Vooronderzoek Conventionele Explosieven Dijkverbetering Tiel-Waardenburg Gemeenten Tiel en Neerijnen

Datum: 13 juli 2020 Kenmerk: 15P108 definitief rapport versie 6

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 1

Distributielijst - Waterschap Rivierenland - Bombs Away B.V.

Opdrachtgever: Opgesteld: Geaccordeerd: Kenmerk en status: Dhr. J. van Minnebruggen Dhr. B. van Wiggen MA Drs. Th. van den Berg 15P108 Bosch en Slabbers Bombs Away B.V. Bombs Away B.V. Definitief rapport versie 6

Handtekening: Handtekening: Handtekening: Datum: 14 juli 2020

Bombs Away BV Postbus 1148 Maliebaan 74 3500 BC Utrecht 3581 CV Utrecht www.bombsaway.nl [email protected] KvK: 53705165 BTW: 850983666B01

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 2

Inhoudsopgave 1 Inleiding ...... 5 1.1 Aanleiding ...... 5 1.2 Doel vooronderzoek ...... 5 1.2.1 Uitgangspunt ...... 5 1.2.2 Werkwijze vooronderzoek ...... 6 1.3 Scope onderzoeksgebied Dijkverbetering Tiel-Waardenburg ...... 6 1.4 Projectteam ...... 7 1.5 Leeswijzer ...... 8 2 Geraadpleegde bronnen ...... 9 2.1 Verantwoording bronnenmateriaal ...... 9 2.2 Reeds uitgevoerde onderzoeken ...... 9 2.3 Literatuur ...... 10 2.4 Archiefonderzoek in Nederland ...... 10 2.4.1 Archieven Regionaal Archief Rivierenland (RAR) Tiel ...... 10 2.4.2 Provinciaal archief Gelderland (GA) ...... 17 2.4.3 Nationaal Archief in Den Haag (NA) ...... 18 2.4.4 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie Amsterdam (NIOD) ...... 18 2.4.5 Nederlands Instituut voor Militaire Historie Den Haag (NIMH) ...... 19 2.4.6 Semi-statisch Archief (SSA)...... 19 2.4.7 Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945 (SGLO) ...... 19 2.4.8 Heemkundekringen, historische verenigingen en lokale deskundigen ...... 19 2.5 Archiefonderzoek in het buitenland ...... 20 2.5.1 The National Archives UK te Londen (TNA UK) ...... 20 2.5.2 National Archives and Records Administration te Washington (NARA) ..... 20 2.5.3 Bundesarchiv-Militärarchiv te Freiburg (BaMa) ...... 20 2.6 Luchtfoto-onderzoek ...... 20 3 Resultaten inventarisatie ...... 22 3.1 Inleiding ...... 22 3.2 Mobilisatieperiode ...... 22 3.3 Meidagen 1940 ...... 22 3.4 Duitse bezettingsjaren...... 23 3.5 Bevrijdingsjaar 1944-1945 ...... 25 3.6 Naoorlogse periode – heden ...... 33 3.7 Luchtfoto-analyse ...... 37 3.8 Leemten in kennis ...... 38 3.9 Inventarisatiekaart ...... 38 4 Analyse gegevens ...... 43 4.1 Indicaties ...... 43 4.1.1 Hoeveelheid CE ...... 43 4.1.2 Verschijningsvorm CE...... 43 4.2 Horizontale afbakening ...... 44 4.3 Verticale afbakening ...... 52 4.3.1 Diepteligging CE ...... 54 4.3.2 Leemten in kennis ...... 55 4.4 Naoorlogse ontwikkelingen ...... 55 5 Conclusie en Advies ...... 63 5.1 Conclusie ...... 63 5.1.1 Aan te treffen CE...... 63 5.1.2 Horizontale afbakening verdachte gebieden ...... 63 5.1.3 Verticale afbakening verdachte gebieden ...... 63 5.1.4 Naoorlogse ontwikkelingen ...... 64

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 3

5.2 Advies ...... 64 5.3 Formulering effectcriteria per thema ...... 64 5.4 Toelichting versie 3 definitieve rapportage ...... 66 5.5 Toelichting versie 5 definitieve rapportage ...... 67 5.6 Toelichting versie 6 definitieve rapportage ...... 68 6 Bijlagen ...... 69 Bijlage 1 Overzicht beoordelen/evalueren inventarisatie (WSCS-OCE 2012) ...... 70 Bijlage 2 Vaststellen verdacht gebied en afbakening in vooronderzoek ...... 72 Bijlage 3 Dekking geraadpleegde luchtfoto’s ...... 74

Afbeelding voorblad: de Waal(ban)dijk net ten noorden van Opijnen in 1945. Noord is boven. Bron: col. nr. WAG (016) sortieref. R4/2291 fotonr. 4042 d.d. 16 april 1945.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 4

1 INLEIDING

1.1 Aanleiding De aanleiding van het vooronderzoek zijn de voorgenomen (grond)werkzaamheden in het kader van het verbeteren van het dijkvak tussen de A2 bij Waardenburg en het Inundatiekanaal bij Tiel, omdat enkele dijkvakken zijn afgekeurd. Het waterschap heeft ervoor gekozen om het gehele dijktraject tussen Tiel en Waardenburg in een keer aan te pakken en anticipeert op deze manier op het vaststellen van de nieuw normering 2017. Het is niet bekend of er rekening gehouden dient te worden met het aantreffen van conventionele explosieven (CE) uit de Tweede Wereldoorlog in deze gebieden. Indien er CE aanwezig zijn in de bodem van de te onderzoeken gebieden, dan bestaat de mogelijkheid op een ongecontroleerde detonatie van een of meerdere CE. Op basis van de Arbo-wetgeving en de Openbare Orde en Veiligheid dienen alle risico’s vooraf de voorgenomen werkzaamheden in kaart te worden gebracht waarbij de risico’s zoveel mogelijk moeten worden ingeperkt. Aan de hand van dit vooronderzoek CE is bepaald of er sprake is van een risico op het aantreffen van CE alsmede waar er een risico is op het aantreffen hiervan.

In opdracht van Bosch en Slabbers te Middelburg heeft Bombs Away B.V. te Utrecht een vooronderzoek uitgevoerd voor het project Dijkverbetering Tiel-Waardenburg (Gelderland) naar de aanwezigheid van CE uit de Tweede Wereldoorlog.

1.2 Doel vooronderzoek Het doel van dit vooronderzoek CE is het vaststellen of er in de geraadpleegde bronnen indicaties zijn waaruit blijkt dat (delen van) het onderzoeksgebied tijdens de Tweede Wereldoorlog betrokken is (zijn) geweest bij oorlogshandelingen waardoor er (mogelijk) CE op/in de bodem zijn achtergebleven. Indien er indicaties zijn dat (delen van) het onderzoeksgebied betrokken (zijn) is geweest bij oorlogshandelingen dan wordt het (de) verdachte gebied(en) horizontaal afgebakend en worden de volgende zaken vastgesteld:

• Soort(en) aan te treffen CE; • Hoeveelheid aan te treffen CE; • Verschijningsvorm aan te treffen CE; • Maximale en minimale diepteligging CE.

1.2.1 Uitgangspunt Het vooronderzoek is conform het WSCS-OCE 2012 uitgevoerd. In deze richtlijnen voor het uitvoeren van het vooronderzoek staan de verplichte bronnen die geraadpleegd dienen te worden alsmede de aanvullende bronnen. Bombs Away heeft naast de verplichte bronnen ook aanvullende bronnen geraadpleegd. Op basis van uitgevoerde vooronderzoeken in het verleden is gebleken dat vaak relevante informatie aanwezig was in de aanvullende bronnen. Deze informatie had in een aantal gevallen invloed op de omvang van het verdachte gebied.

Bron Raadplegen WSCS-OCE Door Bombs Away Verplicht Aanvullend geraadpleegd Literatuur ✔ ✔ Gemeentelijk & Provinciaal archief ✔ ✔ Nederlands Instituut Militaire Historie (NIMH) ✔ ✔ Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie ✔ ✔ (NIOD) Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) ✔ ✔ Luchtfotocollectie Wageningen Universiteit ✔ ✔ Luchtfotocollectie Kadaster ✔ ✔ Luchtfotocollectie The Aerial Reconnaissance ✔ ✔ Archives The National Archives UK ✔ ✔ Bundesarchiv-Militärarchiv ✔ ✔

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 5

The National Archives and Records Administration ✔ ✔ USA Getuigen ✔ Niet beschikbaar

Tevens zijn de volgende bronnen door Bombs Away geraadpleegd die niet vermeld zijn in het WSCS-OCE 2012, maar die wel relevante informatie kunnen bevatten over het onderzoeksgebied:

• Semi-statisch Archief (SSA) Defensie te Rijswijk; • Nationaal Archief (NA) te Den Haag; • Reeds uitgevoerd vooronderzoek Beheersgebied Prorail 2010-2012; • Lokale heemkundekringen en historische verenigingen.

1.2.2 Werkwijze vooronderzoek Het vooronderzoek is conform de huidige richtlijnen (WSCS-OCE 2012) uitgevoerd en bestaat uit twee delen, namelijk de inventarisatie en de beoordeling & evaluatie. In het eerste deel van het vooronderzoek, de inventarisatie, is alle relevante informatie verzameld uit de geraadpleegde bronnen. Op basis van de verzamelde informatie is vastgesteld of er oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden waarbij (mogelijk) CE zijn achtergebleven binnen de grenzen van het onderzoeksgebied.

In de geraadpleegde bronnen zijn indicaties gevonden waaruit blijkt dat (delen van) het onderzoeksgebied getroffen is (zijn) door oorlogshandelingen. In het tweede deel van het vooronderzoek, de beoordeling & evaluatie1, is de verzamelde informatie beoordeeld en geëvalueerd. Op basis van de beoordeling en de evaluatie zijn de volgende zaken vastgesteld:

• De horizontale begrenzing van verdacht(e) gebied(en); • De minimale en maximale diepteligging van de aan te treffen CE; • De soort(en) van de aan te treffen CE; • De hoeveelheid van de aan te treffen CE; • De verschijningsvorm van de aan te treffen CE.

De resultaten van de inventarisatie en de beoordelingen en evaluatie zijn in dit rapport opgenomen met een bijbehorende CE-bodembelastingkaart.

Bevoegd gezag In overleg met de heer R. van Doorn van het Waterschap is besloten dat de definitieve rapportage en de bijbehorende kaarten zullen worden aangeboden aan de gemeenten Neerijnen en Tiel. Indien noodzakelijk worden de rapportage en de kaarten (mondeling) worden toegelicht.

Voorafgaand aan het opleveren van het definitieve rapport is het bevoegd gezag reeds geïnformeerd.

• De gemeente Tiel heeft het onderzoek ontvangen en hebben van de inhoud kennis genomen. Volgens de gemeente bevatte het onderzoek geen verassende conclusies; • De gemeente Neerijnen heeft het onderzoek ontvangen en gelezen. Er waren geen specifieke vragen of opmerkingen op het onderzoek.

1.3 Scope onderzoeksgebied Dijkverbetering Tiel-Waardenburg Dit vooronderzoek richt zich op de Waalbandijk die is gelegen tussen de A2 bij Waardenburg en het Inundatiekanaal bij Tiel en de omgeving van de Waalbandijk. In afbeelding 1 is een kaart weergegeven waarop in blauwe lijnen het onderzoeksgebied staat.

1 In bijlage 1 zijn de richtlijnen van de WSCS-OCE 2012 voor de beoordeling en evaluatie weergegeven.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 6

Afbeelding 1: onderzoeksgebied Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

1.4 Projectteam In het kader van dit vooronderzoek heeft Bombs Away het projectteam samengesteld dat de werkzaamheden heeft uitgevoerd. Het projectteam bestond uit de volgende medewerkers:

• Dhr. drs. Th.M. van den Berg Projectleider/luchtfoto-analist • Dhr. M. Nouws BBE GIS-specialist • Dhr. B. van Wiggen MA Historicus/archief-specialist • Dhr. G.J. Slagers Sr. OCE-deskundige

Ervaring betrokken sleutelfunctionarissen De werkervaring van de betrokken sleutelfunctionarissen:

• Drs. Th.M. van den Berg (afgestudeerd historicus aan de Universiteit van Amsterdam) ▪ 2002-2007: werkzaam bij explosievenopsporingsbedrijf REASeuro als historicus; ▪ 2008-2011: werkzaam bij explosievenopsporingsbedrijf Saricon als historicus en projectcoördinator; ▪ 2011-heden: werkzaam als directeur en historicus bij het adviesbureau voor explosievenopsporing Bombs Away B.V.

• Dhr. G.J. Slagers (Sr. OCE-deskundige) ▪ 1985 - 2002: werkzaam als Sr. OCE-deskundige bij de Explosieven Opruimingscommando Koninklijke Landmacht (EOCKL, de huidige EODD); ▪ 2002 – 2009: werkzaam als Sr. OCE-deskundige en adviseur bij het explosievenopsporingsbedrijf Leemans; ▪ 2009 – heden: werkzaam als directeur en Sr. OCE-deskundige bij het explosievenopsporingsbedrijf Armaex B.V.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 7

1.5 Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt nader ingegaan op de geraadpleegde bronnen. In het derde hoofdstuk komen de resultaten van het bronnenonderzoek aan bod. Vervolgens worden de resultaten beoordeeld en geëvalueerd in hoofdstuk 4. In hoofdstuk 5 zijn de conclusie en advies beschreven. In de bijlagen van dit rapport zijn diverse stukken opgenomen, waaronder de geraadpleegde luchtfoto’s.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 8

2 GERAADPLEEGDE BRONNEN

2.1 Verantwoording bronnenmateriaal Om een zo goed en een zo compleet mogelijk vooronderzoek uit te voeren zijn er diverse bronnen geraadpleegd. Als in een bron een indicatie staat waaruit blijkt dat het onderzoeksgebied getroffen waren door een oorlogshandeling, dan dient deze indicatie in een mogelijke tweede en/of meerdere bronnen te worden bevestigd. Wanneer dit niet het geval is dan moet op basis van deze enkele bron een afweging worden gemaakt welke consequentie(s) dit heeft voor het onderzoeksgebied. In dit hoofdstuk komen de geraadpleegde bronnen in het kader van het vooronderzoek aan bod. Per bron is aangegeven welke literatuur en/of archiefstukken/documenten zijn geraadpleegd, zodat voor de lezer de herleidbaarheid van indicaties (en contra-indicaties) van oorlogshandelingen duidelijk is.

Bij het opleveren van de definitieve rapportage en de bijbehorende kaarten wordt al het aangeschafte bronmateriaal en luchtfoto’s eigendom van de opdrachtgever. Van alle relevante archiefdocumenten, MORA’s (ruim rapporten EODD) wordt (digitaal) kopie opgeleverd.

2.2 Reeds uitgevoerde onderzoeken Er zijn in het verleden meerdere historische vooronderonderzoeken uitgevoerde die betrekking hebben op gedeelten van het onderzoeksgebied of de nabije omgeving ervan. Het gaat om de volgende vooronderzoeken:

• Onderzoek conventionele explosieven. Historisch onderzoek Neerijnen, spoorlijn Utrecht-Den Bosch ter hoogte van Waardenburg opgesteld door KWS bijzondere opdrachten met kenmerk 750003.VO.01.001 d.d. 14 juni 2005; • Probleeminventarisatie naar de aanwezigheid van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied “Kribverlaging Waal” opgesteld door ECG B.V. zonder kenmerk d.d. juni 2008; • Vlekkenkaart explosieven onderzoek Waalkribben zone B Zaltbommel-Tiel opgesteld door ECG B.V. zonder kenmerk zonder datum; • Probleemanalyse naar de aanwezigheid van conventionele explosieven in het kader van project: “Kribverlaging Waal” opgesteld door ECG B.V. zonder kenmerk d.d. juli 2008; • Probleemanalyse Conventionele Explosieven Spoor Neerijnen Waardenburg opgesteld door Saricon met kenmerk 72534-PA-01 d.d. 22 juni 2009; • Aanvullend vooronderzoek naar het risico op het aantreffen van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied: “Langsdammen en Oevergeulen nabij Tiel, Wamel en Dreumel” opgesteld door ECG B.V. zonder kenmerk d.d. maart 2011; • Vooronderzoek naar het risico op het aantreffen van conventionele explosieven in het onderzoeksgebied “KRW-maatregel NVO’s Waal” deellocaties: Heerewaarden, Varik en Dreumel opgesteld door ECG B.V. zonder kenmerk d.d. 10 juni 2014; • Vooronderzoek Conventionele Explosieven Heesseltsche Uiterwaarden opgesteld door Bombs Away B.V. met kenmerk definitief 14P037 d.d. 2 september 2014; • Vooronderzoek Conventionele Explosieven Dijkverbetering Gorinchem-Waardenburg gemeenten Gorinchem, Lingewaal en Neerijnen opgesteld door Bombs Away B.V. met kenmerk 14P068 d.d. 30 januari 2015; • Vooronderzoek Conventionele Explosieven gemeente Tiel opgesteld door T&A Survey kenmerk onbekend datum onbekend.

De resultaten van deze in het verleden uitgevoerde historische vooronderzoeken zijn in het kader van dit historisch vooronderzoek geanalyseerd. De relevante gegevens uit deze onderzoeken zijn integraal verwerkt in deze rapportage en de bijbehorende kaarten.

ProRail Een gedeelte van het onderzoeksgebied kruist de spoorlijn Utrecht-Den Bosch. Tussen 2010 en 2012 heeft ProRail een gebiedsdekkende risicokaart CE laten opstellen door het

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 9

gecertificeerde explosievenopsporingsbedrijf T&A Survey uit Amsterdam. Dit onderzoek voldoet niet aan de huidige geldende eisen zoals die zijn geformuleerd in het WSCS-OCE 2012. Een uitspraak van de Arbeidsinspectie heeft ertoe geleid dat de resultaten uit deze risicokaart niet meer mogen worden gebruikt. Momenteel loopt er een nieuwe aanbesteding om een risicokaart CE op te stellen conform de huidige regelgeving.

Bij ProRail is de relevante rapportage uit het oude onderzoek, met de bijbehorende stukken en kaarten opgevraagd. Deze gegevens die door T&A zijn gebruikt zijn in het kader van dit historisch vooronderzoek geanalyseerd. Dit leverde geen aanvullende informatie op. De gegevens worden samen met rapportage meegestuurd.

2.3 Literatuur In het kader van dit vooronderzoek is een literatuurstudie uitgevoerd. Naast de standaard boekwerken over de gevechtshandelingen in de Tweede Wereldoorlog op het land en in de lucht, zijn ook de regionale en streekgebonden publicaties bestudeerd. In onderstaande overzicht zijn de geraadpleegde publicaties weergegeven.

• Alphen, J. van, Tussen Waal en Lek 1939-1945 (Zaltbommel 1984); • Amersfoort, H. & Kamphuis P. (reds.), Mei 1940. Strijd op Nederlands grondgebied (Amsterdam 2012); • Bokkel Hunink, Lies ten, Waar blijven de Tommies. De belevenissen van een doktersgezin dat uit een geteisterd Tiel moet evacueren naar Schoonrewoerd. Dagboek uit 1944-1945 (Tiel 1995) • Bollen, H.A. & Vroemen, P., Canadezen in actie. Nederland najaar ’44 - voorjaar ’46 (Warnsveld 1993); • Derksen, C., Varik en Heesselt van horen zeggen. In gesprek met dorpsgenoten (Varik 2014); • Eijk, J. van der & Haeshagen, A., Haaften. Kroniek van vijftig jaar studiekring en het leven in Haaften (z.p. z.j.); • Klep, Ch. & Schoenmaker, B., Oorlog op de flank. De bevrijding van Nederland 1944- 1945 (Den Haag 1995); • Korthals Altes, A., Luchtgevaar. Luchtaanvallen op Nederland 1940-1945 (Amsterdam 19842); • Smit, E.J.Th.A.M.A. & Kers, H.J., De geschiedenis van Tiel (Tiel 2001) • Stichting Vrienden van de Oude Toren, De Dikke toren van Varik (z.p. 2015); • Zwanenburg, G.J., En nooit was het stil…Kroniek van een Luchtoorlog (2 dln; Den Haag 1991-1993).

2.4 Archiefonderzoek in Nederland Naast literatuurstudie is er archiefonderzoek in Nederland uitgevoerd. De gemeentearchieven van de (voormalige) gemeenten Haaften, Waardenburg, Est en Opijnen, Varik, Ophemert, Wadenoijen en Tiel zijn geraadpleegd in het Regionaal Archief Rivierenland (RAR) in Tiel, evenals het provinciaal archief van Gelderland (GA) in Arnhem en het Nationaal Archief (NA) in Den Haag. Verder zijn ook stukken uit het archief van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) te Amsterdam en van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) in Den Haag bestudeerd. Tevens is het archief van de Explosieven Opsporingsdienst van Defensie (EODD) en het Semi-statisch Archief (SSA) van Defensie bestudeerd. In de volgende sub-paragrafen worden deze archieven nader beschreven.

Relevante informatie uit de geraadpleegde stukken en dossiers zijn verwerkt in dit rapport (zie hoofdstuk 3).

2.4.1 Archieven Regionaal Archief Rivierenland (RAR) Tiel Het onderzoeksgebied is gelegen in meerdere (voormalige) gemeenten, namelijk Haaften, Waardenburg, Est en Opijnen, Varik, Ophemert, Wadenoijen en Tiel. In onderstaand overzicht is per de gemeente weergegeven welke stukken zijn geraadpleegd in het kader van dit onderzoek, met daarbij een korte toelichting. Tevens

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 10

zijn de archieven van het polderdistrict Tiel geraadpleegd in het RAR. Een overzicht van de geraadpleegde stukken van het polderdistrict is eveneens weergegeven.

