> G C >i— 513
- 9 CQ Q cmtmsmnk O /i ,.-"
Q
swsww Q
' 3 :':('(
^fv1*
NC.
Mi^iii^^ii^^^^
"LA PERLA" Gawaan ng Tinapay at Matamis*
Nagbibili ng mga biskotso at ng sarisaring "GRNDY" <$> at "JflLEA". Nagk&gan- tingpala sa mga Tangha- lan sa Hanoy nang 1902 6g6 at San Luis (E. U.) nang :__: — :—: 1904. :—: — :--:
^Liwasang Santa Cruz Blg. 96-98d*
[ MAYNILA ] " "LAS JSL^S PLIPINAS
MALAKING ALMASEN NG SARISARING DAMIT AT MAGAGAN- DANG MGA BAGONG LITAW
N"I
Valle, Evangelista at Tanjoco
^ESKOLTA, J0J, BINUNDOK.^ SAMAHAN NG PAGPAPAGAWA
EL H06AR HLIPINO : AT PAGPAPAUTANG. : ESGOLTA, 34. Pautang na may LUPONG PAMUNUAN Puhunang Puhunang sangla al laang natatala. naikalat, ipagpagawa.
31 AgostoPl.436.400 P239.130.00 P215,800 Pangulo Antonio R. Roxas. Mg£a aKsiyon. NARARAPAT SA LAHAT. Ang mga Pangalawang Pangulo aksiyong pangkaraniwan para sa mga may Manuel Earnshaw. I kaunting natitipid (mula sa Pl.00 isang buwan) na ibig makatipon ng isang* puhu- Ingat-Yaman nan. Ang mga tanging aksiyon at hirang Enrique Zobel. para sa mga naghahangad na ang kalahati 6 maliliit nilang puhunan ay magtubo ng isang tiyak at mabuting pakinabang na baba- tuwing ikatlong buwan at walang- pa- • Jose' Rosales. yaran nganib na malugi palibhasa'y ang naba- Mariano Limjap. yaran na, sa alin mang klaseng aksiyon, ay P. C. Fisher. maaaring kunin na di magkakaroon ng ano Eduardo Soriano. mang bawas. Mg£a pag'papautang. Gerente SA MGiV PAGPAPAGAWA. Sinomang Antonio Melian. may isang bakuran sa Maynila, na may ma- buting katibayan ay maaaring makautang Mga tagatanggol ng isang halagang katamtaman sa kanyang Haussermann; halaga upang doo'y makapakapagtayo ng bahay. & Pisher. Cohn MGA PAGSASANGLA Ang naghaha- Orense at ngad ng salapi na may isang bahay sa May- Gonzalez Diez. nila na may mabuting katibayan ay dapat suriin ang ayos ng aming mga palakad, Mga arquitecto Ang may mga bahay na nasasangia ay dapat Ram6n de Irureta din namang magkuro sa aming mga pa- Goyena. takaran tunay na salungat sa mga sangiang tinatawag na «paeto de retro». Praneiseo Perez Sa lahat ng mga pagpaj)autang ay mag- Munoz. babayad ng isang maliit na bahagi ng utang at ng.tubong buwanan, at tumatagal ang* Mga tagasuri ng euenta panahon ng pagbabayad ng 10, 15, 6 20 taon, Pleming*, Perey, ayon sa hulog*, na mangyayaring bayaran Smith & Seth. ang kabuoair ng utang 6 kaya'y untiunti kung siyang ibig. An£ mga pagpapautang namin ayon sa tanging pdtakaran ay lumalabas sa huli ng pagbabayad na isang tubong katumbas la- mang ng walo sa bawa't isang daan sa loob ng isang taon. Ang mga alituntunin at anomang bahay na pagpapaliwanag ay ipagkaloob sa aming tanggapan sa lahat ng araw, mula sa ika 8 hanggang ika 12 ng tanghali at mula sa ika 2 hanggang ika 5 ng hapon. Sa mga araw ng linggo ay mula sa ika 9 hanggang ika 11;30 ng umaga. INANGALUNOD SA KATIHAN
k
FACSr/NO AGUILAE
NANGALUNOD SA KATIHAN
(NOBETiA)
MAyNMLA
" >' Linilmsrini n# " (.:f'LTtTKA LILLPIN A. V
n»un£ ('nhiMo, IDl. Loob n
liui. /,v ,./
*' *. *
' s -:,-* # - -^ r - L
PAGTATAPAT
Sa kaibigan ko at kusamangr FER NANDO M.a &UERRERO. politiko afc makata.
