Regina Bańkowska CONOPIDAE w yślepki (Insecta: Diptera) /{ L f)f)Li / uiw. K . 4 6 ^ 4 2 . I V/ 'PA&TStWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE W serii «Fauna Polski» ukazały się dotychczas: Tom 1. J. D. Plisko. Lumbricidae — Dżdżownice (Anne­ lida: Oligochaeta), 1973, 156 ss. Tom 2. A. Picdcl i A. Wiktor. Arionacea — Ślimaki krą- żałkowate i ślinikowate (Gastropoda: Stylommato- phora), 1974, 140 ss. Tom 3. S. M. Klimaszewski. Psyllodea — Koliszki [In- secta: Homoptera), 1975, 295 ss. Tom 4. M. Mroczkowski. Dermestidae — Skómikowate (Insecta: Coleoptera), 1975, 163 ss. Tom 5. W. Staręga. Opiliones —Kosarze (Arachnoidca), 1976, 197 ss. Tom 6. W. Bazyluk. Blattodea et Mantodea — Karaczany i modliszki [Insecta], .1977, 173 ss. Tom 7. R. Bańkowska. Conopidae —Wy ślepki ( Insecta: Diptera), 1979, 134 ss. W druku: Tom 8. P. Trojan. Tabanidae — Ślepe ki [Insecta: Diptera) W przygotowaniu: S. Mazur. Histeridae — Gniliki (Insecta: Coleoptera) http://rcin.org.pl CONOPID AE W yślepki (Insecta: Dipłera) http://rcin.org.pl POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII Fauna Polski • Fauna Poloniae Tom 7 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE http://rcin.org.pl REGINA BAŃKOWSKA CONOPID AE W yślepki (Insecta: WARSZAWA 1979 y\, 1 (o 06 h fhi.?http://rcin.org.pl K. 4 6 ^ 4 2,. ... INSTYTUT ZO O LO G II POLSKIEJ AKADEMII NAUK blBLIOTEKA 'X REDAKTOR NACZELNY p r o f, d r A. R i e d e l RADA REDAKCYJNA p r o f. dr K. A. Dobrowolski, doc. dr S. L. Kazubski, prof. dr S. M. Klimaszewski, prof. dr M. M łynarski, prof. dr A. R iedel, prof, dr W. Skuratowicz, dr hab. W. S t a r ę g a , mgr Z. Swirski (sekretarz), prof. dr H. Szelęgtewicz (z-ca przewodniczącego), p r o f. d r P. Trojan, doc. dr A. W iktor (przewodniczący) REDAKTOR PRACY p r o f. dr A. R i e d e l Praca wykonana w ramach problemu resortowego Nr PAN-27 ISBN 83-01-00250-6 ISSN 03-03-49-09 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE Nakład 550+90 egz. Ark. wyd. 10,0; ark. druk. 8,5. Papier druk. sat. III kl. 80 g, 70x100. Oddano do składania w grudniu 1977 r. Podpisano do druku w lutym 1979 r. Druk ukończono w lutym 1979 r. Zam. nr 125/78 — M-9. Cena zł 40. WROCŁAWSKA DRUKARNIA NAUKOWA http://rcin.org.pl^vzi|elz. 25/^ I. CZĘŚĆ OGÓLNA 1. W STĘP Rodzina Conopidae (wyślepkowate albo wy ślepki) obejmuje muchówki pasożytujące w innych owadach, głównie błonkówkach z nadrodzin Apoidea, Sphecoidea lub Vespoidea. Owady dorosłe spotyka się najczęściej w pobliżu gniazd błonkówek oraz na ukwieconych łąkach, gdzie szukają pożywienia w postaci nektaru kwiatowego, a także polują na swoje ofiary. Wyglądem zewnętrznym przypominają Conopidae bardzo często przed­ stawicieli tych grup błonkówek, które są ich żywicielami; jest to zrozumiałe, gdyż samica muchy składa jaja bezpośrednio na ciele ofiary i duże podobień­ stwo ułatwia jej zbliżenie się do upatrzonego owada. Charakterystyczną cechą budowy ciała Conopidae jest duża, wypukła głowa ze sterczącymi do przodu, długimi czułkami i wydłużonym silnie apa­ ratem gębowym. Skrzydła są dość długie, opalizujące, często z ciemniejszymi plamami na całej powierzchni. Odwłok jest przeważnie wydłużony, cylindryczny, Rys. 1. Conops słrigatus, samiec. 