i gm. Obrazów, co przedstawia poni ższy wykres.

94 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Wykres nr 5. Saldo migracji w 2000 r. gm. Dwikozy na tle gm. s ąsiednich (w przeliczeniu na 1000 MK).

1 0,3 0 gm.Dwikozy gm.Zawichost gm.O żarów gm.Wilczyce m.Sandomierz gm.Obrazów

-1 -0,7

-2 -2,4 -3 -2,9

-4

-5 -4,6

-6

-7 -6,6

Ujemne saldo migracji utrzymuj ące si ę od wielu lat jest cech ą niekorzystnych stosunków demograficznych gminy Dwikozy.

d) Struktura wiekowa

Tabela nr 24. Struktura wiekowa. Wska źniki obci ąż enia LUDNO ŚĆ ekonomicznego w wieku Wsk. Wsk. Wsk. obci ąż enia ogółem przedprod. prod. poprod. dzietno ści staro ści demogr. os. % os. % os. % 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Gm. Dwikozy 1995 (GUS) 9640 2583 26,8 5361 55,6 1696 17,6 48,2 31,6 79,8 1997 (GUS) 9587 2459 25,6 5463 57,0 1665 17,4 45,0 30,5 75,5 2001 (UG) 9671 2390 24,7 5609 58,0 1672 17,3 42,6 29,8 72,3 pow. sanomierski - - 24,4 - 58,7 - 16,9 41,6 28,8 70,4 2000 r. (GUS)

powiaty woj. świ ętokrzyskiego - - 24,6 - 58,6 - 16,8 42,0 28,8 70,8 2000 r. (GUS) Województwo 24,1 59,6 16,3 Świ ętokrz.2000r. - - - - 40,4 27,4 67,8 23,2 60,4 16,4 2001r. - (GUS) Polska 2000r. 2001r. 24,1 61,2 14,7 - - - - 40,4 27,4 67,8 - (GUS) 23,2 61,9 14,9 wiek przedprodukcyjny — 0–18 lat wiek produkcyjny — 18–60 lat

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 95 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” wiek poprodukcyjny — pow. 60 lat

Sytuacja demograficzna gminy w zakresie struktury wiekowej charakteryzuje si ę zmianami niekorzystnymi — zmniejsza si ę grupa osób w wieku przedprodukcyjnym tj. dzieci i młodzie ży.

Wykres nr 6. Zmiany w wielko ści grupy osób wieku przedprodukcyjnego w gminie Dwikozy (udział % w ogólnej liczbie MK gminy).

27,0

26,5

26,0 % 25,5

25,0 26,8% 25,6% 24,7% 24,5

ROK 1995 1997 2001

Mimo zmniejszania si ę liczby osób wieku przedprodukcyjnego sytuacja demograficzna gm. Dwikozy jest korzystniejsza pod tym wzgl ędem ni ż sytuacja powiatu, województwa, czy te ż Polski, co obrazuje poni ższy wykres. Zmniejsza si ę udział grupy osób w wieku poprodukcyjnym w ogólnej liczbie MK gminy, co jest zjawiskiem korzystnym demograficznie, lecz udział tej grupy w ogólnej liczbie mieszka ńców gminy jest wy ższy ni ż w powiecie, województwa, czy Polsce.

Wykres nr 7. Udział grupy osób wieku poprodukcyjnego w ogólnej liczbie mieszka ńców.

18 17,6 17,4 17,3 16,9 16,3 16 14,7 14

12

10 % 8

6 Gmina DWIKOZY 4 Pow. Woj. Polska Sandom . Świ ętokrz . 2

0 1995 1997 2001 2000 2000 2000

96 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Zwi ększa si ę udział grupy osób w wieku produkcyjnym w ogólnej liczbie mieszka ńców, lecz udział % tej grupy jest ni ższy ni ż w powiecie, województwie czy Polsce.

Wykres nr 8. Udział grupy osób wieku produkcyjnego w ogólnej liczbie MK.

70 61,2 58 58,7 59,6 60 55,6 57 50

40 % 30

20

10

0 1995 1997 2001 2000 2000 2000

Skutkuje to wysokim wska źnikiem obci ąż enia demograficznego, który obni ża si ę korzystnie, lecz jest i tak wy ższy ni ż średni w powiecie sandomierskim, woj. świ ętokrzyskim, czy te ż w Polsce. Wska źnik obci ąż enia demograficznego to liczba osób w wieku nieprodukcyjnym (przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym) przypadaj ąca na 100 osób w wieku produkcyjnym.

e) Ludno ść gminy wg płci

Tabela nr 25. Zmiany ogólne liczby ludno ści gminy Dwikozy w latach 1995–2001 w rozbiciu na grup ę m ęż czyzn i kobiet oraz grupy wiekowe. Wiek Ludno ść Wiek produkcyjny Wiek poprodukcyjny przedprodukcyjny

raze K/100 raze K/100 raze K/100 raze K/100 K K K K m M m M m M m M Dwikozy 9640 4932 105 2583 1253 94 5361 2533 90 1696 1146 208 1995 r. (GUS) 100% 51,2% - 100% 48,5% - 100% 47,2% - 100% 67,6% - 9587 4939 106 2459 1190 94 5463 2620 92 1665 1129 211 1997 r. (GUS) 100% 51,5% - 100% 48,4% - 100% 48,0% - 100% 67,8% - 2001 r. /wg 9671 4920 104 2390 1117 88 5609 2640 89 1672 1163 229 danych UG/ 100% 50,9% - 100% 46,8% - 100% 47,1% - 100% 69,6% - II. Pow. sandomierski 100% 51,2% 105% 100% 49,3% 97% 100% 47,6% 91% 100% 66,7% 200% 2000 r. /GUS/ III. Powiaty woj. świ ęt. 100% 50,7% 103% 100% 48,9% 96% 100% 46,7% 88% 100% 67,1% 204% 2000 r. /GUS/

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 97 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

IV. Woj. Świ ętok. 2000 100% 50,9% 104% 100% 48,8% 96% 100% 47,3% 90% 100% 67,2% 205% r. /GUS/ IV. Polska 100% 51,4% 106% - bd - - bd - - bd - 2000 r. (GUS)

Z zestawienia tego wynika, że współczynnik feminizacji ludno ści gminy Dwikozy jest porównywalny do średnich powiatu sandomierskiego, województwa świ ętokrzyskiego i Polski. W roku 2001 r. pogł ębiła się dysproporcja płci w rozbiciu na grupy wiekowe. W porównaniu do powiatu sandomierskiego i woj. świ ętokrzyskiego maleje liczba kobiet przypadaj ąca na 100 M w grupie osób wieku przedprodukcyjnego w gm. Dwikozy i wynosi mniej ni ż w woj. świ ętokrzyskim i pow. sandomierskim.

7.2. Mieszkalnictwo Przy opracowywaniu danych dotycz ących mieszkalnictwa na terenie gminy Dwikozy korzystano z nast ępuj ących źródeł: • opracowania statystyczne (woj. świ ętokrzyskiego 1997 r, 1998 r, 1999 r i 2000 oraz woj. tarnobrzeskiego 1990–1997 r.) • Urz ędu Gminy w Dwikozach (2000–2002 rok) • Inwentaryzacja w terenie (listopad 2000 i grudzie ń 2002 rok). Dane uzyskane z powy ższych źródeł, zostały uzupełnione własnymi obliczeniami i opracowaniami, w celu uzyskania niezb ędnych wska źników.

7.2.1. Zasoby mieszkaniowe Zasoby mieszkaniowe gminy Dwikozy zamieszkane w 2000 r. na tle terenów gmin s ąsiednich i gmin powiatu sandomierskiego oraz woj. świ ętokrzyskiego wg danych statystycznych za 2000 r. przedstawiaj ą poni ższe tabelki i mapki.

98 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 26. Zasoby mieszkaniowe zamieszkane (wg danych statystycznych za 2000 rok)

Mieszkania Izby Pow. u żyt. Liczba Przeci ętna

Gmina - Powiat mieszk. m2 izb Liczba osób Pow. u żytk. w m2

w przelicz. w przelicz. w przelicz. w 1 na 1-n ą w na 1 izb ę 1 mieszk. na 1000 MK na 1000 MK na 1000 MK mieszk. mieszk. osob ę

I. Gminy pow. Sandomierskiego i przyległe 1. Dwikozy 2000r. 296 990 18.439 3,35 3,38 1,01 62,4 18,4 2002r. 268 - - - 3,73 - - - 2. Klimontów 283 897 18.757 3,17 3,53 1,11 66,3 18,8 3. Koprzywnica 274 1.026 19.229 3,74 3,65 0,97 70,2 19,2 4. Łoniów 250 961 18.778 3,84 4,01 1,04 75,1 18,8 5. Obrazów 275 951 19.111 3,46 3,63 1,05 69,5 19,1 6. Samborzec 258 944 19.189 3,66 3,88 1,06 74,5 19,2 7. Sandomierz 311 1.067 17.782 3,44 3,22 0,94 57,3 17,8 8. Wilczyce 296 914 18.389 3,09 3,38 1,09 62,2 18,4 9. Zawichost 336 1.039 18.992 3,09 2,97 0,96 56,5 19 10. O żarów 317 949 17.243 2,97 3,13 1,05 54,1 17,2 II. Powiat sandomierski 282 995 18.540 3,43 3,45 1,01 64,1 18,5 III. Gm. wiejskie woj. 299 922 18.179 3,31 3,58 1,09 65,1 18,2 świ ętokrzyskiego

V. Woj. Ś ę wi tokrzyskie 299 985 17.850 3,31 3,28 0,99 59,7 18,2

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 99 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 27. Mieszkania oddane do u żytku (w budownictwie indywidualnym). M ieszkania na 1000 M k

Średnia liczba Pow. u żytk. Przeci ętna Rok Mieszkania Izby mieszk.przypad. Gmina w m2 pow. 1 mieszk. na 1000 mał ż.

Gm. Dwikozy

1990 15 82 1650 110,1 211 1,36 1992 21 103 2167 103,2 368 2,17 1993 19 106 1578 83,1 359 1,97

1995 15 98 1616 107,7 289 1,55 1997 8 55 1025 128,1 186 0,83 1998 13 66 1522 117,1 250 1,36 1999 6 36 753 125,5 125 0,63

2000 11 56 1288 117,1 290 1,16

Tabela nr 28. Mieszkania, izby i powierzchnia mieszka ń oddanych do u żytku w 2000 roku (w budownictwie indywidualnym) Pow. Śr. Liczba mieszka ń Przeci ętna Gmina, Powiat, użytkowa na Mieszkania Izby pow. 1-go województwo mieszka ń w 1000 1000 mieszk. m2 mał żeństw ludno ści I. Gminy Powiatu Sandomierskiego i przyległe 1. DWIKOZY 11 56 1288 117 290 1,16 2. Klimontów 6 30 739 123 128 0,67 3. Koprzywnica 4 20 411 103 98 0,54 4. Łoniów 4 18 417 104 129 0,52 5. Obrazów 7 36 656 94 149 0,99 6. Samborzec 10 58 1.740 174 135 1,07 7. Sandomierz 20 114 2.910 146 143 0,73 8. Wilczyce 4 22 689 172 154 0,97 9. Zawichost 8 44 889 111 267 1,57 10. O żarów 4 35 776 194 56 0,32 pow. Sandomierski 74 398 9.739 132 156 0,85 gm. Wiejskie woj. 564 2.980 69.529 123 195 1,09 świ ętokrzyskiego Województwo 1148 6.009 139.999 122 155 0,86

100 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 29. Zasoby mieszkaniowe wg sołectw – 2002 rok (według danych UG). Przeci ętna liczba Liczba Lp. Sołectwo Mieszka ńcy mieszka ń/1000 mieszka ń osób/1 mieszkanie mieszka ńców 1. 2. 3. 4. 5. 6. 1. Dwikozy 2097 566 3,70 270 2. Bo żydar 354 88 4,02 249 3. Buczek 73 23 3,17 315 4. Czermin 163 46 3,54 282 5. Garbów Nowy 194 53 3,66 273 6. Garbów Stary 259 75 3,45 290 7. Gałkowice 282 69 4,09 245 8. Gierlachów 740 196 3,78 265 9. Góry Wysokie 550 143 3,85 260 10. Kamie ń Łukawski 129 62 2,08 481 11. Kamie ń Nowy 544 148 3,68 272 12. Kichary Nowe 251 86 2,92 343 13. Kichary Stare 149 35 4,26 235 14. Kolonia Gałkowice 82 21 3,90 256 15. Mściów 887 224 3,96 253 16. Romanówka 259 70 3,70 270 17. Rzeczyca Mokra 420 103 4,08 245 18. Rzeczyca Sucha 142 41 3,46 289 19. Słupcza 870 231 3,77 266 20. Szczytniki 425 98 4,34 231 21. Winiary 409 117 3,50 286 22. Kępa Chwałowska 98 18 5,44 184 507 135 3,76 266 23. Winiarki 294 81 3,63 276 Razem 9671 2594 3,73 268

W gminie Dwikozy nie ma zasobów mieszkaniowych. Wyst ępuje 182 mieszka ń w budownictwie wielorodzinnym, jest to 8 budynków wielorodzinnych poło żonych w sołectwie Dwikozy. Sytuacja mieszkalnictwa gminy Dwikozy nie jest korzystna. Według danych UG za 2002 rok na 1-no mieszaknie w Dwikozach przypada średnio 3,73 osoby i jest to wi ęcej ni ż w powiecie, gminach wiejskich województwa i województwie. Wska źnik ten jest ró żny dla poszczególnych sołectw. Najmniejszy jest w sołectwie Kamie ń Łukawski — 2,08 oraz w Kicharach Nowych — 2,92, a najwi ęcej 4,34 w Szczytnikach i 4,26 w Kicharach Starych. Według danych UG (2002 r.) 53,76% mieszka ń miało przył ącze wodoci ągowe (gminy wiejskie województwa — 62%) i zaledwie 7,0% mieszka ń posiada przył ącze kanalizacyjne (gminy wiejskie województwa — 5,6%.) Wy ższe ni ż w innych gminach wiejskich jest zu życie wody na jednego mieszka ńca — 19,1 m 3 (gm. Wiej. Woj. — 11,8), wi ększa jest tak że ilo ść telefonów na 1000 MK — 211 (gm. Wiej. Woj. — 129).

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 101 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 30. Wyposa żenie mieszka ń (wg danych statystycznych).

Gmina DWIKOZY

Gminy wiejskie woj. Wyszczególnienie 1999 rok 2000 rok 2002 rok świ ętokrzyskiego 2000 rok

Liczba mieszka ń 2709 2717 2594 142.031

W yposa żenie w:

- przył ącze wodoci ągowe 1248 1249 1395 87.903

% ogółu mieszka ń 46,06 45,96 53,76 61,90

- zu życie wody 19,0 m3 19,1 bd 11,8m3 na 1-go mieszka ńca

(182 mieszk.) 5 6 8.007 - przył ącze kanalizacyjne 6 przył. % ogółu mieszka ń 0,18 0,22 5,6 7,01

- telefon 1549 1998 bd 66.837 liczba abonentów

na 1000 MK 163,1 210,8 bd 129,2

Tabela nr 31. Ruch budowlany wg wydanych pozwole ń na budowy i rozbudowy budynków mieszkalnych w latach 1998 – 2001. Pozwolenia na budowy Pozwolenia na rozbudowy Lp Sołectwo 1999 2000 2001 2002 Raz 1999 2000 2001 2002 Raz Ogółe rok rok rok rok em rok rok rok rok em m 1. Dwikozy 5 2 - - 7 2 - 2 1 5 12 2. Bo żydar 1 - - - 1 - - - - - 1 3. Buczek - - - 1 1 - - - - - 1 4. Czermin - 2 - - 2 - - - - - 2 5. Garbów Nowy ------6. Garbów Stary ------1 - 1 1 7. Gałkowice ------8. Gierlachów 2 - 1 3 6 1 2 - 1 4 10 9. Góry Wysokie - 1 1 - 2 - - 1 - 1 3 10. Kamie ń Łukawski 2 - - - 2 - - - - - 2 11. Kamie ń Nowy - 1 - - 1 2 - - - 2 3 12. Kichary Nowe ------1 1 - 2 2 13. Kichary Stare ------

102 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

14. Kol. Gałkowice ------15. Mściów 2 1 1 3 7 - 2 1 - 3 10 16. Romanówka ------17. Rzeczyca Mokra - 1 - - 1 1 - - 1 2 3 18. Rzeczyca Sucha ------1 1 1 19. Słupcza - 2 1 - 3 1 - 1 1 3 6 20. Szczytniki 1 - - 2 3 - - 1 - 1 4 21. Winiary 2 - 1 - 3 - - - - - 3 22. Winiarki 1 - - - 1 - - - - - 1 23. Kępa Chwałowska ------Razem 16 10 4 9 39 7 5 8 5 25 64

Tabela nr 32. Pozwolenia na budow ę budynków gospodarczych. Pozwolenia na budowy bud. gospodarcze Razem Lp. Sołectwo 1999 2000 2001 2002 Mieszkalne Razem rok rok rok rok i gosp. Dwikozy 3 2 1 3 9 21 Bo żydar 1 - 1 1 3 4 3. Buczek - - - - - 1 4. Czermin - - - 3 3 5 5. Garbów Nowy - 3 1 - 4 4 6. Garbów Stary 1 - - - 1 2 7. Gałkowice ------8. Gierlachów 3 - 2 3 8 18 9. Góry Wysokie 1 2 1 1 5 8 10. Kamie ń Łukawski - - 1 1 2 4 11. Kamie ń Nowy - 1 - - 1 4 12. Kichary Nowe - - - - - 2 13. Kichary Stare - 1 - - 1 1 14. Kolonia Gałkowice 1 - - - 1 1 15. Mściów - - 1 1 2 12 16. Romanówka 1 - - - 1 1 17. Rzeczyca Mokra - 1 - - 1 4 18. Rzeczyca Sucha - - - - - 1 19. Słupcza 1 - 2 - 3 9 20. Szczytniki - - 1 - 1 5 21. Winiary - 1 1 - 2 5 22. Winiarki 1 2 - - 3 4 23. Kępa Chwałowska ------Razem 13 13 12 13 51 115

Z zestawie ń tych wynika, że ruch budowlany na obszarze gminy jest niewielki. Przewa żaj ą pozwolenia na budowy i przebudowy budynków mieszkalnych. W ci ągu omawianych 4 lat nie wydano pozwole ń na budowy nowych

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 103 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” budynków mieszkalnych w 9-ciu z 23 sołectw gminy. W okresie tym nie wydano w ogóle pozwole ń na budowy budynków gospodarczych i innych kubaturowych (poza mieszkalnymi) w 5-ciu sołectwach. Ruchu budowlanego wg pozwole ń na budowy i rozbudowy obiektów kubaturowych w latach 1999–2002 nie odnotowano jedynie w 2- ch sołectwach. Łącznie w okresie 4-ch lat wydano 39 pozwole ń na budowy budynków mieszkalnych 25 pozwole ń na remonty, rozbudowy lub przebudowy budynków mieszkalnych oraz 51 pozwole ń na budowy innych budynków kubaturowych. Najwi ęcej bo 21 pozwole ń wydano dla miejscowo ści Dwikozy, 18 dla Gierlachowa i 12 dla M ściowa. Po jednym pozwoleniu na budowy obiektów kubaturowych odnotowano w 5-ciu sołectwach: Buczek, Kichary Stare, Kolonia Gałkowice, Romanówka i Rzeczyca Sucha. Ruchu budowlanego nie odnotowano jedynie w Gałkowicach i K ępie Chwałowskiej.

7.3. Infrastruktura ekonomiczna Dane dotycz ące infrastruktury ekonomicznej gminy Dwikozy, oparto na nast ępuj ących źródłach: • Roczniki statystyczne woj. tarnobrzeskiego (RS —Tbg 1990, 1992, 1995, 1997 r) • Opracowanie „Woj. Świ ętokrzyskie w liczbach” — 1996, 1997 r • Rocznik statystyczny woj. świ ętokrzyskiego — 1998, 1999, 2000 r • Inwentaryzacja w terenie 2002 r • Dane z UG wg stanu z roku 2001 i 2002 • Dane z Urz ędu Powiatowego w Sandomierzu • Informacje — jednostek organizacyjnych wojewódzkich i krajowych. Nale ży wyja śni ć, że powy ższe źródła zawieraj ą dane zabrane na przełomie lat 1990–2002.