May nilalayon ang aklat kong ito? Walang nilalayong ano tnan? Ako mang sumulat ay di makapagsahi: kung minsa'y mdipalagay kong mayrodn at kung min- sa'y mawika kong wala namdn kahVt bahagya. At sa pag-aalinlangang ito'y lumdlabas ang na- ngalunod sa katihan. Isdng lakds (iiig naglulak sa a'kin: ilarawan kung madari ang buhay m mga dahon ng isdng aklat, paris ng kindgawian na sa hdng magandang babai 6 sa isdng lahandng ma- dugo na gindgawa sa pangaian ng pagkakasulong, mngkalang tadtaran ng sama at buti, ng paghuo at paggiba. Kgtuii't ang buhay at pamumuhay ay ndpaka- mahiwagang talagd kaya hindi ko masahi kung ang layon ko'y nagandp sa aklat na ito 6 akd namay nabigo, ng pagkabigong kahiya-hiya. Sa and't ano ma l y nariyan ang aklat: bildd sa bala na at ladn sa kahiH sino.
F. AGU/LAR. Maynila 12 Hunio 191
4«<»kXJ^^
— iA.y mrap! — Dmnaing na naman kayo. —Mangyarry hindi na kayo naawa. —Kahnnakas ninyong tao'y naghihintay »
taas, maaliwalas ang noo, mga buhay ang titig at ang mga bisig ay banat sa paggawa. Bayani ng kabukiran, matigas na mulawing katalamitaman, ng mga ulap. No6\y isang masayang hapon ng gapasan. Ang malamig nang sikat ng araw, ang palay- palay na hanging nagbubuhat sa di kalayiiang mga bundok at nagpapagalaw sa malalagong dahon ng kahoy, ay nagpapasayang laio sa masigiang ki lusan ng mga nagsisigapas. Halohalo ang mga ba~- bai't lalaki, ang mga bata't matanda, ang mga da laga't bagong tao. Sa dako rito'y walang imikan, sa dako roo'y tawanan at sa dako dakong iyon pa ay di i'isang binata ang nagsasamantala hangga't purnupu- tol ng mga uhay upang kausapin ang kanika- niking kasi, na kung hindi sa gay6ng mga pag kakata6n, ay mutyang pinagiingatan ng mga ama't ina, kayamanang nasususi ng makapitA Ang salitaaiig naputol ay nagpatuloy na naman, makaiipas ang ilang sandali. —Patay nga naman 6 himala ang hindi umi big-ang sabi ng binata. —Nakatutuya yata kayo—ang sag6t ng dalaga —At bakit po? —At hindi ba pagtuya ang inyong sinabi? —Kung di sana katotohanan. ' —Katotohanang aiio^ —Na patay ang'di humanga sa inyong karila* gan at himala ang di mabihag ng inyong mga titig. —
NANGALUNOD SA KATTHAN.