Haaften In het archief van de voormalige gemeente Haaften zijn stukken ingezien van de luchtbeschermingsdienst (LBD). De LBD hield het luchtverkeer boven de gemeente in de gaten en rapporteerde voorvallen, zoals het neerstorten van vliegtuigen of bominslag. Verder zijn stukken ingezien over het ruimen van explosieven en over het melden van oorlogsschade en het herstel ervan. Daar de huisnummering tegenwoordig anders is dan tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn eveneens stukken geraadpleegd over het naoorlogs wijzigen van huisnummers.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 2124 Gemeentebestuur van 723 1940- Stukken betreffende de wederopbouw Haaften (1937-1977) 1950 805 1959- Stukken betreffende de herziening en 1977 wijziging van de huisnummering 806 1961 Stukken betreffende de verdeling der gemeente in onderdelen, het geven van straatnamen en het nummeren der huizen en gebouwen 809 1976 Besluit betreffende de herziening van de huisnummering en de wijziging van straatnamen 2891 1945- Stukken betreffende de wederopbouw 1949 van de door oorlogsgeweld beschadigde boerderij van de broers A. en A.H. Kruijt te Tuil 2964 1940 Stukken betreffende de aanwezigheid van ongesprongen projectielen 2965 [zj] Stukken betreffende het in werking zijn van de luchtbeschermingsdienst 2966 1944 Stukken betreffende het in werking zijn van de luchtbeschermingsdienst 2967 1942- Stukken betreffende het in werking zijn 1944 van de luchtbeschermingsdienst Rapportages 2968 1937- Stukken betreffende het opstellen en de 1941 uitvoering van het luchtbeschermingsplan 2973 1944- Stukken betreffende de afwikkeling van 1958 schades door de oorlog ontstaan 2983 1962- Stukken betreffende de dijkverzwaring 1977 en verbreding van de Waaldijk in het gebied van de ruilverkaveling 2992 1946- Stukken betreffende het herstel van de 1949 door oorlogsgeweld beschadigde weg van Haaften naar Rumpt en de zijwegen de Buitenweg en de Nijsteeg en de financiering hiervan 3263 1940- Stukken betreffende het verlenen van 1945 steun als gevolg van oorlogsomstandigheden

Waardenburg In het archief van de voormalige gemeente Waardenburg zijn stukken geraadpleegd van de LBD. Verder zijn stukken ingezien over het ruimen van explosieven en over het melden van oorlogsschade en het herstel ervan. Daar de huisnummering tegenwoordig anders is dan tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn eveneens stukken geraadpleegd over het naoorlogs wijzigen van huisnummers. Het onderzoek in het archief van de gemeente over de periode 1949-1977 leverde geen relevante resultaten op.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 2127 Gemeentebestuur van 55 Rubriek 23B (1942: Waardenburg (1934- Luchtbeschermingsdienst) 1948) 138 Rubriek 23A (Dienstplicht/kostwinnerschap Vordering

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 11

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving onroerend goed door Duitse Weermacht 1944: Oorlogsschade) 156 Rubriek 23B (1945: Luchtbescherming ) 194 Rubriek 23B (1945-1947: Bijzondere militaire onderwerpen onder meer evacuatie) 234 Rubriek 23B (1945-1947: Bijzondere militaire onderwerpen onder meer evacuatie) 235 Rubriek 23C (1946-1947: Oorlogsschade) 409 Lijst van huisnummering 501 Stukken betreffende de organisatie van de plaatselijke luchtbeschermingsdienst 2151 Gemeentebestuur van Waardenburg (1854)(1949-1977)

Est en Opijnen In het archief van de voormalige gemeente Est en Opijnen zijn stukken geraadpleegd van de LBD. Verder zijn stukken ingezien over het ruimen van explosieven en over het melden van oorlogsschade en het herstel ervan. Daar de huisnummering tegenwoordig anders is dan tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn eveneens stukken geraadpleegd over het naoorlogs wijzigen van huisnummers.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 2185 Gemeentebestuur Est 43 1946- Stukken betreffende de vergoeding en Opijnen (1939- 1955 van oorlogsschade aan gemeentelijke 1977) eigendommen opgelopen tijdens de Tweede Wereldoorlog 103 1947- Stukken betrreffende de vergoeding van 1958 materiële oorlogsschade aan bedrijven, overheid en personen 151 1947- Stukken betreffende het herstel 1952 van oorlogsschade bij particulieren 166 1939- Stukken betreffende de 1948 luchtbescherming . Uitvoering 258 1939- Stukken betreffende de 1945 luchtbescherming . Functioneren 262 1941- Rapportages van branden 1942 290 1942- Stukken betreffende het herstel 1946, van oorlogsschade, het onderhoud en 1955- de inrichting van de openbare lagere 1972 school in Opijnen 291 1939- Stukken betreffende het herstel 1973 van oorlogsschade, het onderhoud, de inrichting en instandhouding van de openbare lagere school in Est 321 1940- Stukken betreffende de afhandeling 1956 van oorlogs- en herstelschade 345 1940, Stukken betreffende de wederopbouw 1945- 1947 346 1913- Lijsten met huisnummers en 1948 gezinshoofden en aantal bewoners voor Wijk A (opijnen) en Wijk B (est) 405 1943- Stukken betreffende het neerstorten van 1978 een B17 vliegtuig in Opijnen in 1943, het plaatsen van grafkruizen, de kosten van het begraven en het onderhoud van de graven op de begraafplaats in Opijnen 423 1949- Stukken betreffende de huisnummering, 1972, de invoering van de straatnaamgeving in 1977 Est en Opijnen en besluiten tot het geven van diverse nieuwere straatnamen

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 12

Varik In het archief van de voormalige gemeente Varik waren geen stukken aanwezig omtrent de LBD, de ruiming van explosieven of schademeldingen. Er zijn stukken van de brandweer en van gemeentewerken geraadpleegd, met als doel om respectievelijk de oorzaak van branden (oorlogshandelingen) in de gemeente te achterhalen en meldingen van schade door oorlogshandelingen te vinden. Het onderzoek in het archief van de gemeente over de periode 1947-1977 leverde geen relevante resultaten op.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 2161 Gemeentebestuur van 232 1940 Rubriek 19. Brandweer Varik (1927-1946) 233 1941 Rubriek 19. Brandweer 234 1942 Rubriek 19. Brandweer 235 1943 Rubriek 19. Brandweer 236 1944 Rubriek 19. Brandweer 237 1945 Rubriek 19. Brandweer 402 1940 Rubriek 26. Gemeentewerken en eigendommen 403 1941 Rubriek 26. Gemeentewerken en eigendommen 404 1943 Rubriek 26. Gemeentewerken en eigendommen 405 1944 Rubriek 26. Gemeentewerken en eigendommen 406 1945 Rubriek 26. Gemeentewerken en eigendommen 407 1946 Rubriek 26. Gemeentewerken en eigendommen 2128 Gemeentebestuur van Geen relevante gegevens Varik (1947-1977)

Ophemert In het archief van de voormalige gemeente Ophemert zijn stukken ingezien van de LBD. Verder zijn stukken ingezien over het ruimen van explosieven en over het melden van oorlogsschade en het herstel ervan. Daar de huisnummering tegenwoordig anders is dan tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn eveneens stukken geraadpleegd over het naoorlogs wijzigen van huisnummers. Tengevolge van oorlogshandelingen in de Tweede Wereldoorlog is het archief van vóór 1946 grotendeels verloren gegaan. Het archief berustte op dat moment in de steenfabriek die grote schade opliep tijdens de gevechtshandelingen.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 2131 Gemeentebestuur van 574 1936- Ingekomen en minuten van uitgaande Ophemert (1818-1941) 1939 stukken betreffende de luchtbeschermingsdienst en het luchtbeschermingsplan Ophemert 575 1940 Ingekomen en minuten van uitgaande stukken betreffende de luchtbeschermingsdienst en het luchtbeschermingsplan Ophemert 2137 Gemeentebestuur van 50 Stukken betreffende het toekennen Ophemert (1942-1977) van huisnummers en het geven van straatnamen 184 1940, Stukken betreffende de afwikkeling van 1945- de schade t.g.v. oorlogshandelingen 1947 tijdens de Tweede Wereldoorlog 184a 1948- Stukken betreffende de afwikkeling van 1955 de schade t.g.v. oorlogshandelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog 206 1946- Stukken betreffende de afwikkeling van 1949 het herstel van oorlogschade aan diverse gemeentelijke eigendommen 1409 1947- Stukken betreffende het herstel van 1961 de schade door de oorlog en de afbraak van het oude gemeentehuis aan de Molenstraat te Ophemert

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 13

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 1440 1945- Stukken betreffende het opruimen van 1946 landmijnen, dynamiet, blindgangers, granaten en andere springstoffen 1457 1943- Stukken betreffende het herstel van 1957 de oorlogsschade aan de wegen, de overname van wegen in onderhoud en beheer van de dorpspolders Ophemert en Zennewijnen en het aangaan van een overeenkomst met het Polderdistrikt Tielerwaard inzake het onderhoud en verbetering van verschillende wegen 1570 1942- Stukken betreffende de bescherming 1945 van de bevolking tegen luchtaanvallen 1590 1945- Stukken betreffende het herstel van door 1956 de oorlog beschadigde panden en het gebruik van bouwmateriaal uit Duitse stellingen en uit in puin liggende percelen 1605 1940, Stukken betreffende het herstel van 1945- de oorlogsschade aan de openbare 1951 lagere school

Wadenoijen In het archief van de voormalige gemeente Wadenoijen zijn stukken ingezien van de LBD. Verder zijn stukken ingezien over het ruimen van explosieven en over het melden van oorlogsschade en het herstel ervan. Daar de huisnummering tegenwoordig anders is dan tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn eveneens stukken geraadpleegd over het naoorlogs wijzigen van huisnummers.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 0049 Gemeentebestuur van 729 1953 Stukken betreffende Wadenoijen (1818- straatnaamgevingen 1956) en vernummeringen in Drumpt, Wadenoyen en Passewaay 1179a 1945 - Stukken betreffende oorlogsschade aan 1948 panden 1180 197 - Stukken betreffende oorlogsschade aan 1957 panden, 1946 - 1957. Achternaam aanvragers H - V 1181 1946 - Stukken betreffende oorlogsschade aan 1956 panden, 1946 - 1957. Achternaam aanvragers V - W 1239 1940 - Voorschriften van meldingen en gedane 1944 meldingen van luchtaanvallen 1258 1940 juni Afschriften van meldingen van 30 - 1940 waarnemingen in het luchtruim oktober 26 1259 1940 mei Meldingen van berichten van 11 - 1940 waargenomen in het luchtuim november 7 1276 1941 - Stukken betreffende het 1942 afhandelen schadegevallen 1280 1949 Stukken betreffende wijziging van huisnummers in Wadenoijen, Drumpt en Passewaaij 1286 1945 - Stukken betreffende meldingen van 1953 gevaarlijke projectielen 1300 1933- Luchtbeschermingsdienst. Stukken 1944 betreffende de organisatie 1306 1928 - Brandrapporten 1953 1408 1940 mei - Stukken betreffende juli defensiewerkzaamheden door arbeiders uit de gemeente Wadenoijen 1425 1945 - Stukken betreffende geleden en 1947 oorlogsschade na 5 mei 1945 1539 1941 Opgaven van oorlogsschade, roof en plundering en de behandeling daarvan

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 14

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 1540 1940 - Stukken betreffende de behandeling van 1941 oorlogsschade aan onroerend goed 2159 1945 Correspondentie betreffende oorlogsgeweldschade en bezettingsschade 2180 1945 - Stukken betreffende de door 1948 oorlogshandelingen vernielde of beschadigde gebouwen 2262 1945 juni - Meldingen van mogelijke vindplaatsen augustus van granaten en mijnen 2360 1947 - Opgave en afwikkeling van 1956 oorlogsschade, 1946 – 1956. Gemeentehuis te Drumpt 2361 1946 - Opgave en afwikkeling van 1952 oorlogsschade, 1946 – 1956. Woning D42 voor de plaatselijke marechaussee 2362 1946 - Opgave en afwikkeling van 1949 oorlogsschade, 1946 – 1956. Openbare lagere school W20 2363 1947 - Opgave en afwikkeling van 1950 oorlogsschade, 1946 – 1956. Hoofdonderwijzerswoning W19 2367 1947 - Opgave en afwikkeling van 1953 oorlogsschade, 1946 – 1956. Hekwerk van het plantsoen aan de Julianalaan te Drumpt 2369 1947 - Opgave en afwikkeling van 1950 oorlogsschade, 1946 – 1956. Toren van de Nederlands Hervormde Kerk, W16, te Wadenoijen 2370 1947 - Opgave en afwikkeling van 1954 oorlogsschade, 1946 – 1956. Brandspuitenhuis W21 2371 1947 - Opgave en afwikkeling van 1956 oorlogsschade, 1946 – 1956. Torenklok en uurwerk in de toren van de Nederlands Hervormde Kerk te Wadenoijen 2372 1947 - Opgave en afwikkeling van 1952 oorlogsschade, 1946 – 1956. Woning van de plaatselijke marechaussee W18a te Wadenoijen 2373 1947 - Opgave en afwikkeling van 1952 oorlogsschade, 1946 – 1956. Woning W155 te Wadenoijen 2374 1948 - Opgave en afwikkeling van 1952 oorlogsschade, 1946 – 1956. Verschillende objecten 2399 1944 - Staten en formulieren van reparaties 1956 vanwege oorlogsschade 2441 1943 Stukken betreffende de opgave van maart - schade juni 2607 Huisnommerregister (oud nummer 257)

Tiel In het archief van de voormalige gemeente Tiel zijn stukken ingezien van de LBD. Verder zijn stukken ingezien over het ruimen van explosieven en over het melden van oorlogsschade en het herstel ervan. Daar de huisnummering tegenwoordig anders is dan tijdens de Tweede Wereldoorlog, zijn eveneens stukken geraadpleegd over het naoorlogs wijzigen van huisnummers.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 0007 Archief van de 3569 S 1933- Stukken betreffende de organisatie van gemeente Tiel (1852- 1934 de luchtbeschermingsdienst 1946) 3554 [1939] Plattegrond van de bebouwde kom van de gemeente Tiel, behorend bij de Bouwverordening, waarop cruciale

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 15

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving bedrijven, gebouwen en diensten zijn aangegeven ten behoeve van de luchtbescherming 4030 1946 Stukken betreffende het herstel van schade en het verkrijgen van rijksbijdragen ten aanzien van oorlogsschade aan de veerpont, de Nieuwe Brug en het politiebureau 4031 1946 Stukken betreffende het verlenen van bijdragen aan de Woningbouwvereniging Tiel voor het het verrichten van noodherstel wegens oorlogsschade aan woningen in de Burgemeerster Bönhofflaan 2448 1946 Stukken betreffende het verlenen van een vergunning aan H.W. Faassen voor het tijdelijk voortzetten van zijn bedrijf in het pand Fabriekslaantje 15, omdat zijn bedrijfsruimte door de oorlog is vernield 1164 1940 1e afdeling, nrs. 95 (luchtbescherming. Tot 1 juli) 1208 1941 1e afdeling, nr. 95I (luchtbescherming) 1209 1941 1e afdeling, nr. 95II (luchtbescherming) 0402 Gemeentebestuur van 493 1965 en Stukken betreffende onderzoek naar Tiel (1946-1984) 1973 aanwezigheid van explosieven 1195 1949 Dossier inzake herstel oorlogsschade aan de brug op de Oliemolenwal 1314 1946- Stukken betreffende vergoedingen voor 1950 het herstel van oorlogschade aan schoolgebouwen en -inventarissen 0605 Bevolkingsregisters 177 1921- Registers van huisnummering, wijken A gemeente Tiel (1816- 1931 t/m L, met vermelding van: wijk, straat, 1994) huisnummer, naam van hoofdbewoners c.q. bestemming van het gebouw, aantekening van vertrek, 1916-1931 Wijken A t/m G 178 1921- Registers van huisnummering, wijken A 1931 t/m L, met vermelding van: wijk, straat, huisnummer, naam van hoofdbewoners c.q. bestemming van het gebouw, aantekening van vertrek, 1916-1931 Wijken H t/m L 179 1931 Register van omnummering van wijknumming naar straatgewijze nummering, wijken A t/m L

Polderdistrict Tielerwaard In het archief van het voormalige polderdistrict Tielerwaard zijn stukken aangetroffen over het melden van schade die is veroorzaakt door oorlogshandelingen.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 0481 Archief van het 1018 1941- Stukken betreffende het ontvangen van polderdistrict 1955 vergoedingen voor het herstel van Tielerwaard (1939- oorlogsschade aan dijkmagazijnen en 1982) voor het herstel van de Waalbandijk 1019 1947- Stukken betreffende het ontvangen van 1952 vergoedingen voor het herstel van oorlogsschade aan wegen in het polderdistrict 1235 1953- Schade aan polderhuis ten gevolge van 1954 de oorlog 1253 1953 Vergoeding wegens oorlogsschade aan 13 schotbalken 1274 1941 Verzoek woningbouwvereniging tot vermindering polderlasten wegens verwoesting van huizen door de oorlog 1291 1953 Vergoeding oorlogsschade aan beplanting 1299 1952 Vergoeding oorlogsschade aan duikers

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 16

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 1324 1952- Vergoeding van oorlogsschade aan 1955 duikers en weegbrug 1341 1953 Vergoeding van oorlogsschade aan beplanting 1359 1954 Vergoeding van oorlogsschade aan sluis met duiker 1367 1952- Vergoeding van oorlogsschade aan 1953 eigendommen en beplanting

2.4.2 Provinciaal archief Gelderland (GA) In het provinciaal archief van Gelderland (GA) in Arnhem liggen de archieven opgeslagen van de provincie Gelderland. In deze archieven is gezocht naar stukken van het Militair Gezag (MG) van de provincie. Het MG werd direct na de bevrijding van de bezette gebieden ingesteld als tijdelijk bestuur dat moest zorgen voor de openbare orde en veiligheid. De stukken uit het archief van het MG gaan over het ruimen van mijnen en andere projectielen en schademeldingen uit de hele provincie. In aanvulling hierop zijn ook de stukken van de Districts Militaire Commissaris (DMC) van Geldermalsen geraadpleegd. De DMC was eveneens verantwoordelijk voor de openbare orde en veiligheid en dus voor het ruimen van munitie. Daarnaast zijn archiefstukken van de bestuurlijke organen van de provincie Gelderland ingezien waarin informatie is te vinden over bominslagen in de provincie en het herstel van vernielingen. In de archieven van de Gouverneur van de Provincie/Commissaris van de Koning(in) en zijn kabinet, van het tijdelijk provinciaal bestuur, van de Algemene Commissie voor Wederopbouw en Hertsel in Gelderland en Maas en Waal en van Stichting Herstel Gelderland zijn geen relevante gegevens aangetroffen.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 0039 Gedeputeerde 8519 Brandweer; geordend per Staten (1723) 1814- gemeente; Aalten-Hurwenen 1950 (1971) 8520 Brandweer; geordend per gemeente; Kesteren-Zelhem 8529 Opruiming van mijnen en munitie 10336 Verbetering van bruggen en herstel van oorlogsschade 0040 Gouverneur van de Geen relevante gegevens Provincie/Commissa ris van de Koning(in), 1813- 1950 0041 Kabinet van de Geen relevante gegevens Gouverneur van de Provincie/Commissa ris des Konings (der Koningin), 1825- 1949 0045 Tijdelijk Provinciaal Geen relevante gegevens Bestuur te Lochem. Provinciebestuur in het bezette gedeelte van Gelderland (1936) 1944-1945 0047 Stichting Gelderland 17 Lijst met opgave van geleden 1940 oorlogsschade per gemeente, met brieven gericht aan de Commissaris van de Koningin 30 Stukken betreffende geleden schade aan weiland, bouwland en boomgaarden door defensiemaatregelen 31 Stukken betreffende geleden schade aan boerenbedrijven door defensiemaatregelen, Land van Maas en Waal en Rijk van Nijmegen 32 Stukken betreffende geleden schade aan boerenbedrijven door

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 17

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving defensiemaatregelen, Overig Gelderland 0075 Algemene Commissie voor Wederopbouw en Herstel in Gelderland 0078 Commissie voor Wederopbouw en Herstel maas en Waal 0081 Stichting Herstel Gelderland 1945 0244 Provinciale 4 Jaarverslagen 1933-1948 Waterstaat 1864- 1955 1037 Militair Gezag 69 Stukken betreffende schade aan Provincie en wederopbouw van woningen Gelderland (1941- en andere gebouwen 1948)

191 Stukken betreffende het opruimen van mijnen en munitie, 1945 221 Stukken betreffende het herstel van wegen, vaarwegen, bruggen en andere waterstaatsobjecten 222 Stukken betreffende de wederopbouw 259 Correspondentie van het hoofd van de Dienst Burgermijnopruiming van het MG Gelderland en de leider van het District Arnhem van de Dienst Burgermijnopruiming, 1945. 260 Rapporten 261 Dag- en weekrapporten betreffende het opruimen van mijnen en munitie 265 Situatieschetsen van mijnenvelden 274 1945 Rapporten (overige rapporten) 540 1945 Stukken betreffende brandweer, mijnopruiming en luchtbescherming

2.4.3 Nationaal Archief in Den Haag (NA) In het NA zijn stukken en kaarten bewaard gebleven betreffende bunkers en verdedigingswerken op verschillende plaatsen in Nederland. In de onderstaande tabel staan de geraadpleegde stukken:

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 2.13.167 Bunkerarchief 272-284 1951 Blokkaarten van werken 285-296 Overzichtskaarten 1112-1119 Nederlandse stafkaarten met aantekeningen van stellingen en complexen, schaal 1:25000 1120 Stellingkaarten van heel Nederland (dienstgeheim) met vermeldingen van alle Nederlandse en Duitse werken waarop de aard van de groepen van werken door symbolen zijn aangegeven. Groot formaat.