7.3.1. Zatrudnienie i bezrobocie a) Zatrudnienie w gospodarce narodowej Z zatrudnieniem ludno ści w ka żdym układzie demograficznym i gospodarczym wi ąż e si ę rynek pracy. W gospodarce narodowej wg danych statystycznych zatrudnionych było w roku: • 1990–2913 osób tj. 26,58% ogólnej liczby mieszka ńców gminy, • 1992–1201 osób tj. 12,45% ogólnej liczby mieszka ńców gminy (zmiana granic), • 1993–1282 osób tj. 13,33% ogólnej liczby mieszka ńców gminy, • 1995–970 osób tj. 10,06% ogólnej liczby mieszka ńców gminy, • 1996–984 osób tj. 10,22% ogólnej liczby mieszka ńców gminy, • 1997–1036 osób tj. 10,81% ogólnej liczby mieszka ńców gminy, • 1998–1233 osób tj. 12,96% ogólnej liczby mieszka ńców gminy, • 1999–1088 osób tj. 11,46% ogólnej liczby mieszka ńców gminy, • 2000–782 osób tj. 8,25% ogólnej liczby mieszka ńców gminy. Liczba osób zatrudnionych w gospodarce narodowej w latach 1990– 2000 jest wielko ści ą zmienn ą stanowi ącą od 26,6% do 8,3% ogółu mieszka ńców gminy. Od roku 1990 do 1995 zaznacza si ę du ży spadek zatrudnienia w gospodarce narodowej, a

104 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” nast ępnie od 1996 do 1998 roku niewielki wzrost zatrudnienia i znów zdecydowany spadek zatrudnienia od 1998 roku. Poza zmianami w wielko ści zatrudnienia zmiany równie ż dotycz ą ró żnic w wielko ści zatrudnienia w poszczególnych działach.

W okresie od 1985 do 2000 roku: zmniejsza si ę liczba pracuj ących w działach • przemysł i produkcja o 400 osób • edukacja o 122 osób • ochrona zdrowia i opieka społeczna o 12 osób • rolnictwo, łowiectwo, le śnictwo o 8 osób zwi ększa si ę liczba pracuj ących w działach: • budownictwo o 43 osoby • transport, składowania, ł ączno ść o 24 osoby • handel i naprawy o 18 osób

Tabela nr 33. Zatrudnienie w gospodarce narodowej wg sekcji EKD (wg danych statystycznych).

gm. powiat wiejskie woj. woj. sando- świ ętokrzy- Gmina Dwikozy świ ętokrz. mierski skiego Wyszczególnienie 1997r 1998r 1999r 2000r 2000r 2000r 2000r

osób % osób % osób % osób % % % %

Ogółem zatrudnienie 1036 100 1233 100 1088 100 782 100 100 100 100 w tym kobiety 52 49,5 599 48,6 501 46 411 52,6 51,7 50,2 48 Rolnictwo, łowiectwo, 8 0,7 8 0,6 7 0,6 - 0 0,7 4,5 1,4 le śnictwo

Przemysł, produkcja 631 60,9 838 68 697 64,1 438 56 27,5 32,4 33,4 Budownictwo 20 1,9 30 2,4 46 4,2 73 9,3 5,7 5,2 6,7

Handel i naprawy 41 4 55 4,5 57 5,2 73 9,3 9,2 6,9 9,2 Transport, składowanie 56 5,4 14 1,1 16 1,5 38 4,9 7,7 5,3 7,8 i ł ączno ść

Edukacja 149 14,4 149 12,1 135 12,4 137 17,5 16,8 24,8 12,9 Ochrona zdrowia i opieka społeczna 48 4,6 61 4,9 51 4,6 49 6,3 16,7 9,4 13

Zatrudnieni % ogółu Mk - 10,8 - 12,96 - 11,46 - 8,25 13,01 6,92 17,37

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 105 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Wśród zatrudnionych w 2000 r. w gospodarce narodowej mieszka ńców gminy Dwikozy zwraca uwag ę przewaga kobiet oraz du ża grupa osób zatrudnionych w dziale przemysł i produkcja. b) Bezrobocie Zachodz ące obecnie procesy restrukturyzacji gospodarczej wywieraj ą istotny wpływ na kształtowanie si ę rynku pracy. Widoczny jest spadek popytu na sił ę robocz ą.

Tabela nr 34. Bezrobocie w gm. Dwikozy na tle powiatu i województwa.

Stopa Pozost. Absol. Bez prawa Gmina, Wska ź. bezrob. W wieku bez Bezrob. szkół do Zwol. Rok Powiat, bezrob. ( % ludn. K mobil. pracy ogółem ponad- zasi- grupowe Woj. (na 100 Mk) wieku (18-44) pow.12 podst. łku prod.) m-cy

Gm. Dwikozy osób 672 - - 322 63 412 195 638 397

1992 % - 6,96 12,5 47,9 9,4 61,3 29 95 59,1 1993 osób 615 - - 259 57 318 131 b.d. 286 31.XII. % - 6,39 11,47 42,1 9,3 51,7 21,3 - 46,5 1997 osób 646 - - 351 35 349 66 b.d. b.d. 31.XII. % - 6,73 11,82 54,3 5,4 85 10,2 b.d. b.d. III osób 758 - - 370 34 583 56 660 350 1999 % - 7,96 13,9 48,8 4,5 76,9 7,4 87,1 46,2 VI osób 684 - - 363 15 544 60 585 343 1999 % - 7,18 12,5 53,1 2,2 79,5 10,3 85,5 50,1 XII osób 714 - - 386 47 576 59 b.d. b.d. 1999 % - 7,52 13 54,1 6,6 80,7 8,3 - - III osób 752 - - 393 53 620 129 638 390 2000 % - 7,92 13,7 52,3 7 82,4 17,2 84,8 51,9 XII osób 758 - - 414 43 602 46 b.d. b.d. 2000 % - 8 13,8 54,6 5,7 79,4 6,1 - - XII osób 780 - - 395 43 698 57 648 490 2001 wg % danych - 8,14 14,2 50,6 5,5 89,5 7,3 83,1 62,8 UG 2002 osób 821 - - 411 26 728 42 678 469 30.VI % - 8,58 14,8 50,1 3,2 88,7 5,1 82,6 57,1 2002 osób 788 - - 394 43 735 4,7 655 467 IX % - 8,2 14,1 50 5,4 93,3 6 83,1 59,3 2002 Pow. sando- IX % - - 14,1 49,1 4,8 94,3 3,6 84,4 60,1 mierski 2002 W oj. świ ęto- % 30.VI. krzyskie - - 9,68 18 49,9 3 98,2 4,4 53,9

106 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Wykres nr 9. Poziom bezrobocia w latach 1992–2002 (liczba osób).

900

821 800 780 788 758 752 758 714 700 672 684 646 615 600

500 osób 400

300

200

100

0 1992.XII1993.XII1997.XII 1999.III 1999.VI 1999.XII 2000.III 2000.XII2001.XII2002.VI 2002.IX ROK

Tabela nr 35. Bezrobocie w gminie Dwikozy na tle gmin pow. sandomierskiego (wg danych statystycznych). Bezrobotni ogółem (osób) Wska źnik bezrobocia (na 100 MK) Gmina Powiat stan na stan na Województwo VI XII III XII VI XII III XII 1999 1999 2000 2000 1999 1999 2000 2000 1. Dwikozy 684 714 752 758 7,18 7,52 7,92 8,00

2. Klimontów 812 840 896 910 9,03 9,34 9,99 10,18

3. Koprzywnica 577 617 631 612 7,93 8,44 8,63 8,38

4. Łoniów 592 663 678 669 7,66 8,66 8,89 8,81

5. Obrazów 449 458 465 484 6,40 6,53 6,62 6,87

6. Samborzec 579 640 651 652 6,16 6,85 6,98 7,00

7. Sandomierz 1.554 1.756 1.848 1.871 5,67 6,43 6,76 6,83

8. Wilczyce 301 296 310 318 7,33 7,23 7,58 7,77

9. Zawichost 371 438 441 449 7,20 8,55 8,58 8,84

10. O żarów 954 954 1.026 1.026 7,48 7,56 8,17 8,21

pow. sandomierski 5.919 6.400 6.672 6.723 6,84 7,42 7,73 7,79

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 107 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

gm. wiejskie woj. świ ętokrzyskie - 43.697 - 47.442 - 8,44 - 9,17 go Województwo - 107.472 - 118.469 - 8,13 - 8,96

Tabela nr 36. Bezrobotni zarejestrowani wg poziomu wykształcenia (stan na 30.IX.2002 r.) . gm. Dwikozy pow. sandomierski woj. świ ętokrzyskie Wyszczególnienie osób % osób % osób % OGÓŁEM 788 100 6770 100 127.788 100 z tego z wykształceniem: 59 7,48 445 6,57 5.910 4,7 - wy ższym - policealnym i średnim, 236 29,94 1.705 25,18 31.004 24,3 zawodowym -średnim 33 4,18 454 6,70 8.774 6,90 ogólnokształc ącym - zasadniczym 269 34,13 2.655 39,21 47.570 37,2 - zawodowym - gimnazjalnym 191 24,23 1.511 22,31 34,530 27,0 - i poni żej

Bezrobocie w gminie Dwikozy charakteryzuje si ę: • tendencj ą wzrostow ą: - najmniejsza liczba bezrobotnych 615 osób wyst ąpiła w grudniu 1993 roku - najwi ększ ą liczb ą bezrobotnych tj. 821 osób odnotowano w czerwcu 2002 roku • wysokim wska źnikiem bezrobocia w przeliczeniu na 100 mieszka ńców, który wynosił w VI 2002 roku dla: powiatu sandomierskiego - 7,89 os/100MK gmina Dwikozy - 7,50 os/100MK woj. świ ętokrzyskie - 9,94 os/100MK • wszystkimi niekorzystnymi cechami bezrobocia charakterystycznymi dla powiatu sandomierskiego i woj. świ ętokrzyskiego to jest: - du żą grup ą osób pozostaj ących bez pracy powy żej 12 miesi ęcy (udział % w liczbie zarejestrowanych bezrobotnych) woj. świ ętokrzyskie - 53,9% gmina Dwikozy - 59,3% powiat sandomierski - 60,1% - du żym udziałem w śród bezrobotnych osób w wieku mobilnym (18–44 lat) woj. świ ętokrzyskie - 79,6% gmina Dwikozy - 83,1% pow. sandomierski - 84,4% - du żym udziałem w śród bezrobotnych osób bez prawa do zasiłku: gmina Dwikozy - 93,3% pow. sandomierski - 94,3% woj. świ ętokrzyskie - 98,2%

108 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

- du żym udziałem w grupie bezrobotnych osób z wykształceniem wy ższym i policealnym: gmina Dwikozy - 37,4% pow. sandomierski - 31,7% woj. świ ętokrzyskie - 29,0% Mimo tych niekorzystnych danych nale ży zauwa żyć, że poziom bezrobocia w gm. Dwikozy jest ni ższy ni ż w 5-ciu gminach s ąsiednich tj. w Klimontowie, Koprzywnicy, Łoniowie, Zawicho ście i O żarowie. Bezrobocie jest zjawiskiem negatywnym i w zwi ązku z powy ższym wskazane jest tworzenie warunków do organizacji nowych miejsc pracy np. w obsłudze rolnictwa i ludno ści uwzgl ędniaj ąc to, że grupa bezrobotnych mieszka ńców gminy dysponuje du żym potencjałem jakim jest znaczny udział osób z wykształceniem wy ższym, policealnym i średnim oraz du żym udziałem w grupie bezrobotnych osób młodych w wieku mobilnym.

7.3.2. Podmioty gospodarcze Wg danych statystycznych na terenie gm. Dwikozy na koniec roku 2000 działało 358 podmiotów gospodarki narodowej w tym: • sektor publiczny — 16 podmiotów (4,47%) • sektor prywatny — 342 podmiotów (95,53%) Wśród podmiotów tych było 297 zakładów osób fizycznych prowadz ących działalno ść gospodarcz ą, tj. 83% ogółu podmiotów gospodarczych.

Tabela nr 37. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze „Regon” wg sektorów i form prawnych (wg danych statystycznych). Sektor os. fiz. Spółki Przedsi ęb. Spółdzieln prow. Ogółem prywatn prawa publiczny pa ństw. ie działal. y handl. gospod. Liczba Gmina 321 16 305 - 4 4 273 Dwikozy zakładów 1998 % 100 5,0 95,0 - 1,2 1,2 85,0 Liczba 331 17 314 - 4 4 274 1999 zakładów % 100 5,1 94,9 - 1,2 1,2 82,8 Liczba 358 16 342 - 3 4 297 2000 zakładów % 100 4,5 95,5 - 0,8 1,1 83,0 Pow. sandomierski % 100 3,6 96,4 0,2 0,9 2,7 80,8 1999 2000 % 100 3,6 96,4 0,2 0,9 2,7 80,1 gm. wiej. woj. świ ętokrz. % 100 5,4 94,6 0,07 1,0 1,2 84,3 1999 2000 % 100 5,0 94,95 0,05 0,9 1,2 85,2

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 109 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 38. Podmioty gospodarki narodowej wg wybranych sekcji Europejskiej Klasyfikacji Działalno ści (EKD). Podmioty gospodarki narodowej z tego

Ogółem produk. budownict. handel i napr. hotele i rest. trasp. skład. ł ącz. pozost. sekc.

Obszar liczba liczba % liczba % liczba % liczba % liczba % liczba %

gm. Dwikozy 1997 277 38 13,7 14 5,0 128 46,2 6 2,2 37 13,4 54 19,5 1998 321 43 13,4 18 5,6 146 45,5 7 2,2 42 13,1 65 20,2

1999 331 40 12,1 18 5,4 152 45,9 7 2,1 42 12,7 72 21,8 2000 358 39 10,9 23 6,4 159 44,4 9 2,5 50 14 78 21,8 pow. sandomierski 4.977 - 6,6 - 7,4 - 46,8 - 3,4 - 8,9 - 26,9 2000 gm. wiejskie woj. świ ętokrzyskiego - 11,4 - 13,9 - 37,4 - 2,8 - 8,9 - 25,6 2000 22501

woj. świ ętokrzyskie - 89129 - 10,1 - 11,4 - 39,2 - 2,6 - 7,7 29,0 2000

Liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w gm. Dwikozy ro śnie z roku na rok. Cz ęść podmiotów gospodarczych zamyka swoj ą działalno ść lub zamienia na inn ą. Wraz ze wzrostem liczby podmiotów gospodarczych wzrasta wska źnik przedsi ębiorczo ści lecz jest on ni ższy od wska źnika dotycz ącego gmin wiejskich woj. świ ętokrzyskiego i pow. sandomierskiego.

Tabela nr 39. Działalno ść gospodarcz ą na terenie gminy Dwikozy w latach 1996–2000. gm. wiejskie woj. Gmina Dwikozy pow. sandomierski świ ętokrzyskiego

Wyszczególnienie 1996 1997 1998 1999 2000 2000 2000

liczba jedn. zarejestr. w systemie ''Regon" 277 276 321 331 358 4.977 22.501

zakłady osób fizycznych bd 231 273 274 297 3.986 19.168

liczba mieszka ńców 9.623 9.587 9.517 9.498 9.477 86.289 517.253

wska źnik przdsi ębiorczo ści (liczba zakładów osób fizycznych przypadaj ących bd 241 286,6 288,5 313,4 461,9 370,6 na 10.000 MK)

Z porównania sytuacji gminy pod wzgl ędem przedsi ębiorczo ści do gmin

110 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” przyległych i gmin powiatu sandomierskiego wynika, że gmina Dwikozy posiada: • wy ższy wska źnik przedsi ębiorczo ści od 5-ciu gmin (Wilczyce, Łoniów, Samborzec, Obrazów i Klimontów) • niewiele ni ższy wska źnik przedsi ębiorczo ści od wska źnika w gminie Zawichost • zdecydowanie niższy wska źnik przedsi ębiorczo ści od gmin miejskich tj. gm. Ożarów i m. Sandomierza.

Tabela nr 40. Działalno ść gospodarcza w gminie Dwikozy na tle gmin s ąsiednich (wg danych statystycznych 2000 r.). Liczba jednostek Wska źnik Liczba Zakłady osób Gmina, powiat, woj. zarejestrow. przedsi ębiorczo ści (liczba MK fizycznych w systemie Regon zakładów)/10000MK

Gminy Powiatu Sandomierskiego i przyległe 1. Dwikozy 9.477 358 297 313,4 2. Klimontów 8.942 324 267 298,6 3. Koprzywnica 7.306 302 250 342,2 4. Łoniów 7.659 251 214 279,4 5. Obrazów 7.043 252 203 288,2 6. Samborzec 9.317 326 264 283,4 7. Sandomierz 27.376 2.806 2.209 806,9 8. Wilczyce 4.092 129 103 251,7 9. Zawichost 5.077 229 179 352,6 10. O żarów 12.499 686 563 450,4

Według „Rejestru podmiotów gospodarczych” prowadzonego przez Urz ąd Gminy Dwikozy dnia 30.06.2001 r. istnieje 477 podmiotów gospodarczych.

Tabela nr 41. Liczba podmiotów gospodarczych działaj ących na terenie gminy Dwikozy w latach od 1989–2001 roku. Stan na Nowo Stan na 31 Lata Zlikwidowane Przyrost w % 1 stycznia utworzone grudnia 1989 0 157 10 147 - 1990 147 95 39 203 38 1991 203 121 33 291 43 - - - 42* 249 - 1992 249 94 61 282 13 1993 282 59 49 292 4 1994 292 58 37 313 7 1995 313 53 44 322 3 1996 322 30 31 321 0 1997 321 50 23 348 8 1998 348 42 16 374 7 1999 374 51 22 403 8

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 111 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

2000 403 43 2 444 10 2001 (30.VI) 444 45 (I-VI) 12 (I–VI) 477 (30.VI) 7 RAZEM: - 898 421 477 - * dotyczy podmiotów których akta winny by ć przekazane do UM w Sandomierzu lub gm. Obrazów w zwi ązku z korekt ą granic gminy o sołectwa Mokoszyn, Kamie ń Pleba ński i Sucharzów.

Tabela nr 42. Działalno ść podmiotów gospodarczych w układzie sołeckim (wg „Rejestru podmiotów gospodarczych” – Urz ędu Gminy Dwikozy). Działalno ść

ci ci Wska źnik Lp. sołectwo ś aktywno ści na 100 MK i i pozost. usługi Usługi motoryzacyjne Usługi budowlane OGÓŁEM Produkcja Gastronomia Handel Obsługa rolnictwa Obsł. ludno

1. Dwikozy 8 8 110 3 32 29 21 211 10,0 2. Bo żydar 1 - 4 - - - 2 7 2,0

3. Buczek - - 2 - - 2 - 4 5,5 4. Czermin - 1 3 1 - - - 5 3,1 5. Garbów Nowy - - 6 - 1 1 2 10 5,2

6. Garbów Stary - - 4 - - - 3 7 2,7

7. Gałkowice 2 1 8 2 - - 2 15 5,3 8. Gierlachów 5 1 17 2 3 11 8 47 6,4 9. Góry Wysokie 1 3 19 - 2 7 3 25 4,6 10. Kamie ń Łukawski - - 2 - - - - 2 1,6 11. Kamie ń Nowy 1 2 16 1 4 5 2 31 5,7

12. Kichary Nowe 2 - 6 - - - 2 10 4,0 13. Kichary Stare - 1 2 1 - 2 1 7 4,7 14. Kolonia Gałkowice 1 - 2 - - - - 3 3,7 15. Mściów 1 2 24 - 2 8 4 41 4,6 16. Romanówka 1 - 5 - 3 2 2 13 5,0 17. Rzeczyca Mokra 3 1 14 - 6 11 - 35 8,3 18. Rzeczyca Sucha - - 2 - 1 3 1 7 4,9 19. Słupcza 1 3 27 4 7 10 10 62 7,1 20. Szczytniki 5 2 7 - 1 1 3 19 4,5 21. Winiary 1 2 8 1 1 5 3 21 4,1 22. Winiarki - - 11 - - 5 1 17 5,8 Razem: 33 27 299 15 63 102 70 609 6,3 % 5,4 4,4 49,2 2,5 10,3 16,7 11,5 100,0

112 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Wśród zarejestrowanych i działaj ących podmiotów gospodarczych wyst ępuj ą podmioty o działalno ści wielobran żowej o bran żach pokrewnych lub te ż firmy wielobran żowe o działalno ści wielokierunkowej i w zwi ązku z tym liczba zakładów działaj ących podmiotów gospodarczych nie odpowiada liczbie zarejestrowanych podmiotów gospodarczych. Działalno ść podmiotów gospodarczych ukierunkowana jest głównie na handel — 49,2%, usługi motoryzacyjne — 16,7% i usługi budowlane — 11,5%.

7.3.3. Rzemiosło, produkcja i pozostałe usługi a) Rzemiosło Według „Rejestru podmiotów gospodarczych prowadzonego przez Urz ąd Gminy w Dwikozach stwierdzono, że wg stanu na dzie ń 30.VI.2001 r. funkcjonuje tu 609 zakładów ró żnych bran ż. Z tego 250 zakładów zajmuje si ę prowadzeniem działalno ści z zakresu usług rzemiosła, co stanowi 41,1% ogólnej liczby zakładów usługowych wg rejestru podmiotów gospodarczych gminy Dwikozy. Najwi ększ ą grup ę stanowi ą usługi zwi ązane z motoryzacj ą 40,8% ogółu usług rzemiosła oraz usługi budowlane 28,0%, a tak że usługi obsługi ludno ści 25,2% ogółu usług rzemiosła. Najwi ększa koncentracja usług wyst ępuje w Dwikozach — 34% ogółu usług obsługi rzemiosła, w Słupczy — 13% oraz w Gierlachowie — 10%. Brak usług rzemiosła w 3 spo śród 23 sołectw tj. w Kamieniu Łukawskim, Koloni Gałkowice i Kępie Chwałowskiej. Działalno ść gospodarcz ą na terenie gminy Dwikozy poza mieszka ńcami gminy prowadz ą równie ż mieszka ńcy m. Sandomierza oraz s ąsiednich gmin, zwłaszcza gm. Zawichost. Najwy ższy wska źnik aktywno ści gospodarczej w zakresie usług rzemiosła i pozostałych w przeliczeniu na 100 MK odnotowano w Dwikozach — 4,1, w Rzeczycy Mokrej — 4,1, w Słupczy — 3,6 i w Rzeczycy Suchej — 3,5. Za ś najni ższy wska źnik (poza sołectwami w których usługi rzemiosła nie wyst ępuj ą —Kamie ń Łukawski, Kolonia Gałkowice i K ępa Chwałowska) w sołectwach Bo żydar — 0,6, Czermin — 0,6 i Kichary Nowe — 0,8. W skali gminy wska źnik ten waha si ę od 4,1 do 0,6 przy średnim tj. 2,6 dla całej gminy.