5 http://rcin.org.pl zwężony przy nasadzie i na końcu zagięty ku dołowi. Płeć u Gonopidae można odróżnić łatwo, gdyż u samic występuje dobrze wykształcone, masywne po- kładełko, u niektórych grup zakończone sztyletowato. 1ST a Y sternicie odwłoka często występuje dodatkowy wyrostek tzw. teka — ułatwiający składanie jaj na ciele żywiciela. Ubarwienie ciała jest żywe, przeważają zestawienia koloru żółtego z czarnym oraz różne odcienie brązu. Rodzina Gonopidae obejmuje niewiele ponad 760 gatunków rozprzestrze­ nionych na całym świccie. Rozmieszczenie ich jest jednak dość nierównomierne, większe zróżnicow anie gatunkowe i większą liczebność wykazują one w krajach o ciepłym klimacie, gdzie także błonkówki będące ich żywicielami znajdują bardziej dogodne warunki rozwoju. W Polsce stwierdzono występowanie 50 gatunków Gonopidae. Stanowisko systematyczne Conopidae W układzie systematycznym owradówr rodzina Gonopidae wraz z innymi muchówkami zaliczana jest do rzędu dwuskrzydłych (Diptera), wyodrębnio­ nego już w i 758 roku przez L in n e u s z a oraz do podrzędu krótkorogich — Brachycera. Nazwę Brachycera wyprowadził M ac q u a r t (1834) na podstawie budowy czułków owadów dorosłych. Dalszy podział muchówek został przepro­ wadzony przez B r a u e r a (1863), który za punkt wryjścia przyjął budowę i spo­ sób otwierania się poczwarki przy wydostawaniu się na zewmątrz dorosłego owada. Gonopidae są typowymi przedstawicielami sekcji Gyclorrhapha, która charakteryzuje się występowaniem poczwTarki typu bobówki. Twarda osłonka wokół samej poczwarki tworzy się z ostatniej skórki larwalnej, mającej kształt beczułki pełniącej funkcję ochronną. Gyclorrhapha posiadają ponadto wiele innych cech apomorficznych stawiających je wyżej na drabinie ewolucyjnej od grupy Brachycera Orthorrhapha. Do takich cech należy między innymi redukcja puszki głowowej u larwT, a u form dorosłych występowanie trójczło- nowycłi czułków, zaopatrzonych w wić. Zachodzi spora modyfikacja i częściowa redukcja niektórych części aparatu gębowrego, np. żuwTaczek. Często cały aparat gębowy jest chowany w głąb głowy. Uwidacznia się także skracanie i zlewanie się poszczególnych segmentów odwłoka u wielu grup. Występują również pewne zmiany w użytkowaniu skrzydeł, przejawiające się głównie w tendencji do redukcji żyłek. Żyłka analna i kubitalna tworzą zamkniętą komórkę kubi- talną. Dalszy podział grupy Gyclorrliapha nastręczał wiele trudności i przebiegał wielopłaszczyznowa. Badacze często opierając się tylko na wąskim zespole cech dokonywali sztucznego podziału na mniejsze jednostki, nie odzwiercie­ dlające rzeczywistych pokrewieństw muchówek. R o b in e a u -De s y o id y i M a c - q u a r t podzielili wr 1830 r. Gyclorrhapha naGalyptrata i Acalyptrata, opierając się na zróżnicowaniu wielkości łusek tułowiowy cli owadów dorosłych. Następnie wt 1883 r. B r a u e r podzielił grupę Gyclorrhapha na Schizometopa i Holometopa, 6 http://rcin.org.pl przyjmując za podstawę podziału budowę czoła postaci dorosłych. Po niedługim czasie okazało się, że istnieje wśród muchówek wiele typów przejściowych w budowie czoła i w związku z tym podział ten zarzucono. W 1921 r. Frey oparł podział Cyclorrhaplia na cechach anatomicznych aparatu gębowego, wprowadzając nowe