2.4.4 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie Amsterdam (NIOD) In het archief van het NIOD is het archief van het Generalkommissariat für das Sicherheitswesen (Höhere SS- und Polizeiführer Nord-West) geraadpleegd. Deze instantie was het politieapparaat van het Duitse bestuur. In de onderstaande tabel zijn de bestudeerde stukken weergegeven:

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 18

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 077 Generalkommissariat 1328 1940-1941 Dagberichten van de Befehlshaber der für das Ordnungspolizei Den Haag betreffende Sicherheitswesen vijandelijke luchtaanvallen (Höhere SS- und Polizeiführer Nord- West) (1938)(1940- 1945) 216k Department van 181-185 Processen-verbaal van de plaatselijke Justitie (1935)(1940- luchtbeschermingsdiensten, politie en 1945)(1950) Marechaussee met betrekking tot vijandelijke vliegtuigen, bomaanvallen en ontploffingen in verschillende gemeenten

2.4.5 Nederlands Instituut voor Militaire Historie Den Haag (NIMH) Het NIMH beheert collecties over de geschiedenis en de archieven van de Nederlandse krijgsmacht. In onderstaande tabel zijn de geraadpleegde collecties weergegeven. Onderstaand zijn de geraadpleegde stukken weergegeven.

Toeg. nr. Titel Inv. nr. Jaar Omschrijving 420 Burgemeesters- 5 Echt t/m Ezinge verklaringen ’40-‘45 8 Haaften t/m Huijbergen 15 Obbicht-Papenhoven t/m Ovezande 19 Tegelen t/m Twisk 21 Vaals t/m Vuren 22 Waalre t/m Wijngaarden 29 Echt t/m Ezinge 32 Haaften t/m Hursvenen 39 Obbicht en Papenhoven t/m Ovezande 43 Ten Boer t/m Twisk 45 Vaals t/m Vuren 46 Waalre t/m Wijngaarden

2.4.6 Semi-statisch Archief (SSA) Het Semi-statisch Archief (SSA) te Rijswijk beheert het archief van Defensie. In dit archief zijn onder ander de ruimrapporten van de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) opgeslagen. Deze ruimrapporten, ook wel Munitie Opruiming Rapport Afdoening (MORA) genaamd, zijn gerangschikt per gemeente en worden sinds 1971 systematisch bijgehouden. Tevens bevinden zich in het SSA ook enkele dossiers van de Mijn- en Munitie Opruimingsdienst (MMOD). De MMOD, was een voorloper van de huidige EODD en werd vlak na de Tweede Wereldoorlog opgericht. In het SSA bevinden zich talloze overzichten van geruimde munitie alsmede ruimrapporten van mijnenvelden in de Nederlandse gemeenten.

2.4.7 Studiegroep Luchtoorlog 1939-1945 (SGLO) De SGLO heeft in de loop der jaren een lijst samengesteld van alle vliegtuigcrashes in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog (1939-1945). Op basis van de raadpleging van deze lijst kon niet met zekerheid worden vastgesteld of er vliegtuigcrashes hebben plaatsgevonden binnen de grenzen van het onderzoeksgebied en/of in de directe omgeving hiervan.

2.4.8 Heemkundekringen, historische verenigingen en lokale deskundigen Op verzoek van de opdrachtgever zijn heemkundekringen, historische verenigingen en lokale deskundigen bij dit vooronderzoek betrokken. Uit ervaring is gebleken dat er lokaal veel waardevolle historische informatie beschikbaar kan zijn omtrent oorlogshandelingen en de mogelijke aanwezigheid van CE in de bodem. In het kader van dit vooronderzoek is via de mail en telefonisch contact opgenomen met de volgende personen/organisaties:

• Dhr. Bouwhuis en dhr. W. Spekking van De Oudheidskamer van Tiel e.o.; • Dhr. A. Olzheim uit Varik; • Dhr. A. Reijnen van vereniging Waardevol Tiel.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 19

Van de heer A. Reijnen van de vereniging Waardevol Tiel is onderstaande reactie via mail binnengekomen:

In het laatste half jaar was de Betuwe frontgebied. Raap heeft het initiatief genomen om frontlinies in kaart te brengen: http://www.ikme.nl/. In en rond die frontlinies kan materiaal mogelijk worden aangetroffen. Vanaf Maas en Waal werd geschoten op alles wat op de dijk bewoog. Dat betekent dat er in het dijklichaam blindgangers kunnen zitten. Die zijn bij de vorige dijkverzwaring volgens mij niet aangetroffen maar er werd grond opgebracht, niet afgegraven. De kansen daarop zijn het grootst bij bebouwingconcentraties, zeker bij Tiel. Om een indicatie te geven, van de 5000 huizen in de stad waren er 5 onbeschadigd en grote delen waren puinvlaktes. De Rode Molen in Zennewijnen was een plaats waar crossers overstaken. Daarnaast is er natuurlijk de vraag wat er met overtollige munitie gebeurde. De lore is dat dat vooral in diep water, de strangen gedumpt werd. Ook de stadsgracht van Tiel zou vol met munitie zitten maar dat bleek bij baggerwerkzaamheden mee te vallen. Van locaties van munitieopslagplaatsen is mij niets bekend.

Het telefonisch contact en de mailwisselingen met locatiedeskundigen leverde geen aanvullende informatie op over de aanwezigheid van CE in de bodem ten opzichte van de informatie die is aangetroffen in literatuur en archieven. Ook zijn geen personen/namen bekend geworden welke nog over aanvullende informatie zouden beschikken. Daardoor zijn er geen getuigenverklaringen afgenomen. De informatie die telefonisch en via de mail werd verstrekt was veelal een bevestiging van de reeds verzamelde gegevens in de literatuur en de archieven.

2.5 Archiefonderzoek in het buitenland In een aantal buitenlandse archieven is informatie aanwezig die relevant kan zijn voor dit vooronderzoek. Bombs Away beschikt over een uitgebreide database met gegevens die in het verleden zijn gekopieerd/gefotografeerd in The National Archives UK (TNA UK) te Londen, Bundesarchiv-Militärarchiv (BaMa) te Freiburg en The National Archives and Records Administration (NARA) te Washington. In de volgende sub-paragrafen zal nader worden ingegaan op deze archieven.

2.5.1 The National Archives UK te Londen (TNA UK) In TNA UK zijn onder ander interpretation reports en de daily logs (dagboeken) van verschillende eenheden van de Britse strijdkrachten gearchiveerd. Er is relevante informatie aangetroffen in de gegevens uit TNA UK in het kader van dit vooronderzoek.

Toeg. nr. Inv. nr. Jaar Omschrijving AIR 37 715 1944 2nd Tactical Air Force. Daily Log: Sep – Oct AIR 37 716 1944 2nd Tactical Air Force. Daily Log: Nov – Dec AIR 37 717 1945 2nd Tactical Air Force. Daily Log: Jan – Feb AIR 37 718 1945 2nd Tactical Air Force. Daily Log: Mar – May

2.5.2 National Archives and Records Administration te Washington (NARA) Net als in TNA UK zijn in NARA te Washington onder ander interpretation reports en de daily logs (dagboeken) van verschillende eenheden van Amerikaanse strijdkrachten gearchiveerd. Er zijn geen relevante documenten voor het onderzoeksgebied aangetroffen in NARA.

2.5.3 Bundesarchiv-Militärarchiv te Freiburg (BaMa) In het BaMa zijn o.a. archiefstukken van de Führungsstab van de Luftwaffe opgeslagen. In deze archiefstukken zijn alle melding van neergekomen vliegtuigbommen en toestellen in het bezette Europa beschreven van mei 1940 tot en met medio 1941. In het BaMa zijn geen relevante gegevens aangetroffen.

2.6 Luchtfoto-onderzoek Een essentieel onderdeel van het vooronderzoek is de analyse van luchtfoto’s. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn, met name door geallieerde luchtstrijdkrachten, veel luchtfoto’s genomen van onder andere bezet Nederland. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog stond de (geallieerde) luchtfotografie nog in de kinderschoenen, maar tegen het einde was het

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 20

uitgegroeid tot een belangrijk onderdeel van de oorlogsvoering. Luchtfoto’s werden niet alleen gebruikt om schade van een bombardement (damage assessment) vast te stellen, maar ook hele militaire campagnes werden op basis van luchtfoto’s gepland.

Na de Tweede Wereldoorlog is een flink aantal (geallieerde) luchtfoto’s vernietigd, maar het merendeel werd overgedragen aan archieven en andere publieke instellingen. In Nederland zijn er twee organisaties die beschikken over een collectie geallieerde luchtfoto’s, namelijk Wageningen Universiteit en het Kadaster te Zwolle. In het buitenland beheren The Aerial Reconnaissance Archives (TARA) te Edinburgh en The National Archives and Records Administration (NARA) te Washington de belangrijkste luchtfotocollecties van de Tweede Wereldoorlog.

Voor dit onderzoek zijn luchtfoto’s uit de collecties Wageningen Universiteit (WAG), Kadaster (KAD) te Zwolle en The Aerial Reconnaissance Archives (TARA) te Edinburgh geraadpleegd en zijn relevante luchtfoto’s (op basis beschikbaarheid van datum) besteld. In onderstaande tabel zijn deze luchtfoto’s weergegeven.

Col. Nr. Datum Sortie Ref. Foto nrs. Kwaliteit Bijzonderheden WAG (004) 24-12-1944 4168 WAG (005) 6-11-1944 4/1228 4066, 4091 WAG (016) 16-4-1945 4/2297 3041, 3043, A 3045, 4042, 4044, 4046, 4048, 4098, 3039, 4036, 4039, 4041, 4037, 3099, 4095 WAG (054) 24-3-45 4/2137 3117, 3119, A 4202, 4204 4207, 4212, 4301, 3209, 3213, 3303 WAG (057) 9-4-1945 4/2134 3008, 3010, A 3020, 4004, 4006, 4007, 4009, 4011, 4013 WAG (061) 14-3-1945 3017 WAG (069) 8-4-1945 4077, 4079, 4080 WAG (198) 2-3-1945 4/1880 4002 B WAG (202) 4055

In de bijlagen is de luchtfoto-dekking per datum weergegeven.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 21

3 RESULTATEN INVENTARISATIE

3.1 Inleiding In dit hoofdstuk zijn de resultaten weergegeven van de raadpleging van de bronnen die in het vorige hoofdstuk zijn vermeld. Aan de hand van de bronnen is een chronologisch overzicht geconstrueerd van gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden binnen het onderzoeksgebied. Met voetnoten wordt telkens verwezen naar de geraadpleegde bron(nen).

3.2 Mobilisatieperiode In de periode september 1939 – april 1940 werden de Nederlandse strijdkrachten gemobiliseerd. Aanleiding was de Duitse inval in Polen in september 1939 en de daaropvolgende oorlogsverklaring van de Frankrijk en Groot-Brittannië aan de Duitse regering. In deze periode werden de verschillende onderdelen van Nederlandse strijdkracht onder de wapenen geroepen en werd er een begin gemaakt met het aanleggen van verdedigingslinies, voorbereidingswerkzaamheden ten behoeve van inundaties, mijnenvelden en versperringen.

De Betuwestelling tussen Kesteren en Ochten zou worden verdedigd door Brigade A, waartoe het 44e Regiment Infanterie behoorde. Het derde bataljon van dat regiment werd op 28 september 1939 ingekwartierd in Tiel. De verdedigingsplannen van de Nederlandse krijgsmacht voorzagen in een verdedigingslijn waarvan het duidelijke front gevormd zou worden door de Waal-Lingestelling, welke liep van Ochten tot Tiel langs de Waal, van daar langs het Inundatiekanaal naar de Linge en vervolgens langs de noordelijke oever van de Linge. De sector ten oosten van Tiel zou worden verdedigd door drie bataljons van het 32e Regiment Infanterie.2

3.3 Meidagen 1940 In de vroege ochtend van 10 mei 1940 vielen Duitse eenheden Nederland binnen. Vanuit het grensgebied vielen Duitse grondstrijdkrachten Nederland binnen, terwijl Duitse parachutisteneenheden in West-Nederland landden. Bij Kornwerderzand en bij de Grebbelinie werden de Duitse grondstrijdkrachten staande gehouden en vochten Nederlandse eenheden dapper tegen de Duitse parachutisteneenheden in het westen van Nederland. Na het bombardement op Rotterdam door Duitse luchtmachteenheden besloot het Nederlandse opperbevel te capituleren. Alleen in Zeeland werd nog doorgevochten door Nederlandse en Franse eenheden.

In de gemeente Varik vonden geen grondgevechten plaats. De eerste Duitse troepen kwamen na mei aan in de gemeente.3 Er werd derhalve geen schade aangericht.4

In de gemeente Waardenburg vonden geen grondgevechten plaats. De eerste Duitse troepen kwamen op 16 mei aan in de gemeente.5

10 mei 1940 Een Duitse Bf109 jager van het 4./JG 27 stortte neer bij Opijnen in de Waal.6 De exacte locatie is niet bekend.

Een Duitse Ju52 van het 17./KGrzbV 5 stortte neer in Tiel.7 De exacte locatie is niet bekend.

Omstreeks 11:30 uur vond boven Tiel een luchtgevecht plaats tussen een lichte Duitse bommenwerper en een Brits jachtvliegtuig. Beide toestellen stortten met grote snelheid neer in

2 , Lies ten Bokkel Hunink, Waar blijven de Tommies. De belevenissen van een doktersgezin dat uit een geteisterd Tiel moet evacueren naar Schoonrewoerd. Dagboek uit 1944-1945 (Tiel 1995), 232-233. 3 Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) Den Haag toeg. nr. 420 burgemeestersverklaringen ’40-’45 inv. nr. 21 Vaals t/m Vuren. 4 Gelders Archief (GA) Arnhem toeg. nr. 0047 Stichting Gelderland 1940 inv. nr. 17 Lijst met opgave van geleden oorlogsschade per gemeente, met brieven gericht aan de Commissaris van de Koningin. 5 NIMH toeg. nr. 420 inv. nr. 22 Waalre t/m Wijngaarden. 6 SGLO, T0371. 7 SGLO, T0323C.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 22

de Waal enkele kilometers ten westen van Tiel. Van geen van beide toestellen werd iets teruggevonden hoewel ernaar door duikers is gezocht. Mogelijk hebben de toestellen zich diep in de rivierbodem geboord.8

In de middag kwam een Duitse bommenwerper brandend in glijvlucht omlaag. Het toestel dook op bijna dezelfde plaats in de Waal als de bovengenoemde vliegtuigen.9

11 mei 1940 Een Duitse Ju52 van het 14.KGzrbV 1 stortte omstreeks 05:59 uur neer in Waardenburg.10 De exacte locatie is niet bekend.

Een Duitse Bf109 jager van het 4/.JG 27 stortte neer in Tiel.11 De exacte locatie is niet bekend.

12 mei 1940 In de gemeente Wadenoyen kwamen de eerste Duitse troepen aan.12

14 mei 1940 In de gemeente Waardenburg kwamen de eerste Duitse troepen aan 13

Omstreeks 14:00 uur kwamen de eerste Duitse troepen in Tiel aan.14

3.4 Duitse bezettingsjaren Direct na de Duitse inval werd Nederland met enige regelmaat getroffen door (kleinschalige) geallieerde bombardementen. Deze bombardementen waren met name gericht op vliegvelden, havens, infra en industriegebieden. Vanaf 1943, de geallieerde luchtmachten werden steeds sterker – vonden steeds meer grotere en zwaardere bombardementen plaats op vliegvelden havens en industriegebieden in Nederland. Vanaf 1942 werd begonnen met het aanleggen van de Atlantikwall door de Organisation Todt in het Nederlands kustgebied.

5 juni 1940 Melding van de Dijkgraaf van het Polderdistrict Tielerwaard dat de Waaldijk tijdens de mobilisatie en de oorlogsdagen in mei beschadigd was. In de dijk tussen Tiel en Dalem werden voornamelijk binnendijks vele loopgraven en stellingen gegraven en werd de dijk van gras ontdaan. Er werd verzocht om de gaten te dichten en de dijk te herstellen.15

6 juni 1940 Melding van de burgemeester van Haaften dat er in de gemeente op drie plaatsen projectielen terecht zijn gekomen die diep in de grond zijn doorgedrongen. Het was niet bekend of het ging om scherven of ongesprongen projectielen.16 De locatie van het neerkomen van de projectielen of scherven is niet bekend.

9 juli 1940 Melding van de burgemeester van Haaften dat de gemeente sinds 10 mei 1940 niet is getroffen door luchtaanvallen.17

8 J. van Alphen, Tussen Waal en Lek (Zaltbommel 1984), 10. 9 Alphen, Tussen Waal en Lek, 11. 10 SGLO, T0492. 11 SGLO, T0503. 12 NIMH toeg. nr. 420 inv. nr. 22. 13 Regionaal Archief Rivierenland (RAR) Tiel toeg. nr. 2127 Gemeentebestuur van Waardenburg (1934-1948) inv. nr. 234 Rubriek 23B (1945-1947: Bijzondere militaire onderwerpen onder meer evacuatie). 14 Ten Bokkel Hunink, Waar blijven de Tommies, 237. 15 RAR toeg. nr. 0481 Archief van het polderdistrict Tielerwaard (1939-1982) inv. nr. 1018 Stukken betreffende het ontvangen van vergoedingen voor het herstel van oorlogsschade aan dijkmagazijnen en voor het herstel van de Waalbandijk.. 16 RAR toeg. nr. 2124 Gemeentebestuur van Haaften (1937-1977) inv. nr. 2964 Stukken betreffende de aanwezigheid van ongesprongen projectielen. 17 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2966 Stukken betreffende het in werking zijn van de luchtbeschermingsdienst.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 23

3 december 1940 In Tiel werden twee vliegtuigmotoren en een bom gevonden welke vermoedelijk afkomstig waren van het in mei neergestorte Duitse vliegtuig.18 Vermoedelijk gaat het hier om de motoren van de neergekomen Ju52, omdat een Bf109 een eenmotorig toestel was. De exacte locatie van de vondst is niet bekend.

9/10 januari 1941 In Ophemert vielen vijf brisantbommen in een akker.19 De exacte locatie is niet bekend.

25 maart 1942 Melding van de burgemeester van Waardenburg dat er in de gemeente in het eerste kwartaal geen bominslag heeft plaatsgevonden.20

12/13 mei 1943 In de gemeente Ophemert bij Zennewijnen vielen omstreeks 02:45 uur brandbommen. Na onderzoek bleek dat er een onbekend aantal brandbommen was afgeworpen, vermoedelijk door een Brits toestel, in het vrije veld. Bij het “Vliegenest” (vermoedelijk Vliegen-Est, een boerderij aan de Molenstraat) werden drie nauwe diepe gaten met enige as eromheen gevonden. Hieruit werd geconcludeerd dat de bommen waren ontbrand. Ook op de zogenaamde “Biestert” werden dergelijke gaten aangetroffen. Nadien werden er bij het “Vliegenest” (Vliegen-Est) nog twee gaten gevonden, zonder asresten, zodat hier twee blindgangers werden vermoed. Geruchten in het dorp gingen dat er op negen plaatsen brand was uitgebroken, maar er werd niet uitgesloten dat er sprake was van meer brandbommen in de grond, omdat er niet meer sporen van brand werden waargenomen. Volgens de Duitse Veldgendarmerie vormden de niet-ontbrandde bommen in de grond geen gevaar.21 De exacte locatie van het neerkomen van de bommen is niet bekend, evenmin wat er is gebeurd met eventuele achtergebleven blindgangers.

21/22 juni 1944 Omstreeks 1:15 uur viel in de gemeente Ophemert een brisantbom, waardoor in het dorp veel ruiten sneuvelden. Bij nader onderzoek werd ontdekt dat er een bom was gevallen in een perceel weiland genaamd “Kilwaard”. Huizen in de omgeving raakte licht tot zwaar beschadigd. 22 De exacte locatie van het neerkomen van de bom is niet bekend, evenmin of er sprake was van eventuele blindgangers.

28 augustus 1944 De gemeente Waardenburg werd getroffen door een bombardement. De panden A181, A180, A185, B5, B6 en A18 werden licht beschadigd. Pand A183 raakte zwaar beschadigd. 23 De exacte locatie is niet bekend.

8 september 1944 Geallieerde aanval op Duits luchtafweer geschut bij de bruggen bij Zaltbommel.24 Het is niet bekend aan welke zijde van de bruggen de stellingen werden aangevallen. De bruggen zouden vaker doelwit worden van bombardementen door geallieerde vliegtuigen. (Line)

10 september 1944 Mustangs van het 122 Squadron 122 Wing vielen een sleepboot aan op positie qE.4065. De boot werd opgeblazen.25 De exacte locatie van de aanval is niet bekend, evenals de gebruikte munitie.