Tabela nr 43. Usługi rzemiosła — usługi budowlane. Usługi budowlane owe owe Lp. Sołectwo ż Razem lusarstwo Malarstwo i inne Instalatorstwo elektryczne Usługi stolarskie Usługi instalacyjne* Kowalstwo ś spawalnictwo Usł. betoniarskie, murarskie, ogólno -budowlane Usł. rem.-bud. i bud.monta

1. Dwikozy 4 1 2 2 4 7 1 21 2. Bo żydar 1 - - 1 - - - 2 3. Garbów Nowy - - 1 - 1 - - 2

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 113 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

4. Garbów Stary 1 - - 1 1 - - 3 5. Gałkowice - - - - 1 1 - 2 6. Gierlachów 2 1 2 1 1 - 1 8 7. Góry Wysokie - - 1 - 1 1 - 3 8. Kamie ń Nowy - - - 1 1 - - 2 9. Kichary Nowe - 1 - 1 - - - 2 10. Kichary Stare - - - 1 - - - 1 11. Mściów 1 1 - - 1 1 - 4 12. Romanówka - - - - 2 - - 2 13. Rzeczyca Sucha ------1 1 14. Słupcza 1 2 1 1 4 1 - 10 15. Szczytniki 1 - - - - 1 1 3 16. Winiary - - - - 2 1 - 3 17. Winiarki - - - - 1 - - 1 Ogółem: 11 6 7 9 20 13 4 70 * usługi instalacyjne tj. usługi w zakresie instalacji sanitarnych, centralnego ogrzewania, wodno-kanalizacyjne, elektroenergetyczne.

Tabela nr 44. Usługi rzemiosła — usługi motoryzacyjne. Usługi motoryzacyjne

Lp. Sołectwo Razem Mechanika pojazdowa, * blacharstwo, lakiernictwo Obsługa KS ** Usługi transportowe – przewóz osób Usługi transportowe – przewóz towarów

1. Dwikozy 2 1 3 23 29 2. Buczek 2 - - - 2 3. Garbów Nowy - - - 1 1 4. Gierlachów 3 - - 8 11 5. Góry Wysokie 1 - 4 2 7 6. Kamie ń Nowy 1 - - 4 5 7. Kichary Stare - - 1 1 2 8. Mściów 1 - - 7 8 9. Romanówka - 1 - 1 2 10. Rzeczyca Mokra 2 - 1 8 11

11. Rzeczyca Sucha 1 - 1 1 3 12. Słupcza 1 1 2 6 10

114 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

13. Szczytniki - - 1 - 1 14. Winiary - - - 5 5 15. Winiarki 1 - - 4 5 Ogółem: 15 3 13 71 102 * mechanika pojazdowa: naprawa samochodów i maszyn rolniczych, naprawy i regeneracja cz ęś ci samochodowych, blacharstwo, lakiernictwo, autoserwis, naprawy gwarancyjne, diagnostyka ** obsługa KS: obsługa środków transportowych, obsługa stacji paliw, wypo życzalnia sprz ętu i maszyn budowlanych.

Tabela nr 45. Usługi rzemiosła — obsługa ludno ści i pozostałe usługi. Obsługa ludno ści i pozostałe usługi

Lp. Sołectwo Razem rednictwo** ś RTV, informatyka* Doradztwo, po Usługi administracji*** Poligrafia reklama i Fryzjerstwo, krawiectwo inne **** i Usługi zdrowia

1. Dwikozy 4 9 4 - 8 7 32 2. Garbów Nowy - - - - - 1 1 3. Gierlachów - 3 - - - - 3 4. Góry Wysokie - 1 - 1 - - 2 5. Kamie ń Nowy - - - 1 2 1 4 6. Mściów 1 1 - - - - 2 7. Romanówka 1 2 - - - - 3 8. Rzeczyca Mokra 1 2 - 3 - - 6 9. Rzeczyca Sucha - - 1 - - - 1 10. Słupcza 2 2 2 - 1 - 7

11. Szczytniki 1 - - - - - 1

12. Winiary 1 - - - - - 1

Ogółem: 11 20 7 5 11 9 63 * RTV, informatyka: tele i radiomechanika, usługi informatyczne, usługi RTV i AGD, usługi komputerów ** Doradztwo, po średnictwo w zakresie: doradztwo w zakresie,BHP, ochrony przeciwpo żarowej, promocji towarów, instrukta żu technik sprzeda ży, towaroznawstwa, marketingu, zarz ądzania, dystrybucji towarów, po średnictwo w zakresie, sprzeda ży ratalnej, umów i sprzeda ży, obrotu nieruchomo ściami, usług agencyjnych (pozyskiwanie nabywców, przyjmowanie zamówie ń i dystrybucji towarów oraz inne finansowe i inne w zakresie działalno ści kulturalno rozrywkowej ii prowadzenia dyskotek *** Usługi administracji: prowadzenie ksi ąg rachunkowych i podatkowych, akwizycja w zakresie realizacji umów, czynno ści agenta ubezpieczeniowego, projektowanie (bud.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 115 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

ogólne), obsługa firm adm-biurowa, obsługa rewizyjna firm, usługi przedstawicielstwa, obsługa turystyczna, prowadzenie giełd handlowych. ****Fryzjerstwo, krawiectwo i inne: magiel, wypo życzalnia naczy ń, kominiarstwo, hafciarstwo, usługi fotograficzne, szycie wyrobów skórzanych i drogowe.

Tabela nr 46. Usługi rzemiosła — obsługa rolnictwa. Obsługa rolnictwa Wska źnik Ogółem usługi Lp. Sołectwo Usł. Usł. aktywno ści Razem rzemiosła i inne weterynarii rolnicze na 100 MK 1. Dwikozy 3 - 3 85 4,1

2. Bo żydar - - - 2 0,6

3. Buczek - - - 2 2,7 4. Czermin - 1 1 1 0,6 5. Garbów Nowy - - - 4 2,1 6. Garbów Stary - - - 3 1,2 7. Gałkowice - 2 2 4 1,4 8. Gierlachów - 2 2 24 3,2 9. Góry Wysokie - - - 12 2,2 10. Kamie ń Łukawski - - - - - 11. Kamie ń Nowy 1 - 1 12 2,2 12. Kichary Nowe - - - 2 0,8 13. Kichary Stare - 1 1 4 2,7 14. Kol. Gałkowice - - - - - 15. Mściów - - - 14 1,6 16. Romanówka - - - 7 2,7 17. Rzeczyca Mokra - - - 17 4,1 18. Rzeczyca Sucha - - - 5 3,5 19. Słupcza - 4 4 31 3,6 20. Szczytniki - - - 5 1,2 21. Winiary - 1 1 10 2,0 22. Winiarki - - - 6 2,0 Razem: 4 11 15 250 2,6

b) Produkcja i pozostałe usługi Według „Rejestru podmiotów gospodarczych” prowadzonego przez UG Dwikozy stwierdzono, że funkcjonuje na terenie gminy 33 zakłady zajmuj ące si ę produkcj ą.

Przetwórstwem i produkcj ą art. spo żywczych zajmuje si ę 18 zakładów s ą to m.in.: • hodowla grzyba boczniaka • ubojnie • przetwórnie owoców i warzyw • ciastkarnie • młyny

116 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• kaszarnie • piekarnie • produkcja wafli tortowych, chrupek, lizaków • wytwórnia wód gazowanych.

Produkcja materiałów budowlanych dotyczy 13 firm, które zajmuj ą si ę: • wytwarzaniem kostki brukowej • wytwarzaniem kraw ęż ników • ogrodze ń • produkcj ą cegły pełnej i dziurawki • produkcj ą akcesoriów budowlanych • produkcj ą wyrobów sztukatorskich.

Pozostałe • produkcja urz ądze ń i aparatów elektrycznych • wytwarzanie wyrobów z tworzyw sztucznych

Tabela nr 47. Produkcja i pozostałe usługi. Przetwórstwo Produkcja materiałów Lp. Sołectwo inne Razem: i produkcja art. spo żywczych budowlanych 1. Dwikozy 3 5 - 8 2. Bo żydar - 1 - 1 3. Buczek - - - - 4. Czermin - - - - 5. Garbów Nowy - - - - 6. Garbów Stary - - - - 7. Gałkowice 2 - - 2 8. Gierlachów 4 1 - 5 9. Góry Wysokie 1 - - 1 10. Kamie ń Łukawski - - - - 11. Kamie ń Nowy 1 - - 1 12. Kichary Nowe 2 - - 2 13. Kichary Stare - - - - 14. Kol. Gałkowice 1 - - 1 15. Mściów 1 - - 1 16. Romanówka 1 - - 1 17. Rzeczyca Mokra 2 - 1 3 18. Rzeczyca Sucha - - - - 19. Słupcza - - 1 1 20. Szczytniki - 5 - 5 21. Winiary - 1 - 1 22. Winiarki - - - - Razem: 18 13 2 33

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 117 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

7.3.4. Handel i gastronomia Działalno ść z zakresu handlu i gastronomii dotyczy 53,5% ogólnej liczby zakładów prowadzonych przez podmioty gospodarcze działaj ące na terenie gminy. Wśród usług handlu przewa ża handel obwo źny (147 podmiotów), handel artykułami spo żywczo-przemysłowymi (48 podmiotów) oraz handel artykułami spo żywczymi i artykułami przemysłowymi (po 25 podmiotów). Usługi handlu typu „Punkt skupu” dotycz ą skupu i sprzeda ży: zbo ża, owoców i warzyw, płodów rolnych, żywca i pierza. Skupem stacjonarnym działaj ącym na obszarze gminy zajmuje si ę 16 podmiotów gospodarczych a obwo źnym tj. działaj ącym poza gmin ą 8 podmiotów. Do usług handlu typu „Baza GS” zaliczono handel: opałem, materiałami budowlanymi, maszynami rolnymi, nawozami sztucznymi i środkami do produkcji rolnej oraz środkami ochrony ro ślin. Dotyczy to 8 podmiotów. Do grupy usług handlu artykułami przemysłowymi zaliczono handel artykułami: papierniczymi, chemicznymi, motoryzacyjnymi, odzie żowymi, rolno- przemysłowymi oraz kioski „Ruch”. W zakresie usług gastronomii na terenie gminy przewa ża mała gastronomia, zwłaszcza obwo źna, która dotyczy 13 podmiotów gospodarczych i stacjonarna mała gastronomia dotycz ąca 11 podmiotów. Najwi ększa koncentracja usług handlu i gastronomii wyst ępuje w sołectwie Dwikozy i dotyczy 118 podmiotów gospodarczych co stanowi 36,2% ogółu usług handlu i gastronomii wg „Rejestru podmiotów gospodarczych” prowadzonego przez UG Dwikozy.

Tabela nr 48. Handel. HANDEL Typu „punkty Handel artykułami skupu”

Lp. Sołectwo . (w ż ny RAZEM ny

ź ź .-przemysł. ywcz. ż ż Przemysł. Spo stacjonarny Spo obwo Obwo Typu „Baza GS” Wielobran tym paliw) stacje

1. Dwikozy 46 4 4 2 16 6 21 11 110 2. Bo żydar 1 - - - 1 2 - - 4 3. Buczek 1 - - - - 1 - - 2 4. Czermin 2 - - - - 1 - - 3 5. Garbów Nowy 2 1 2 - 1 - - - 6 6. Garbów Stary 1 - 2 - - 1 - - 4 7. Gałkowice 5 - - - - 3 - - 8 8. Gierlachów 12 - - - 1 3 - 1 17 9. Góry Wysokie 13 - 1 - - 5 - - 19 10. Kamie ń Łukawski 2 ------2 11. Kamie ń Nowy 8 - 1 1 - 5 - 1 16 12. Kichary Nowe 3 - - 1 - 2 - - 6

118 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

13. Kichary Stare - - - - - 2 - - 2 14. Kol. Gałkowice 1 - - - 1 - - - 2 15. Mściów 13 2 2 - 2 5 - - 24 16. Romanówka 1 - - 1 - 1 1 1 5 17. Rzeczyca Mokra 7 - - - - 3 1 3 14 18. Rzeczyca Sucha 2 ------2 19. Słupcza 15 - - 2 2 4 - 4 27 20. Szczytniki 5 - 1 - 1 - - - 7 21. Winiary 2 - 1 - - 5 - - 8 22. Winiarki 5 1 2 1 - - 1 1 11 Razem: 147 8 16 8 25 48 25 22 299

Tabela nr 49. Gastronomia. Gastronomia

Handel Wska źnik na

Lp. Sołectwo ź i gastronomia aktywno ści

UG ogółem (na 100 MK) mała Mała (+UH) Razem Obwo gastronomia gastronomia

1. Dwikozy 2 2 4 8 118 5,6 2. Bo żydar - - - - 4 1,1 3. Buczek - - - - 2 2,7 4. Czermin - - 1 1 4 2,5 5. Garbów Nowy - - - - 6 3,1 6. Garbów Stary - - - - 4 1,5 7. Gałkowice - - 1 1 9 3,2 8. Gierlachów - - 1 1 18 2,4 9. Góry Wysokie - 1 2 3 22 4,0 10. Kamie ń Łukawski - - - - 2 1,6 11. Kamie ń Nowy - 1 1 2 18 3,3 12. Kichary Nowe - - - - 6 2,4 13. Kichary Stare - 1 - 1 3 2,0 14. Kol. Gałkowice - - - - 2 2,4 15. Mściów - 1 1 2 26 2,9 16. Romanówka - - - - 5 1,9 17. Rzeczyca Mokra - 1 - 1 15 3,6 18. Rzeczyca Sucha - - - - 2 1,4 19. Słupcza - 3 - 3 30 3,5 20. Szczytniki - 1 1 2 9 2,1 21. Winiary 1 - 1 2 10 2,0 22. Winiarki - - - - 11 3,7

Razem: 3 11 13 27 326 3,4

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 119 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 50. Sklepy i stacje benzynowe (wg danych statystycznych za 2000 r.). w przeliczeniu na 1000 mieszka ńców Liczba Skl. Gmina - Sklepy Skl. Skl. sklepów ogól.- CPN CPN pozostłe ogółem ogól.-spo ż. pozost. Powiat ogółem spo ż. Woj. liczba liczba liczba liczba I.Gminy Pow. Sandom. i przyległe 1. Dwikozy 1998 69 42 25 2 7,3 4,4 2,6 0,21 1999 67 40 24 3 7,1 4,2 2,5 0,32 2000 64 35 25 4 6,8 3,7 2,6 0,42 2. Klimontów 108 51 54 3 12,1 5,7 6 0,34 3. Koprzywnica 72 41 31 - 9,9 5,6 4,2 -

4. Łoniów 68 41 25 2 8,9 5,4 3,3 0,26 5. Obrazów 46 30 14 2 6,5 4,3 2 0,28 6. Samborzec 73 46 25 2 7,8 4,9 2,7 0,21 7. Sandomierz 536 145 385 6 19,6 5,3 14,1 0,22 8. Wilczyce 28 20 7 1 6,8 4,9 1,7 0,24 9. Zawichost 59 23 35 1 11,6 4,5 6,9 0,2 10. O żarów 138 62 73 4 11,1 5 5,8 0,32 II. Powiat - - - - 12,2 5 7 0,24 sandomierski Gm. wiejskie woj. świ ętok. - - - - 7,6 5,2 2,4 0,16

Sie ć placówek handlu w gminie nale ży uzna ć za korzystnie rozwini ętą. Jedynie w 4 sołectwach (Buczek, Kamie ń Łukawski, Rzeczyca Sucha i K ępa Chwałowska) brak jest usług handlu spo ż.-przemysłowego i spo żywczego, a wi ęc zaopatrzenia podstawowego. Sie ć ta mo że si ę troch ę „wykruszy ć” poniewa ż na terenie gminy wyst ępuj ą małe pod wzgl ędem liczby mieszka ńców sołectwa, w których nie zawsze będzie zapewniona opłacalno ść prowadzenia handlu. Z analizy rozmieszczenia placówek handlu podstawowego w poszczególnych sołectwach wynika, że dost ępno ść mieszka ńców do podmiotów handlu podstawowego nie powinna przekracza ć 2 km. Przy istniej ącym rozproszeniu sieci osadniczej gminy dost ępno ść t ą nale ży uzna ć za korzystn ą poniewa ż lepszej si ę nie osi ągnie. Prawa gospodarki rynkowej — równowaga pomi ędzy popytem i poda żą nie wskazuj ą na zmiany zwi ększania sieci placówek handlowych. Zaspokajanie potrzeb w zakresie handlu towarami bardziej luksosowymi o szerszym wyborze asortymentu dla mieszka ńców gminy zapewniaj ą pobliski Sandomierz i Tarnobrzeg. Sie ć placówek gastronomii jest mało rozwini ęta, a stan ten jest zwi ązany z popytem na usługi gastronomii i nie ulegnie gwałtownej zmianie, zwłaszcza przy uwzgl ędnieniu tego, że gmina Dwikozy przylega bezpo średnio do miasta Sandomierza.

120 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

7.3.5. Dochody i wydatki bud żetu gminy Dochody i wydatki bud żetu gminy Dwikozy wg danych statystycznych za lata 1997, 2000, a tak że dochody i wydatki gmin wiejskich woj. świ ętokrzyskiego za lata 1999 i 2000 przedstawia poni ższa tabela.

Tabela Nr 51. Dochody i wydatki bud żetu gminy (wg danych statystycznych).

Wyszczególnienie Dochody Wydatki Rok liczba MK Ogółem Własne Dotacje Subwencje Ogółem Bie żą ce Na inwest.

gmina tys. zł 8.610,9 1.921,2 1.856,5 3.641,1 8.897,3 7.260,2 1.637,1

1998 Dwikozy % 100 21,6 21,6 40,9 103,3 84,3 19

zł na 1-go (9517) 904,8 201,9 195,1 282,4 934,9 762,9 172 MK

tys. zł 9.629,3 3.386,5 1.144,0 4.936,6 10.737,2 7.505,3 3.231,9

1999 % 100 35,2 11,9 51,3 111,5 77,9 33,6 zł na 1-go (9498) 1.013,8 356,6 120,5 519,8 1.130,5 790,2 340,3 MK

tys. zł 9.708,8 3.479,4 1.520,6 4.646,5 9.581,5 7.863,2 1.718,3

2000 % 100 35,8 15,7 47,9 98,7 81 17,7 zł na 1-go (9477) 1.024,5 367,1 160,5 490,3 1.011,0 829,7 181,3 MK gm. wiejskie 1999 woj. świ ęto- % 100 31,1 14,1 51,4 101,7 79,1 22,7 krzyskiego zł na 1-go 1.047 325 147 539 1.065 828 237 MK (517.433)

% 100 29,1 17,4 51,0 103,1 81,9 21,2 2000 (517.253) zł na 1-go 1.117,5 325,3 194,6 569,5 1.152,4 915,4 237 MK źródło: „Woj. Świ ętokrzyskie w liczbach’’ - 1997r. „Rocznik statystyczny woj. świ ętokrzyskiego” za 1998r, 1999r i 2000r.

Z zestawie ń tych wynika, że mimo wzrostu dochodów gminy, dochody w przeliczeniu na 1-go mieszka ńca w gminie Dwikozy s ą ni ższe ni ż średnia warto ść przypadaj ąca na 1-go mieszka ńca w gminach wiejskich województwa świ ętokrzyskiego.

Średni dochód przypadaj ący na 1-go mieszka ńca w 2000 roku wynosił: - w gminach wiejskich woj. świ ętokrzyskiego 1.117,50 zł - 100% - w gminie Dwikozy 1.024,50 zł - 91,7% Ró żnica 93,00 zł - 8,3%

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 121 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Wynika to głównie z ni ższych subwencji i dotacji , poniewa ż dochody własne osi ągane przez gmin ę Dwikozy s ą wy ższe w przeliczeniu na 1-go mieszka ńca do dochodów osi ąganych przez gminy wiejskie woj. świ ętokrzyskiego.

Średni dochód własny przypadaj ący na 1-go mieszka ńca w roku 2000 wynosił: - w gminach wiejskich woj. świ ętokrzyskiego 325,30 zł - 100% - w gminie Dwikozy 367,10 zł - 112,8% Ró żnica 41,80 zł - 12,8%

W zwi ązku z ni ższymi dochodami — równie ż wydatki przypadaj ące na 1-go mieszka ńca gminy s ą ni ższe od średniej dla gmin wiejskich województwa.