—Siya na nga kayo. —Inauutos ba ninyong ako'y tumigil na? —Aywan ko. po. —Talagang kayo nga pala ay malupit. Ang dalaga'y napatitig sa kausap. Ito nama'y nagpatuioy. —Oo kayo'y malupit dahil sa ako'y inyong pinasasakitan. —At kayo ba'y pinapalo ko? Hindi nga, datapwa't sa mga pagdaing ko\y hindi man lamang kayo rnabalino. Ang dalaga'y hindi suinagot, yumuko n^ ka unti at inay dinampot na isang uhay na hitik sa nagpipintugang butil. Ang binata nama'y nagpatuloy sa paggapas. —Sawing palad nga naman pahi ako—ang pa rini'g sa dalagang na sa kanya lamang likuran lulubugan yata ako ng araw na kalong ng ka lungkutan. —Ang mamang ito kung ano ano ang pinag "sasabi. — Bakit po? -—-Mangyari'y hindi ang paggapas ang iniyong harapin at kung ano ano ang iniyong sinasalita. Baka kayo'y mapansin tuloy ni Don Hasinto. At sa pagsasabi ng ganito ng dalaga ay may itinurd. Sa malayo nga naman, sa isang pook ng kina lalagyan nilang bukid na di maliparang uwak, doon sa lilim ng isang mahabang hanay ng mga 10 Paitstino Aguilae. kawayan; ay natatanaw ang tikas ng isang na- kakabayo. Siya ang Don Hasinto na itinuro ng dalaga. —Si Don Hasinto po baV-~ ang sag6t na pa- tan6ng ng binata—ak6 namay hindi na niya ma- papansin marahil. Siya ay marami nang ginha- wang. nilalasap, kaya di na mapupuna ang isang paris ko na l)ago lamang dumudulang ng sari- ling ginbawa, tikis nga lamang na kay6ng di- naraingan ko ang hindt na naiiabag. —Kayo ang may kasalanan. ~--At kasalanan pala ang umibig? —Hindi nga po. —Ay alin ang ipinagkasala ko kung gayon? —Ang inyong pagkakamali. — Kamalian pala ang umirog saisang nalalaman kong tipon n^ lahat na kabaitan. —Ako'y inyong ibinubuyo..... —At napalagay pa akong manunukso ngay6n. Isang malakas na till ang ikinatigil na bigia ng pag-uusap nilang dalawa. Ang karamihan man ay napatigil din sa kanilang ginagawa. Ang tumili ay isang dalaginding na nakakita ng ahas daw malaki sa tabi ng isang pilapil. Ang biglang pamamarak ng kaniyang mga pisngi ay nagpapakilala ng dinaramdam na malaking takot. —Pagkalakilaki—ang bahagya nang naibigkas na mga salita—diyan ko nakita, diyan—at itinuturo ang tabi ng isang pilapil na malapit—huwag ka- y6ng dadaiti huwT ag—ang awat pa sa mga kasama NANGALl NOO SA KATIHAN. ,11
Lalo pang natigilan an^ lahat at hindi i'ilan ang wala nang kakisapkisap ng pagkatitig sa patigid nila. Bakit isa pang matandang babao, ang sa pag-aalalang baka inay matuka ang ahas ay malakas na nagsabi ng ganito: —Talasan niiryo ang mga inata at baka wttUmg ano ano'y tukain na lamang kayo. Sa gayong pagkatigagal ng iahat ay isa lamang ang nakapangaims lumapit: ang binatang ayaw kahabagan ng kaniyang pinipintuho, —Saan mo ba nakita?