18 Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) Amsterdam toeg. nr. 077 Generalkommissariat für das Sicherheitswesen (Höhere SS- und Polizeiführer Nord-West) (1938)(1940-1945) inv. nr. 1328 Dagberichten van de Befehlshaber der Ordnungspolizei Den Haag betreffende vijandelijke luchtaanvallen. 19 NIOD toeg. nr. 077 inv. nr. 1328. 20 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 55 Rubriek 23B (1942: Luchtbeschermingsdienst). 21 RAR toeg. nr. 2137 Gemeentebestuur van Ophemert (1942-1977) inv. nr. 1570 Stukken betreffende de bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen. 22 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 1570. 23 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 138 Rubriek 23A (Dienstplicht/kostwinnerschap Vordering onroerend goed door Duitse Weermacht 1944: Oorlogsschade). 24 Alphen, Tussen Waal en Lek, 51. 25 TNA UK AIR 37/71

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 24

12 september 1944 Acht Britse Typhoons van het 247 Squadron 124 Wing vielen een sleepboot en zes schepen aan op positie qE.3362.26 Vermoedelijk gebeurde dit met raketten en boordgeschut. De exacte locatie van de aanval is niet bekend.

3.5 Bevrijdingsjaar 1944-1945 Het bevrijdingsjaar voor Nederland startte vanaf september 1944. Geallieerde grondtroepen staken vanuit België de Nederlands grens over in Zeeland, Noord-Brabant en Limburg. Halverwege september 1944 vond Operation Market Garden plaats. Dit ambitieuze plan van de geallieerde bevelhebber Montgomery moest ervoor zorgen dat de bruggen tussen Eindhoven en Arnhem door luchtlandingstroepen bezet zouden worden om vervolgens door geallieerde grondtroepen te worden ‘bevrijd’. Als dit plan zou slagen dan zouden geallieerde eenheden voor kerst 1944 Berlijn al hebben veroverd. Operation Market Garden werd een fiasco en Noord- Brabant, Zeeland, Limburg en Gelderland werden frontgebied voor maanden waar zware (grond)gevechten plaatsvonden in combinatie met artilleriebeschietingen en bombardementen.

17 september 1944 Britse Typhoons van het 137 Squadron 124 Wing vielen een stelling aan met een stuk 40 mm FLAK in het bos op positie qE.3965 met raketten in het kader van Operation Market.27 De exacte locatie en de hoeveelheid afgevuurde raketten is niet bekend.

In de dorpspolder van Tuil in de gemeente Haaften werden vele brisantbommen afgeworpen. Tijdens een onderzoek van de gemeentesecretaris van de gemeente Haaften bleek dat er naar schatting vierentachtig brisantbommen van ongeveer vijfentwintig kilo gewicht waren afgeworpen. DE meeste bommen waren gevallen in een straal van vijftienhonderd meter in de nabijheid van woning Tuil C70 (Haarstraat 79). De woning werd beschadigd door bomscherven evenals woning Tuil C69 (Haarstraat 37).28

De gemeente Waardenburg werd getroffen door een bombardement. Op perceel A189 was een schuurtje ingestort, en A188, A191, A215, A190, A189, A106 en A186 raakten licht tot zwaar beschadigd. Tevens werd het spoor tussen Waardenburg en Geldermalsen in de gemeente Waardenburg over enkele meters onderbroken door een bombardement.29 De exacte locaties zijn niet bekend.

21 september 1944 Het veer over de Waal bij Tiel werd beschoten door Britse artillerie en werd daardoor tot zinken gebracht.30

26 september 1944 Zes Typhoon jachtbommenwerpers van het 175 Squadron 121 Wing vielen vier grote en tien kleine schepen aan op positie qE.355580 met achtenveertig raketten en boordgeschut. De schepen voeren richting het westen.31

28 september 1944 Acht Typhoons van het 175 Squadron 121 Wing vielen zes tot acht schepen aan nabij de sluizen op positie qE.3558. Een schip werd vernietigd en twee werden beschadigd.32 De exacte locatie van de aanval is niet bekend.

September 1944 – mei 1945 Gedurende de laatste maanden van 1944 en de eerste maanden van 1945 was de Waal tussen Heesselt en Tiel een vastgelopen front, met de Duitse troepen op de noordelijke en de geallieerde troepen op de zuidelijke oever. Door geallieerde artillerie werd het gebied tussen

26 TNA UK AIR 37/715. 27 TNA UK AIR 37/715. 28 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2973 Stukken betreffende de afwikkeling van schades door de oorlog ontstaan. 29 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 138. 30 Alphen, Tussen Waal en Lek, 64. 31 TNA UK AIR 37/715. 32 TNA UK AIR 37/715.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 25

Haaften en Tiel regelmatig beschoten, waardoor er veel schade ontstond. 33 Met name Ophemert en Tiel en omgeving werden hierdoor zwaar getroffen.

In de Waalbandijk tussen Tiel en Gorinchem werden door de Duitse Weermacht stellingen gegraven en werd de dijk beschadigd door beschietingen en bombardementen. In de schadeopgaaf van het polderdistrict werden geen specifieke locaties genoemd. Door de beschietingen werden de dijkmagazijnen bij Ophemert Waaldijk O35 (huidig adres onbekend) en Zennewijnen Bredestraat Z.17 (huidig adres onbekend) en bij Varik (adres onbekend) beschadigd. Andere panden op en bij de dijk langs de Waal die beschadigd raakten door oorlogsgeweld (exacte oorzaak niet genoemd) waren: Zennewijnen Z11 (Waalbandijk 12), Z5 (Waalbandijk 83), Z29 (Maatstestraat 2), Ophemert O14 (Molenstraat 32), O17 (Molenstraat 26), O18 (huidig adres onbekend), O19 (Molenstraat 24), O21 (Molenstraat 25), O22 (Molenstraat 23), O23 (Molenstraat 22) en O30 (Molenstraat 30: de N.H. Kerk).34

In de gemeente Haaften raakten Buitenweg A241a (Dreef 24?), Buitenweg A254 (Buitenweg 33), kassen in de Enggraafpolder, kassen in de Buitenwegpolder, Oude Langstraat C20 (Langstraat 7), kassen in de Molenstraat, kassen in “De Biegelaar” en de “Kerkakker” (Waalbandijk 58?), Sint Antoniestraat C40 (Sint Antoniestraat 15), Bovendijk A220 (Waalbandijk 313) beschadigd door niet nader genoemde oorzaak.35

In de gemeente Haaften raakten de volgende panden door granaatvuur beschadigd: A26 (Waalbandijk 197), A11 (Waalbandijk 185a), A13 (Waalbandijk 189), A14 (Waalbandijk 191), A15 (Waalbandijk 193), A16 (Waalbandijk 195), A17 (Waalbandijk 195a), A18 (Emmastraat 1), A20 (Emmastraat 3a), A24 (Emmastraat 4), A6 (Waalbandijk 179), A12 (Waalbandijk 187), A9 (Waalbandijk 183) en A10 (Waalbandijk 185), A20 (Emmastraat 3a), A370, A369, A8 (Waalbandijk 181), A25 (Emmastraat 2), A27 (Waalbandijk 199), C28 (Koxstraat 3), A260 (Buitenweg 21), A261 (Buitenweg 19), A259 (Buitenweg 23) en C40 (St. Antoniestraat 15).36

In de gemeente Haaften raakten de volgende panden door V.1 inslag beschadigd: (Waalbandijk 197), A11 (Waalbandijk 185a), A13 (Waalbandijk 189), A14 (Waalbandijk 191), A15 (Waalbandijk 193), A16 (Waalbandijk 195), A17 (Waalbandijk 195a), A18 (Emmastraat 1), A20 (Emmastraat 3a), A24 (Emmastraat 4), A6 (Waalbandijk 179), A12 (Waalbandijk 187), A9 (Waalbandijk 183), A10 (Waalbandijk 185), A221 (Waalbandijk 311), A8 (Waalbandijk 181), A25 (Emmastraat 2) en A27 (Waalbandijk 199).37

In de gemeente Haaften raakten de volgende panden door munitieontploffing beschadigd: C38 (St. Antoniestraat 11), C41 (St. Antoniestraat 17), C42 (St. Antoniestraat 19), C70 (Haarstraat 39), C7 (Langstraat 11), C44 (St. Antoniestraat 12), C45 (St. Antoniestraat 10), C36 (St. Antoniestraat 7), C40 (St. Antoniestraat 15) en C44/43 (St. Antoniestraat 21/12).38

In de gemeente Haaften raakten de volgende panden door bominslag beschadigd: C70 (Haarstraat 39) en C69 (Haarstraat 37).39

In de gemeente Waardenburg raakten de volgende panden beschadigd door onbekende oorzaak: Waaldijk A241.40 De exacte locatie is niet bekend.

In de gemeente Waardenburg raakten de volgende panden (licht)beschadigd door bominslag: A15, A23, A77, A80, A78, A91, A113, A190, A191, A206, A215, A219, B56, B71 en A234.41 De exacte locaties zijn niet bekend.

33 Ch. Klep & B. Schoenmaker (reds.), De bevrijding van Nederland 1944-1945. Oorlog op de flank (Den Haag 1995), 206 (kaart), 241 (kaart), 289 (kaart) en 292 (kaart). 34 RAR toeg. nr. 0481 inv. nr. 1018. 35 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2973 Stukken betreffende de afwikkeling van schades door de oorlog ontstaan. 36 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2973. 37 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2973. 38 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2973. 39 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2973. 40 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 235. 41 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 235.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 26

In de gemeente Waardenburg raakten de volgende panden beschadigd door V.1 inslag: kerkgebouw.42

In de gemeente Est en Opijnen raakten de volgende panden beschadigd door onbekende oorzaak: de steenfabriek van Opijnen aan Waaldijk A7 (Waaldijk 4), A93 (Zandstraat 4) en A91 (Slotstraat 2).43

In de gemeente Est en Opijnen raakten de volgende panden beschadigd door inslag van een V.1: Zandstraat 88, Zandpad 58 en de Openbare Lagere School (Zandstraat 14?). 44

In de gemeente Ophemert werden de volgende panden en eigendommen vernield door granaatinslag: motorbrandspuit, burgemeesterswoning Laanzicht en de Openbare Lagere School.45 (locatie niet duidelijk)

In de gemeente Ophemert, in Zennewijnen (Z) en Ophemert (O) werden de volgende panden (zwaar) beschadigd door oorlogsgeweld (geen nadere specificatie): Z3 (Waalbandijk 79), Z1 (Waalbandijk 75), Z17 (Zennewijnseweg 12), Z16 (Zennewijnseweg 14), Z18 (Zennewijnseweg 10), Z38 (Hermoesestraat 21), Z46 (Hermoesestraat 17), O44 (Molenstraat 6), O40 (Molenstraat 3), O67 (Goossens Janssenstraat 17), Z30 (Bredestraat 8), O3a (Molenstraat 41?), O115 (Weverstraat 14), O74 (Goossen Janssenstraat 16), O40 (Molenstraat 3), O39 (Molenstraat 5), O47 (Dorpsstraat 6), O31 (Molenstraat 15), O32 (Molenstraat 12), O85 (Goossen Janssenstraat 38), O23 (Molenstraat 22), O19 (Molenstraat 24), Z6 (Waalbandijk 85), O21 (Molenstraat 25), Z1 (Waalbandijk 75), Z3 (Waalbandijk 79), Z28 (Bredestraat 10), Z16 (Zennewijnseweg 14), Z17 (Zennewijnseweg 12), Z18 (Zennewijnseweg 10), Z30 (Bredestraat 8), Z38 (Hermoesestraat 21), Z47 (Hermoesestraat 6), Z46 (Hermoesestraat 17), O3 (onbekend), O3c (onbekend), O28 (Molenstraat 19), O44 (Molenstraat 6), O40 (Molenstraat 3), O67 (Goossen Janssenstraat 17), O115 (Weverstraat 14), O64 (Goossen Janssenstraat 8), O65 (Goossen Janssenstraat 13), O73 (Goosen Janssenstraat 14), Z12a (Waalbandijk 14), O103 (Dreef 4), O90 (Gulhofstraat 8), Z13 (Waalbandijk 18), Z5 (Waalbandijk 83), O139 (Kapelstraat 22), O87 (Gulhofstraat 2), O88 (onbekend), O176 (onbekend), O78 (Goossen Janssenstraat 24), O76 (Goossen Janssenstraat 20), O30 (Molenstraat 17), Molenstraat 3c, Z36 (Bredestraat 2), O139, Z33 (Bredestraat 5), O79 (Kapelstraat 22), O84a (Goossen Janssenstraat 36?), O36 (Molenstraat 11), O26 (Molenstraat 16), O93 (Gulhofstraat 14), O121 (Weverstraat 22), O110 (Weverstraat 3) en 080 Goossen Janssenstraat 28).46

In de gemeente Ophemert werden de volgende panden beschadigd door granaatinslag: O55 (Goossen Janssenstraat 2), O36 (Molenstraat 11) en O14 (Molenstraat 32).47

In de gemeente Ophemert werden de volgende panden beschadigd door inslag van een V.1: O171 (Waalbandijk 41) en O89 (Gulhofstraat 6).48

De Openbare Lagere School (Dorpsstraat 68)49, Molenstraat 48 en 68 en Z8 (Waalbandijk 89) in Ophemert raakten beschadigd door granaatinslag.50

42 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 235. 43 RAR toeg. nr. 2185 Gemeentebestuur Est en Opijnen (1939-1977) inv. nr. 103 Stukken betrreffende de vergoeding van materiële oorlogsschade aan bedrijven, overheid en personen en 321 Stukken betreffende de afhandeling van oorlogs- en herstelschade. 44 RAR toeg. nr. 2185 inv. nr. 151 Stukken betreffende het herstel van oorlogsschade bij particulieren en 290 Stukken betreffende het herstel van oorlogsschade, het onderhoud en de inrichting van de openbare lagere school in Opijnen. 45 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184 Stukken betreffende de afwikkeling van de schade t.g.v. oorlogshandelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. 46 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184. 47 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184. 48 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184. 49 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 206 Stukken betreffende de afwikkeling van het herstel van oorlogschade aan diverse gemeentelijke eigendommen. 50 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184a Stukken betreffende de afwikkeling van de schade t.g.v. oorlogshandelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 27

De C.V. Steenfabriek aan Waaldijk 6 in Zennewijnen raakte beschadigd door Duitse bezetting en door granaatinslag.51 (locatie niet duidelijk – ingetekend als Steenfabriek Zennewijnen, Waalbandijk 18)

Dorpsstraat 6, 8 en 10 en 7652, pand O18 (onbekend huidig adres), Hermoesestraat 30, 33 en 38, Molenstraat 3c, 72 (kerk), 75 en 7653, 79, 85, 87 (pastorie) en 88 (catechisatielokaal), Hoenderbosch O176 (onbekend huidig adres), pand O58 (Goossen Janssenstraat 3), pand O46 (Peperstraat 4), Zennewijnseweg 1, Waaldijk 5, 8, 10, 18, 19, 23 en 32, Waalbandijk 5 en 88 (oud 92), Ophemertsedijk 46 en Goossen Janssenstraat 38 in Ophemert raakten beschadigd door onbekende oorzaak.54

In Passewaay (P) in de gemeente Wadenoijen werden de volgende panden beschadigd door granaatinslag: Zennewijnsestraat 955, Kanaaldijk P58 (onbekend huidig adres) en pand P13 (Zennewijnseweg 3).56

In Passewaay (P) in de gemeente Wadenoyen werden de volgende panden beschadigd door onbekende oorzaak: , Ophemertsedijk 45 (onzeker of dit pand nog bestaat), Waaldijk 48 (onzeker of dit pand nog bestaat: brandde af en stond mogelijk tussen de huidige Waalbandijk 8 en 9), pand P56 (Waalbandijk 1), P54 (Waalbandijk 3), P52 (Waalbandijk 5), P52a (onbekend huidig adres), Zennewijnseweg P14 (Zennewijnseweg 6) en Ophemertsedijk P39 (Waalbandijk 16?), Ophemertsedijk P37 (Waalbandijk 17?) en P38 (brandde af en werd niet herbouwd: stond vermoedelijk tussen Waalbandijk 16 en 17).57

De toren van de R.K. kerk in Varik werd beschoten door geallieerde artillerie, omdat werd vermoed dat de toren een Duitse uitkijkpost was.58

Op 21 september 1944 begon de Britse beschietingen op Tiel, die maanden zouden duren. De zwaarste beschieting vond plaats op 1 januari 1945.59 De geallieerden zouden op Tiel, en op Ophemert, uiteindelijk ook fosforgranaten afvuren.60

5 oktober 1944 Britse Typhoon jachtbommenwerpers van het 137 Squadron 124 Wing vielen een steiger aan op positie qE.416666 met twaalf raketten.61

6 oktober 1944 Britse Typhoon jachtbommenwerpers van het 266 Squadron 146 Wing vielen boten aan op de lijn qE.2961-qE.1648 met vierenzestig raketten. Twee boten werden vernietigd en een raakte beschadigd.62 De exacte locatie van de aanval(len) is niet bekend.

7 oktober 1944 De spoorlijn op positie qE.3962 werd aangevallen door acht Typhoons van het 439 Squadron 143 Wing met zeven 500 lbs brisantbommen met .11 seconden vertraging. De brug werd beschadigd en het spoor werd onderbroken. De locomotief en dertien wagons raakten beschadigd op positie qE.3965.63

51 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184a. 52 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 206. 53 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 206. 54 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184a. 55 RAR toeg. nr. 0049 Gemeentebestuur van Wadenoijen (1818-1956) inv. nr. 1180 Stukken betreffende oorlogsschade aan panden, 1946 - 1957. Achternaam aanvragers H – V. 56 RAR toeg. nr. 0049 inv. nr. 1181 Stukken betreffende oorlogsschade aan panden, 1946 - 1957. Achternaam aanvragers V - W. 57 RAR toeg. nr. 0049 inv. nr. 1180. 58 C. Derksen, Varik en Heesselt van horen zeggen. In gesprek met dorpsgenoten (Varik 2014), 42. 59 Ten Bokkel Hunink, Waar blijven de Tommies ,246. 60 Alphen, Tussen Waal en Lek, 134. 61 TNA UK AIR 37/715. 62 TNA UK AIR 37/715. 63 TNA UK AIR 37/715.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 28

18 oktober tot 12 november Het 174th Field Regiment Royal Artillery van het Essex Yeomanry lag langs de Waal in Horssen, Molenhoek, Leeuwen, Wamel en Dreumel. Het voerde hoofdzakelijk artilleriebeschietingen uit op de Betuwe. De uitrusting van het regiment bestond voornamelijk uit rijdende artillerie en op Shermantank-chassis gemonteerde 17 en 25 ponders. 64

18/19 oktober 1944 Bij Waardenburg stond veel Duits luchtafweergeschut opgesteld. Bij de kruising van de spoorweg en de rivierdijk stonden twee namaakstukken om de geallieerde vliegers in de war te brengen. Op luchtfoto’s was het verschil nauwelijks zichtbaar.65

19 oktober 1944 Zwaar geallieerd artillerievuur op Tiel van ’s avonds 21:00 uur tot ’s nachts 00:15 uur.66 Tiel zou later nog vele malen beschoten worden en grotendeels verwoest worden.

28/29 oktober 1944 In de verkeers- en spoorbrug over de Waal bij Zaltbommel waren springladingen aangebracht. Door granaatinslag werd de lading in de spoorbrug tot ontploffing gebracht. Vele huizen in de gemeente Waardenburg raakten hierdoor beschadigd.67

31 oktober 9144 Geallieerde artilleriebeschieting op Ophemert. 68

3/4 november 1944 Mosquito jachtbommenwerpers van het 140 Wing vielen verschillende doelen in Nederland aan met 500 lbs MC brisantbommen, flares, boorgeschut en boordwapens. Op positie qE4267 werden zes schepen met boordkanonnen en boordwapens aangevallen. Er werden treffers waargenomen.69

4 november 1944 Pand Molenstraat O80c (Goossen Janssenstraat 28) in Ophemert raakte beschadigd. 70 De schadeoorzaak is niet bekend.

8 november 1944 Geallieerde jachtbommenwerpers voerden een aanval uit op Duitse luchtafweerstellingen bij de brug bij Waardenburg.71

21 november 1944 De kerktoren van Varik (|vermoedelijk is hier de toren van de R.K.kerk bedoeld) werd door geallieerde artillerie beschoten.72

11 december 1944 Een Britse Typhoon van het 198 Squadron 123 Wing keerde niet terug van een missie vanwege FLAK op positie qE.3362.73

18 december 1944 Een V.1 stortte neer bij café het Bruine Paardje in Hurwenen en de woning van de familie Leeuwenhaag.74

64 Alphen, Tussen Waal en Lek, 131. 65 Alphen, Tussen Waal en Lek, 135. 66 Alphen, Tussen Waal en Lek, 112. 67 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 138. 68 Alphen, Tussen Waal en Lek, 122. 69 TNA UK AIR 37/716. 70 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184a. 71 Alphen, Tussen Waal en Lek, 127. 72 Alphen, Tussen Waal en Lek, 105-106. 73 TNA UK AIR 37/716. 74 Website www.vergeltungswaffen.nl V0136 geraadpleegd op 21 januari 2016.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 29

22 december 1944 Een V.1 stortte neer in het Bad in de Waal bij Tiel.75

30 december 1944 Een V.1 stortte neer bij Dreumel in de Waal. 76 De exacte locatie is niet bekend.

1 januari 1945 Britse (Boston en/of Mitchell) bommenwerpers lieten 500 lbs en 1000 lbs brisantbommen vallen op de wegkruising net ten zuiden van Waardenburg en op spoor ten noorden van de brug over de Waal. De FLAK uit het doelgebied was hevig en precies.77 De exacte locatie van de aanval is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Hurwenen.78 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Hurwenen.79 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Hurwenen.80 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.81 De exacte locatie is niet bekend.

5 januari 1945 Een V.1 stortte neer in Neerijnen bij het Bureau Afvoer Bevolking.82 De exacte locatie is niet bekend.