I tak średnia kwota wydatków przypadaj ących na 1-go mieszka ńca w 2000 roku: - w gminach wiejskich woj. świ ętokrzyskiego 1.152,40 zł - 100% - w gminie Dwikozy 1.011,00 zł - 87,7% Ró żnica 141,40 zł - 12,3%

Ró żnica w wysoko ści dochodów osi ągni ętych przez gmin ę Dwikozy w 2000 roku w porównaniu do gmin wiejskich woj. świ ętokrzyskiego odbija si ę głównie na wielko ści i udziale procentowym wydatków na inwestycje jak równie ż wydatków bie żą cych.

Średnia kwota wydatków na inwestycje w 2000 r. (w przeliczeniu na 1-go mieszka ńca) % dochodów kwota - w gm. wiejskich woj. świ ętokrzyskiego 21,2 237,00 zł - 100% - w gminie Dwikozy 17,7 181,30 zł - 76,5% Ró żnica 3,5 55,70 zł - 23,5%

Średnia kwota wydatków bie żą cych w 2000 r. (w przeliczeniu na 1-go mieszka ńca) % dochodów kwota - w gm. wiejskich woj. świ ętokrzyskiego 81,9 915,40 zł - 100% - w gminie Dwikozy 81,0 829,70 zł - 90,6% Ró żnica 0,9 85,70 zł - 9,4%

122 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 52. Struktura wydatków cz. 1. w tym

Adm. Ogółem Gosp. Gosp. Oświata Kult. Ochrona Opieka Kultura pa ństw. Rok Obszar w tys. zł kom. mieszk. i wych. i sztuka zdrowia społeczna fiz. i sport i samorz ąd.

gm.Dwikozy tys.zł 2.748,2 145,7 46,7 406,7 134,7 8,2 461,7 38,5 538,6 1995 % 100 5,3 1,7 14,8 4,9 0,3 16,8 1,4 19,6 zł/ 1-go MK 285,1 15,1 4,9 42,2 14,0 0,9 47,9 4,0 55,9

tys.zł 9.772,8 527,7 156,4 3.547,5 205,2 58,6 693,9 88,0 977,3 1997 % 100 5,4 1,6 36,3 2,1 0,6 7,1 0,9 10,0 zł/ 1-go MK 1.019,4 55,1 16,3 370,0 21,4 6,1 72,4 9,0 101,9 tys.zł 8.897,3 427,1 97,9 4.564,3 222,4 62,3 943,1 97,9 943,1 1998 % 100 4,9 1,1 51,3 2,5 0,7 10,6 1,1 10,6 zł/ 1-go MK 934,9 44,9 10,3 479,6 23,4 6,5 99,1 10,3 99,1 tys.zł 10.737,2 440,2 75,2 6.721,5 225,5 85,9 1.095,2 85,9 977,1 1999 % 100 4,1 0,7 62,6 2,1 0,8 10,2 0,8 9,1 zł/ 1-go MK 1.130,5 46,4 7,9 707,7 23,7 9,0 115,3 9,0 102,9 tys.zł 9.581,5 402,4 95,8 5.653,1 220,4 67,1 1.073,1 86,2 1.130,6 2000 % 100 4,2 1,0 59,0 2,3 0,7 11,2 0,9 11,8 zł/ 1-go MK 1.011,0 42,5 10,1 692,5 23,3 7,1 113,2 9,1 119,3 gm. wiejskie 1999 woj. świ ętok. (517.433) % 100 6,5 2,5 47,4 1,5 1,4 10,3 0,4 13,6 zł/1-go MK 1.065,4 69,3 26,6 505,0 16,0 14,9 109,7 4,3 144,9

gm. wiejskie 2000 woj. świ ętok. (517.253) % 100 6,1 1,7 50,8 1,5 1,0 9,5 0,6 14,0 zł/1-go MK 1.152,4 70,2 19,6 585,4 17,3 11,5 109,5 6,9 161,3

W strukturze wydatków gm. Dwikozy w przeliczeniu na 1-go mieszka ńca w porównaniu ze średni ą dla gmin wiejskich województwa świ ętokrzyskiego w 2000 roku ni ższe wydatki odnotowano w działach:

Tabela nr 53. Struktura wydatków cz. 2. Dział Ró żnica zł/1-go MK - administracja pa ństwowa i samorz ądowa 42,00 - gospodarka komunalna i mieszkaniowa 37,20 - ochrona zdrowia 4,40

Wy ższe wydatki odnotowano w działach:

Tabela nr 54. Struktura wydatków cz. 3. Dział Ró żnica zł/1-go MK - Oświata i wychowanie 107,10 - kultura i sztuka 6,00 - Opieka społeczna 3,70 - Kultura fizyczna i sport 2,20

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 123 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

7.3.6. Wykaz uslug w gminie Dwikozy

DWIKOZY 1. Ko ściół, Cmentarz 2. Urz ąd Gminy w Dwikozach, Urz ąd Stanu Cywilnego, Gminny O środek Kultury, Gminna Biblioteka Publiczna, Terenowy o środek Pomocy Społecznej, Poczta Polska Urz ąd Pocztowy Dwikozy 3. Posterunek Policji w Dwikozach Komendy Powiatowej Policji w Sandomierzu 4. Bank Spółdzielczy 5. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej 6. „Agados” – piwo 7. Apteka 8. Zakład Mi ęsny – wł.Tarkowski 9. Sklep spo żywczy, Kiosk 10. Piekarnia wraz ze sklepem „M ączka” 11. Gabinet stomatologiczny prywatny 12. Weterynarz – gab. Prywatny 13. Zakłady Zbo żowe 14. AGD „DOMEX” 15. Szkoła Podstawowa Gimnazjum 16. Młyn – nieczynny 17. Ogrody działkowe 18. Przedsi ębiorstwo Produkcyjno-Handlowe „ROMHILD” 19. Usługa w budowie „DOMEX” 20. OSP 21. Sklep odzie żowy 22. Sklep spo żywczy – prywat. 23. Sklep spo żywczy – prywat. 24. Weterynarz 25. Pomnik po świ ęcony poległym w 1863 r. 26. Kwiaciarnia, Sklep Motoryzacyjny, Sklep Ogrodniczy 27. Sklep spo żywczy – prywat. 28. Szkoła Podstawowa, Przedszkole, Dom Nauczyciela 29. Sklep – Środki Ochrony Ro ślin 30. ZPOW, Ciepłownia, Dom Weselny „Kasia – Telwot” 31. Oczyszczalnia ścieków 32. Dom Weselny „Echo”, sklep spo żywczy, przechowalnia 33. Folie „MARMA” 34. Stacja diagnostyczna 35. Cegielnia – nieczynna 36. Sklep spo żywczy na osiedlu 37. „Zieleniec” 38. Stacja red.-pomiar. gazu

BO ŻYDAR 1. Sklep spo żywczy – prywat.

124 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

2. OSP wraz ze świetlic ą 3. Cegielnie ( wł. Tarkowski, Kaw ęcki, Klimek )

CZERMIN 1. Świetlica wiejska

GAŁKOWICE 1. Szkoła Podstawowa im.Wincentego Burka 2. „Bituwell” – Nawozy, materiały budowlane - sprzeda ż 3. Figura przydro żna z 1899r. 4. Uj ęcie wody

GÓRY WYSOKIE 1. Zespół Ko ścioła Parafialnego, 2. Cmentarz 3. Szkoła Podstawowa 4. Sklep spo żywczo-przemysłowy – prywat. 5. Świetlica wiejska 6. Teren po byłym SKR – zły stan 7. Uj ęcie wody 8. Przetwórstwo warzyw „MEGAVITA” – prywat. 9. Teren o cechach parku – Fragment dawnego dworu, i spichlerz – zły stan

KICHARY NOWE 1. Obiekt zabytkowy – Kaplica p.w. śś . Rocha i Jacka 2. Szkoła Podstawowa – nieczynna 3. OSP – zły stan, świetlica zniszczona 4. Sklep spo żywczo-przemysłowy – prywat. 5. Młyn gospodarczy – prywat.

KICHARY STARE 1. Świetlica wiejska, sklep spo żywczo-przemysłowy

KOLONIA GAŁKOWICE 1. Gminna Biblioteka Publiczna w Dwikozach Filia Gałkowicach 2. Własno ść prywatna – (przetwórstwo spo żywcze - kiszenie kapusty) 3. Zakład przemysłu spo żywczego /ciastka/ „DELIMA” 4. Obszar po dawnym zespole dworsko-parkowym 5. Ubojnia zwierz ąt 6. Biologiczna oczyszczalnia ścieków

GARBÓW NOWY 1. Kaplica 2. Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej 3. Sklep spo żywczo-przemysłowy 4. Zlewnia mleka – nieczynna

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 125 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

5. Teren prywatny – teren po byłym SKR 6. 2 uj ęcia wody

GARBÓW STARY 1. Szkoła Podstawowa 2. Świetlica, Przedszkole – nieczynne 3. OSP – zły stan 4. Figura przydro żna z 1885r.

GIERLACHÓW 1. Młyn 2. Szkoła Podstawowa 3. Sezonowy punkt skupu 4. Stacja transformatorowa 5. Stacja wodoci ągowa

MŚCIÓW 1. Ko ściół 2. Szkoła Podstawowa 3. Sklep spo ż.- przemysł 4. Dom Ludowy

ROMANÓWKA 1. Punkt skupu buraków 2. Hydrofornia 3. 3 uj ęcia wody 4. Ferma – nieczynna 5. Świetlica, sklep spo żywczo - przemysłowy 6. OSP

SŁUPCZA 1. Szkoła Podstawowa 2. Przedszkole, OSP 3. Budynek przedszkola – nieczynne 4. Sklep spo żywczy – prywat. 5. Sklep ogrodniczy 6. Kiosk spo żywczy 7. Wysypisko śmieci 8. CPN

SZCZYTNIKI 1. OSP, Przedszkole 2. Cegielnie ( wł. Tarkowski, Kaw ęcki, Klimek ) 3. Sklep spo żywczy, pijalnia piwa 4. Sklep spo żywczy – prywatny

126 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

WINIARY 1. Szkoła Podstawowa 2. Sklep spo ż.- przemysłowy 3. Remiza OSP, świetlica 4. Boisko sportowe 5. Stacja wodoci ągowa 6. Przepompownia wód

WINIARKI 1. Punkt skupu

RZECZYCA MOKRA 1. Gospodarstwo rolne 2. Sklep spo ż.- przemysłowy

RZECZYCA SUCHA 1. Świetlica

7.4. Infrastruktura społeczna Przy opracowywaniu danych, dotycz ących infrastruktury społecznej gminy Dwikozy, korzystano z nast ępuj ących źródeł: • Roczniki statystyczne • Urz ąd Gminy • Inwentaryzacja w terenie.

7.4.1. O świata i wychowanie a) Wychowanie przedszkolne Według danych Urz ędu Gminy za 2002 rok w gminie Dwikozy s ą 2 przedszkola w Dwikozach i Słupczy. W przedszkolach tych jest tylko 3 oddziały przedszkolne, 2 oddziały to tzw. klasy „0”

Tabela nr 55. Stan organizacyjny wychowania przedszkolnego w gminie Dwikozy (cz. 1). Liczba Liczba Liczba Oddziały Personel Lp. Adres dzieci oddziałów wychowawców zerowe pomocniczy Dwikozy 1. 88 4 8 1 6 Ul.Szkolna 2 2. Słupcza 42 2 4 1 3 Razem 130 6 12 2 9

W okresie od roku 1992 – 2002 wyst ępuje spadek liczby placówek przedszkolnych, oddziałów nauczycieli oraz dzieci korzystaj ących z wychowania przedszkolnego co przedstawia tabela Nr 42.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 127 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 56. Stan organizacyjny wychowania przedszkolnego w gminie Dwikozy (cz. 2). Rok Placówki Oddziały Miejsca Dzieci Nauczyciele 1992 9 13 190 200 17 1993 9 13 180 203 16 1995 9 14 190 238 18 1997 8 13 190 211 17 1998 8 13 190 209 17 1999 8 13 200 192 18 2000 6 11 190 187 16 (w tym 3 oddziały 3 - 43 3 przedszkolne w szkołach ) 2000 2 6 - 130 12

b) Szkoły podstawowe Według danych Urz ędu Gminy za rok szkolny 2002/2003 w gminie Dwikozy jest 8 Szkół Podstawowych posiadaj ących 72 sale dydaktyczne. Do szkół podstawowych ucz ęszcza 794 uczniów co stanowi 8,21% ogółu mieszka ńców gminy. Korzystne s ą współczynniki: • liczba uczniów przypadaj ąca na 1-go nauczyciela tj. około 9 uczniów • liczba uczniów przypadaj ąca na 1-den oddział tj. około 14 uczniów • liczba uczniów przypadaj ąca na 1-ną sal ę dydaktyczn ą tj. około 11 uczniów.

Tabela nr 57. Stan organizacyjny nauczania podstawowego w gminie Dwikozy (cz. 1). Zatrudnienie Liczba Liczba sal Liczba Lp. Adres Obwód uczniów dydaktycznych oddział. Nauczyciele Obsługa i razem(osób) administracja 1. Dwikozy 4 wsie 227 12 12 19 5 2. Słupcza 4 wsie 108 9 6 12 4 3. Gałkowice 3 wsie 65 9 7 10 4 4. Gierlachów 3 wsie 110 7 7 12 3 5. Mściów 2 wsie 115 10 7 12 3 6. Garbów Stary 5 wsi 69 11 7 10 4 7. Góry Wysokie 1 wie ś 54 7 7 9 2 8. Winiary 3 wsie 46 7 7 8 2 Razem: 8 szkół 794 72 60 92 27

Liczba uczniów Szkół Podstawowych od roku 1992 do 2002 systematycznie maleje jak równie ż maleje dział uczniów w ogólnej liczbie mieszka ńców gminy. Wzrasta natomiast od roku 1999 liczba uczniów w gimnazjum. Do szkół podstawowych oraz gimnazjum ucz ęszcza w roku szkolnym 2002/2003 - 1213 uczniów co stanowi 12,54% ogółu mieszka ńców gminy.

128 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 58. Stan organizacyjny nauczania podst. i gimnazjalnego w gminie Dwikozy. Ludno ść Obszar UCZNIOWIE MK Razem Gimnazja Sz.Podst.

rok szkolny ogółem osób % osób % osób %

I. Gm. DWIKOZY

- 9644 1339 13,88 - 1339 13,88 1992/93 - 1993/94 9620 1317 13,69 - 1317 13,69

- 1995/96 9640 1281 13,29 - 1281 13,29

- 1996/97 9587 1270 13,25 - 1270 13,25

- 1998/99 9517 1235 12,98 - 1235 1298,00%

1999/00 9498 1025 10,79 140 1165 12,27 1,48 2000/01 9477 834 8,8 266 2,81 1100 11,61 2002/03 9671 794 8,21 413 4,33 1213 12,54 II.Gm. -- wiejskie woj. 9,08 - 3,02 - 12,10 świ ętokrzysk. 00/01 - III. Woj. Świ ęt. - 8,39 - 3,09 - 11,48 00/01 Źródło: lata 1992 – 2001 wg danych statystycznych, rok 2002/03 wg danych UG

Udział uczniów w ogólnej liczbie mieszka ńców gminy Dwikozy jest porównywalny do średniego współczynnika dotycz ącego udziału uczniów w liczbie mieszka ńców w gminach wiejskich województwa oraz w województwie świ ętokrzyskim. c) Szkolnictwo ponadpodstawowe W zwi ązku z reform ą o światy powstało Publiczne Gimnazjum w Dwikozach, które posiada w roku szkolnym 2002/2003 — 17 oddziałów i dysponuje 23 salami dydaktycznymi. Zatrudnienie: 35 nauczycieli i instruktorów, oraz 15 osób personelu pomocniczego. W gimnazjum aktualnie pobiera nauk ę 413 uczniów. Liczba uczniów gimnazjum z roku na rok wzrasta co przedstawia tabela Nr 44.

Szkoły ponadpodstawowe Absolwenci gimnazjum pobieraj ą nauk ę w szkołach średnich i zawodowych poło żonych poza terenem gminy — głównie w Sandomierzu, jak równie ż w innych miastach woj. świ ętokrzyskiego.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 129 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

7.4.2. Ochrona zdrowia i opieka społeczna a) Ochrona zdrowia. Wg danych inwentaryzacyjnych i uzyskanych z Urz ędu Gminy w Dwikozach na terenie gminy znajduje si ę Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Dwikozach. Obsługa specjalistyczna odbywa si ę na zasadzie korzystania za specjalistycznych zakładów opieki zdrowotnej (przychodnie specjalistyczne, szpital) w ZOZ Sandomierz w ramach działalno ści kontraktowej Świ ętokrzyskiej Kasy Chorych. Sytuacja obsługi gminy Dwikozy w ramach podstawowej opieki zdrowotnej czyli dost ępno ść do lekarza pierwszego kontaktu jest wła ściwa. Na jednego lekarza kontraktowego przypada 1.488 osób, a reforma zakłada średnio 2.500 osób. Licz ąc do tego gabinety prywatne w Dwikozach, na terenie pobliskiego Sandomierz i Tarnobrzega z których te ż ludno ść gminy korzysta, to średnia wypada znacznie lepiej.

Tabela nr 59. Personel tzw. pierwszego kontaktu w placówkach lecznictwa na terenie gminy Dwikozy — (wg danych UG za 2002 r). Zatrudnienie

Charakter placówki Piel ęgniarki Uwagi Ilo ść gabinetó lekarze Miejscowo ść denty ści Razem Poło żne Środow. inne w (etaty) Niepubliczny 4 2 etaty lek. rodzinny Zakład Opieki w tym 1 - 1 etat lek. dzieci ęcy 4 3,5 - 5 1 1 Zdrowotnej piel ęg. - 1 lek. ginekolog w Dwikozach szkolna na umow ę zlecenie Zakład rechabilitacji 2-ch techników ------2 w Dwikozach rechabilitacji 2 apteki prywatne ------2 - w Dwikozach Gabinety prywatne 3 gabinety lek. stomatologów 3 - 3 - - - - - w tym 2 posiada kontrakt z Św. Kas ą Chorych 1 gabinet lek. pediatra 1 1 ------Niepubliczny Zakład 1 etat lek. rodzinny Opieki Zdrowotnej 1 1 - 1 - 1 - 1 piel ęgniarka w Garbowie Starym środowiskowa Razem kontraktowe 7 4,5 2 6 1 5 3 - (2 placówki)

Ogółem 8 5,5 3 6 1 5 5 - (ochrona zdrowia)

130 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 60. Stan personelu słu żby zdrowia w gminie Dwikozy. Denty- Pie l ę - Lekarze Przeci ętna liczba MK przypadaj ąca na: ści gniarki

Liczba Denty- Pie l ę - Rok O bszar Lekarze na 10 000 Mk 1 lek. 1 dent. 1 pi ęlęg. Mk ści gniarki gm.Dwikozy 1998 9.517 4 2 8 4,2 2,1 8,4 2.38 4.759 1.19 gm.Dwikozy 2002 9.671 6,5 2 6 6,7 2,1 6,2 1.488 4.836 1.612

gm. wiejskie 1998 woj. 518.974 277 115 809 5,33 2,22 15,59 1.874 4.513 642 świ ętokrzysk. powiat 2000 sandomierski - 176 17 456 20,4 2 52,8 490 5.076 189

woj. 2000 świ ętokrzysk. - - - - 20,3 2,9 52,6 493 3.418 190

Źródło: dane statystyczne , liczba MK gminy Dwikozy oraz liczba personelu w 2002 roku w gminie wg danych UG. b) Pomoc społeczna Na terenie gminy działa Gminny O środek Pomocy Społecznej, zatrudniaj ący 11 osób. Jego działalno ść polega przede wszystkim na docieraniu do mieszka ńców gminy z pomoc ą finansow ą. W ramach tej działalno ści rozdzielane s ą ró żnego rodzaju świadczenia — głównie pieni ęż ne ze środków: • na zadania zlecone — z bud żetu województwa • na zadania własne — z bud żetu Urz ędu Gminy. W 2001 r na pomoc społeczn ą przeznaczone było 12% wydatków bud żetu gminy tj. 1.412.533 zł. W ramach zada ń własnych rozdzielane były zasiłki jednorazowe na: • schronienie — 1.485 zł dla 1 rodziny • posiłki — 34.700 zł dla 300 osób • oraz na zasiłki jednorazowe na: - opał - koszty pogrzebu - odzie ż - żywno ść - dojazdy do szkoły - koszty pobytu w internacie - energi ę i gaz łącznie 44.646 zł dla 541 osób

W ramach zada ń zleconych wypłacone były: • renty socjalne — 326.420 (dla 74 osób) • zasiłki okresowe — 33.133 (dla 68 osób) • zasiłki stałe — 110.418 (dla 36 osób) • zasiłki piel ęgnacyjne — 60.792 (dla 38 osób) • zasiłki dla kobiet w ci ąż y — 33.769 (dla 37 osób)

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 131 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• zasiłki rodzinne — 7.108 (dla 14 osób) • pomoc dla kombatantów — 5.088 (dla 26 osób)

Na przełomie lat 1990–1999 zmieniła si ę struktura świadczeniobiorców i w roku 2001 przedstawiała si ę nast ępuj ąco: • 248 osób to bezrobotni • 26 osób to kobiety - samotne matki • 90 osób to ludzie starsi Warunki bytowe ludno ści gminy Dwikozy w latach 1990–2002 ulegaj ą pogorszeniu na skutek restrukturyzacji zakładów pracy zarówno na terenie gminy jak równie ż na terenach le żą cych poza gmin ą. Coraz wi ększa liczba osób korzysta z pomocy społecznej. Główne przyczyny potrzeby obj ęcia ludno ści świadczeniami pomocy społecznej dotycz ą w gminie Dwikozy: • inwalidztwa — w 92 przypadkach • bezrobocia — 248 przypadkach • wielodzietno ści — 27 przypadków • patologii społecznej — 137 przypadków • ubóstwa — 667 przypadków w tym: • sieroctwo — 3 • długotrwała choroba — 97 • bezdomno ść — 1 • niezaradno ść w sprawach opieku ńczo-wychowawczych — 52 Ogółem w Gminie Dwikozy ze świadcze ń pomocy społecznej tak że niematerialnych w 2001 r. skorzystało 995 rodzin. Przyjmuj ąc, że ka żda osoba w rodzinie skorzystała z przyznanego świadczenia. Wsparcia Gminnego O środka Pomocy Społecznej w 2001 roku wymagało 2660 osób co stanowi 27,3% ogółu mieszka ńców gminy.