— ang malakas na tanong sa nahihintakutau pang dalaginding. —Doon, anya, doon—-at ang tabi rin ng pilapil. ang itinuro. Ang binata ay ]nma])it. Parang hindi ntila- lamang may kamandag ang ahas, parang sa kanya'y walang anoman ang tuka nit6. Ang mga babai ay nagsisipagkurus, nguni't isa naman ang sinisikduhan ng dibdib: ang daiagang may pusong bakal. Sangiglap larnang at ang ahas na malaki, na dapat pagtalasan ng mata, ay huli na at hawak n£ binata. Walang napanood ang lahat kungdi ang maliksing pagyuko nito at ang pamumulupot naman no6n din ng alias sa nakaunat niyang bisig. Ang lahat ay napataka. —Tawak yata itong si Pedro ang sabihanan ng lan sa mga gumagapas. —Inaku, at anong laki nga palii, gahinlalaki 12 Faustino Aguilar. na, susmaresep! —ang sabi ng isang matandang babae kung nagkata6n pala'y namatay ito—at itinuro ang dalaginding na lalo pang namutla ng rnakita kung gaano kalaki ang ahas. Ang pagkakatigilang iyon ay napansin ni DorLHasinto. Hindi nakaila sa kanya angpagka- kaguluhan ng mga kasama, at ang ginawa'y pini- lantik ang mabikas niyang kabayo. —Bakit kay6 nagsitigii, an6 ang nangyayari? — ang tan6ng malayolayo pa. - It6 pu bang ahas na munti nang makatuka at hinuli ni Pedro—ang sagot ng isang matandang lalaki. —Tingnan ko nga. Si Pedro ay madali namang lumapit at ang ahas na patay na ay ipinakita kay Don Hasinto. —Malaking ahas ito, paano ang iy6ng gina- wang paghuli? —Akin pong sinunggaban sa liig—ang "sagot ng binata. « —Mabuti't hindi ka kinagat. Kinuha no6n din ni Don Hasinto ang ahas at pagkatapos ay luinayo na. Ang mga kasamang nagsisigapas ay nagpatu- loy sa kanilang ginagawa, bagama't ang kani- lang mga saiitaan noon ay nahinggil na lahat sa ginawa ni Pedro. May ilan pa na upang ma- libang marahil sa kapagurang dinaranas, ay uma~ laia ng lahat na mga pangyayaring dahilan sa ahas ay kanilang napagkita. Marami nga ang NANGALUNOD SA KATIHAN. 13 nakahuhuli rin naman ng ahas, nguni't bihira ang may katapangang paris ng kay Pedro na para lamang dumampot ng isang sangang tuyo. Samantalang napag-uusapausapan ang kanyang ginawa, siya naman ay na sa isang sul'ok ng tu- bigan at kaiikausap din ang dalagang may pu- song bakai na hindi na naawa. —Nalalaman ba ninyo aling Lusia kung ba- kit napahuli sa akin ang ahas? —Bakit nga pu ba?—ang usisa ng tinanong, kayo marahil ay may tigalpo 6 bulong na gina- mit. —Ako po'y hindi mapamahiin at di ako nanini* wala sa mga tigaipo. —Hindi raw, kung wala ba kayong kalaruan ay magagawa ninyo ang gayon. —Ang lakas lamang po ng pagibig ang nag- patapang sa akin. —Naku, it6ng si mang Pedro! —Ayaw pala kayong maniwala: wala akong binanggit na pangalan kung hindi ang inyo aiing Lusia bago ko dinampot ang ahas. —Talaga bang ako'y inyong iniinis? — Si aling Lusia naman maanong paniwalaan ninyo ak6. —Siyana nga lamang kayo. —At tototohanin nga yata ninyo ang pag-api sa akin. —Hindi na ak6 nakikipagusap sa inyo. — Sino ang aking daraingan kung gay6n? 14 Faustino' Agimlak.