16 januari 1945 Geallieerde artilleriebeschieting op Varik.83

Februari 1945 Woning “Laanzicht” (Molenstraat 20) in Ophemert werd in brand geschoten en brandde volledig uit.84

6 februari 1945 In Tuil in de gemeente Haaften vond een munitieontploffing plaats waardoor panden C18 (Langstraat 12: N.H. Kerk), C7 (Langstraat 11), C39 (St. Antoniestraat 6) werden beschadigd. De opslag van Duitse munitie was gevestigd in een washok nabij woning Tuil C39 (St. Antoniestraat 6). Het washok werd verwoest en omliggende panden hadden voornamelijk glas- en panschade.85

8 januari 1945 Een V.1 stortte neer in Hurwenen.86 De exacte locatie is niet bekend.

22 januari 1945 Spitfires van het 317 Squadron 131 Wing vielen stellingen aan op positie qE.2961 met twee 250 lbs brisantbommen. Er werd een treffer waargenomen.87

26 januari 1945 Geallieerde artilleriebeschieting op Zennewijnen, die enkele dagen later herhaald zou worden.88

75 Website www.vergeltungswaffen.nl V0178 geraadpleegd op 21 januari 2016. 76 Website www.vergeltungswaffen.nl V0266 geraadpleegd op 21 januari 2016. 77 TNA UK AIR 37/717. 78 Website www.vergeltungswaffen.nl V0306 geraadpleegd op 21 januari 2016. 79 Website www.vergeltungswaffen.nl V0307 geraadpleegd op 21 januari 2016. 80 Website www.vergeltungswaffen.nl V0308 geraadpleegd op 21 januari 2016. 81 Website www.vergeltungswaffen.nl V0288 geraadpleegd op 21 januari 2016. 82 Website www.vergeltungswaffen.nl V0337geraadpleegd op 21 januari 2016. 83 Alphen, Tussen Lek en Waal, 163. 84 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 206. 85 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2973. 86 Website www.vergeltungswaffen.nl V0364 geraadpleegd op 21 januari 2016. 87 TNA UK AIR 37/717. 88 Alphen, Tussen Lek en Waal, 166.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 30

28 januari 1945 Een V.1 stortte neer op Zandstraat 28 in Opijnen.89 Het gemeentehuis van de gemeente Est en Opijnen, perceel Opijnen A87 (Repensestraat 1), raakte hierdoor zwaar beschadigd.90

1 februari 1945 Een V.1 stortte neer in Tiel.91 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.92 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.93 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.94 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.95 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.96 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.97 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.98 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.99 De exacte locatie is niet bekend.

2 februari 1945 Een V.1 stortte neer in Dreumel in de uiterwaarden van de Waal.100 De exacte locatie is niet bekend.

10 februari 1945 Acht Britse Typhoons van het 257 Squadron 146 Wing vielen een schip van 800 ton aan in het gebied Roosendaal-Dordrecht-Zaltbommel-qE.2961 met zesendertig raketten. Er werden zestien voltreffers waargenomen. Het schip raakte beschadigd en werd vermoedelijk vernield.101 De exacte locatie van de aanval is niet bekend.

21 februari 1945 Voor woning Haaften A21 (Emmastraat 5), op een meter uit de voorgevel, werd een granaattrechter aangetroffen. Van de woning werd een deel van de voorgevel verwoest, evenals de huisraad.102

Maart 1945 Pand Beurs O42 (Molenstraat 2), een woonhuis met smederij, in Ophemert raakte zwaar beschadigd.103 De schadeoorzaak is niet bekend.

5 maart 1945 Een V.1 stortte neer in Tiel.104 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.105 De exacte locatie is niet bekend.

89 Website www.vergeltungswaffen.nl V2426 geraadpleegd op 21 januari 2016. 90 RAR toeg. nr. 2185 inv. nr. 43. 91 Website www.vergeltungswaffen.nl V0593 geraadpleegd op 21 januari 2016. 92 Website www.vergeltungswaffen.nl V0594 geraadpleegd op 21 januari 2016. 93 Website www.vergeltungswaffen.nl V0595 geraadpleegd op 21 januari 2016. 94 Website www.vergeltungswaffen.nl V0596 geraadpleegd op 21 januari 2016. 95 Website www.vergeltungswaffen.nl V0597 geraadpleegd op 21 januari 2016. 96 Website www.vergeltungswaffen.nl V0598 geraadpleegd op 21 januari 2016. 97 Website www.vergeltungswaffen.nl V0599 geraadpleegd op 21 januari 2016. 98 Website www.vergeltungswaffen.nl V0600 geraadpleegd op 21 januari 2016. 99 Website www.vergeltungswaffen.nl V0601 geraadpleegd op 21 januari 2016. 100 Website www.vergeltungswaffen.nl V0604geraadpleegd op 21 januari 2016. 101 TNA UK AIR 37/717. 102 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 2973. 103 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184a. 104 Website www.vergeltungswaffen.nl V1265 geraadpleegd op 21 januari 2016. 105 Website www.vergeltungswaffen.nl V1266 geraadpleegd op 21 januari 2016.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 31

Een V.1 stortte neer in Tiel.106 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.107 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.108 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.109 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.110 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Tiel.111 De exacte locatie is niet bekend.

17 maart 1945 Een Britse Auster verkenningsvliegtuig van het 658 AOP stortte neer in de buurt van Tiel.112 De exacte locatie is niet bekend.

21 maart 1945 Elf Britse Spitfires van het 302 Squadron 131 Wing vielen doelen aan met elf 500 ponders en tweeëntwintig 250 ponders. Op positie qE. 3162 werd een Duits transport vernietigd. 113 De exacte locatie van de aanval is niet bekend, evenals het aantal afgeworpen bommen op die positie.

2 april 1945 Een V.1 stortte neer in Zaltbommel in de uiterwaarden van de Waal.114 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Zaltbommel in de uiterwaarden van de Waal.115 De exacte locatie is niet bekend.

Een V.1 stortte neer in Zaltbommel in de uiterwaarden van de Waal.116 De exacte locatie is niet bekend.

9 april 1945 Ophemert en Zennewijnen stonden in brand door geallieerde artilleriebeschietingen.117

5 mei 1945 Met de algehele Duitse capitulatie was ook de gemeente Est en Opijnen bevrijd.118

Met de algehele Duitse capitulatie was ook de gemeente Haaften bevrijd.119

Met de algehele Duitse capitulatie was ook de gemeente Varik bevrijd.120

Met de algehele Duitse capitulatie was ook de gemeente Ophemert bevrijd.121

Met de algehele Duitse capitulatie was ook de gemeente Waardenburg bevrijd.122

106 Website www.vergeltungswaffen.nl V1267 geraadpleegd op 21 januari 2016. 107 Website www.vergeltungswaffen.nl V1268 geraadpleegd op 21 januari 2016. 108 Website www.vergeltungswaffen.nl V1269 geraadpleegd op 21 januari 2016. 109 Website www.vergeltungswaffen.nl V1270 geraadpleegd op 21 januari 2016. 110 Website www.vergeltungswaffen.nl V1271 geraadpleegd op 21 januari 2016. 111 Website www.vergeltungswaffen.nl V1272 geraadpleegd op 21 januari 2016. 112 SGLO, T5390. 113 TNA UK AIR 37/718. 114 Website www.vergeltungswaffen.nl V1604 geraadpleegd op 21 januari 2016. 115 Website www.vergeltungswaffen.nl V1605 geraadpleegd op 21 januari 2016. 116 Website www.vergeltungswaffen.nl V1606 geraadpleegd op 21 januari 2016. 117 Alphen, Tussen Lek en Waal, 182. 118 NIMH toeg. nr. 420 inv. nr. 29 Echt t/m Ezinge. 119 NIMH toeg. nr. 420 inv. nr. 32 Haaften t/m Hurwenen. 120 NIMH toeg. nr. 420 inv. nr. 21 Vaals t/m Vuren. 121 NIMH toeg. nr. 420 inv. nr. 39 Obbicht en Papenhoven t/m Ovezande. 122 NIMH toeg. nr. 420 inv. nr. 46 Waalre t/m Wijngaarden.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 32

Met de algehele Duitse capitulatie was ook de gemeente Wadenoyen bevrijd.123

3.6 Naoorlogse periode – heden Direct na de Tweede Wereldoorlog werd aangevangen met het opruimen van CE. Van 1971 – heden houdt de Explosieven Opruimingsdienst Defensie (EODD) zich bezig met het ruimen van CE in Nederland en worden de munitievondsten systematisch (per gemeente) bijgehouden. Over de periode mei 1945 tot en met 1970 is niet of nauwelijks informatie bekend over het aantreffen en ruimen van CE.

24 mei 1945 Melding van de burgemeester van Ophemert dat er bij Goossen Janssenstraat 36 nog blindgangers van granaten lagen, evenals bij pand Z5 (Waalbandijk 83), Z4 (Waalbanddijk 81), Z6 (Waalbandijk 85) en Molenstraat 93, dat er een Panzerfaust in een droge sloot lag bij O180 (Waalbandijk 31). Tevens waren er vermoedelijk nog mijnen aanwezig langs de rivier tegenover “Abtdy St. Paulus” (locatie onbekend).124

28 mei 1945 Melding van de burgemeester dat er mijnen in de uiterwaarden werden geruimd door Canadees troepen met hulp van krijgsgevangenen. 125

19 juni 1945 Melding van de burgemeester van Wadenoijen dat er in de boomgaard bij Passewaaij P62 (Kruisstraat 5) een blindganger van een granaat lag en dat er tegenover het café van Schelling Passewaaij P33 (Waalbandijk 20?) mijnen zouden liggen.126 (locatie niet duidelijk)

29 juni 1945 Melding van de burgemeester van Tiel dat er in de gemeente geen grote mijnenvelden meer aanwezig waren, maar dat er mogelijk nog wel mijnen aanwezig waren in de uiterwaarden aan de linkerkant van de Groene Krib nabij het zwembad. Blindgangers van granaten lagen in de Ambtmanstraat, Tolhuisstraat en (Eerste) Bleekveldstraat.127

5 juli 1945 Melding van de burgemeester van Ophemert dat er was gezocht naar mijnen in het weiland en rijswaard bekend onder de naam “de Kikvorsch”. Er werden geen mijnen gevonden.128 Kaartje in Centraal Archieven Depot Archief MMOD Ophemert

28 juli 1945 Melding van de burgemeester van Ophemert dat er nog blindgangers aanwezig waren bij weiland Freuleshof in Zennewijnen (onbekend huidig adres), bij Achterhoek O168 (onbekend huidig adres), op het kerkhof in Ophemert en Dijk O209 (onbekend huidig adres).129

8 augustus 1945 Melding van de burgemeester van Wadenoijen dat er geen munitieopslagplaatsen aanwezig zijn langs de openbare wegen in de gemeente.130

Melding van de burgemeester van Tiel dat er geen munitieopslagplaatsen aanwezig zijn in de gemeente.131

123 NIMH toeg. nr. 420 inv. nr. 46 Waalre t/m Wijngaarden. 124 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 1440. 125 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 1440. 126 RAR toeg. nr. 0049 inv. nr. 2262. 127 GA toeg. nr. 1037 Militair Gezag in Gelderland inv. nr. 540 Stukken betreffende brandweer, mijnopruiming en luchtbescherming. 128 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 1440 en CAD, Archief MMOD Ophemert. 129 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 1440. 130 GA toeg. nr. 0039 Gedeputeerde Staten (1723) 1814-1950 (1971) inv. nr. 8529 Opruiming van mijnen en munitie. 131 GA toeg. nr. 0039 inv. nr. 8529.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 33

9 augustus 1945 Melding van de burgemeester van Ophemert dat er geen munitieopslagplaatsen van de geallieerden aanwezig zijn langs de openbare wegen in de gemeente.132

14 augustus 1945 Melding van de burgemeester van Haaften dat er geen munitieopslagplaatsen aanwezig zijn in de gemeente.133

1 september 1945 Melding van de burgemeester van Est en Opijnen dat er geen munitieopslagplaatsen aanwezig zijn in de gemeente.134

19 september 1945 Melding van de burgemeester van Wadenoijen dat erbij Passewaaij P8 (Hogeweg 10) drie projectielen lagen en bij Passewaaij P52 (Waalbandijk 5?) een dynamietbom en een granaat.135

25 september 1945 Melding van de burgemeester en wethouders van de gemeente Haaften dat er in de gemeente drie woningen en een schuur onherstelbaar zijn verwoest, dat er twee woningen herstelbaar zijn beschadigd en dat er enkele woningen licht zijn beschadigd.136

3 december 1945 Tijdens werkzaamheden aan de weg kwam een blindganger tevoorschijn nabij Waaldijk 40 in Zennewijnen. 137

26 maart 1946 Melding van de burgemeester van Ophemert dat er gevaarlijke projectielen bij pand O227 (Akkersestraat 28) lagen.138

12 april 1946 Melding van de burgemeester van Varik dat er in de gemeente geen munitieopslagplaatsen aanwezig waren op korte of lange afstand van waterkeringen.139

15 april 1946 Melding van de burgemeester van Est en Opijnen dat er in de gemeente geen munitieopslagplaatsen aanwezig waren op of op korte afstand van waterkeringen.140

19 april 1946 Melding van de burgemeester van Haaften dat er in de gemeente geen munitieopslagplaatsen aanwezig waren op of op korte afstand van waterkeringen.141

14 oktober 1946 Melding van de Mijnopruimingsdienst dat er in de gemeente Est en Opijnen geen mijnen, granaten of andere explosieven meer aanwezig waren.142

22 mei 1947 Melding van de vondst van een Duitse handgranaat in een sloot in Neerijnen bij het verwijderen van boomstammen. Er werd niet uitgesloten dat er meer handgranaten in de sloot lagen.143 De exacte locatie is niet bekend.

132 GA toeg. nr. 0039 inv. nr. 8529. 133 GA toeg. nr. 0039 inv. nr. 8529. 134 GA toeg. nr. 0039 inv. nr. 8529. 135 RAR toeg. nr. 0049 inv. nr. 1286 en 2262. 136 RAR toeg. nr. 2124 inv. nr. 723. 137 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 1440. 138 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 1440. 139 GA toeg. nr. 0244 inv. nr. 87. 140 GA toeg. nr. 0244 inv. nr. 87. 141 GA toeg. nr. 0244 inv. nr. 87. 142 CAD, Archief MMOD Est en Opijnen. 143 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 235.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 34

2 oktober 1947 Melding van de burgemeester van Waardenburg dat er in de gemeente op de volgende plaatsen nog munitie aanwezig was: A142, B109, B117 en A197. 144 De exacte locatie is niet bekend, evenmin als de soort munitie en de verschijningsvorm ervan.

31 december 1947 Melding dat de oorlogsschade aan het pand Z36 (Bredestraat 2) in Zennewijnen, de school O93 (Weverstraat 110) in Ophemert grotendeels was hersteld. 145 De schadeoorzaak werd niet vermeld.

6 januari 1948 Melding dat de oorlogsschade aan het pand O11 (Weverstraat 3) in Ophemert grotendeels was hersteld.146 De schadeoorzaak werd niet vermeld.

7 december 1950 De Waalbandijk in de gemeente Waardenburg, tussen hectometerpaal 207 en 208 werd op 1 januari 1945 getroffen door bominslag. De dijk werd op circa tweeëntwintig meter benedenwaarts van hectometerpaal 207 zowel aan de buiten- als aan de binnenzijde door een voltreffer geraakt, terwijl een derde bom insloeg in de buitenglooiing op ongeveer vijfenvijftig meter benedenwaarts.147

1953 Enkele wegen in de gemeente Ophemert werden verbeterd, vanwege schade veroorzaakt door inundatie, zwaar militair verkeer en granaatinslagen. Hierbij hebben mogelijk grondroerende werkzaamheden plaatsgevonden.148 Afbeeldingen in archiefmapje (niet verwerken in kaart in GIS).

1970 Vanaf 1970 hield de EODD systematisch de ruimingen van CE bij en maakte hiervan een ruimingsrapport op (MORA). In de onderstaande tabel zijn de MORA’s weergegeven van de onderzoeksgebied.

Mora nr Datum Locatie CE Bijzonderheden 19752267 8-9-1975 Weerstraat 37 1 handgranaat oefen no 2 19762157 12-7-1976 Ophemertsedijk 1 brisantpantsergranaat van 7,5 centimeter (restant) 19762569 10-8-1976 Gasthuisstraat 9 1 kartets van 6 19763116 22-9-1976 St. 1 brisantgranaat van een 25 Walburgbuitensinge ponder (buis afgebroken) l 29 19811406 11-5-1981 Ophemertsedijk 1 schroot geen explosief 19822056 11-6-1982 Waalbanddijk 1 handgranaat Mills 36 zonder ontsteker 19822208 25-6-1982 steenfabriek, 1 staartstuk van een 12 Hellow centimeter mortier 19823892 22-11-1982 Steenfabriek 1 brisantgranaat van 3,7 inch Sennewijnen met mechanische tijdbuis (verschoten) 19831605 2-6-1983 Achterweg 1 brisantgranaat van 4,2 inch mortier met schokbuis no 152/162 19833757 17-11-1983 Kasteel Ophemert 6 geweergranaten en 1 eihandgranaat zonder ontsteker (Duits)

144 RAR toeg. nr. 2127 inv. nr. 234. 145 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184a. 146 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 184a. 147 RAR toeg. nr. 0481 inv. nr. 1019. 148 RAR toeg. nr. 2137 inv. nr. 1457.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 35

19841904 30-5-1984 Pippertsestraat 1 1 pantsergranaat lichtspoor (verm in Ophemert) van een 6 ponder 19863635 27-10-1986 Brugstraat 1 brisantgranaat van een 3 inch moriter met schokbuis no 152/162 19871777 2-7-1987 Paasweg 18 contragewicht van een geen explosief olielamp 19872683 30-9-1987 Ophemertsedijk 1 panstergranaat van een 2 ponder 19873062 4-11-1987 steenfabriek 1 brisantgranaat van 3,7 Zennewijnen inch met ontsteker 19880778 6-4-1988 De Hucht 1 restant van een 4,2 inch fosforgranaat 19881152 25-4-1988 Kapelstraat 1 brisantgranaat van een 17 ponder (verschoten) 19883230 3-11-1988 Steenfabriek 1 brisantgranaat van 3,7 inch Zennewijnen met mechanische tijdschokbuis (verschoten) 19883456 28-11-1988 Steenfabriek 1 brisantgranaat van 3,7 met Zennewijnen mechanische tijdbuis (verschoten) 19901528 6-6-1990 Ophemelsedijk 34A 1 restant batterij geen explosief 19911097 7-5-1991 Haarstraat t.o. 35A 2 brisantgranaten van 8 centimeter mortier (OH) met restant schokbuis 19911972 31-8-1991 Bellefleurstraat 3 1 oliefilter geen explosief 19912870 11-12-1991 Industrieweg, 1 brisantgranaat van 81 Waardenburg millimeter mortier zonder ontsteker 19930068 15-1-1993 Waalbanddijk 18, 1 brisantgranaat van 3,7 inch Zennewijnen met restant mechanische tijdbuis (verschoten) 19931215 26-5-1993 Passwijsehogeweg 1 kop van een 25 lbs 8 oefenbom (UK) 19942449 12-11-1994 Wilhelminastraat 1 11, Tuijk oefenantitankbrisantgranaat van 105 millimeter 19942557 25-11-1994 Sterrebos 14 1 restant van een schokrookgranaat van 4,2 inch mortier 19942614 5-12-1994 Waalbandijk 18, 1 restant van 10,5 centimeter Zenewijde met restant AZ 1 (verschoten) 19942737 22-12-1994 Achterweg 1 restant van springrookgranaat fosfor met restant fosfor 4,2 inch 19950113 25-1-1995 Waalbanddijk, 1 brisantgranaat van 3,7 inch Steenfabr. Tiel met schokbuis no 117 (verschoten) 19951095 19-5-1995 Ophemertsedijk, 1 brisantgranaat van een 17 Tiel ponder met restant ontsteker (verschoten) 19951618 31-7-1995 Bosperceeltje v/d 1 brisantgranaat van 8 Pallondweg, centimeter mortier met Neerijnen ontsteker 38 19952525 14-11-1995 Akkerstraat 17, 1 pantsergranaat van 57 Ophemert millimeter lichtspoor (verschoten) en 10 stuks kleinkalibermunitie divers 19960347 8-3-1995 Steenweg 68, 1 contragewicht van klok geen explosief Waardenburg 19961173 3-6-1996 Steenfabriek 1 brisantgranaat van een 25 Waalbanddijk 18 te ponder met schokbuis no Zennewijnen 117 (verschoten) 19961985 23-9-1996 Waalbandijk te 1 brisantgranaat van alb 25 Zennewjinen ponder met schokbuis no 117 (verschoten) 19962103 7-10-1996 Waalbanddijk 118, granaat was al eerder zie MORA 19961985 Zennewijnen gemeld 19970747 11-4-1997 Waalbanddijk 86, 1 handgeweergranaat no 20 Hesselt (Duits)

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 36

19971016 4-5-2007 Repelsestraat 9 1 explosief (incompleet) kon niet veilig geïdentificeerd worden en is ter plaatse vernietigd 19980025 7-1-1998 Ophemertsedijk 44 1 staartstuk van een inch mortier en 1 stuk schroot 19980397 9-3-1998 Martinusnijhofbrug, 1 vliegtuigbom SD-1 met Waardenburg bombuis 73 "A" (Duits) 19980578 1-4-1998 Haarstraat, Tuil 1 bom van 260 lbs met AN- 0:00 M103 serie 19990433 24-3-1999 Passewaaijs 1 staartstuk van een 4,2 inch Hogeweg7 mortier en een restant van een schokbuis 152/162 19990626 19-4-1999 Waalbandijk 18 1 brisantgranaat van een 25 ponder met schokbuis no 117 (verschoten) 20020414 3-4-2002 Waalbanddijk 83. 1 brisantgranaat van een 3 inch mortier met schokbuis no 161 20040040 14-1-2004 Teisterbandlaan 2. 100 gram pikrinezuur geen explosief 20041837 15-12-2004 Heiligestraat 78 1 granaatkartets van 7,5 centimeter zonder ontsteker, zonder geleideband (Frans) 20111019 20-6-2011 Zwaluwstraat 2 scherfhandgranaat 325 (Pools) 20111019 20-6-2011 Zwaluwstraat 2 diverse KKM

3.7 Luchtfoto-analyse De geraadpleegde luchtfoto’s zijn gegeorefereerd in GIS en geanalyseerd op sporen van oorlogshandelingen zoals onder andere kraters, loopgraven, mangaten, bunkers, verdedigingswerken, (geschut)stellingen, tankgrachten en mijnenvelden.