7.4.3. Usługi kultury i sportu a) Usługi kultury Na terenie gminy Dwikozy działa od 1976 roku Gminny O środek Kultury . Jest to jednostka podległa Radzie Gminy i przez ni ą finansowana. Zatrudnia 8 osób na 4,5 etatu. Realizuje on zadania w dziedzinie wychowania, edukacji, upowszechniania kultury, rozwijania i zaspokajania potrzeb kulturalnych społecze ństwa w celu wzbogacenia osobowo ści, kształtowania moralnych i patriotycznych postaw obywateli, kształtowania stosunków współ życia społecznego oraz rozwijania kultury życia codziennego i wypoczynku. GOK prowadzi wielokierunkow ą działalno ść zgodn ą z zało żeniem polityki kulturalnej pa ństwa na podstawie własnego programu wynikaj ącego z zapotrzebowania społecze ństwa. Gminny O środek Kultury realizuje swoje zadania w poszczególnych dziedzinach poprzez:

132 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• folklor i sztuk ę ludow ą - opiek ę nad artystycznymi zespołami ludowymi (Dwikozy i Słupcza) - organizowanie dni folkloru i sztuki ludowej - organizowanie do żynek gminnych - organizowanie konkursów plastycznych – wielkanocna plastyka obrz ędowa, konkursy stroików i ozdób choinkowych, przegl ąd kol ęd i pastorałek • edukacja kulturalna - organizowanie konkursów z zakresu muzyki, śpiewu, ta ńca i plastyki dla dzieci i młodzie ży - udział w plenerach malarskich konkursach i przegl ądach – gminnych, regionalnych i wojewódzkich - prowadzenie przez instruktorów GOK zaj ęć z zakresu ta ńca, muzyki, śpiewu i plastyki - prowadzenie zaj ęć zespołów tanecznych i muzycznych • organizowanie imprez kulturalnych - organizowanie akademii z okazji świ ąt - organizowanie imprez kulturalnych. Wśród wa żniejszych imprez kulturalnych organizowanych przez GOK w Dwikozach nale ży wymieni ć: • „Dzie ń Folkloru i Sztuki Ludowej” — Impreza organizowana w m-cu maju od lat 10-ciu. Wyst ępy artystyczne zespołów ludowych z terenu gminy i zespołów zaproszonych do udziału. Wystawy ludowe, r ękodzieła artystycznego, garncarstwa, rze źbiarstwa, plastyki obrz ędowej. • „Świ ęto Pomidora” — Impreza organizowana od sze ściu lat w m-cu lipcu. Wykłady na temat produkcji pomidorów oraz warzyw pod osłonami. Wystawy firm produkuj ących na rzecz ogrodnictwa, firm nawozowych, firm nasiennych, producentów pomidorów i warzyw. Impreza poł ączona z festynem, wyst ępy zespołów artystycznych. W imprezie udział bior ą firmy z terenu całego kraju. • „Plener Malarski” — Impreza organizowana od 5 lat. Bior ą w niej udział miejscowi plastycy i zaproszeni plastycy z terenu województwa świ ętokrzyskiego. Arty ści przez 7 dni wykonuj ą prace olejne, które na zako ńczenie pleneru wystawiane s ą w Gminnym O środku Kultury. Impreza odbywa si ę w lipcu. • „Dni Dwikóz” — Cykl imprez kulturalnych i sportowych dla dzieci i dorosłych, konkursy, rajdy, wyst ępy artystyczne zespołów własnych i zaproszonych, festyny rekreacyjno-sportowe. Impreza organizowana od 8 lat w miesi ącu sierpniu. • „Gminne Świ ęto Plonów” — Impreza organizowana od 20 lat co roku w innej miejscowo ści z terenu gminy. Wystawy plonów, wyst ępy artystyczne. Impreza organizowana w ostatnią niedziel ę sierpnia. • „Maraton Ta ńca” — Impreza organizowana co trzy lata w miesi ącu pa ździerniku, dla wytrwałych tancerzy. Zwyci ęż a para taneczna, która najdłu żej ta ńczy non stop. Do tej pory najdłu żej ta ńczyła para w 1996 r., która ta ńczyła bez przerwy 31 godz. 20 min. • „Wigilia dla osób samotnych” — Impreza organizowana od 10-ciu lat wspólnie z Terenowym O środkiem Pomocy Społecznej w Dwikozach. Przeznaczona jest dla osób samotnych. Dla uczestników przygotowane s ą tradycyjne potrawy wigilijne, miejscowe zespoły wyst ępuj ą z koncertem kol ęd. Impreza odbywa si ę w Wigili ę

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 133 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Bo żego Narodzenia.

Ponadto organizowane s ą imprezy kulturalno-sportowe przez GOK i Klub sportowy „Sparta” z Dwikóz. Do wa żniejszych nale żą : • Szachowe Mistrzostwa Gminy — Impreza organizowana corocznie w m-cu styczniu dla uczniów szkół podstawowych i dla dorosłych • Mi ędzy szkolny Turniej Piłki Siatkowej — Turniej rozgrywany w m-cu styczniu przeznaczony dla reprezentacji szkół podstawowych z terenu gminy • Mistrzostwa Gminy w tenisie stołowym — Impreza rozgrywana corocznie w m-cu lutym, przeznaczona dla dzieci i dorosłych • Turniej bryd żowy — Turniej przeznaczony dla dorosłych, rozgrywany corocznie w m-cu marcu i pa ździerniku • Turniej bilardowy — Impreza rozgrywana w m-cu kwietniu przeznaczona dla uczniów szkół podstawowych • Turniej Piłki No żnej o Puchar Wójta — Impreza rozgrywana od 12 lat. Turniej rozgrywany systemem pucharowym przeznaczony dla reprezentacji poszczególnych szkół podstawowych z terenu gminy Dwikozy. Impreza rozgrywana w m-cu maju. • Mi ędzygminny Turniej Piłki No żnej Oldbojów o Puchar Przewodnicz ącego Rady Gminy w Dwikozach — Impreza rozgrywana w m-cu lipcu, przeznaczona dla zawodników powy żej 40 roku życia, którzy zako ńczyli ju ż czynne uprawianie sportu. W rozgrywkach systemem pucharowym startuj ą zespoły reprezentuj ące gminy z terenu powiatu sandomierskiego i zaproszone zespoły z innych powiatów. • Mi ędzynarodowy Turniej Piłki No żnej Dru żyn Młodzie żowych — Impreza rozgrywana od 5 lat co roku w innym kraju. Odbywa si ę dzi ęki nawi ązaniu współpracy pomi ędzy Centrum Młodzie ży w Ziesar (Niemcy), Departamentem Kultury i Sportu w Nancy (Francja), Gminnym O środkiem Kultury i Klubem Sportowym „Sparta” w Dwikozach. Młodzi zawodnicy oprócz rozgrywek sportowych zwiedzaj ą regiony poszczególnych krajów, uczestnicz ą w imprezach kulturalnych.

Stałymi formami pracy GOK jest prowadzenie chóru dzieci ęcego, zespołu wokalnego, Dzieci ęcego Zespołu Tanecznego „Bajbusy”, Ludowego Zespołu Artystycznego z Dwikóz, Ludowego Zespołu Artystycznego ze Słupczy, nauki gry na instrumentach, nauki ta ńca towarzyskiego, areobiku, rytmiki dla dzieci klas „O”, siłowni, salonu gier, sekcji bilarda, wyjazdów dzieci na nauk ę pływania na basen. W Dwikozach działa Gminna Biblioteka Publiczna, która mie ści si ę w nowym budynku Urz ędu Gminy. Filie GBP znajduj ą si ę w miejscowo ściach: Słupcza, Gałkowice Kolonia, Garbów i M ściów w Gminnej Bibliotece Publicznej wraz z filiami znajduje si ę 29.363 woluminów na ł ączn ą warto ść 21.523,00 złote. Biblioteki posiadaj ą zatrudnienie 4 i ¾ etatu.

134 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 70. Ksi ęgozbiór bibliotek i wypo życzenia za 2000 rok.

Liczba Mk Ksi ę gozbiór w woluminach Czytel- W ypo ż yczenia ników Ogółem na 1000 na 1-n ą pl. na 1000 w ci ągu na 1-go Rok Obszar osób w tys. Mk razem biblioteczn ą ludno ści roku czytelnika gm. Dwikozy 1992 9644 3215 28,8 2.986 999 104 - 20,3 1995 9640 3213 27,8 2.884 885 92 12,7 14,4 1997 4 placówki 9587 2364 29,4 3.064 1090 114 17,1 15,7 1999 5 placówek 9498 1900 29,4 3.100 1072 113 16,7 15,6 2000 5 placówek 9477 1895 29,8 3.140 1097 116 15,2 13,9 2002 5 placówek 9671 1934 29,4 3.036 - - -- gm.wiejskie 1999 woj. świ ętokrz. - 2875 - 3.615 - 119 - 20,2

2000 - 2906 - 3.631 - 122 - 20,2 Źródło: lata 1992 – 2000 wg danych statystycznych Rok 2002 wg danych UG

Do szczegółowego zakresu działania bibliotek nale ży: • gromadzenie i opracowywanie materiałów bibliotecznych ze szczególnym uwzgl ędnieniem materiałów dotycz ących własnego regionu, • udost ępnianie zbiorów bibliotecznych na miejscu, wypo życzanie do domu oraz prowadzenie wypo życze ń mi ędzybibliotecznych • prowadzenie działalno ści informacyjno-bibliograficznej • popularyzacja ksi ąż ki i czytelnictwa • doskonalenie form i metod pracy bibliotecznej • organizowanie lekcji bibliotecznych dla szkół • organizowanie konkursów wiedzy czytelniczej • organizowanie spotka ń autorskich.

W zakresie usług kultury sakralnej na terenie gminy funkcjonuj ą parafie rzymsko-katolickie: • Dwikozy — Ko ściół p.w. Św. Andrzeja Boboli • Dwikozy — Kaplica NMP • Góry Wysokie — Ko ściół p.w. Matki Boskiej Bolesnej i Św. Wita • Mściów — Ko ściół p.w. Matki Boskiej Cz ęstochowskiej • Garbów Stary — Kaplica Parafie prowadz ą o żywione życie religijne skupiaj ące mieszka ńców gminy, działalno ść kulturaln ą i charytatywn ą. b) Sport Na terenie Gminy Dwikozy działa Klub Sportowy „Sparta” Dwikozy oraz Uczniowski Klub Sportowy w Dwikozach. W klubach zrzeszeni s ą zawodnicy z terenu całej Gminy Dwikozy. Klub Sportowy „Sparta” Dwikozy jest klubem jednosekcyjnym. Działa w nim sekcja piłki no żnej. W klubie funkcjonuje 4 dru żyny młodzie żowe szkółka piłkarska

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 135 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” oraz dru żyna seniorów. Wszystkie dru żyny rozgrywaj ą mecze w klasach okr ęgowych OZPN Tarnobrzeg i tam te ż zgłoszeni s ą wszyscy zawodnicy wyst ępuj ący w klubie, których jest około 150. Zaj ęcia z wszystkimi dru żynami prowadzone s ą w okresie letnim na stadionie sportowym w Dwikozach, a w okresie jesienno zimowym na sali gimnastycznej w Słupczy. Klub prowadzi równie ż działalno ść sportow ą z dru żyn ą byłych zawodników KS „Sparta” dru żyn ą old bojów. Oprócz działalno ści czysto sportowej klub prowadzi działalno ść rekreacyjn ą w postaci organizowanych festynów sportowo-rekreacyjnych w okresie letnim przeznaczonych dla szerokiej rzeszy społecze ństwa. Klub nawi ązał współprac ę z Departamentem Kultury i Sportu w Nancy /Francja/ oraz Centrum Młodzie ży w Ziesar /Niemcy/ czego wynikiem jest coroczny turniej mi ędzynarodowy organizowany co roku w innym kraju. Uczniowski Klub Sportowy w Dwikozach w pocz ątkowej fazie działania wyst ępował jako klub jednosekcyjny /piłka no żna/, a w chwili obecnej powstaje sekcja bilardowa. W UKS zrzeszona jest młodzie ż szkolna z terenu całej gminy. W ramach UKS prowadzone są w trakcie trwania roku szkolnego rozgrywki mi ędzyszkolne w ró żnych dyscyplinach sportowych: piłka koszykowa, piłka r ęczna, piłka siatkowa, biegi przełajowe oraz inne konkurencje zr ęczno ściowe dla dzieci z okazji Dnia Sportu.

136 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

8. KOMUNIKACJA

8.1. Komunikacja drogowa 8.1.1. Analiza powi ąza ń zewn ętrznych Gmina Dwikozy poło żona jest w pobli żu w ęzła komunikacyjnego; znaczenia mi ędzyregionalnego zlokalizowanego w Sandomierzu i powi ązana z nim drog ą wojewódzk ą nr 777. Przez w ęzeł ten gmina ł ączy si ę z odległymi celami ruchu: • drog ą krajow ą nr 77 Lipnik - Sandomierz- Stalowa Wola - Przemy śl z Kielcami, Łodzi ą, Katowicami i zachodnimi obszarami Polski, oraz południowo – wschodnimi rubie żami kraju i Europ ą południowo – wschodni ą (alternatywnie z Rzeszowem). • drog ą krajow ą nr 79 Warszawa – Sandomierz – Kraków - Bytom z Krakowem, Katowicami oraz z południem i południowo – zachodnimi obszarami kraju i Europy Droga nr 79 (z pomini ęciem w ęzła sandomierskiego) ł ączy równie ż gmin ę z Warszaw ą oraz północnymi obszarami Polski. Drog ą nr 777 oraz krajow ą nr 74 Sulejów – Kielce – Kra śnik – Zamo ść –gran. pa ństwa gmina uzyskuje poł ączenie z Lublinem i wschodem kraju i Europy. Poł ączenie z najbli ższymi o środkami powiatowymi (Sandomierzem, Tarnobrzegiem, Opatowem, Ostrowcem Św., Kra śnikiem) odbywaj ą si ę poprzez drog ę wojewódzk ą nr 777 drogami krajowymi a z Ostrowcem Św. alternatywnie drog ą wojewódzk ą nr 755 Ostrowiec Św. – Zawichost. Poł ączenie z Tarnobrzegiem, dawnym o środkiem wojewódzkim b ędącym siedzib ą wa żnych instytucji publicznych odbywa si ę przez Sandomierz drog ą wojewódzk ą nr 723 Sandomierz – Tarnobrzeg. Poł ączenia te, prowadzone s ą trasami o odpowiednich dla ruchu parametrach, wymagaj ącymi w najbli ższym czasie, poza przebiegami przez miasta, tylko niewielkich modernizacji. Najdogodniejsze poł ączenia z s ąsiednimi o środkami gminnymi odbywaj ą si ę nast ępuj ącymi drogami publicznymi: • wojewódzk ą nr 777 z Sandomierzem i Zawichostem, • powiatow ą nr 42174 z Wilczycami, a poprzez krajow ą nr 79 z O żarowem. Poł ączenia z gminami oddzielonymi Wisł ą (Gorzyce, Radomy śl) odbywaj ą si ę przez w ęzeł sandomierski ( powi ązania zewn ętrzne ilustruje zał ączona mapa w skali 1:1000000 ). Analiza powi ąza ń sieci ą drogow ą i indywidualnymi środkami komunikacji (głównie samochodami osobowymi), przedstawiona na zał ączonym rysunku a określona 30-to minutowym dojazdem do Dwikóz obejmuje teren 21 - tu gmin poło żonych na obszarze 5-ciu powiatów: sandomierskiego, opatowskiego, tarnobrzeskiego, stalowowolskiego (woj. podkarpackie) i kra śnickiego (woj. lubelskie). W najdogodniejszej sytuacji s ą gminy poło żone w odległo ści mierzonej 15-to minutowym dojazdem (Sandomierz, Zawichost, Gorzyce, Obrazów, Samborzec). Najdalej poło żone gminy w strefie 25-30 -to minutowego dojazdu to: • Ożarów, Wojciechowice na północy, • Stalowa Wola 174 na wschodzie,

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 137 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• Osiek na południu, • Opatów na zachodzie.

8.1.2. Analiza powi ąza ń na obszarze gminy Miejscowo ści poło żone na obszarze gminy s ą najlepiej powi ązane z o środkiem gminnym – Dwikozami, na ogół drog ą wojewódzk ą i sieci ą dróg powiatowych o nawierzchniach bitumicznych. Bezpo średnie poł ączenie drog ą wojewódzk ą maj ą sołectwa Gierlachów, Słupcza, Winiary, Winiarki, Poł ączenie przez drog ę powiatową i wojewódzk ą posiadaj ą sołectwa Czermin, Garbów Nowy, Romanówka, Buczek, K ępa Chwałowska, Rzeczyca Mokra, Rzeczyca Sucha, M ściów, Kamie ń Nowy. Kamie ń Łukawski. Pozostałe sołectwa maj ą bezpo średnie poł ączenia z Dwikozami drogami powiatowymi. Wy żej wymienione powi ązania dotycz ą przewa żaj ącej cz ęś ci zabudowy poło żonej bezpo średnio przy drogach o nawierzchni twardej. Pewna cze ść zabudowy, prawie we wszystkich sołectwach zlokalizowana jest w rozproszeniu przy drogach dojazdowych do pól o nawierzchni gruntowej lub gruntowej ulepszonej kamieniem lub żużlem. Wszystkie sołectwa poło żone s ą w 15-to minutowej strefie dojazdu samochodem osobowym do centrum administracyjno-usługowego gminy (w warunkach optymalnych – poza godzinami szczytu). Sołectwa; Bo żydar, Rzeczyca Mokra, Rzeczyca Sucha, Gierlachów, Słupcza, Góry Wysokie, M ściów, Szczytniki, Winiarki, Winiary, Kichary Nowe, znajduj ą si ę w strefie 5- cio minutowej (ok.77% ludno ści gminy). Sołectwa, Czermin, Kamie ń Łukawski, K ępa Chwałowska, Garbów Nowy, Kamie ń Nowy, Kichary Stare poło żone jest w strefie 6-10-cio minutowej (16%) a pozostałe sołectwa w strefie 11-15 – to minutowej (7%). Przy doje ździe środkami komunikacji publicznej sytuacja jest zdecydowanie mniej korzystna. Jedynie sołectwa poło żone przy drodze wojewódzkiej maj ą korzystne powi ązania z Dwikozami i Sandomierzem. Bezpo średnie powi ązania poszczególnych sołectw ze sob ą s ą słabo wykształcone. Najniekorzystniejsze powi ązania wyst ępuj ą w relacjach północ — południe.