nazwy — Thecostomata i Haplostomata, odpowiadające grupom Calyptrata i Acalyptrata. Ostatecznie ustalił się podział systematyczny tej grupy zaproponowany przez B e c h e r a w 1882 r., oparty na kształcie szwu czołowego u form dorosłych i sposobie pękania poczwarek. Cyclorrhaplia rozpadły się na dwie podsekcje: Aschiza i Schizophora. U dorosłych muchówek należących do Schizophora na czole nad nasadą czułków występuje szew poprzeczny w kształcie podkowy, nazwany szwem łukowatym. Przed wyjściem dorosłego owada z bobówki, pod wpływem ciś­ nienia hemolimfy przednia część głowy, objęta szwem łukowatym, odchyla się, a elastyczna błona znajdująca się pod nim rozdyma się i tworząc duży pęcherz wypycha wieczko bobówki. Po wyjściu owada na zewnątrz pęcherz zostaje dość szybko wciągnięty do środka i czoło wraca do normalnego wyglądu. U podsekcji Aschiza nie wytwarza się taki pęcherz przy wychodzeniu z pocz- warki. Zjawisko to występuje jedynie u muchówek i nie było dotąd obserwo­ wane w innych grupach owadów. Conopidae zajmują tu stanowisko pośrednie, mają bowiem dość krótki szew łukowaty i pęcherz czołowy jest jeszcze stosun­ kowo słabo wykształcony. Rodzina Conopidae często zmieniała stanowisko w systemie muchówek i właściwie do dziś jest ono dość niejasne. W dawnych systemach stawiano ją blisko rodzin Syrphidae i Phoridae, a dopiero w 1901 r. d e M e ij e r e przeniósł Conopidae do grupy Schizophora, Holometopa, w wyniku przeprowadzonych studiów nad anatomią larw, poczwarek i postaci dorosłych. Nieco później E n d e r l e in (1936) stwierdził, że Conopidae wykazują wiele cech prymitywnych, zbliżających je do grupy Aschiza; między innymi wydłużoną komórkę kubi- talną na skrzydle oraz, w porównaniu z innymi przedstawicielami grupy Schizo­ phora, stosunkowo krótki szew łukowaty. Na tej podstawie Schizophora po­ dzielił na dwie siostrzane grupy: Archischiza, obejmujące tylko rodzinę Cono­ pidae i Muscaria — obejmujące pozostałe rodziny. Cyclorrhaplia Aschiza - Schizophora Archischiza Muscaria (Conopidae) Równolegle z badaniami E n d e r l e in a , współczesny mu dipterolog H e n d e l opracował w 1937 r. nieco inny system muchówek, oparty na wnikliwych http://rcin.org.pl studiach porównawczych. Doszedł on do wniosku, że Conopidae wykazują wiele cech wyodrębniających je od pozostałych Cyclorrhapha; posiadają między innymi bardzo specyficzną kolbowatą budowę odwłoka, a nadto do­ datkowe wyrostki chwytne na Y sternicie odwłoka u samic. Podobnie jak E n d e r l e in , H e n d e l zaproponował wyodrębnienie rodziny Conopidae w osobną nadrodzinę — Conopoidea, będącą równorzędną jednostką z nadrodzinami Acalyptratae i Calyptratae. Cyclorrhapha Aschiza Schizophora (Muscoidea) Conopoidea Acalyptratae - Calyptratae (iConopidae) (Eaplo stomata) (Thecostomata) We współczesnym piśmiennictwie dipterologicznym oba te podziały grupy Cyclorrhapha utrzymały się właściwie do dziś. S e g u y (1951) w swoim opraco­ waniu muchówek w wielotomowym dziele G r a sse g o opiera się na schemacie układu systematycznego H e n d l a (1937), natomiast H e n n ig (1958) i S p e ig h t (1969) opierają się na podziale E n d e r l e in a (1936), wydzielając Conopidae jako grupę Archischiza. Wiele cennych wiadomości na temat