Bombardementen Op verschillende plaatsen in het onderzoeksgebied, bij Tiel, Varik, Heesselt, Opijnen en Waardenburg zijn kraters waargenomen in het landschap die zijn veroorzaakt door ontplofte afwerpmunitie.

Beschietingen Op en bij de Waal(bandijk) tussen Varik en Tiel zijn de gevolgen van de maandenlange geallieerde artilleriebeschietingen in de laatste maanden van 1944 en de eerste maanden van 1945 waargenomen op de luchtfoto’s. In het landschap waren verstoringen zichtbaar die waren veroorzaakt door inslagen van geschutmunitie.

Militaire aanwezigheid Op de geraadpleegde luchtfoto’s is binnen de grenzen van het onderzoeksgebied en in de nabije omgeving ervan militaire aanwezigheid waargenomen in de vorm van mangaten, loopgraven en stellingen. Met name bij Waardenburg, Opijnen, Ophemert en Tiel zijn dergelijke werken waargenomen op de luchtfoto’s.

Overigen Op de geraadpleegde luchtfoto’s waren tevens verstoringen in het landschap zichtbaar waarvan de oorzaak niet achterhaald kon worden aan de hand van de beschikbare gegevens. Deze verstoringen kunnen het gevolg zijn van oorlogshandelingen, maar ook van grondroerende activiteiten zoals akkerbouw, grondverzet en baggerwerkzaamheden. Deze verstoringen, zowel punten als vlakken, zijn ingetekend op de inventarisatiekaart als “niet definieerbare verstoringen”. Deze verstoringen zijn voornamelijk waargenomen bij Varik, Heesselt, Opijnen en Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 37

3.8 Leemten in kennis Op basis van de geraadpleegde bronnen zijn voorlopig nog enkele leemten in kennis. Deze leemten in kennis zijn:

• Het is onbekend in welke mate er in de periode 1940-1945 CE zijn geruimd binnen de grenzen van het onderzoeksgebied en/of in de directe omgeving hiervan; • Het is onbekend in welke mate er in de periode 1945-1970 CE zijn geruimd binnen de grenzen van het onderzoeksgebied en/of in de directe omgeving hiervan; • Niet van alle gebeurtenissen kon een exacte locatie worden achterhaald aan de hand van de geraadpleegde bronnen; • Op basis van de geraadpleegde bronnen kon het maximale door de geallieerden gebruikte kaliber geschutmunitie niet worden vastgesteld. In de conclusies is aangehouden dat er geschut met een kaliber van maximaal 155mm is gebruikt omdat er gedurende lange tijd voortdurend is geschoten; • De raadpleging van de expertise van lokale deskundigen en ooggetuigen leverde geen aanvullende informatie op over de aanwezigheid van CE in het onderzoeksgebied; • Door het ontbreken van informatie over (oog)getuigen zijn er geen getuigenverklaringen afgenomen.

3.9 Inventarisatiekaart Alle relevante gegevens met een geografisch component uit de geraadpleegde bronnen zijn ingetekend op inventarisatiekaarten in GIS waarin ook de resultaten van de geanalyseerde (en gegeorefereerde) luchtfoto’s zijn verwerkt. Vanwege de omvang van het onderzoeksgebied, zijn er twee inventarisatiekaarten in de rapportage ingevoegd. In afbeelding 2 is een inventarisatiekaart weergegeven van de gegevens uit de geraadpleegde literatuur en archieven (zie paragraaf 3.2 tot en met 3.6). In afbeelding 3 is een inventarisatiekaart weergegeven van de gegevens van de geraadpleegde luchtfoto’s (zie paragraaf 3.7). In de daarop volgende afbeeldingen zijn kleine inventarisatiekaarten weergegeven van delen van het onderzoeksgebied.

Afbeelding 2: inventarisatiekaart literatuur en archief Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 38

Afbeelding 3: inventarisatiekaart luchtfoto’s Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

Afbeelding 4: inventarisatiekaart deelgebied 1 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 39

Afbeelding 5: inventarisatiekaart deelgebied 2 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

Afbeelding 6: inventarisatiekaart deelgebied 3 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 40

Afbeelding 7: inventarisatiekaart deelgebied 4 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

Afbeelding 8: inventarisatiekaart deelgebied 5 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 41

Afbeelding 9: inventarisatiekaart deelgebied 6 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

Afbeelding 10: inventarisatiekaart deelgebied 7 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 42

4 ANALYSE GEGEVENS

4.1 Indicaties In de geraadpleegde bronnen zijn indicaties gevonden die erop wijzen dat binnen het onderzoeksgebied Dijkverbetering Tiel-Waardenburg in de gemeenten Tiel en Neerijnen (Gelderland) oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden in de Tweede Wereldoorlog, waardoor CE in de bodem zouden kunnen zijn achtergebleven. Het gaat om de volgende indicaties:

Indicatie Aan te treffen CE Sub-soort Bombardement • Afwerpmunitie • Tot en met 1000 lbs Bron: brisantbommen (geallieerd) • Literatuur • Gemeentearchief • TNA UK • Luchtfoto’s • MORA’s Artilleriebeschieting • Geschutmunitie • Tot en met 155 mm Bron: (geallieerd) • Literatuur • Gemeentearchief • Provinciaal archief • MORA’s Inslag V.1 • Raketmunitie • Vergeltungswaffe 1 (Duits) Bron: • Literatuur • Gemeentearchief • Luchtfoto’s Militaire aanwezigheid • Geschutmunitie; • Tot en met 15 cm (Duits) Bron: • Kleinkalibermunitie; • Tot 2 cm (Duits) • Literatuur; • Handgranaten; • Ei- en steel (Duits); • Gemeentearchief • Geweergranaten; • Brisant/rook (Duits); • Provinciaal archief • Munitie voor granaatwerpers; • Panzerfaust (Duits) • Luchtfoto’s • Ontstekingsinrichtingen; • Voor geschut- en • MORA’s mortiergranaten (Duits); • Munitietoebehoren. • Verpakkingsmaterialen e.d. (Duits)

4.1.1 Hoeveelheid CE Naast de aan te treffen soorten en sub-soorten CE zijn de hoeveelheden per soort CE per locatie vastgesteld, ondanks het ontbreken van aanwijzingen in de geraadpleegde bronnen.

Aan te treffen CE Subsoort Hoeveelheden Afwerpmunitie Tot en met 1000 lbs brisantbommen Exemplarisch (geallieerd) Geschutmunitie Tot met 155 mm (geallieerd) Tientallen Raketmunitie Vergeltungswaffe 1 (Duits) Exemplarisch Geschutmunitie Tot en met 15 cm (Duits) Tientallen Kleinkalibermunitie Tot 2 cm (Duits) Honderdtallen Handgranaten Ei- en steel (Duits); Tientallen Geweergranaten Brisant/rook (Duits); Tientallen Munitie voor granaatwerpers Panzerfaust (Duits); Exemplarisch Ontstekingsinrichtingen Voor geschut- en mortiergranaten Tientallen (Duits) Munitietoebehoren Verpakkingsmaterialen e.d. (Duits) Tientallen

4.1.2 Verschijningsvorm CE De verschijningsvorm(en) van de aan te treffen CE in de verdachte gebieden zijn vastgesteld en per locatie weergegeven. De verschijningsvorm houdt verband met de manier waarop de explosieven in de bodem terecht zijn gekomen.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 43

Aan te treffen CE Subsoort Verschijningsvorm Afwerpmunitie Tot en met 1000 lbs brisantbommen Afgeworpen (geallieerd) Geschutmunitie Tot met 155 mm (geallieerd) Verschoten Raketmunitie Vergeltungswaffe 1 (Duits) Afgevuurd/wrakdelen Geschutmunitie Tot en met 15 cm (Duits) Gedumpt/achtergelaten Kleinkalibermunitie Tot 2 cm (Duits) Gedumpt/achtergelaten Handgranaten Ei- en steel (Duits); Gedumpt/achtergelaten Geweergranaten Brisant/rook (Duits); Gedumpt/achtergelaten Munitie voor granaatwerpers Panzerfaust (Duits); Gedumpt/achtergelaten Ontstekingsinrichtingen Voor geschut- en mortiergranaten Gedumpt/achtergelaten (Duits) Munitietoebehoren Verpakkingsmaterialen e.d. (Duits) Gedumpt/achtergelaten

4.2 Horizontale afbakening Op basis van de geraadpleegde bronnen is vastgesteld dat binnen het onderzoeksgebied Dijkverbetering Tiel-Waardenburg oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden, waardoor het onderzoeksgebied verdacht is op de aanwezigheid van CE in de bodem. Aan de hand van de richtlijnen van het WSCS-OCE 2012 zijn de op CE verdachten gebieden vastgesteld per locatie en afgebakend in meters. Per afbakening is tevens het relevante gedeelte uit bijlage drie uit het WSCS-OCE 2012 -betreffende de horizontale afbakening- weergegeven.

Aanvullend op de richtlijnen voor de horizontale afbakening in het WSCS-OCE 2012 is telkens een extra buffer van 5 meter aan de afbakening toegevoegd. Dit is het gevolg van het gebruik van luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog. Luchtfoto’s wijken af van de daadwerkelijke situatie op de grond omdat een foto een vlakke weergave is van de bolling van de aarde en de cameralens niet altijd loodrecht op het aardoppervlakte was gericht. Om dit op te vangen is rondom de verdachte gebieden de bovengenoemde buffer van 5 meter toegevoegd. Bij de horizontale afbakening van de verdachte gebieden zullen de richtlijnen worden genoemd zoals die staan weergegeven in het WSCS-OCE 2012, met daarachter tussen haakjes de afbakening inclusief de buffer om de luchtfotoafwijking op te vangen.

Elk verdacht gebied dat verdacht is op het aantreffen van afwerpmunitie, raketmunitie en geschutmunitie heeft een code gekregen die bestaat uit de volgende onderdelen:

• VG: afkoring van verdacht gebied; • Letter: A = afwerpmunitie, R = raketmunitie of I = inslag geschutmunitie; • Cijfer: volgnummer.

Bombardementen Uit de bronnen is bekend geworden dat op enkele plaatsen binnen het onderzoeksgebied bombardementen hebben plaatsgevonden. Per bombardement is een horizontale afbakening conform de richtlijnen van het WSCS-OCE 2012 vastgesteld:

Inslagenpatroon Op enkele plaatsen binnen het onderzoeksgebied zijn inslagenpatronen waargenomen. Volgens het WSCS-OCE 2012 dient in dergelijke gevallen de volgende afbakeningsmethode te worden gehanteerd:

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening verdacht Verdacht Onverdacht gebied Tapijtbombardement Gebied dat is getroffen door een Op basis van een analyse van het bombardement met middelzware ✗ inslagenpatroon149 wordt de maximale afstand en/of zware bommenwerpers, tussen twee opeenvolgende inslagen binnen een met als doel om schade aan te inslagpatroon bepaald. Het verdachte gebied wordt richten over een groot gebied. afgebakend door deze afstand te projecteren op de buitenste inslagen van het inslagenpatroon. Dat is exclusief de eventuele horizontale verplaatsing van de buitenste blindganger binnen het inslagenpatroon.

149 Verzameling van de locaties van inslagen van één bepaald toestel of één bepaald bombardement.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 44

De inslagenpatronen binnen het onderzoeksgebied zijn als volgt afgebakend:

• Bij het inslagenpatroon VGA_18 was de maximale onderlinge afstand 66 (71) meter; • Bij het inslagenpatroon VGA_17 was de maximale onderlinge afstand 161 (166) meter; • Bij het inslagenpatroon VGA_14 was de maximale onderlinge afstand 121 (126) meter; • Bij het inslagenpatroon VGA_13 was de maximale onderlinge afstand 54 (59) meter;

Pin Point Target Op enkele plaatsen binnen het onderzoeksgebied zijn kraters waargenomen in de nabijheid van stellingen (VGA_15 en VGA_16). De bommen die de kraters hebben veroorzaakt waren bedoeld voor deze stellingen. In dergelijke gevallen is er sprake van een Pin Point Target. Volgens het WSCS-OCE 2012 dient in dergelijke gevallen de volgende afbakeningsmethode te worden gehanteerd:

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening verdacht Verdacht Onverdacht gebied Duikbombardement Gebied dat is getroffen door een Het verdachte gebied wordt bepaald door een op zgn. ‘Pin Point bombardement met ✗ afstand van 181 meter gemeten vanuit het hart van Target’, jachtbommenwerpers, met als het doel150. inslagenpatroon doel om een vooraf bepaald onbekend specifiek object te treffen

In het onderzoeksgebied zijn op de luchtfoto’s op twee plaatsen stellingen waargenomen waarbij kraters zichtbaar waren, namelijk op de huidige A2 ter hoogte van het viaduct met de N830 in Waardenburg en op de Waalbandijk ter hoogte van de Achterweg in Waardenburg.

Solitaire kraters Op enkele plaatsen binnen het onderzoeksgebied zijn solitaire kraters waargenomen waarbij geen duidelijk zichtbaar te bombarderen doelwit bij aanwezig was (VGA_01, VGA_02, VGA_06, VGA_07, VGA_08, VGA_09, VGA_10, VGA_11, VGA_12 en VGA_19). Deze kraters kunnen afkomstig zijn van bommen die zijn neergekomen tijdens een noodafworp of kunnen het gevolg zijn van een bombardement op een doelwit dat niet meer zichtbaar is op de geraadpleegde luchtfoto. In het WSCS-OCE 2012 zijn voor degelijke gevallen geen richtlijnen beschikbaar. Op basis van ervaringen met soortgelijke situaties kan echter worden gesteld dat het verdachte gebied een cirkelvormig gebied is met een straal van 50 (55) meter, gemeten vanuit het hart van de krater. Op verzoek van de opdrachtgever is een cirkel met een straal van 100 (105) meter aangehouden, om alle risico’s uit te sluiten.

Nabij Ophemert zijn een aantal kraterclusters (VGA_03, VGA_04 en VGA_05) waargenomen op de luchtfoto’s waarvan niet met zekerheid te zeggen is dat ze bij hetzelfde bombardement behoren. Het is bovendien niet zeker of er sprake is van kraters die zijn ontstaan door een bombardement of door een raketaanval. Er is daarom gekozen om elke krater als een solitaire krater te interpreteren en elke krater als boven uitgelegd horizontaal af te bakenen.

Beschietingen Het onderzoeksgebied is gedurende de periode oktober 1944 tot mei 1945 regelmatig en continue is getroffen door geallieerde artilleriebeschietingen. Volgens het WSCS-OCE 2012 dient de horizontale afbakening als volgt te worden vastgesteld:

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening verdacht Verdacht Onverdacht gebied Artillerie-, mortier- Gebied dat is beschoten door Situationeel te bepalen of raketbeschieting mobiel of vast geschut, mortieren ✗ of grondgebonden (meervoudige) raketwerpersysteem

150 Afstanden zijn afkomstig van een Britse studie (empirisch onderzoek) naar de accuratesse bij aanvallen door eenmotorige duikbommenwerpers gedurende de periode oktober 1944 – april 1945 (AIR 55/322). Eventueel effect van vijandelijk luchtafweer tijdens deze duikbombardementen is niet in de studie meegenomen. De genoemde afstand is de gemiddelde afstand t.o.v. het doel waarbij opgemerkt moet worden dat 50% van de vliegtuigbommen binnen 119 meter neer is gekomen en de maximaal gemeten afstand t.o.v. het doel 181 meter was.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 45

De horizontale afbakening is situationeel bepaalde aan de hand van de volgende beschikbare historische gegevens:

• Meldingen van neergekomen granaten of oorlogsschade ontstaan door granaatvuur in literatuur en archiefgegevens; • De MORA’s (ruimrapporten) van de EODD, waarbij in veel gevallen sprake was van het vinden van verschoten geschutmunitie; • De analyse van luchtfoto’s, waarop in het landschap inslagen te zien zijn van ingeslagen geschutmunitie.

Voor de afbakening zijn de luchtfoto’s leidend geweest: de vlakken binnen het onderzoeksgebied waar inslagen van geschutmunitie te zien zijn, zijn aangemerkt als verdacht op het aantreffen van geallieerde geschutmunitie (VGI_01 en VGI_02).

Daar er in de geraadpleegde bronnen geen specifieke gegevens zijn aangetroffen over de gebruikte kalibers geschutmunitie, is in de conclusie aangehouden dat de geallieerden een kaliber van maximaal 155 mm hebben gehanteerd. Het gebied is dus verdacht op het aantreffen van geschutmunitie met een kaliber tot en met 155mm.

Op verzoek van de opdrachtgever is het gebied dat verdacht is op het aantreffen van geschutmunitie uitgebreid en in overeenstemming gebracht met de resultaten van de gemeentelijke CE-bodembelasting van de gemeente Tiel, opgesteld door T&A Survey.

V.1 Op enkele plaatsen in het onderzoeksgebied zijn V.1’s neergekomen, namelijk bij Opijnen (VGR_01 en VGR_02). Volgens het WSCS-OCE 2012 dient de horizontale afbakening als volgt te worden vastgesteld:

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening verdacht Verdacht Onverdacht gebied Krater van een Gebied waarin zich de krater van 50 meter rondom een inslagpunt vanwege de (gedeeltelijk) de detonatie van een V.1 wapen ✗ mogelijke aanwezigheid van explosieve gedetoneerde V.1 bevindt. componenten wapen

Op basis van ervaringen met soortgelijke situaties kan echter worden gesteld dat het verdachte gebied een cirkelvormig gebied is met een straal van 50 (55) meter, gemeten vanuit het hart van de V.1 krater. De identificatie van de krater op de geraadpleegde luchtfoto als V.1 inslag is gebeurd aan de hand van de gegevens uit literatuur en archieven.

Militaire aanwezigheid De militaire werken in en nabij de grenzen van het onderzoeksgebied die zijn waargenomen op de geanalyseerde luchtfoto’s zijn horizontaal afgebakend conform de richtlijnen zoals die zijn weergegeven in het WSCS-OCE 2012:

Mangaten In het WSCS-OCE 2012 zijn voor mangaten geen specifieke richtlijnen beschikbaar. Daar er in het onderzoeksgebied gevechten hebben plaatsgevonden zijn de mangaten afgebakend zoals loopgraven, waarvoor in het WSCS-OCE 2012 wel richtlijnen zijn gegeven (zie onder).

Loopgraven Volgens het WSCS-OCE 2012 dient de horizontale afbakening als volgt te worden vastgesteld:

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening verdacht Verdacht Onverdacht gebied Loopgraaf Militaire loopgraaf Het gebied binnen de contouren van de loopgraaf is ✗ verdacht, bij voorkeur bepaald aan de hand van gegeorefereerde luchtfoto’s.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 46

Munitieopslag Volgens het WSCS-OCE 2012 dient de horizontale afbakening als volgt te worden vastgesteld:

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening verdacht Verdacht Onverdacht gebied Munitieopslag in Locatie van munitievoorraad in Locatie van de veldopslaglocatie open veld het open veld, niet zijnde binnen ✗ een verdedigingswerk

Mitrailleurstellingen Volgens het WSCS-OCE 2012 dient de horizontale afbakening als volgt te worden vastgesteld:

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening verdacht Verdacht Onverdacht gebied Wapenopstelling Opstelling van handvuurwapen, Locatie van de wapenopstelling machinegeweer of andere ✗ (semi)automatisch wapen, niet zijnde onderdeel van een verdedigingswerk

Geschut- en luchtweerafstellingen Volgens het WSCS-OCE 2012 dient de horizontale afbakening als volgt te worden vastgesteld:

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening verdacht Verdacht Onverdacht gebied Geschutopstelling Locatie van geschut, niet zijnde 25 meter rondom het hart van de geschutopstelling, (statisch en mobiel) onderdeel van een ✗ maar niet verder dan een eventuele aangrenzende verdedigingswerk. watergang.

In afbeelding 4 is een overzichtskaart weergegeven waarop alle verdachte gebieden binnen het onderzoeksgebied zijn ingetekend. In de daarop volgende afbeeldingen zijn gedetailleerde deelkaartjes weergegeven van de verdachte gebieden in het onderzoekgebied.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 47

Afbeelding 11: verdachte gebieden onderzoeksgebied Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

Afbeelding 12: verdacht gebieden deelgebied 1 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 48

Afbeelding 13: verdacht gebieden deelgebied 2 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

Afbeelding 14: verdacht gebieden deelgebied 3 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 49

Afbeelding 15: verdacht gebieden deelgebied 4 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

Afbeelding 16: verdacht gebieden deelgebied 5 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 50

Afbeelding 17: verdacht gebieden deelgebied 6 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

Afbeelding 18: verdacht gebieden deelgebied 7 Dijkverbetering Tiel-Waardenburg.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 51

4.3 Verticale afbakening De opbouw van de bodem is van invloed op de diepteligging van CE. Op de site DINOloket (www.dinoloket.nl) zijn boringen en sonderingen uit heel Nederland beschikbaar. In de onderstaande tabellen is voor de verdachte gebieden die verdacht zijn op het aantreffen van afwerpmunitie, verschoten geschutmunitie en raketmunitie boringen en sonderingen uitgezocht. De maximale diepteligging van CE is aangegeven in de A1-kaart CE-bodembelasting.