8.1.3. Charakterystyka układu drogowego gminy Podstawowy układ drogowy gminy, co do jego funkcji scharakteryzowano w analizie powi ąza ń zewn ętrznych. Droga krajowa nr 79 przebiega stycznie do granic gminy, w układzie północ- południe na długo ści ok. 0,3 km. Posiada koron ę o szeroko ści 12,5 m, jezdni ę o szeroko ści 7,0 m. Droga wojewódzka nr 777 Sandomierz - Zawichost przebiega w układzie północ – południe i ma podstawowe znaczenie dla gminy wi ążą c szereg dróg powiatowych i gminnych. Droga ta, posiada koron ę o szeroko ści 10,0 m, jezdni ę o szeroko ści 6,0 -7,0 m. Jej przebieg na odcinku gminy jest w miar ę prostolinijny. Problemem uniemo żliwiaj ącym dalsz ą modernizacj ę drogi do pełnych parametrów drogi głównej

138 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” jest zwarta zabudowa poło żona bezpo średnio przy drodze oraz liczne skrzy żowania zwłaszcza w Dwikozach . Niebezpiecznym punktem na trasie wymienionej drogi jest przejazd kolejowy zlokalizowany w łuku poziomym linii kolejowej. Sie ć dróg powiatowych jest niejednorodna. Obok dróg spełniaj ących kryteria tej kategorii wyst ępuj ą odcinki tras maj ących znaczenie lokalne. Wa żne znaczenie maj ą drogi powiatowe: • nr 42174 Gałkowice-Ocin – Kichary Nowe -Dwikozy, która ł ączy o środek gminny z drog ą krajow ą nr 79, a przez nie z s ąsiednimi siedzibami o środków usługowych, nr 42171 Wygoda – Romanówka – Słupcza, o funkcji jw . Pozostałe 8 odcinków dróg powiatowych ma aktualnie znaczenie lokalne ł ącz ąc poszczególne sołectwa ze sob ą lub z podstawow ą sieci ą dróg. Łączna długo ść dróg powiatowych wynosi – 46,7 km. Jezdnie dróg krajowych i wojewódzkiej posiadaj ą nawierzchnie bitumiczn ą a jezdnie dróg powiatowych na dł. 37,1 km s ą bitumiczne, 5,2 km - tłuczniowe, 4,4 km - gruntowe. Uzupełniaj ący układ stanowi ą drogi gminne wyst ępuj ące w liczbie 59, o ł ącznej długo ści 73,0 km, w tym o nawierzchni ulepszonej – 18,8 km, utwardzonej – 11,2 km, i gruntowej – 43,0 km. Sie ć dróg gminnych jest g ęsta, lecz słabo urz ądzona. Nawierzchnie tward ą na całej długo ści posiada jedynie 22. odcinków. Ogólna długo ść dróg o twardej nawierzchni wynosi na obszarze gminy 82,8 km, w tym o nawierzchni ulepszonej 66,4 km a utwardzonej 16,4 km. Wska źnik g ęsto ści dróg twardych wynosi 97,4. km/100 km2 i jest nieznacznie wy ższy od średniej dla województwa (90,4 km/100 km 2). Podstawowe parametry dróg tworz ących układ komunikacyjny powi ąza ń zewn ętrznych i wewn ętrznych przedstawia poni ższa tabela.

Tabela nr 71. Charakterystyka układu drogowego gminy Dwikozy. Rodzaj Szeroko ść :(m) nawierzchni:

Nr

ewid. Nazwa drogi odc. w odc. w drogi na o ść

Klasa techniczna Długo granicach gminy (km) Ulepszona Utwardzona Gruntowa ulepsz Grunt naturalna Jezdni Korony 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 DROGA WOJEWÓDZKA 10,5 10,5 - - - 777 Sandomierz- Zawichost – droga nr 74 G 10,5 10,5 - - - 6,0-70 10,0 DROGI POWIATOWE 46,7 37,1 5,2 3,2 1,2 42169 od drogi 42167 - Pawłów - Wygoda - L 1,5 - 1,2 0,3 - 5,0 7,0 Garbów - 1,2 - - - . . 42171 Wygoda - Romanówka - Słupcza L 6, 9 6, 9 - - - 5,0-5,5 6,0-7,0 42172 Wilczyce Łukawa - Romanówka Nowa D - 0,4 - - 4,0 6,0 - - - - 0,1 - -

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 139 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

42173 Gałkowice – Kichary Stare – Góry L 7,5 5,6 - - - 5,0-6,0 7,0-8,0 Wysokie – Dwikozy - - - 1,9 - . . 42174 Gałkowice – Ocin – Kichary Nowe - L 6,0 6,0 - - - 5,0-6,0 6,5-7,0 Dwikozy 42175 Chwałki – Rzeczyca Mokra – Doraz D 3,7 3,6 0,1 - - 5,0 7,5 42176 Słupcza – Szczytniki – Bo żydar – L 6,1 5,3 - 0,8 - 5,0-6,0 6,0-8,0 Dwikozy 42178 Doraz – Mściów – Kamie ń Nowy – L 6,8 6,8 - - - 4,0-5,0 6,0-7,0 Makoszyn 42179 Gierlachów – Kamie ń Nowy D 2,8 2,8 - - - 3,5-4,0 5,5-7,0 42192 Garbów – Góry Wysokie L 3,0 0,8 - - - 4,0 6,0 D - 2,2 - - 5,0 7,0

Klasy techniczne dróg okre ślone zostały w tabeli na podstawie szeroko ści jezdni i korony drogi. Drogi gminne. Ich numeracj ę, nazwy i długo ści podano w poni ższej tabeli

Tabela nr 72. Drogi gminne. Lp. Numer drogi Nazwa drogi km 1 4210001 Dwikozy ul. Rzeczna 0,275 2 4210002 Dwikozy ul. Górna 0,475 3 4210003 Dwikozy ul. Ogrodowa 0,525 4 4210004 Dwikozy ul.Mostowa 0,600 5 4210005 Dwikozy ul.Kolejowa 1,100 6 4210006 Dwikozy ul. Polna 0,985 7 4210007 Dwikozy ul. Zielona 0,260 8 4210008 Dwikozy ul. Sportowa 0,580 9 4210009 Dwikozy ul. Szkolna 0,179 10 4210010 Dwikozy ul. Spółdzielcza 0,170 11 4210011 Dwikozy – Mściów 1,310 12 4210012 Dwikozy – Szczytniki 2,770 13 4210013 Dwikozy – Zalesie 3,555 14 4210014 Dwikozy – Zieleniec – Słupcza 1,099 15 4210015 Dwikozy – Os. Dom. Jedn. Za Chłodni ą 0,600 16 4210016 Słupcza – Doły 1,115 17 4210017 Słupcza – Wałaczów 2,380 18 4210018 Bo żydar – Podworze 0,670 19 4210019 Bo żydar – Mściów 0,700 20 4210020 Bo żydar – Szczytniki 1,305 21 4210021 Kol. Góry Wysokie – Góry Wysokie 1,000 22 4210022 Góry Wysokie – Garbów Stary 0,290 23 4210023 Góry Wysokie – Las 1,500 24 4210024 Góry Wysokie – Ko ściół – Kichary Nowe 0,720 25 4210025 Góry Wysokie – Sszkoła – Bykowiec 0,915 26 4210026 Garbów Stary – Garbów wie ś 1,005 27 4210027 Garbów Stary – Czermin 1,335

140 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

28 4210028 Garbów Stary - stacja PKP 1,790 29 4210029 Gałkowice - Zadole - Gałkowice Szkoła 2,910 30 4210030 Gałkowice - Zadole 1,850 31 4210031 Gierlachów - Kolonia Mokoszyn 0,855 32 4210032 Gierlachów - Nowy Kamie ń 2,310 33 4210033 Buczek - wie ś 1,450 34 4210034 Buczek - Kolonia Czermin Kogutki 1,650 35 4210035 Kolonia Czermin Kogutki - Kogutki 1,905 36 4210036 Mokoszyn - Cegielnia 1,560 37 4210037 Mokoszyn - Młyn 1,350 38 4210038 Garbów Nowy - Kolonia Czermin Kogutki 2,770 39 4210039 Mokoszyn Szkoła - Kolonia Kruków 0,880 40 4210040 Mściów - Cegielnia 0,900 41 4210041 Metan - Cegielnia 0,955 42 4210042 Winiary - Dziesi ątki 0,595 43 4210043 Zalesie - Rzeczyca Mokra 1,075 44 4210044 Sucharzów Wie ś - Rzeczyca Sucha 1,000 45 4210045 Czermin Wie ś - Góry Wysokie 0,650 46 4210046 Kichary Nowe - Zalesie 1,500 47 4210047 Garbów Nowy - Szkoła 0,440 48 4210048 Winiarki - Kępa Chwałowska 0,800 49 4210049 Winiarki Wie ś 0,350 50 4210050 Góry Wysokie - Kopce - Góry Wysokie Kol. 1,450 51 4210051 Garbów Stary - Romanówka 0,440 52 4210052 Gerlachów Dalszy - Podgaje 0,830 53 4210053 Winiary - Czermin Kolonia 2,756 54 4210054 Gerlachów - ul. Pogodna w Sandomierzu 0,280 55 4210055 Kamie ń Łukawski - Sandomierz 1,500 56 4210056 Kamie ń Łukawski p. wie ś 1,420 57 4210057 Dwikozy ul. Dworcowa 1,480 58 4210058 Romanówka - Jaroszówka 4,211 59 4210059 Kichary Stare - Romanówka 1,670 Łącznie 73,000

Sie ć dróg gminnych jest słabo urz ądzona. Jedynie drogi o nawierzchni bitumicznej maj ą parametry zbli żone do normatywnych. Sie ć dróg wszystkich kategorii z podziałem wg rodzaju nawierzchni przedstawiono na zał ączonej mapie w skali 1: 25000. Charakterystyczne dla ci ągów drogowych gminy jest ich du ża g ęsto ść oraz stosunkowo niska klasa dróg zwłaszcza gminnych, oraz stosunkowo duży udział dróg o trudnej w utrzymaniu nawierzchni tłuczniowej (20 %) jak równie ż braki w odwodnieniu, zwłaszcza na drogach gminnych.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 141 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

8.1.4. Ocena warunków ruchu istniej ącego Podstaw ą do oceny warunków ruchu były wyniki generalnych pomiarów ruchu prowadzonych cyklicznie na drogach publicznych przez Generaln ą Dyrekcj ę Dróg Publicznych i od 2000 r przez Powiatowy Zarz ąd Dróg w Sandomierzu.

Tabela nr 73. Wyniki pomiarów wyra żone średniorocznym ruchem dobowym ( ŚDR)

.

ęż

. z . z . bez . bez ęż Lp. Nr drogi Nazwa odcinka drogi ŚDR ęż gniki roln. przyczep ą Autobusy Motocykle mikrobusy Sam. ci przyczepami Sam. ci Ci Sam. osobowe, Lekkie ci sam. 1 79 Wyszmontów - Sandomierz 2249 4 1473 358 119 223 34 38 2 777 Sandomietrz - Dwikozy 5352 11 3869 995 198 155 70 54 3 777 Dwikozy - Zawichost 3692 11 2533 546 203 262 89 48

Pomiar ruchu na wybranych 3 odcinkach dróg powiatowych wykazał stosunkowo niewielki ruch pojazdów lekkich wynosz ący 290–385 pojazdów na dob ę. Wielko ść ruchu wyst ępuj ąca na drodze krajowej jest stosunkowo niewielka co wskazuje na du że rezerwy w jej przepustowo ści. Droga wojewódzka na odcinku Sandomierz — Dwikozy wymaga ć b ędzie w najbli ższych latach modernizacji polegaj ącej na poszerzeniu jezdni do 7,0 m, wykonaniu chodników dla pieszych Zgodnie z ni żej zamieszczoną prognoz ą ruchu równie ż i w okresie najbli ższych 20 lat przepustowo ść dróg na obszarze gminy b ędzie wystarczaj ąca pod warunkiem ich modernizacji do pełnych parametrów wymaganych dla danej kategorii drogi oraz zminimalizowania ruchu pojazdów ci ęż kich przeje żdżaj ących przez obszar gminy tranzytem.

Tabela nr 74. Prognoza wzrostu ruchu na drogach. ŚDR (poj.rzecz). w roku: Lp. Nr drogi Nazwa odcinka drogi 2000 2005 2010 2015 2020 1 79 Wyszmontów - Sandomierz 2249 2700 3280 3910 4660 2 777 Sandomietrz - Dwikozy 5352 6350 7670 8700 9760 3 777 Dwikozy - Zawichost 3692 4380 5300 6200 7160

Ruch na drogach powiatowych wzro śnie w najbli ższych 20-tu latach do warto ści mieszcz ących si ę w przedziale 400 – 1000 poj. rzecz./ d Obecny układ tras drogowych, stwarza pewne problemy ruchowe i powinien by ć zmodernizowany. Utrudnieniem dla ruchu jest du ża ilo ść pojazdów w ruchu lokalnym i miejscowym wykonuj ących lewoskr ęty na licznych skrzy żowaniach wyst ępujących na drodze nr 777 w Dwikozach. Niebezpieczne z uwagi na mały k ąt jest skrzy żowanie drogi wojewódzkiej nr777 z lini ą kolejow ą w Dwikozach.

142 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Drogi powiatowe, posiadaj ące znaczenie ponadlokalne, wymagaj ą poszerzenia jezdni do co najmniej 5,5 m i ich wzmocnienia, poszerzenia koron dróg do 8,0 m oraz korekt łuków poziomych do warto ści normatywnych. Pozostałe drogi powiatowe i gminne, spełniaj ące funkcje obsługi obszaru gminy i drugorz ędnych powi ąza ń na jej obrze żach, wymagaj ą na ogół doprowadzenia do jednolitych parametrów dróg lokalnych lub dojazdowych oraz budowy i modernizacji nawierzchni jezdni. Powinny by ć pod zarz ądem gminy a wybrane pod zarz ądem powiatu.

8.2. Układ kolejowy Przez teren gminy Dwikozy przebiega na długo ści ok. 17 km. linia kolejowa, normalnotorowa, dwutorowa, zelektryfikowana Łód ź - Dębica. Na terenie gminy wyst ępuje stacja kolejowa Dwikozy i przystanki Garbów , oraz Metan. Linia kolejowa przecina na terenie gminy drog ę wojewódzk ą w miejscowo ści Dwikozy, , pi ęć dróg powiatowych w Romanówce, Garbowie Starym, Dwikozach, M ściowie i Kamieniu Nowym oraz trzy drogi gminne w Garbowie Starym, Dwikozach i M ść iowie. S ą to skrzy żowania kolizyjne wyposa żone w zapory jedynie na drodze wojewódzkiej w Dwikozach i powiatowej w Kamieniu Nowym. Mo żliwo ści przewozowe linii kolejowej s ą wykorzystywane w minimalnym zakresie.

8.3. Komunikacja zbiorowa Obszar gminy obsługiwany jest masow ą komunikacj ą pasa żersk ą przez Przedsi ębiorstwa Pa ństwowej Komunikacji Samochodowej z Ostrowca Św. i Tarnobrzegu. Dwikozy posiadaj ą bezpo średnie poł ączenie autobusami po śpiesznymi łącz ącymi drog ą wojewódzk ą Lublin z Krakowem(1), Tarnobrzegiem(3), Mielcem (1), Zakopanem (1) i Muszyn ą (1) oraz Warszaw ę z Tarnobrzegiem i Rzeszów z Puławami. W poł ączeniach wewn ętrznych najkorzystniejsze poł ączenia z Dwikozami i Sandomierzem maj ą sołectwa poło żone na trasie drogi wojewódzkiej ł ącz ącej siedziby przewo źników. Sołectwa: Winiary, Winiarki, Słupcza, Rzeczyca Mokra, Gierlachów, posiadaj ą 18–20 poł ącze ń z Dwikozami i Sandomierzem, sołectwa: Garbów Nowy i Stary, Czermin, Buczek, Romanówka — 3 poł ączenia a M ściów pojedyncze poł ączenie. Pozostałe sołectwa aktualnie nie s ą bezpo średnio obsługiwane komunikacj ą autobusow ą. Ilo ść poł ącze ń w ostatnich latach po wycofaniu si ę z obsługi linii podmiejskich autobusów MPK Sandomierz znacznie zmalała i z uwagi na mał ą opłacalno ść przewozów pasa żerskich oraz rosn ącą motoryzacj ę indywidualn ą nie b ędzie si ę powi ększa ć. Luk ę po malej ących poł ączeniach cz ęś ciowo zapełnili przewo źnicy prywatni obsługuj ący relacje lokalne mikrobusami bardziej przystosowanych do malejących potoków ruchu pasa żerskiego. Przystanki autobusowe s ą skromnie wyposa żone za wyj ątkiem przystanków zlokalizowanych przy drodze wojewódzkiej Cz ęść obszaru gminy obsługiwana jest w relacjach Skar żysko Kam. — Sandomierz — Stalowa Wola — Przeworsk przez PKP. Sołectwa Dwikozy, Garbów Stary, Kamie ń Nowy i Kamie ń Pleba ński maj ą 7 poł ącze ń na dob ę z Sandomierzem i 6 ze Skar żyskiem Kam.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 143 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

8.4. Stan i zaplecze motoryzacji Wg. danych uzyskanych z zasobu Wojewódzkiego Banku Danych w Kielcach na koniec I kwartału 2000 r pojazdów samochodowych było 3106, w tym samochodów osobowych i ci ęż arowo-osobowych — 2001, ci ęż arowych — 1105 co daje odpowiednio wska źniki: 326 poj. sam/1000 mieszka ńców i 200 sam.os./1000 m. Wska źnik pojazdów samochodowych jest wy ższy od średnich dla woj. świ ętokrzyskiego (285 poj. sam/1000 m.) a nieco ni ższy samochodów osobowych (211) Na wy ższy wska źnik pojazdów samochodowych rzutuje du ży udział samochodów dostawczych wykorzystywanych jako pojazd dla drobnego transportu lub alternatywnie do przewozu osób. Na obszarze gminy wyst ępuj ą 15 podmiotów gospodarczych wykonuj ących usługi z zakresu obsługi motoryzacji, w tym do znacz ących nale żą : • stacja paliw płynnych„Caro” w Słupczy, • stacja „Auto-Gaz w Rzeczycy Mokrej, • przedsi ębiorstwo w Gierlachowie zaopatruj ące w gaz i olej nap ędowy (hurtem), • stacja obsługi pojazdów w Dwikozach wykonuj ąca przegl ądy pojazdów i świadcz ąca usługi z zakresu diagnostyki i napraw, • warsztat mechaniki pojazdowej w Gierlachowie wykonuj ący mi. przeróbki pojazdów na zasilanie gazem. Większe obiekty zaplecza motoryzacji znajduj ą si ę w pobliskim Sandomierzu i Tarnobrzegu. Wi ększe powierzchnie parkingowe (20–50 miejsc) znajdują si ę przy obiektach użyteczno ści publicznej w Dwikozach tj Urz ędzie Gminy, Policji , Poczcie, Kościele, Banku Spółdzielczym i obiektach usługowych.

8.5. Ogólna ocena układu komunikacyjnego (uwarunkowania rozwoju) Podstawowy układ drogowy gminy ma charakter tylko cz ęś ciowo koncentryczny (w północno-zachodniej cz ęś ci), w stosunku do o środka gminnego, co powoduje pewne wydłu żenie trasy przejazdu do usług z sołectw poło żonych na południu. Główne elementy układu — droga krajowa, droga wojewódzka i wybrane powiatowe s ą w stosunkowo dobrym stanie technicznym i maj ą zadawalaj ące do obecnego ruchu parametry techniczne. Mo żna stwierdzi ć, że, tylko niektóre ci ągi dróg powiatowych realizuj ą funkcje przewidziane dla tej kategorii dróg. Na pozostałej sieci dróg powiatowych nale ży zrealizowa ć twarde nawierzchnie w celu zamkni ęcia ci ągów drogowych oraz poszerzy ć je do parametrów dróg klasy lokalnej. Drogi gminne w przewa żaj ącej cz ęś ci wymagaj ą realizacji jezdni o twardej nawierzchni a te, na których jest utwardzona jezdnia posiadaj ą słabe nawierzchnie, braki w poboczach, odwodnieniu i wymagaj ą generalnego uporz ądkowania. G ęsto ść sieci dróg publicznych jest wystarczaj ąca. W pierwszej kolejno ści modernizacji wymagaj ą drogi ł ącz ące bezpo średnio sołectwa ze sob ą co spowoduje pewne odci ąż enie ruchu lokalnego drogi wojewódzkiej.

144 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Przy wzrastaj ącym ruchu pojazdów mechanicznych coraz bardziej wskazana jest realizacja ci ągów pieszych b ądź w miar ę potrzeb pieszo-rowerowych w pierwszej kolejno ści wzdłu ż istniej ących dróg wy ższych kategorii oraz dróg przewidywanych do przebudowy na drogi główne lub zbiorcze na odcinkach zabudowanych. Transport kolejowy aktualnie nie wykorzystuje potencjalnych mo żliwo ści przewozowych. W przewozach pasa żerskich został zast ąpiony w pierwszej kolejno ści przez autobusy PKS-u a aktualnie przez własne środki transportowe. Komunikacja pasa żerska publicznymi środkami lokomocji jest dostateczna jedynie dla miejscowo ści poło żonych przy drodze wojewódzkiej. Ludno ść w nich zamieszkała ma szans ę dogodnego i w miar ę cz ęstego korzystania z poł ącze ń autobusowych Pozostałe miejscowo ści przy zast ąpieniu autobusów mikrobusami, bardziej dostosowanymi do malej ących potoków ruchu, równie ż mog ą korzysta ć z komunikacji publicznej. Przy rosn ącej motoryzacji indywidualnej b ędzie ona jednak miała bardziej charakter socjalny, (przewóz młodzie ży szkolnej i ludzi w podeszłym wieku) ni ż komercyjny i musi by ć dotowana.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 145 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

9. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA

9.1. System zaopatrzenia w wod ę Systemy wodoci ągowe eksploatowane w gminie Dwikozy zaopatruj ą w wod ę wi ększo ść miejscowo ści istniej ących na jej terenie. Poza ich zasi ęgiem znajduj ą si ę jedynie: Bo żydar, M ściów, Kamie ń Łukawski i Kichary Nowe. Charakterystyka techniczno-eksploatacyjna i zasi ęg obsługi systemów wodoci ągowych istniej ących na terenie gminy przedstawia si ę nast ępuj ąco :

Wodoci ąg grupowy „Winiary — Dwikozy” zasilany jest z uj ęcia wód podziemnych zlokalizowanego w miejscowo ści Winiary, składaj ącego si ę ze studni zasadniczej S-1 o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych w kat. B wynosz ących Qe = 131,14 m 3/h i ze studni awaryjnej S-3 o zatwierdzonych zasobach eksploatacyjnych Qe = 41 m3/h. Woda ze studni pompowana jest do wie żowego zbiornika wyrównawczego o pojemno ści 300 m 3, z którego grawitacyjne rozprowadzana jest sieci ą ruroci ągów magistralnych do miejscowo ści: Winiary, Winiarki, K ępa Chwałowska, Słupcza, Dwikozy, Szczytniki i Gierlachów na terenie gminy Dwikozy oraz do miejscowo ści Podgórze w gminie Zawichost. Starosta Sandomierski decyzj ą znak RO-XIII-OŚ-6223/11/2000 z dnia 17.08.2000 r. udzielił Zakładowi Gospodarki Komunalnej w Dwikozach pozwolenia wodno prawnego na pobór wód podziemnych z uj ęcia w miejscowo ści Winiary w ilo ściach: Qmax.d = 2100 m 3/d Qśr.h = 87,5 m 3/h z terminem wa żno ści do 31.12.2005 r. Uj ęcie posiada wyznaczon ą i wygrodzon ą stref ę bezpo średniej ochrony sanitarnej.