VGA_17 Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39C0315 28-06-1994 145617, 425712 0 tot -1,90 meter: klei 3,70 tot 1,80 meter NAP -1,90 tot -4 meter: zand 1,80 tot -0,30 meter NAP B29C2750 22-11-2011 145670, 425963 0 tot -2 meter: klei 2,84 tot 0,84 meter NAP B39C2749 22-11-2011 145823, 426041 0 tot -2 meter: klei 3,72 tot 1,72 meter NAP

Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. De beschikbare boringen/sonderingen zijn niet diep genoeg gezet.

VGA_16 In en bij het verdachte gebied waren geen boor- en/of sonderingsgegevens beschikbaar. Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend.

VGA_15 Sonderingnr. Datum Locatie (RD) 10 MPalaag t.o.v. maaiveld NAPhoogte S39C00278 27-02-1997 145872, 426810 -1,50 tot -2,50 meter Onbekend S39C00280 27-02-1997 145879, 426795 -1 tot -4 meter Onbekend

Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. De sonderingen zijn vermoedelijk gezet in een naoorlogs opgebrachte laag.

VGA_14 Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39C2747 22-11-2011 146323, 426646 0 tot -1,20 meter: klei 3,45 tot 2,25 meter NAP -1,20 tot -1,60 meter: zand 2,25 tot 1,85 meter NAP -1,60 tot -2 meter: klei 1,85 tot 1,45 meter NAP B39C2746 22-11-2011 146466, 426719 0 tot -0,60 meter: klei 3,44 tot 2,84 meter NAP -0,60 tot -2 meter: zand 2, 84 tot 1,44 meter NAP Boringen buiten het onderzoeksgebied

In en bij het verdachte gebied waren geen boor- en/of sonderingsgegevens beschikbaar. Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend.

VGA_13 Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39C0473 Onbekend 146641, 426548 0 tot -1,50 meter: zand Onbekend

Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. De beschikbare boringen/sonderingen zijn niet diep genoeg gezet.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 52

VGR_01 en VGR_02 In en bij het verdachte gebied waren geen boor- en/of sonderingsgegevens beschikbaar. Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend.

VGA_12 Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39D0661 Onbekend 151756 0 tot -4,60 meter: klei Onbekend -4,60 tot -5,80 meter: zand B39D0665 Onbekend 151985, 426647 0 tot -2,80 meter: klei Onbekend -2,80 tot -5 meter: zand

Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. De beschikbare boringen/sonderingen zijn niet diep genoeg gezet.

VGA_11 In en bij het verdachte gebied waren geen boor- en/of sonderingsgegevens beschikbaar. Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend.

VGA_08, VGA_09 en VGA_10 Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39D0810 Onbekend 154671, 427241 0 tot -1,70 meter: klei Onbekend -1,70 tot -3 meter: zand B39D1164 Onbekend 155572, 429240 0 tot -3,20 meter: klei Onbekend B39D1163 Onbekend 155541, 429281 0 tot -3,20 meter: klei Onbekend B39D0016 01-01-1879 157180, 431720 0 tot -5 meter: klei 4,45 tot -0,55 meter NAP -5 tot -8 meter: niet benoemd -0,55 tot -3,55 meter NAP -8 tot -20 meter: zand -3,55 tot -15,55 meter NAP

Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. Een deel van de boorstaat is onbenoemd.

VGA_03, VGA_04 en VGA_05 Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39D1164 Onbekend 155572, 429240 0 tot -3,20 meter: klei Onbekend B39D1163 Onbekend 155541, 429281 0 tot -3,20 meter: klei Onbekend

Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. De beschikbare boringen/sonderingen zijn niet diep genoeg gezet.

VGA_06 Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39D0016 01-01-1879 157180, 431720 0 tot -5 meter: klei 4,45 tot -0,55 meter NAP -5 tot -8 meter: niet benoemd -0,55 tot -3,55 meter NAP -8 tot -20 meter: zand -3,55 tot -15,55 meter NAP

Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. Een deel van de boorstaat is onbenoemd.

VGA_01 In en bij het verdachte gebied waren geen boor- en/of sonderingsgegevens beschikbaar. Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 53

VGA_06 en VGA_07 Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39D2596 14-11-2011 155054, 428251 0 tot -0,45 meter: klei 5,12 tot 4,67 meter NAP -0,45 tot -2 meter: zand 4,67 tot 3,12 meter NAP

Boringnr. Datum Locatie (RD) Bodemopbouw NAPhoogte B39D2597 14-11-2011 154904, 428158 0 tot -0,50 meter: klei 5,16 tot 4,66 meter NAP -0,50 tot -2 meter: zand 4,66 tot 3,16 meter NAP

Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. De beschikbare boringen/sonderingen zijn niet diep genoeg gezet.

VGA_018 Op basis van de beschikbare boor- en sonderingsgegevens kon het verdachte gebied niet verticaal worden afgebakend. De beschikbare boringen/sonderingen zijn niet diep genoeg gezet.

VGI_01 en VGI_02 De maximale diepte waarop verschoten geschutmunitie aangetroffen kan worden is, op basis van ervaringen, maximaal 4 meter minus maaiveld Tweede Wereldoorlog.

4.3.1 Diepteligging CE De maximale diepte van de mogelijk aan te treffen CE in het onderzoeksgebied is per locatie als volgt vastgesteld:

Soort CE Sub-soort Min. & max. diepteligging t.o.v. maaiveld151 Afwerpmunitie Tot en met 1000 lbs Net onder het maaiveld, indien de bodem brisantbommen (geallieerd) sinds 1940-1945 niet geroerd is. Indien de bodem wel geroerd is, dan kan worden aangenomen dat er in de bodem vanaf het maaiveld tot de diepte waar de bodemroerende activiteiten hebben plaatsgevonden zich geen CE meer bevinden. De maximale diepte kan vastgesteld worden aan de hand van boringen en sonderingen die nog aangeleverd dienen te worden. Geschutmunitie Tot met 155 mm (geallieerd) Net onder het maaiveld, indien de bodem sinds 1940-1945 niet geroerd is. Indien de bodem wel geroerd is, dan kan worden aangenomen dat er in de bodem vanaf het maaiveld tot de diepte waar de bodemroerende activiteiten hebben plaatsgevonden zich geen CE meer bevinden. De maximale diepte is, op basis van ervaringen, maximaal 4 meter minus maaiveld. Raketmunitie Vergeltungswaffe 1 (Duits) Net onder het maaiveld, indien de bodem sinds 1940-1945 niet geroerd is. Indien de bodem wel geroerd is, dan kan worden aangenomen dat er in de bodem vanaf het maaiveld tot de diepte waar de bodemroerende activiteiten hebben plaatsgevonden zich geen CE meer bevinden. De maximale diepte kan vastgesteld worden aan de hand van boringen en sonderingen die nog aangeleverd dienen te worden. Geschutmunitie Tot en met 15 cm (Duits) Net onder het maaiveld, indien de bodem Kleinkalibermunitie Tot 2 cm (Duits) sinds 1940-1945 niet geroerd is. Indien de Handgranaten Ei- en steel (Duits) bodem wel geroerd is, dan kan worden Geweergranaten Brisant/rook (Duits) aangenomen dat er in de bodem vanaf het maaiveld tot de diepte waar de Munitie voor Panzerfaust (Duits) granaatwerpers bodemroerende activiteiten hebben

151 Maaiveld ten tijde van de Tweede Wereldoorlog.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 54

Soort CE Sub-soort Min. & max. diepteligging t.o.v. maaiveld151 Ontstekingsinrichtingen Voor geschut- en plaatsgevonden zich geen CE meer mortiergranaten (Duits) bevinden. Munitietoebehoren Verpakkingsmaterialen e.d. De maximale diepte is 2 meter minus (Duits) maaiveld Tweede Wereldoorlog. Dit was de maximale diepte van de legger van de loopgraaf of de stelling.

4.3.2 Leemten in kennis Op basis van de beschikbare boor- en sondeergegevens kon niet altijd een verticale afbakening van de verdachte gebieden worden vastgesteld. Dit had verschillende oorzaken:

• Er waren niet altijd boringen/sonderingen beschikbaar van de verdachte gebieden of de directe omgeving ervan; • De gezette boringen/sonderingen waren niet diep genoeg, waardoor de bodemopbouw niet volledig kon worden vastgesteld; • Van delen van gezette sonderingen/boringen waren niet benoemd, zodat de bodem opbouw in die lagen niet bekend waren.

Om een verticale afbakening te kunnen vaststellen in deze gebieden zijn boringen/sonderingen nodig die nog aangeleverd dienen te worden door de opdrachtgever.

4.4 Naoorlogse ontwikkelingen Naoorlogse ontwikkelingen, (grond)werkzaamheden en bodemroerende activiteiten in een gebied kunnen invloed hebben op de aanwezigheid en diepteligging van CE in de bodem. Van de opdrachtgever zijn geen gegevens ontvangen omtrent naoorlogse (roerende) werkzaamheden in het onderzoeksgebied.

Volgens locatiedeskundigen zijn er tijdens de vorige dijkverzwaring van de Waaldijk bij Tiel geen blindgangers van aangetroffen tijdens de werkzaamheden. Dit heeft er mogelijk mee te maken dat de dijk destijds niet is afgegraven, maar dat er alleen grond is opgebracht. Eventueel in de dijk aanwezige blindgangers zijn derhalve niet ontdekt.

Onderstaand zijn aan de hand van luchtfoto’s uit de Tweede Wereldoorlog en recente satellietbeelden de naoorlogse ontwikkelingen binnen de verdachte gebieden geanalyseerd. Hieruit is gebleken dat in een aantal van de op afwerpmunitie verdachte gebieden geen naoorlogse ontwikkelingen hebben plaatsgevonden die zichtbaar zijn op luchtfoto’s en satellietbeelden. In een enkel geval was er sprake van nieuwe bebouwing, in de vorm van kassen, bedrijven of woningen. In de op geschutmunitie verdachte gebieden hebben voor een deel ook ontwikkelingen plaatsgevonden, met name de bouw van woonwijken bij Tiel. Voor deze gebieden geldt dat tot de diepte waarop de bodem geroerd is, er geen CE meer aanwezig zijn. Aan de hand van de analyse van luchtfoto’s en satellietbeelden kon de diepte van de uitgevoerde werkzaamheden niet worden vastgesteld.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 55

Afbeelding 19: het onderzoeksgebied in 1945.

Naoorlogse bebouwing

Geen naoorlogse ontwikkelingen

Geen naoorlogse ontwikkelingen

Afbeelding 20: het onderzoeksgebied in 2020.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 56

Afbeelding 21: het onderzoeksgebied in 1945.

Geen naoorlogse Nauwelijks ontwikkelingen naoorlogse ontwikkelingen Naoorlogse bebouwing

Afbeelding 22: het onderzoeksgebied in 2020.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 57

Afbeelding 23: het onderzoeksgebied in 1945.

Geen naoorlogse ontwikkelingen

Afbeelding 24: het onderzoeksgebied in 2020.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 58

Afbeelding 25: het onderzoeksgebied in 1945.

Geen naoorlogse ontwikkelingen

Naoorlogse bouw kassencomplex

Geen Geen naoorlogse naoorlogse ontwikkelingen ontwikkelingen

Afbeelding 26: het onderzoeksgebied in 2020.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 59

Afbeelding 27: het onderzoeksgebied in 1945.

Geen naoorlogse Geen ontwikkelingen naoorlogse ontwikkelingen

Afbeelding 28: het onderzoeksgebied in 2020.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 60

Afbeelding 29: het onderzoeksgebied in 1945.

Geen Naoorlogs naoorlogse herbouwd ontwikkelingen

Geen naoorlogse ontwikkelingen

Afbeelding 30: het onderzoeksgebied in 2020.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 61

Afbeelding 31: het onderzoeksgebied in 1945.

Naoorlogse verbreding A2 Geen naoorlogse Graven van een ontwikkelingen watergang

Naoorlogs industrie- en bedrijventerrein Geen naoorlogse ontwikkelingen

Afbeelding 32: het onderzoeksgebied in 2020.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 62

5 CONCLUSIE EN ADVIES

5.1 Conclusie Op basis van de geraadpleegde bronnen, de beoordeling en evaluatie van de indicaties is vastgesteld dat het onderzoeksgebied Dijkverbetering Tiel-Waardenburg in de gemeenten Tiel en Neerijnen (Gelderland) betrokken is geweest bij oorlogshandelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog, waardoor CE in de bodem terecht kunnen zijn gekomen. Het gaat om de volgende oorlogshandelingen:

• Geallieerde bombardementen op de bruggen over de Waal bij Waardenburg gedurende de laatste maanden van 1944 en de eerste maanden van 1945; • Geallieerde duikbombardementen op doelen op de Waal en op/bij de dijk gedurende de laatste maanden van 1944 en de eerste maanden van 1945; • Geallieerde beschietingen op de dijk langs de Waal en op de dorpen bij de dijk gedurende de laatste maanden van 1944 en de eerste maanden van 1945; • Duitse militaire aanwezigheid op de dijk langs de Waal gedurende de laatste maanden van 1944 en de eerste maanden van 1945.

In afbeeldingen 2 en 3 is zijn inventarisatiekaarten weergegeven die de oorlogshandelingen weergegeven die in het onderzoekgebied hebben plaatsgevonden tijdens de Tweede Wereldoorlog. In afbeeldingen 4 tot en met 10 zijn detailkaartjes van deze inventarisatiekaarten weergegeven.

5.1.1 Aan te treffen CE Op basis van de in de geraadpleegde bronnen indicaties betreffende oorlogshandelingen is het onderzoeksgebied verdacht op het aantreffen de volgende CE:

Aan te treffen CE Subsoort Hoeveelheden Verschijningsvorm Afwerpmunitie Tot en met 1000 lbs Exemplarisch Afgeworpen brisantbommen (geallieerd) Geschutmunitie Tot met 155 mm Tientallen Verschoten (geallieerd) Raketmunitie Vergeltungswaffe 1 Exemplarisch Afgevuurd/wrakdelen (Duits) Geschutmunitie Tot en met 15 cm (Duits) Tientallen Gedumpt/achtergelaten Kleinkalibermunitie Tot 2 cm (Duits) Honderdtallen Gedumpt/achtergelaten Handgranaten Ei- en steel (Duits); Tientallen Gedumpt/achtergelaten Geweergranaten Brisant/rook (Duits); Tientallen Gedumpt/achtergelaten Munitie voor Panzerfaust (Duits); Exemplarisch Gedumpt/achtergelaten granaatwerpers Ontstekingsinrichtingen Voor geschut- en Tientallen Gedumpt/achtergelaten mortiergranaten (Duits) Munitietoebehoren Verpakkingsmaterialen Tientallen Gedumpt/achtergelaten e.d. (Duits)

5.1.2 Horizontale afbakening verdachte gebieden De horizontale afbakening van de verschillende verdachte gebieden in het onderzoeksgebied is vastgesteld aan de hand van de richtlijnen in het WSCS-OCE 2012 en is weergegeven in paragraaf 4.2. Elk verdacht gebied heeft een codering aan de hand waarvan de afbakening kan worden opgezocht.

In afbeelding 11 is een kaart weergegeven waarop de horizontaal afgebakende verdachte gebieden zijn ingetekend. In afbeeldingen 12 tot en met 18 zijn deelkaarten van de verdachte gebieden in het onderzoeksgebied weergegeven.

5.1.3 Verticale afbakening verdachte gebieden De verticale afbakening is, zover als bekend, weergegeven in paragraaf 4.3. In de A1- kaart CE-bodembelastingkaart is per op afwerpmunitie, raketmunitie en geschutmunitie

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 63

verdacht gebied, voor zover als bekend, de maximale diepteligging weergegeven ten opzichte van maaiveld Tweede Wereldoorlog.

5.1.4 Naoorlogse ontwikkelingen Na de Tweede Wereldoorlog hebben binnen de grenzen van het onderzoeksgebied enkele ontwikkelingen plaatsgevonden die op luchtfoto’s en satellietbeelden zichtbaar zijn. Deze ontwikkelingen zijn mogelijk van invloed op de aanwezigheid van CE in de bodem. Er kon niet worden vastgesteld tot welke diepte de roerende werkzaamheden hebben plaatsgevonden.

5.2 Advies Op basis van de resultaten van dit vooronderzoek en de conclusies is het onderzoeksgebied verdacht verklaard op het aantreffen van diverse soorten Duitse en geallieerde CE. Het advies met betrekking tot CE binnen de grenzen van het onderzoeksgebied is als volgt:

Grondroerende werkzaamheden In het geval dat er grondroerende werkzaamheden zullen plaatsvinden binnen de grenzen van het onderzoeksgebied geldt het volgende advies:

• In de gebieden in het onderzoeksgebied die onverdacht zijn verklaard op het aantreffen van CE kunnen de voorgenomen werkzaamheden plaatsvinden zonder dat er vervolgstappen noodzakelijk zijn in de explosievenopsporing; • In de gebieden in het onderzoeksgebied die verdacht zijn verklaard op het aantreffen van CE is het noodzakelijk om vervolgstappen te ondernemen in de explosievenopsporing voorafgaand aan de voorgenomen werkzaamheden. Hiervoor zijn twee mogelijkheden:

1. Het laten uitvoeren van een Projectgebonden Risicoanalyse (PRA) voor het onderzoeksgebied te laten uitvoeren, waarbij dit vooronderzoek als basis zal dienen. In de PRA zal worden vastgesteld waar en welke grondwerkzaamheden hebben plaatsgevonden binnen de grenzen van het onderzoeksgebied alsmede tot welke diepte de bodem geroerd is geweest. Het uiteindelijke doel van de PRA is om te bepalen of het verdacht gebied door naoorlogse werkzaamheden of voor de uitvoer van de geplande werkzaamheden (nog) verdacht is. Beschikbare bodemkundige onderzoeken zullen worden gebruikt om de exacte maximale en minimale diepteligging van CE vast te stellen. Tevens wordt op basis van een analyse van de risico’s van CE voor de daadwerkelijke uitvoering van het project bepaald of detectie mogelijk is en welke detectietechniek het meest geschikt is. 2. Het laten uitvoeren van detectiewerkzaamheden. De detectiemethode is afhankelijk van de diepteligging van de te verwachten CE. Aan de hand van de beschikbare gegevens kon de diepteligging niet in alle gevallen worden bepaald.

Niet-grondroerende werkzaamheden In het geval dat er niet-grondroerende werkzaamheden zullen plaatsvinden binnen de grenzen van het onderzoeksgebied geldt zowel in de verdachte als in de onverdachte gebieden dat de werkzaamheden plaats kunnen vinden zonder dat er vervolgstappen noodzakelijk zijn in de explosievenopsporing. Werkzaamheden op het maaiveld kunnen met betrekking tot de aanwezigheid van CE regulier worden uitgevoerd.