Wodoci ąg wiejski „Romanówka” zaopatrywany z ujęcia wody podziemnej zlokalizowanego na terenie tej miejscowo ści w postaci jednej studni wierconej posiadaj ącej zatwierdzone zasoby eksploatacyjne w kat. B wynosz ące Qe = 26,5 m 3/h. Woda ze studni pompowana jest do dwóch zbiorników hydroforowych o pojemno ści 1,5 m 3 ka żdy, z których pod wła ściwym ci śnieniem zasila rozdzielcz ą sie ć wodoci ągu wiejskiego wybudowan ą na terenie miejscowo ści Romanówka. Starosta Sandomierski decyzj ą znak RO-XIII-OŚ-6210/3/99 z dn. 12.03.1999 r. udzielił Zakładowi Gospodarki Komunalnej w Dwikozach pozwolenia wodno prawnego na pobór wody z tego uj ęcia dla potrzeb wodoci ągu wiejskiego w ilo ściach :

Qmax.d = 132,41 m 3/d Qmax.h = 10,51 m 3/h

146 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy” oraz dodatkowo w okresie letnim dla potrzeb chemizacji rolnictwa w ilo ści Q śr.d = 31,14 m 3/d i Qśr.h = 1,3 m 3/h. Termin wa żno ści pozwolenia wodno prawnego upływa 31.12.2004 r. Ujecie posiada wyznaczon ą i wygrodzon ą stref ę bezpo średniej ochrony sanitarnej.

Wodoci ąg wiejski „Garbów” zasilany jest z uj ęcia wód podziemnych w postaci studni zasadniczej S-3 i studni awaryjnej S-1 zlokalizowanego na terenie miejscowo ści Garbów Nowy. Studnia S-3 posiada zatwierdzone zasoby eksploatacyjne w kat. B w ilo ści Qe = 27,5 m 3/h, a dla studni S-1 zatwierdzone zasoby eksploatacyjne wynosz ą Qe = 13,7 m 3/h. Woda ze studni pompowana jest do żelbetowego zbiornika wyrównawczego o pojemno ści 100 m 3 zlokalizowanego na terenie uj ęcia, a ze zbiornika tłoczona jest pompami II-go stopnia do dwóch zbiorników hydroforowych o pojemno ści 1,5 m 3 ka żdy. Ze zbiorników hydroforowych woda pod wymaganym ci śnieniem zasila rozdzielcz ą sie ć wodoci ągow ą wybudowan ą na terenie miejscowo ści Garbów Nowy, Garbów Stary i Czernin. Starosta Sandomierski decyzj ą znak RO-XIII-OŚ-6210/4/99 z dn. 12.03.1999 r. udzielił Zakładowi Gospodarki Komunalnej w Dwikozach pozwolenia wodno prawnego na pobór wód podziemnych dla potrzeb wodoci ągu wiejskiego „Garbów”z uj ęcia zlokalizowanego w miejscowo ści Garbów Nowy w ilo ściach :

Qmax.d = 265,69 m 3/d Qśr.d = 218,28 m 3/d oraz w okresach letnich dla celów chemizacji rolnictwa w ilo ściach: Q śr.d = 111,46 m3/d i Q śr.h = 4,6 m 3/h. Udzielone pozwolenie wodno prawne wa żne jest do dnia 31.12.2004 r. Eksploatowane studnie posiadaj ą wyznaczone i wygrodzone strefy bezpo średniej ochrony sanitarnej.

Wodoci ąg wiejski „Góry Wysokie” zasilany jest z uj ęcia wód podziemnych zlokalizowanego w miejscowo ści Góry Wysokie, składaj ącego si ę ze studni zasadniczej S-II posiadaj ącej zatwierdzone zasoby eksploatacyjne w kat. B w ilo ści Qe = 27,0 m 3/h i studni awaryjnej S-I z zatwierdzonymi zasobami eksploatacyjnymi w ilo ści 14,47 m 3/h. Woda ze studni zasadniczej lub awaryjnej pompami głębinowymi tłoczona jest do zlokalizowanego na terenie uj ęcia zbiornika wyrównawczego o pojemno ści 75 m 3 , a nast ępnie pompami II-go stopnia ze zbiornika pompowana jest do zbiornika hydroforowego o pojemno ści 3,0 m 3, sk ąd pod wła ściwym ci śnieniem zasila rozdzielcz ą sie ć wodoci ągow ą wybudowan ą na terenie miejscowo ści Góry Wysokie. Wojewoda Tarnobrzeski decyzj ą zn. OS.XI.6210/33/98/HK z dn. 18.12.1998 r. udzielił Zakładowi Gospodarki Komunalnej w Dwikozach pozwolenia wodno prawnego na pobór wód podziemnych z uj ęcia w miejscowo ści Góry Wysokie dla potrzeb wodoci ągu wiejskiego w ilo ściach :

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 147 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Qmax.d = 134 m 3/d Qśr.d = 106 m 3/d

Termin wa żno ści udzielonego pozwolenia upływa 1 stycznia 2005 r. Eksploatowane studnie zasadnicza i awaryjna posiadaj ą wyznaczone i wygrodzone strefy bezpo średniej ochrony sanitarnej.

Ponadto na terenie gminy Dwikozy, w miejscowo ści Romanówka eksploatowane jest komunalne uj ęcie wody dla Sandomierza. Jego wydajno ść wynosi około 4.800 m 3/d. Ze stacji wodoci ągowej w Romanówce woda doprowadzana jest do Sandomierza magistralnym ruroci ągiem dosyłowym Ø500 mm, którego trasa poprowadzona została cz ęś ciowo przez teren gminy Dwikozy, w rejonie miejscowo ści Romanówka i Gałkowice. Z ruroci ągu tego, poprzez pompowni ę wybudowan ą na północnym skraju Gałkowic, zasilane s ą wodoci ągi wiejskie w miejscowo ściach Gałkowice i Kichary Stare. Z sieci wodoci ągowej zaopatruj ącej w wod ę Sandomierz zasilane s ą równie ż wodoci ągi w miejscowo ściach : Buczek, Kolonia kogutki i Kamie ń Łukawski. W miejscowo ściach posiadaj ących sie ć wodoci ągow ą istniej ą nast ępuj ące ilo ści przył ączy wodoci ągowych:

– Góry Wysokie 139 – Romanówka 58 – Garbów 141 – Kolonia Kogutki 8 – Buczek 12 – Czermin 43 – Winiary 74 – Winiarki 63 – Kępa Chwałowska 21 – Gałkowice 63 – Jaroszówka 21 – Łukawa 20 – Kichary Stare 37 – Dwikozy 333 – Słupcza 160 – Szczytniki 59 – Kamie ń Łukawski 44 – Rzeczyca 110

Znaczne rezerwy wydajno ści uj ęć wody eksploatowanych na terenie gminy Dwikozy oraz dobrze rozwini ęta sie ć wodoci ągowa stwarzaj ą mo żliwo ści doprowadzenia wody z istniej ących systemów wodoci ągowych do miejscowo ści pozostaj ących dotychczas poza ich zasi ęgiem t.j. Bo żydar, M ściów, Kamie ń Nowy i Kichary Nowe. Eksploatacj ą uj ęć wody i sieci ą wodoci ągow ą na terenie gminy Dwikozy zajmuje si ę Zakład Gospodarki Komunalnej w Dwikozach.

148 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

9.2. System odprowadzania ścieków sanitarnych Na terenie gminy Dwikozy brak jest zorganizowanych systemów kanalizacyjnych obsługuj ących wi ększe obszary lub miejscowo ści. Jedynie w miejscowo ści Dwikozy eksploatowane s ą dwa lokalne systemy kanalizacyjne obsługuj ące niewielkie grupy u żytkowników. S ą to : • lokalny system kanalizacyjny z mechaniczno – biologiczn ą oczyszczalni ą ścieków typu ITMB – 105 o przepustowo ści 216 m 3/d zlokalizowaną nad ciekiem Prype ć, odprowadzaj ący ścieki z terenów przemysłowych, t.j. zakładów przetwórstwa owocowo – warzywnego i chłodni, osiedla zabudowy wielorodzinnej i kilkunastu gospodarstw. Długo ść sieci kanalizacyjnej odprowadzaj ącej ścieki do oczyszczalni wynosi około 0,9 km. Docelowo planuje si ę przej ęcie ścieków komunalnych odprowadzanych do tej oczyszczalni z terenów zabudowy mieszkaniowej przez projektowany na terenie gminy system kanalizacji sanitarnej, a istniej ąca oczyszczalnia po ewentualnej modernizacji i rozbudowie słu żyła b ędzie wył ącznie potrzebom zakładów przemysłowych w Dwikozach. • lokalny system kanalizacyjny wybudowany dla potrzeb zespołu obiektów użyteczno ści publicznej t.j. Urz ędu Gminy, Urz ędu Pocztowego i Posterunku Policji z mechaniczno-biologiczn ą oczyszczalni ą ścieków o przepustowo ści 9,0 m3/d zlokalizowan ą obok budynku Urz ędu Gminy. Ci ąg technologiczny oczyszczalni tworz ą: • osadnik wst ępny 3 – komorowy, • przepompownia ścieków z komor ą czerpn ą oraz komor ą flotacji, • kontenerowe zło że biologiczne typu TMB – 105, • osadnik wtórny pionowy. Starosta Sandomierski decyzj ą znak RO-XIII-OŚ-6223/3/01 z dn. 22.02.2001 r. udzielił Zakładowi Gospodarki Komunalnej w Dwikozach pozwolenia wodno prawnego na eksploatacj ę oczyszczalni ścieków przy Urz ędzie Gminy w Dwikozach i na odprowadzenie do rzeki Opatowki oczyszczonych ścieków sanitarnych odprowadzanych z budynków u żyteczno ści publicznej w ilo ściach : Qśr.d = 7,0 m 3/d Qmax.h = 1,2 m 3/h W przyszło ści, po wybudowaniu na terenie Dwikóz systemu kanalizacji sanitarnej z komunaln ą oczyszczalni ą ścieków, istniej ąca lokalna oczyszczalnia mo że ulec likwidacji, a przejmowane przez ni ą ścieki wł ączone do planowanego systemu kanalizacyjnego. Z uwagi na brak zorganizowanych systemów kanalizacyjnych, do gromadzenia ścieków bytowo-gospodarczych powszechnie stosowane są na terenie gminy bezodpływowe zbiorniki ścieków, okresowo opró żniane. Znaczna cz ęść gospodarstw pozbawiona jest urz ądze ń kanalizacyjnych. Ze wzgl ędu na rozbudowany na terenie gminy system wodoci ągowy, obejmuj ący swoim zasi ęgiem niemal wszystkie miejscowo ści, budowa grupowych systemów kanalizacyjnych dla miejscowo ści uzbrojonych w sie ć wodoci ągow ą jest piln ą konieczno ści ą, wynikaj ącą z potrzeby poprawy stanu sanitarnego gospodarstw i sprostania wymogom ochrony środowiska.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 149 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

9.3. Ciepłownictwo Jedynym zorganizowanym systemem ciepłowniczym funkcjonuj ącym na terenie gminy jest osiedlowa sie ć ciepłownicza w osiedlu zabudowy wielorodzinnej w Dwikozach, zasilana z lokalnej kotłowni osiedlowej. Wi ększe źródła ciepła istniej ą na terenach zakładów przemysłowych i w obiektach u żyteczno ści publicznej. W siedliskach zagrodowych i zabudowie mieszkaniowej jednorodzinnej dominuje ogrzewanie piecowe. Cz ęść budynków mieszkalnych posiada instalacje centralnego ogrzewania zasilane z własnych kotłowni opalanych paliwem stałym i coraz cz ęś ciej gazem. Istniej ący na terenie gminy system gazowniczy stwarza warunki do szerokiego wykorzystania do celów grzewczych paliwa gazowego. Bior ąc pod uwag ę stan zainwestowania gminy i brak zespołów skoncentrowanej zabudowy, wymagaj ących dostawy wi ększej ilo ści ciepła do celów grzewczych i przygotowania ciepłej wody u żytkowej, nie zachodzi potrzeba tworzenia na jej terenie zorganizowanych systemów ciepłowniczych.

9.4. System gazowniczy Gmina Dwikozy posiada dobrze rozwini ęty system gazoci ągów. Zasilany on jest z magistralnego gazoci ągu przesyłowego Ø300 mm Sandomierz — Ostrowiec Świetokrzyski, gazoci ągiem wysokiego ci śnienia Ø100 mm CN40 doprowadzonym z miejscowo ści Wysiadłów do stacji redukcyjno-pomiarowej I-go stopnia zlokalizowanej na zachodnim obrze żu Dwikóz. Przepustowo ść stacji redukcyjnej wynosi 3200 Nm 3/h i całkowicie pokrywa potrzeby odbiorców gazu z terenu gminy. Z istniej ącej stacji redukcyjno-pomiarowej zasilana jest rozdzielcza sie ć gazoci ągów średniego i niskiego ci śnienia o ł ącznej długo ści około 110 km, doprowadzaj ąca gaz do ponad 800 odbiorców w 15 sołectwach. Obecnie sie ć gazowa doprowadzona została do nast ępuj ących miejscowo ści : Bo żydar, Czermin, Dwikozy, Gałkowice, Garbów, Gierlachów, Góry Wysokie, Kamie ń Łukawski, Kamie ń Nowy, Kichary Nowe, Kichary Stare, M ściów, Rzeczyca Mokra, Rzeczyca Sucha, Słupcza, Szczytniki, Winiary i Winiarki. Poza zasi ęgiem istniej ącego systemu gazowniczego znajduj ą si ę jeszcze miejscowo ści: K ępa Chwałowska, Romanówka, Jaroszówka i Buczek. Istnieje mo żliwo ść doprowadzenia gazu do tych miejscowo ści od strony Garbowa i Gałkowic.

Tabela nr 75. Struktura odbiorców gazu w gminie Dwikozy (stan na dzie ń 1.01.2002 r.).

Odbiorcy Liczba odbiorców Gospodarstwa domowe ł ącznie : 768 - w tym ogrzewaj ący mieszkania 341 Przemysł 6 Usługi 8 Pozostali 40 Ogółem : 822 Eksploatacj ą systemu gazowniczego istniej ącego na terenie gminy Dwikozy zajmuje si ę Zakład gazowniczy w Sandomierzu.

150 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

9.5. System zasilanie elektroenergetycznego Przez obszar gminy, w południowo-zachodniej jej cz ęś ci przebiega napowietrzna linia wysokiego napi ęcia, dwutorowa 110 kV relacji: I tor 110 kV Stalowa Wola — Ożarów, II tor 110 kV Gorzyce — Ostrowiec Św. zasilaj ący GPZ 110 kV „Gerlachów” z odgał ęzieniem do GPZ „ Sandomierz” Linie 110 kV na terenie gminy Dwikozy s ą eksploatowane i zarz ądzane przez RZE S.A. Rzeszów. Gmina Dwikozy zasilana jest w energi ę elektryczn ą napi ęciem 15 kV kilkoma liniami magistralnymi napowietrznymi zasilanymi z GPZ 110/15 kV „Gerlachów znajduj ącego si ę na terenie gminy w miejscowo ści Gerlachów. Linie magistralne 15 kV wychodz ące z GPZ-tu „Gierlachów” zasilaj ące mi obszar gminy to: • „Gierlachów – Ożarów I”, • „Gierlachów – Ożarów II”, • „Gierlachów – Ożarów III”, • „Gierlachów – Ożarów III”, • „Gierlachów – Romanówka”, • „Gierlachów – Podgaje”, • „Gierlachów – Kamie ń”, • „Gierlachów – Sandomierz I”, • „Gierlachów – Sandomierz II”, • „Gierlachów – Opatów”, • „Gierlachów – Klimontów I”, • „Gierlachów – Klimontów II”, Na terenie gminy Dwikozy znajduj ą si ę 74 stacje transformatorowe SN/nN. w tym 8, stanowi ących własno ść zakładow ą , zasilane z GPZ „Gierlachów”. Moc zainstalowana w poszczególnych stacjach jest na ogół dostosowana do wyst ępuj ących potrzeb. Istniej ące typy stacji umo żliwiaj ą w miar ę potrzeb wymian ę transformatora na urz ądzenie o wi ększej mocy. Przewa żaj ą stacje typu STS-20/250 o zainstalowanej mocy urz ądzenia 110 kV. Linie SN budowane były równolegle z liniami n/N. Ze wzgl ędu na liczne modernizacje, wyprowadzenia nowych magistral z GPZ, dobudowy stacji trafo i powi ąza ń, linie te ulegały licznym przebudowom. Mo żna jednak przyj ąć , że praktycznie 100% stanu obecnego linii SN na terenie gminy Dwikozy zostało wybudowanych na przestrzeni lat 1961–1995. Zasilanie jest wystarczaj ące we wszystkich sołectwach, za wyj ątkiem: Dwikóz, Gałkowic i Rzeczycy Mokrej. W ostatnich latach zreelektryfikowano 6 wsi: Kichary Nowe, Winiary, Winiarki , Góry Wysokie, Czermin i Bo żydar. Ogólnie nale żałoby stwierdzi ć, że rezerwy mocy istniej ą praktycznie w ka żdej sieci n/N, z tym, że w rejonie najbli ższym stacji trafo SN/nN. Przy dalszych odległo ściach od stacji trafo, w zale żno ści od przekroju przewodów w istn. linii n/N /200–400 m/, brak jest rezerwy mocy w istniej ących liniach n/N. W planach do modernizacji na najbli ższe lata uj ęte s ą sieci w sołectwach Dwikozy, Gałkowice i Rzeczyca Mokra.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 151 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

9.6. Telekomunikacja Usługi telekomunikacyjne w zakresie obsługi i eksploatacji sieci teletechnicznej w gminie Dwikozy pełni Rejon Telekomunikacyjny w Sandomierzu. Abonentów na terenie gminy obsługuj ą centrale telefoniczne w miejscowo ściach Dwikozy i Garbów. W oparciu o istniej ące centrale telefoniczne i i rozbudowan ą siec teletechniczn ą wszystkie miejscowo ści na terenie gminy maj ą mo żliwo ść korzystania z łączno ści telefonicznej. Cały teren gminy znajduje si ę w zasi ęgu obsługi operatorów telefonii komórkowej, posiadaj ących stacje bazowe z urz ądzeniami nadawczo-odbiorczymi w sąsiednich gminach.

9.7. Gospodarka odpadami Gmina Dwikozy posiada własne, gminne składowisko odpadów komunalnych zlokalizowane na gruntach wsi Słupcza, około 2 km na północ od Dwikóz. Usytuowane w w ąwozie, oparte jest o naturalne lessowe zbocza. Jest to składowisko nadpoziomowe. Powierzchnia składowiska wynosi 2,05 ha (prostok ąt o wym. 165 m x 60 m) ogrodzony siatk ą metalow ą. Składowisko czynne jest od 1986 r. Na jego terenie składowane s ą odpady komunalne tj. odpady gospodarczo-bytowe, żużel, popiół, gruz budowlany, ziemia z wykopów, odpady wielkogabarytowe z terenu gminy Dwikozy oraz odpady komunalne z terenów przemysłowych i stłuczka szklana z Zakładów Przemysłu Owocowo Warzywnego w Dwikozach. Przywo żone odpady nie s ą składowane selektywnie. Na dzie ń 31.12.2001 r. na składowisku przyj ęto 23.350 m 3 odpadów. Rocznie składa si ę odpady w ilo ściach od 2.000 do 3.000 m 3, t.j. 450–800 Mg. Składowisko jest zdrenowane. Wody opadowe i odcieki odprowadzane s ą do 3 bezodpływowych studni zlokalizowanych w najni ższej cz ęś ci składowiska. Wła ściwie urz ądzone i eksploatowane składowisko nie stwarza zagrożenia dla wód podziemnych i powierzchniowych.