5.3 Formulering effectcriteria per thema Ten tijde van het opstellen van de rapportage is nog niet bekend welke werkzaamheden op welke plaatsen zullen plaatsvinden in het kader van de dijkverbetering van de Waaldijk tussen Tiel en Waardenburg. In de onderstaande flowchart is in algemene zin weergegeven welke invloed de mogelijke aanwezigheid van CE kunnen hebben op de voorgenomen werkzaamheden.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 64

Bovengrondse positief werkzaamheden Onverdacht gebied s Verdacht gebied Geroerde grond positief

Ondergrondse werkzaamheden

Bouwsteen s Ongeroerde grond negatief

Onverdacht gebied positief

Vooraan in de flowchart wordt een van de zeven voorgenomen bouwstenen ingevuld en kunnen de pijlen worden gevolgd. In het geval van een positief effectcriterium kunnen de civieltechnische werkzaamheden regulier worden uitgevoerd. In het geval van een negatief effectcriterium wordt geadviseerd om vervolgstappen te ondernemen in de explosievenopsporing in de vorm van een PRA of explosievenopsporingswerkzaamheden voorafgaand aan de uitvoering van de civieltechnische werkzaamheden (zie paragraaf 5.2). Na uitvoering van een PRA kan het effectcriterium alsnog positief worden. Na de opsporingswerkzaamheden wordt het effectcriterium positief.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 65

5.4 Toelichting versie 3 definitieve rapportage Na de oplevering van versie 2 van de definitieve rapportage op 4 mei 2016, had de opdrachtgever nog een aantal opmerkingen die nog verwerkt moesten worden. Om die reden is een versie 3 van de rapportage verschenen. In deze rapportage zijn de volgende aanpassingen ten opzichte van versie 2 gedaan:

• Er zijn een aantal schoonheidsfoutjes in de lopende tekst van de rapportage aangepast. Deze aanpassingen hebben geen invloed op de verdachte gebieden; • Er is een nadere uitleg gegeven over het maximaal aan te treffen kaliber geschutmunitie in het onderzoeksgebied. Deze was vastgesteld op 155 mm, afgeschoten door ‘Long Toms’. Hierbij is aangetekend dat niet kon worden vastgesteld dat er ook daadwerkelijk 155 mm granaten zijn gebruikt, omdat de betrokken eenheden niet bekend zijn. Deze toelichting heeft geen invloed op het verdachte gebied; • Er is een nadere uitleg gegeven bij de verklaring van de aanwezigheid van solitaire kraters in het onderzoeksgebied, waarbij geen bombardementsdoelwit zichtbaar was. De exacte oorzaak is niet bekend. De kraters zijn veroorzaakt door een noodafworp of door een tactische luchtaanval op een doel dat verplaatst is en dus niet meer op de luchtfoto zichtbaar was Deze toelichting heeft geen invloed op het verdachte gebied; • De resultaten van de recentelijk opgestelde CE-bodembelastingkaart van de gemeente Tiel zijn op verzoek van de opdrachtgever overgenomen en verwerkt in het kaartmateriaal. Dit betekende dat een aantal verdachte gebieden in het onderzoeksgebied groter is geworden ten opzichte van de verdachte gebieden in versie 2 van de rapportage; • De horizontale afbakening van de op de luchtfoto’s waargenomen solitaire kraters was vastgesteld op 50 (55) meter per krater, op basis van ervaringen. Op verzoek van de opdrachtgever is uitgebreid tot 100 (105) meter.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 66

5.5 Toelichting versie 5 definitieve rapportage Na de oplevering van versie 4 van de definitieve rapportage, heeft het Waterschap contact opgenomen over een aantal discrepanties tussen de tekst van het rapport en de bijbehorende CE-Bodembelastingkaart. Hiertoe is versie 5 opgesteld waarin in overleg met het Waterschap de volgende veranderingen zijn doorgevoerd:

• VGA_01 tot en met VGA_12 en VGA_19 zijn geïnterpreteerd als solitaire kraters (waarbij VGA_03, VGA_04 en VGA_05 bijzondere gevallen zijn, zoals in het rapport wordt omschreven). In de richtlijnen van het WSCS-OCE zijn voor een dergelijke situatie geen richtlijnen om een verdacht gebied af te bakenen. In overleg hebben we besloten om rondom elke krater een buffer van 100 meter te trekken met daarbij een georeferentie van 5 meter, wat betekent dat rondom elke solitaire krater een cirkel met een straal van 105 meter verdacht is op afwerpmunitie. In de kaarten in versie 4 van het rapport was dit onvolledig overgenomen. In versie 5 is dit overal toegepast; • VGA_15 en VGA_16 zijn afgebakend conform de WSCS-OCE afbakeningsrichtlijnen van een Pin Point Target duikbombardement. Rondom de doelwitten (dit waren de stellingen die we op de luchtfoto’s hebben gezien) is een cirkelvormig gebied met een straal van 181 meter getrokken. Ter compensatie van de georeferentieafwijking is een buffer van 5 meter gebruikt. Rondom de doelen is dus een cirkelvormig gebied met een straal van 186 meter verdacht op afwerpmunitie; • VGA_13, VGA_14, VGA_17 en VGA_18 zijn geïnterpreteerd als inslagenpatronen en afgebakend volgens de WSCS-OCE richtlijn voor het afbakenen van een tapijtbombardement. Binnen het inslagenpatroon is de maximale onderlinge afstand tussen twee opeenvolgende kraters gebruikt als afbakeningsparameter. Voor VGA_17 geldt dat in versie 4 van het rapport stond dat deze afstand 269 meter was. Dit is in versie 5 tekstueel gecorrigeerd naar 161 meter. Voor de grootte van het verdachte gebied op de CE-Bodembelastingkaart maakt dit geen verschil. Op de kaart in versie 4 stond het verdachte gebied al ingetekend met rondom de kraters de juiste afstand van 161 meter. • VGA_19 stond in versie 4 niet op de kaart, maar in versie 5 wel. In versie 4 is de krater waar rondom VGA_19 is afgebakend tekstueel meegenomen bij VGA_17. In de rapportage stond daarom 269 meter: dit is de afstand van die krater tot het cluster van kraters dat is afgebakend als VGA_17. Een check van de luchtfoto’s heeft aangetoond dat de krater van VGA_19 op een ander moment is ontstaan dan de kraters van VGA_17 en dus dat deze apart afgebakend moet worden. Daar het een solitaire krater is, hebben we deze ook met 100 meter afgebakend; • De resultaten van de gemeentelijke CE-Bodembelastingkaart van Tiel zijn overgenomen. Hiermee is VGI_02 groter geworden en bevat nu ook de Ophemertsedijk tot aan Tiel.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 67

5.6 Toelichting versie 6 definitieve rapportage Na de oplevering van versie 6 van de definitieve rapportage is er op verzoek van het Waterschap een aantal kaarten gewijzigd. Het betreft de kaarten 20, 22, 24, 26, 28, 30 en 32. Hier zijn de verdachte gebieden uit versie 5 aangepast. Tevens is het onderschrift bij deze kaarten veranderd. De kaarten gaven namelijk de situatie in 2014 weer, maar met de update is dit gewijzigd naar de situatie in 2020. Tevens is in het inleidende tekstgedeelte een nuance aangebracht over de naoorlogse ontwikkelingen.

In de A1-kaarten Inventarisatie en CE-Bodembelasting is tevens het versienummer van de rapportage toegevoegd, in dit geval versie 6.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 68

6 BIJLAGEN

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 69

Bijlage 1 Overzicht beoordelen/evalueren inventarisatie (WSCS-OCE 2012)

In het WSCS-OCE 2012 staat vermeld dat de indicaties en contra-indicaties uit de inventarisatie- resultaten dienen te worden beoordeeld en dat op basis hiervan de volgende punten gemotiveerd vastgesteld moeten worden: • Of er sprake is van een CE verdacht gebied, en zo ja: • De (sub)soort, hoeveelheid en verschijningsvorm van de vermoedelijke CE; • De horizontale en verticale afbakening van het verdachte gebied.

Bij de beoordeling en evaluatie van de resultaten van de inventarisatie worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: 1. Indien sprake is van de vermoedelijke aanwezigheid van CE, wordt de conclusie VERDACHT gerapporteerd. Indien er geen sprake is van de vermoedelijke aanwezigheid van CE, wordt de conclusie ONVERDACHT gerapporteerd; 2. De conclusie wordt vastgesteld op basis van twee of meer onafhankelijke verifieerbare bronnen. Indien een indicatie in slechts in bron is aangetroffen, wordt dit duidelijk aangegeven in de rapportage. Hierin wordt gerapporteerd hoe de betrouwbaarheid van de bronnen is ingeschat; 3. Indicaties en/of contra-indicaties dienen een locatieverwijzing te hebben, aangezien deze essentieel is om te bepalen of de informatie relevant is voor de aanwezigheid van CE op de projectlocatie en/of in het onderzoeksgebied. Voor de locatieverwijzing gelden de volgende uitgangspunten: a. Indicaties en/of contra-indicaties moeten worden vertaald naar een locatie in de huidige topografie; b. Waar sprake is van onduidelijkheid/onbetrouwbaarheid in de locatieverwijzing, wordt dit gedocumenteerd; c. Bij gebruikmaking van indicaties en/of contra-indicaties uit geschreven bronnen, dient de locatieverwijzing uit het bronbestand in de rapportage ongewijzigd te worden overgenomen. 4. Bij het vaststellen van de conclusie worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: a. Bij de beoordeling of bepaalde oorlogshandelingen een indicatie vormen voor de aanwezigheid van CE in het onderzoeksgebied, wordt bijlage 3 van het WSCS-OCE 2012 als leidraad gehanteerd. Hiervan mag alleen gemotiveerd worden afgeweken; b. Als er geen indicaties zijn die wijzen op de aanwezigheid van CE in het onderzoeksgebied, is de conclusie ONVERDACHT; c. Als er indicaties zijn dat bij oorlogshandelingen binnen de grenzen van de projectlocatie en/of onderzoeksgebied bepaalde hoofdsoorten CE zijn gebruikt/betrokken geweest, dan is (een deel van) de projectlocatie en/of onderzoeksgebied VERDACHT op de aanwezigheid van deze hoofdsoorten CE, tenzij op basis van contra-indicaties het tegendeel kan worden bewezen. 5. Het verdachte gebied wordt horizontaal en verticaal afgebakend, gespecificeerd per (sub)soort CE, hoeveelheid en verschijningsvorm van vermoedelijke CE. Daarbij worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: a. Bij de horizontale afbakening van het verdachte gebied wordt bijlage 3 van het WSCS- OCE 2012 gehanteerd; b. Uitgangspunten voor de verticale afbakening: i. Bij het bepalen van de verticale afbakening dient specifiek rekening te worden gehouden met: bodemweerstand, verwachte indringingsnelheid en –hoek, gewicht, vorm en diameter CE; ii. Voor het berekenen van de penetratiediepte wordt gebruik gemaakt van een rekenmethode waarin ten minste rekening gehouden wordt met de volgende parameters: de afwerphoogte, de afwerpsnelheid, het gewicht van de bom, de diameter van de bom en de weerstand van de bodem; iii. Indien sprake is van grondverzet/grondroering in de periode 1945 tot heden, wordt op basis daarvan bepaald of, en zo ja, tot welke diepte minus maaiveld (gerelateerd aan NAP), de aanwezigheid van CE kan worden uitgesloten; iv. De verticale afbakening wordt zodanig uitgedrukt dat deze is te herleiden tot de diepte ten opzichte van NAP; c. Uitgangspunten horizontale afbakening:

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 70

i. Bij de horizontale afbakening van het verdachte gebied wordt de tolerantie gemotiveerd, gebaseerd op het beschikbare bronnenmateriaal; ii. Het verdachte gebied wordt weergegeven in RD-coördinaten; d. Onder de verschijningsvorm wordt verstaan de wijze waarop CE in het verleden in de (water)bodem zijn terechtgekomen, waarbij onderscheid kan worden gemaakt in: afgeworpen, verschoten, gegooid, gelegd, weggeslingerd, opgeslagen, gedumpt, begraven (inclusief redepositie), als restant uit springputten of explosie en als onderdeel van (vliegtuig)wrakken en/of gezonken vaartuigen.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 71

Bijlage 2 Vaststellen verdacht gebied en afbakening in vooronderzoek

In onderstaand overzicht is de horizontale afbakening van het verdachte gebied weergegeven zoals deze is opgenomen in het WSCS-OCE 2012.

Indicatie Algemene omschrijving Uitgangspunt conclusie Uitgangspunten voor afbakening Verdacht Onverdacht verdacht gebied Verdedigingswerk Groepering van wapenopstellingen en/of Het grondgebied binnen de grenzen van het geschutsopstellingen, rondom afgezet met een ✗ verdedigingswerk is verdacht. De grenzen versperring (bijvoorbeeld weerstandskern of worden bij voorkeur bepaald aan de hand steunpunt) van gegeorefereerde luchtfoto’s. Wapenopstelling Opstelling van handvuurwapen, machinegeweer Locatie van de wapenopstelling of andere (semi)automatisch wapen, niet zijnde ✗ onderdeel van een verdedigingswerk Geschutopstelling Locatie van geschut, niet zijnde onderdeel van 25 meter rondom het hart van de (statisch en mobiel) een verdedigingswerk. ✗ geschutopstelling, maar niet verder dan een eventuele aangrenzende watergang. Munitieopslag in Locatie van munitievoorraad in het open veld, Locatie van de veldopslaglocatie open veld niet zijnde binnen een verdedigingswerk ✗ Loopgraaf Militaire loopgraaf Het gebied binnen de contouren van de ✗ loopgraaf is verdacht, bij voorkeur bepaald aan de hand van gegeorefereerde luchtfoto’s. Tankgracht of –geul Een diepe (al dan niet droge) gracht of geul met Niet verdacht, tenzij er aanwijzingen zijn dat steile wanden, aangebracht om ✗ er mogelijk munitie in gedumpt is. pantservoertuigen tegen te houden Landmijnen Middels een aanwijzing, niet zijnde een n.v.t. verdacht gebied mijnenlegrapport, op landmijnen verdacht ✗ verklaard gebied. In het verdachte gebied zijn bij de controle door de MMOD géén landmijnen aangetroffen Landmijnen Middels een aanwijzing, niet zijnde een De grenzen zoals aangegeven in het verdacht gebied mijnenlegrapport, op landmijnen verdacht ✗ ruimrapport verklaard gebied. In het verdachte gebied zijn bij de controle door de MMOD, of bij naoorlogse activiteiten landmijnen aangetroffen. Mijnenveld Geregistreerd mijnenveld, waarvan n.v.t. mijnenlegrapport aanwezig is. Alle volgens het ✗ legrapport gelegde landmijnen zijn geruimd. Mijnenveld Geregistreerd mijnenveld waarvan De grenzen zoals aangegeven in het mijnenlegrapport aanwezig is. Niet alle volgens ✗ mijnenlegrapport en/of ruimrapport. het mijnenlegrapport gelegde landmijnen zijn geruimd. Geen feitelijke onderbouwing bekend waarom er landmijnen worden vermist. Mijnenveld Mijnenlegrapport aanwezig. Niet alle volgens het n.v.t. legrapport gelegde landmijnen zijn geruimd. ✗ Feitelijke onderbouwing bekend waarom er landmijnen worden vermist. Versperringen Versperringen, zoals strandversperringen en Tenzij er indicaties zijn dat CE onderdeel drakentanden ✗ uitmaken van de versperring. Infrastructuur Militaire werken zoals woononderkomen of Tenzij er indicaties zijn op CE vanwege de zonder werken met een burgerdoel zoals schuilbunker ✗ aanwezigheid van nabij verdediging in de geschutsopstelling vorm van bijvoorbeeld wapenopstellingen of munitievoorraad Schuilloopgraaf Loopgraaf voor burgerbevolking om in te n.v.t. schuilen ✗ Kampementen Grondgebied met onderkomens zoals tenten Tenzij er indicaties zijn op CE vanwege de ✗ aanwezigheid van munitieopslag of nabij verdediging in de vorm van bijvoorbeeld wapenopstellingen. Mangat Gat in grond met schuilfunctie, niet in gebruik n.v.t. genomen als schuttersput ✗ Vernielingslading Locatie van aangebrachte vernielingslading Locatie van vernielingslading ✗ Artillerie-, mortier- Gebied dat is beschoten door mobiel of vast Situationeel te bepalen of raketbeschieting geschut, mortieren of grondgebonden ✗ (meervoudige) raketwerpersysteem Raketbeschieting Gebied dat is getroffen door een Op basis van een analyse van het inslagenpatroon raketbeschieting met jachtbommenwerpers ✗ inslagenpatroon wordt de maximale afstand bekend tussen twee opeenvolgende inslagen binnen een inslagpatroon bepaald. Het verdachte gebied wordt afgebakend door deze afstand te projecteren op de buitenste inslagen van het inslagenpatroon. Dat is exclusief de eventuele horizontale verplaatsing van de buitenste blindganger binnen het inslagenpatroon Inslagpunt Vliegtuig die niet in werking is getreden Te bepalen volgens rekenmethode waarin blindganger, zijnde ✗ ten minste rekening wordt gehouden met de een vliegtuigbom volgende parameters: de afwerphoogte, de afwerpsnelheid, het gewicht van de bom, de diameter van de bom en de weerstand van de bodem. Op basis van in ieder geval deze vijf parameters wordt berekend tot welke diepte CE theoretisch kunnen indringen en hoever de maximale horizontale verplaatsing is. Crashlocatie Aanwezigheid van CE vanwege de crash Situationeel te bepalen vliegtuig ✗ Krater van Gebied waarin zich de krater van de detonatie Tenzij er indicaties zijn dat het geen gedetoneerde van een incidentele luchtafweergranaat bevindt. ✗ incidentele luchtafweergranaat betreft. incidentele luchtafweergranaat

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 72

Inslagpunt van een Gebied dat is getroffen door de inslag van een 15 meter rondom een inslagpunt vanwege V.1 wapen V.1 wapen ✗ de mogelijke horizontale verplaatsing onder de grond. Krater van een Gebied waarin zich de krater van de detonatie 50 meter rondom een inslagpunt vanwege (gedeeltelijk) van een V.1 wapen bevindt. ✗ de mogelijke aanwezigheid van explosieve gedetoneerde V.1 componenten wapen Krater van een Gebied waarin zich de krater van de detonatie Situationeel te bepalen (gedeeltelijk) van een V.2 wapen bevindt. ✗ gedetoneerde V.2 wapen Dumplocatie van Dumplocatie van CE en/of toebehoren in Locatie van de dump en afbakening verder munitie en/of landbodem of op waterbodem ✗ situationeel te bepalen, bijvoorbeeld toebehoren dumping in stilstaand of stromend water Ongecontroleerde (Sympathische) detonatie van explosieven Situationeel te bepalen (massa)explosie voorraad zoals ontploffing munitieopslag of ✗ munitietrein Vernietigingslocatie Eén of meerdere springputten De contour(en) van de springput(ten) en voor CE ✗ afbakening verder situationeel te bepalen, bijvoorbeeld gelet op de afstand van eventuele uitgeworpen CE buiten deze contour(en). Vernielingslading (in Locatie van in werking gestelde Locatie waar de vernielingslading in werking werking gesteld) vernielingslading, waarbij de mogelijkheid ✗ is gesteld en afbakening verder situationeel bestaat op het aantreffen van niet (geheel) te bepalen. gedetoneerde springlading(en) Tapijtbombardement Gebied dat is getroffen door een bombardement Op basis van een analyse van het met middelzware en/of zware bommenwerpers, ✗ inslagenpatroon152 wordt de maximale met als doel om schade aan te richten over een afstand tussen twee opeenvolgende groot gebied. inslagen binnen een inslagpatroon bepaald. Het verdachte gebied wordt afgebakend door deze afstand te projecteren op de buitenste inslagen van het inslagenpatroon. Dat is exclusief de eventuele horizontale verplaatsing van de buitenste blindganger binnen het inslagenpatroon. Duikbombardement Gebied dat is getroffen door een bombardement Het verdachte gebied wordt bepaald door op zgn. ‘Pin Point met jachtbommenwerpers, met als doel om een ✗ een afstand van 181 meter gemeten vanuit Target’, vooraf bepaald specifiek object te treffen het hart van het doel153. inslagenpatroon onbekend Duikbombardement Lineair gebied, nabij een spoorlijn, dat is Het verdachte gebied wordt bepaald door op zgn. ‘Line getroffen door bombardement met ✗ een afstand van 91 meter gemeten vanuit Target’, jachtbommenwerpers, met als doel om de het hart van de spoorlijn154. inslagenpatroon spoorlijn te treffen onbekend Raketbeschieting op Gebied dat is getroffen door een Het verdachte gebied wordt bepaald door zgn. ‘Pin Point raketbeschieting met jachtbommenwerpers, met ✗ een afstand van 108 meter gemeten vanuit Target’, als doel om een vooraf bepaald specifiek object het hart van het doel155 inslagenpatroon te treffen. onbekend Raketbeschieting op Lineair gebied, nabij een spoorlijn, dat is Het verdachte gebied wordt bepaald door zgn. ‘Line Target’, getroffen door een raketbeschieting met ✗ een afstand van 80 meter gemeten vanuit inslagenpatroon jachtbommenwerpers, met als doel om de het hart van de spoorlijn156 onbekend spoorlijn of treinstel op deze spoorlijn te treffen

152 Verzameling van de locaties van inslagen van één bepaald toestel of één bepaald bombardement.

153 Afstanden zijn afkomstig van een Britse studie (empirisch onderzoek) naar de accuratesse bij aanvallen door eenmotorige duikbommenwerpers gedurende de periode oktober 1944 – april 1945 (AIR 55/322). Eventueel effect van vijandelijk luchtafweer tijdens deze duikbombardementen is niet in de studie meegenomen. De genoemde afstand is de gemiddelde afstand t.o.v. het doel waarbij opgemerkt moet worden dat 50% van de vliegtuigbommen binnen 119 meter neer is gekomen en de maximaal gemeten afstand t.o.v. het doel 181 meter was.

154 Afstanden zijn afkomstig van een Britse studie (empirisch onderzoek) naar de accuratesse bij aanvallen door eenmotorige duikbommenwerpers gedurende de periode oktober 1944 – april 1945 (AIR 55/322). Eventueel effect van vijandelijk luchtafweer tijdens deze duikbombardementen is niet in de studie meegenomen. De genoemde afstand is de gemiddelde afstand t.o.v. het doel waarbij opgemerkt moet worden dat 50 % van de vliegtuigbommen binnen 46 meter neer is gekomen en de maximaal afstand t.o.v. het doel 91 meter was.

155 Afstanden zijn afkomstig van een Britse studie (empirisch onderzoek) naar de accuratesse bij aanvallen door eenmotorige duikbommenwerpers gedurende de periode oktober 1944 – april 1945 (AIR 55/322). Eventueel effect van vijandelijk luchtafweer tijdens deze duikbombardementen is niet in de studie meegenomen. De genoemde afstand is de gemiddelde afstand t.o.v. het doel (gebouwen) waarbij opgemerkt moet worden dat de gemiddelde spreiding van de raketten t.o.v. het middelpunt van een salvo 69 meter was, en dat de gemiddelde afstand van het middelpunt van een salvo t.o.v. het doel 39 meter was.

156 Afstanden zijn afkomstig van een Britse studie (empirisch onderzoek) naar de accuratesse bij aanvallen door eenmotorige duikbommenwerpers gedurende de periode oktober 1944 – april 1945 (AIR 55/322). Eventueel effect van vijandelijk luchtafweer tijdens deze duikbombardementen is niet in de studie meegenomen. De genoemde afstand is de maximale afstand gemeten n.a.v. luchtfoto-interpretatie.

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 73

Bijlage 3 Dekking geraadpleegde luchtfoto’s

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 74

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 75

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 76

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 77

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 78

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 79

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 80

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 81

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 82

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 83

15P108 VO Dijkverbetering Tiel-Waardenburg definitief rapport versie 6 d.d. 14 juli 2020 84