152 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

10. ASPEKTY OBRONNE

Gmina Dwikozy nie nale ży do gmin o wysokim nat ęż eniu czynników zagra żaj ących życiu i zdrowiu ludno ści, pomimo to „Studium...” uwzgl ędnia mo żliwo ść wyst ąpienia zagro żeń żywiołowych i katastrofalnych, oraz ich wpływ na proces rozwoju przestrzennego zagospodarowania obszaru. Zagro żenia dla ludno ści mog ą nast ąpi ć na skutek powodzi, po żarów, awarii elektrowni atomowych rozmieszczonych na obszarach s ąsiaduj ących pa ństw, ska żenia środowiska naturalnego w zwi ązku z awari ą pojazdów przewo żą cych niebezpieczne substancje, itp. Cz ęść obszaru gminy poło żona w dolinie Wisły i Opatówki jest zagro żona wyst ąpieniem powodzi w okresach wysokich stanów wód w rzekach. Tereny zlokalizowane wzdłu ż tych rzek s ą w znacznej cz ęś ci chronione wałami. Nale ży dba ć o wła ściwy stan obiektów ochrony przeciwpowodziowej oraz przestrzega ć warunków okre ślonych przez wła ściwe terytorialnie jednostki odpowiedzialne za stan bezpiecze ństwa powodziowego kraju (szczegółowo tematyka ta została omówiona w rozdziale 1.6. Charakterystyka warunków wodnych). Na obszarze gminy zlokalizowany jest jeden zakład – Romhild (dawny Igloopol), który w procesie technologicznym wykorzystuje amoniak. Nale ży si ę zabezpieczy ć przed mo żliwo ści ą wyst ąpienia awarii w/w zakładu oraz zakładu w pobliskich Gorzycach, którego proces technologiczny bazuje na chlorze. W Dwikozach brak typowych obiektów obronnych, natomiast zgodnie z obowi ązuj ącą na terenach wiejskich zasad ą, przewiduje si ę tu ukrycia przed promieniowaniem jonizuj ącym, wykorzystuj ąc do tego celu wytypowane pomieszczenia piwniczne i inne. Zagro żone po żarami przestrzennymi mog ą by ć obszary le śne oraz g ęsto zabudowane, dlatego tak wa żna jest sprawa rozbudowy systemu wczesnego alarmowania ludności. Na obszarze gminy znajduje si ę 10 syren alarmowych, w tym dwa sterowane drog ą radiow ą. Nale ży d ąż yć do wł ączenia wszystkich syren do systemu sterowanego radiowo. Istnieje równie ż zagro żenie ska żeniem toksycznym, zwi ązane z mo żliwo ści ą wyst ąpienia kolizji cystern samochodowych, przewo żą cych toksyczne substancje, poruszaj ących si ę głównie po drogach krajowych (nr 79 na terenie gminy).

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 153 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

V. GŁÓWNE SZANSE I ZAGRO ŻENIA ROZWOJU PRZESTRZENNEGO

Analiza całokształtu uwarunkowa ń zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy pozwala sformułowa ć główne szanse i zagro żenia, które decydowa ć b ędą o kierunkach przekształce ń struktury funkcjonalno-przestrzennej tego obszaru i powinny znale źć odzwierciedlenie w celach i zadaniach polityki samorz ądu gminnego.

SZANSE: • jedne z najlepszych gleb w kraju (ponad 90% gleb klas bonitacyjnych I-III), oraz dogodne warunki agroklimatyczne sprzyjaj ą intensyfikacji produkcji rolniczej zwłaszcza ogrodniczej, • wystarczaj ące rezerwy wody, nadaj ące si ę do wykorzystania dla potrzeb komunalnych i przemysłowych pod warunkiem zapewnienia sprawnego systemu oczyszczania ścieków, • wybitne walory przyrodniczo-krajobrazowe niektórych obszarów (tereny nadwi śla ńskie, dolina Opatówki, i inne) stwarzaj ą szans ę pobudzenia rozwoju turystyki, zwłaszcza agroturystyki, • wy ższy ni ż w innych gminach standard zaopatrzenia w zbiorcze systemy infrastruktury (woda, gaz sieciowy, telefonizacja), sprzyja ć mógłby rozwojowi przedsi ębiorczo ści pod warunkiem realizacji systemów kanalizacyjnych oraz zagospodarowania odpadów, • korzystne poło żenie komunikacyjne w pobli żu Sandomierza — potencjalnego ośrodka regionalnego i krajowego o środka turystycznego (stanowi ącego jednocze śnie centrum logistyki art. rolno-ogrodniczych o zasi ęgu mi ędzywojewódzkim) sprzyja zwi ązkom gospodarczym oraz wytworzeniu si ę w południowej cz ęś ci gminy strefy przy śpieszonej urbanizacji.

ZAGRO ŻENIA • niekorzystna struktura agrarna gospodarstw indywidualnych oraz mały post ęp w organizacji grup producenckich opo źnia ć mog ą transformacj ę rynkowa rolnictwa i wykorzystanie środków pomocowych, • utrzymuj ący si ę, wysoki stopie ń zagro żenia powodzi ą dolin Wisły i Opatówki (w przypadku przerwania lub przewy ższenia powodzi ą istniej ących wałów), • znaczne zagro żenie erozj ą wodn ą gleb, zachodz ącą na terenach stokowych o najwi ększych spadkach, wymaga pilnych działa ń zapobiegawczych,

154 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

• niedobór terenów zadrzewionych i zakrzewionych o funkcji glebochronnej i wodochronnej oraz małej retencji mo że prowadzi ć do stepowienia intensywnie wykorzystywanych rolniczo gruntów, • niedobór kanalizacji sanitarnej stwarza realne zagro żenie dla środowiska przyrodniczego w tym czysto ści wód Wisły i Opatówki, • przewidywane zamkni ęcie w 2004 roku zbiorczego wysypiska śmieci w Słupczy, przy braku w tym zakresie rozwi ąza ń docelowych mo że spowodowa ć znaczne pogorszenie si ę wizerunku ekologicznego gminy, • niska aktywno ść gospodarcza mieszka ńców gminy oraz brak inwestorów zewn ętrznych mo że prowadzi ć do regresu wa żnych dziedzin gospodarki (np. przetwórstwa owoców i warzyw) oraz pogorszenia si ę i tak ju ż niekorzystnych zjawisk społecznych, • brak obwodnicy Dwikóz oraz niski standard techniczny dróg gminnych stwarza ć mog ą utrudnienie w realizacji wielu celów rozwojowych.

NAJWA ŻNIEJSZE PROBLEMY I KONFLIKTY PRZESTRZENNE • konflikty z prawn ą ochron ą gleb (funkcje nierolnicze w wi ększo ści przypadków musz ą by ć lokalizowane na glebach podlegaj ących ochronie prawnej) stwarzaj ące m.in. problem skojarzenia rozwoju zabudowy mieszkaniowej w strefie podmiejskiej Sandomierza z ochron ą gleb ści śle chronionych, • problem lokalizacji zabudowy na obszarach zagro żonych wyst ąpieniem powodzi w przypadku zerwania wałów, • tendencje lokalizacji zwartej zabudowy przy drodze wojewódzkiej co uniemo żliwia dalsz ą modernizacj ę tej drogi i uzyskanie planowanych parametrów, • potencjalny konflikt ekologiczny wywołany lokalizacj ą „dzikiego” wysypiska śmieci w pobli żu rezerwatu przyrody — Góry Pieprzowe oraz niedoborem kanalizacji, • niedobór gruntów komunalnych stwarza problemy lokalizacji usług publicznych oraz okre ślenia atrakcyjnej oferty terenów.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 155 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

SPIS TABEL

Tabela nr 1. Zestawienie złó ż o zasobach udokumentowanych i rozpoznanych w gminie Dwikozy. Tabela nr 2. Klasyfikacja fizyko-chemiczna, baktriologiczna i ogólna wód rzeki Opatówki w latach 1999–2001. Tabela nr 3. Ocena ogólna stanu czysto ści rzeki Opatówki w latach 2000–2001 oraz wska źniki zanieczyszcze ń decyduj ące o klasie czysto ści. Tabela nr 4. Zmiany stanu czysto ści wód rzeki Opatówki w latach 1999–2001. Tabela nr 5. Zanieczyszczenie gleb u żytków rolnych metalami ci ęż kimi, siark ą i wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi. Tabela nr 6. Średnioroczne st ęż enia dwutlenku siarki w O żarowie i Sandomierzu w latach 1995–2001. Tabela nr 7. Średnioroczne st ęż enia dwutlenku azotu w O żarowie i Sandomierzu w latach 1995–2001. Tabela nr 8. Średnioroczne st ęż enia pyłu zawieszonego w O żarowie i Sandomierzu w latach 1995–2001. Tabela nr 9. Średnioroczny opad pyłu w O żarowie i Sandomierzu w latach 1995–2001. Tabela nr 10. Jednostki architektoniczno-krajobrazowe na obszarze gminy Dwikozy. Tabela nr 11. Rozmieszczenie stanowisk archeologicznych na terenie gminy Dwikozy Tabela nr 12. Udział procentowy poszczególnych klas bonitacyjnych w ogólnym areale gruntów ornych i u żytków zielonych (dane JUNG Puławy 1984 r.). Tabela nr 13. Struktura gospodarstw rolnych wg grup obszarowych w porównaniu do średniej w województwie świ ętokrzyskim Tabela nr 14. Ogólne dane demograficzne (wg danych statyst. — stan na 31.12.2000 r.). Tabela nr 15. Ruch naturalny (wg danych n.d. 31.12.2000 r.). Tabela nr 16. Migracje (wg danych n.d. 31.12.2000 r.) Tabela nr 17. Struktura wiekowa ludno ści (wg danych statyst. za rok. 1997) Tabela nr 18. Współczynniki obci ąż enia ekonomicznego oraz współczynniki demograficzne (wg danych statyst. ) Tabela nr 19. Stan ludno ści gminy Dwikozy oraz dynamika zmian. Tabela nr 20. Liczba ludno ści i g ęsto ść zaludnienia sołectw (wg danych UG na 27.X.2002 r.) Tabela nr 21. Zestawienie porównawcze liczby ludno ści w sołectwach gm. Dwikozy w latach od 1970 do 2002 (wg danych z UG) Tabela nr 22. Ruch naturalny ludno ści wyra żony w ‰ (na 1000 MK). Tabela nr 23. Migracje ludno ści (wg danych statystycznych). Tabela nr 24. Struktura wiekowa. Tabela nr 25. Zmiany ogólne liczby ludno ści gminy Dwikozy w latach 1995–2001 w rozbiciu na grup ę m ęż czyzn i kobiet oraz grupy wiekowe Tabela nr 26. Zasoby mieszkaniowe zamieszkane (wg danych statystycznych za 2000 rok) Tabela nr 27. Mieszkania oddane do u żytku (w budownictwie indywidualnym). Tabela nr 28. Mieszkania, izby i powierzchnia mieszka ń oddanych do u żytku w 2000 roku (w budownictwie indywidualnym) Tabela nr 29. Zasoby mieszkaniowe wg sołectw – 2002 rok (według danych UG). Tabela nr 30. Wyposa żenie mieszka ń (wg danych statystycznych). Tabela nr 31. Ruch budowlany wg wydanych pozwole ń na budowy i rozbudowy budynków mieszkalnych w latach 1998 – 2001. Tabela nr 32. Pozwolenia na budow ę budynków gospodarczych.

156 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

Tabela nr 33. Zatrudnienie w gospodarce narodowej wg sekcji EKD (wg danych statystycznych). Tabela nr 34. Bezrobocie w gm. Dwikozy na tle powiatu i województwa. Tabela nr 35. Bezrobocie w gminie Dwikozy na tle gmin pow. sandomierskiego (wg danych statystycznych). Tabela nr 36. Bezrobotni zarejestrowani wg poziomu wykształcenia (stan na 30.IX.2002 r.) . Tabela nr 37. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze „Regon” wg sektorów i form prawnych (wg danych statystycznych). Tabela nr 38. Podmioty gospodarki narodowej wg wybranych sekcji Europejskiej Klasyfikacji Działalno ści (EKD). Tabela nr 39. Działalno ść gospodarcz ą na terenie gminy Dwikozy w latach 1996–2000. Tabela nr 40. Działalno ść gospodarcza w gminie Dwikozy na tle gmin s ąsiednich (wg danych statystycznych 2000 r.). Tabela nr 41. Liczba podmiotów gospodarczych działaj ących na terenie gminy Dwikozy w latach od 1989–2001 roku. Tabela nr 42. Działalno ść podmiotów gospodarczych w układzie sołeckim (wg „Rejestru podmiotów gospodarczych” – Urz ędu Gminy Dwikozy). Tabela nr 43. Usługi rzemiosła — usługi budowlane. Tabela nr 44. Usługi rzemiosła — usługi motoryzacyjne. Tabela nr 45. Usługi rzemiosła — obsługa ludno ści i pozostałe usługi. Tabela nr 46. Usługi rzemiosła — obsługa rolnictwa. Tabela nr 47. Produkcja i pozostałe usługi. Tabela nr 48. Handel. Tabela nr 49. Gastronomia. Tabela nr 50. Sklepy i stacje benzynowe (wg danych statystycznych za 2000 r.). Tabela nr 51. Dochody i wydatki bud żetu gminy (wg danych statystycznych). Tabela nr 52. Struktura wydatków cz. 1. Tabela nr 53. Struktura wydatków cz. 2. Tabela nr 54. Struktura wydatków cz. 3. Tabela nr 55. Stan organizacyjny wychowania przedszkolnego w gminie Dwikozy (cz. 1). Tabela nr 56. Stan organizacyjny wychowania przedszkolnego w gminie Dwikozy (cz. 2). Tabela nr 57. Stan organizacyjny nauczania podstawowego w gminie Dwikozy (cz. 1). Tabela nr 58. Stan organizacyjny nauczania podstawowego i gimnazjalnego w gminie Dwikozy. Tabela nr 59. Personel tzw. pierwszego kontaktu w placówkach lecznictwa na terenie gminy Dwikozy — (wg danych UG za 2002 r). Tabela nr 60. Stan personelu słu żby zdrowia w gminie Dwikozy. Tabela nr 70. Ksi ęgozbiór bibliotek i wypo życzenia za 2000 rok. Tabela nr 71. Charakterystyka układu drogowego gminy Dwikozy. Tabela nr 72. Drogi gminne. Tabela nr 73. Wyniki pomiarów wyra żone średniorocznym ruchem dobowym ( ŚDR) Tabela nr 74. Prognoza wzrostu ruchu na drogach. Tabela nr 75. Struktura odbiorców gazu w gminie Dwikozy (stan na dzie ń 1.01.2002 r.).

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 157 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

SPIS WYKRESÓW

Wykres nr 1. Urodzenia w ‰. Wykres nr 2. Zgony w latach 1975–2000 (na 1000 MK). Wykres nr 3. Przyrost naturalny w latach 1975–2000 (na 1000 MK) Wykres nr 4. Saldo migracji w 2000 roku (w przeliczeniu na 1000 MK). Wykres nr 5. Saldo migracji w 2000 r. gm. Dwikozy na tle gm. s ąsiednich (w przeliczeniu na 1000 MK) Wykres nr 6. Zmiany w wielko ści grupy osób wieku przedprodukcyjnego w gminie Dwikozy (udział % w ogólnej liczbie MK gminy). Wykres nr 7. Udział grupy osób wieku poprodukcyjnego w ogólnej liczbie mieszka ńców. Wykres nr 8. Udział grupy osób wieku produkcyjnego w ogólnej liczbie MK Wykres nr 9. Poziom bezrobocia w latach 1992–2002 (liczba osób).

SPIS MAPEK

Nasilenie produkcji sadowniczej i warzywniczej na tle warunków glebowych. Średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego (w ha UR). Zasoby dziedzictwa kulturowego i elementy infrastruktury turystycznej. Ogólna liczba ludno ści. Gęsto ść zaludnienia. Przyrost naturalny. Saldo migracji. Współczynnik obci ąż enia demograficznego. Współczynnik feminizacji w grupie osób wieku produkcyjnego — 1997r.. Liczba mieszka ńców w sołectwach gm. Dwikozy. Gęsto ść zaludnienia w sołectwach gm. Dwikozy. Zmiany w liczbie mieszka ńców gm. Dwikozy w latach 1970–2002. Zasoby mieszkaniowe gm. Dwikozy na tle gmin pow. sandomierskiego i przyległych. Zasoby mieszkaniowe wg sołectw. Wska źnik bezrobocia. Wska źnik przedsi ębiorczo ści. Aktywno ść gospodarcza. Powi ązania zewn ętrzne Obszar korzystnych powi ąza ń indywidualnymi środkami lokomocji

158 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

BIBLIOGRAFIA

1. Aktualizacja Dokumentacji Hydrogeologicznej zasobów wód podziemnych zachodniej cz ęś ci woj. tarnobrzeskiego , Przedsi ębiorstwo Geologiczne, Kielce. 1996/97r. 2. Atlas Rzeczypospolitej Polskiej , Warszawa 1994. 3. Broda A.: Dwikozy , Sandomierz 2001. 4. Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych zlewni Koprzywianki i Opatówki , Polgeol, Lublin 2001. 5. Głowaci ński Z. (red): Polska czerwona ksi ęga zwierz ąt, Warszawa 1992. 6. Głowaci ński Z. (red): Polska czerwona ksi ęga zwierz ąt. Kr ęgowce , Warszawa 2001. 7. Informacje paszportowe pomników przyrody . 8. Inwentaryzacja złó ż surowców mineralnych i mo żliwo ści ich wykorzystania na potrzeby lokalne w gminie Dwikozy , Geoprojekt, Kielce 1990. 9. Karty weryfikacyjne parków podworskich. 10. Kleczkowski A. S.: Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1:500 000, Kraków 1990. 11. Kleczkowski A. S.: Obja śnienia do mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, Kraków 1990. 12. Kondracki J.: Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa 1994. 13. Kondracki J.: Geografia regionalna Polski , Warszawa 1998. 14. Kowalkowski A. (red.): Monitoring środowiska regionu świ ętokrzyskiego , Kielce 1993. 15. Kozłowski S.: Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku , Warszawa 2000. 16. Kozłowski S.: Gospodarka a środowisko przyrodnicze , Warszawa 1991. 17. Kozłowski S.: Przyrodnicze kryteria gospodarki przestrzennej kraju, województwa i gminy , Lublin 1996. 18. Liro A. (red.): Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET — Polska , Warszawa 1995. 19. Matuszkiewicz W., Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski , Warszawa 2001. 20. Ochrona środowiska w województwie świ ętokrzyskim w 2000 roku, Kielce 2001. 21. Operat przeciwpowdziowy dla gminy Dwikozy, Tarnobrzeg 1992. 22. Opinia geologiczna o mo żliwo ści wykorzystania kruszywa naturalnego , Woj. Zjednoczenie Przemysłu Terenowego — Zakład Usług Geologicznych i technologicznych w Kielcach, Zawichost 1968. 23. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa świ ętokrzyskiego, Kielce 2002. 24. Powszechna inwentaryzacja przyrodnicza gminy Dwikozy, Przemy śl 1995. 25. Program ochrony gruntów w woj. świ ętokrzyskim , JUNG Puławy 2001.

Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok 159 „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Dwikozy”

26. Program ochrony środowiska oraz tworzenia warunków zrównowa żonego rozwoju województwa świ ętokrzyskiego, Kielce 2001. 27. Racinowski R.: Wprowadzenie do fizjografii osadnictwa , Łód ź 1987. 28. Raport o stanie środowiska w województwie tarnobrzeskim w 1997 roku , PIO Ś. 29. Roczniki statystyczne . 30. Rosner A. (red.): Lokalne bariery rozwoju obszarów wiejskich , Warszawa 2000. 31. Socha R.: Uproszczona dokumentacja geologiczna C 1 zło ża piasków — Góry Wysokie , 1997. 32. Szaffer Wł., Zarzycki K. (red.): Szata ro ślinna Polski , Warszawa 1977. 33. Sidło P., Stachurski M., Wójtowicz B.: Przyroda województwa świ ętokrzyskiego , Kielce 2000. 34. Sprawozdanie z bada ń geologicznych na zło żu surowca ilastego ceramiki budowlanej — Podgaje , PTGPMB, Kraków 1968. 35. Stan środowiska w województwie świ ętokrzyskim w roku 2000 , PIO Ś 2001. 36. Stan środowiska w województwie świ ętokrzyskim w roku 2001 — raport (materiały internetowe). 37. Stan środowiska w województwie tarnobrzeskim w roku 1997, PIO Ś 1998. 38. Strategia rozwoju gminy Dwikozy. 39. Szczepaniak Z. (red.): Plan ochrony i urz ądzenia rezerwatu przyrody „Góry Pieprzowe” , Lublin 1993. 40. Waloryzacja rolnicza gleb Polski (wg. gmin) , JUNG Puławy 1981. 41. Warunki przyrodnicze produkcji rolnej w woj. tarnobrzeskim , JUNG Puławy 1985. 42. Wo ś A.: Klimat Polski, Warszawa 1999. 43. Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, województwo tarnobrzeskie . 44. Zarzycki K., Ka źmierczakowa R. (red): Polska czerwona ksi ęga ro ślin , Kraków 1993. 45. Zestawienie małej i du żej retencji wodnej zbiornikowej na terenie województwa świ ętokrzyskiego .

160 Opracowanie: Świ ętokrzyskie Biuro Rozwoju Regionalnego — 2003 rok