— An6ng malay ko sa inyo, di kayo ang bahala.. '—Ako paki'y inyong pinababahaiaan. —Aba opo—at ang daiaga'y napatingin sa ka- usap. —Kung gay6'y pahintulot na ninyong kayo'y a k i ng pagl i ngk uran ? Napangiti iamang ang dalaga nguni't hindi tumugon. —Kung gayon pala'y pahintulot na niny6ng kay6 4 y aking ibigin? —Maanong siyana kayo mang Pedro, pati ng pag-iiwan ninyo ng uhay ay nakakalibangan tuloy! — Siya nga naman paia, kundairga'y hindi na kayo naawa. —May palay ba namang naisaing agad nang di muna binayo -ang biglang naitugou ng bini- bini. At aywan kung sa pagkapahiya, pagka't ibiuilad. sa hindi panahon an£ nihiiaman ng ka- niyang puso, ay umalis sa iikuran ni Pedro at lumakip sa ibang puiutong. Nalabi si P^tiro sa pagaagamagam. Pinagwawaring mabuti ang kahuiugan ng ga- v6ng mga salita. Hindi pa siya hirati paiibhasa
sa pagbasa n}X mga hiwaga ng puso, ay c\i ina- wataswatasan kung ano aug nilaiaman ng ga* yong mga sinabi ni Lusia. Alangang pakahuluganan n£ isang pagpapaasa
al lal.6 pa rnaiulingalangan na ipaiagtiy namang pagtatakwil. NANGALUNOD SA KATIHAN. , 1.5
At sa kinaiisip ng ganito'y sumagi sa kanyang gunita ang alaalang baka siya ay pinaglalariian ni Lusia. Baka pa ito'y mayro6n nang katiimn. iSTahabag tul6y sa kanyang sarili: naramdamang tila isang malaking bato ang umiinis sa kanyang pus6. Siya nga ay may mga datawanpung taon nang mahigit pa marahil, ayon sa sabi ng isa niyang ali na siyang kinatitirhan. Noon pa raw panah6n ni kapitang Markos sa Balingkahoy nang siya'y ipanganak, ang bilang ng taon ay di na naaa- lala ng kaniyang ali, ngunl't sa mga panahon na niyang nalalakaran ay di pa nagdaranas ng gayon kataimtim na damdamin. Isang bagong dalion ng aklat ng Buhay ang nang mga sandaling iyon ay tinutunghan niya. Kaikailan ina'y hindi tunaitib6k ang kanyang puso na paris ng patgib6k ngay6n.
At si Lusia, ang magandang sam])aga sa na- yon ng Dapdap, ay siyang sanhi ng mga bagong damdamin na nagpapasuko ngay6n sa kanyang puso at kalooban. Si Lusia ay anak ng mag-asawang sina mang: Goryo at aling Mena, mga taong wala mang kaya sa buhay ay di na naman huhuh' sa kanilang- mga kanayon. Sila ay mga kasama ni Don Hasin- to, at siya man namaii, si Pedro. ay kasama rin„ Silang laliat na sa Balingkahoy, matangi ang ihin, ay pawang m£a kasama ng Don Hasintong ito, na
sariling katawan at; panapanahon lamang, kung 16 Faustino Agutl.au. gayong mga araw ng pag-aani, umuuwi sa Baling- kahoy. Si Don Hasinto ay palagi sa Maynila, dito may ilang baliay na malalaki na pinauupahan at isang kinatitirhan ua sa pagkamaaliwalas a^ ganda ay tila bahay-han. Kung sa uriug ito ng pagkakasama titingnan, siya ay hindi na maaalangan sa tala sa Dapdap. •dNguni't kung dahil sa kagandahan ni Lusia'y magkata6ng may ibang pinapanukala ang kan- yang mga magulang? Natigiian si Pedro nang ito ang magunita. Kung bak.it ba mapamihag na totoo ang diiag ni Lusia! Sana'y tahimik siya at walang gambala kung ginagalugad ang mga kagubatan sa pagaalagii ng mga kalabaw ng pangino6n! Sana'y walang ligalig ang kanyang puso, na kung mga sandaling nagaanyaya ang kaparangan sa paglasap ng aliw, ay walang nalalakasang awitin kundi ang dihig lamang ng mga batisan, ang kagandaban ng mga burol, ang .huni ng mgit, ibon sa kakahuyan. Nguni't ngayon ang lahat ay napawi at walang nagliliwanag sa kanyang mga mata kimdi ang ma- gandangmukha ni Lusia, ang katamisan ng ugal! nito, ang kaliinhinan ng kanyang mga kilos. At si Lusia naman yata ay di matututong ma- babag, kaniya nang sinamuan, pinagmakaawaan ay di man lamang nabalino. Siya nga kaya ay may pusong bakal? naStgalunod sa katihan. 17
Ganit6 ang sabing dalaga, nguni'thindiba totoo naman na walang matimtimang babai sa mati- yagang ialaki? At saka kung ang bat6, gay6ng matigas na ay naaagnas sa isa-isang patak na tubig, ang pusd pa kaya ng tao na maalam dumamdam, ang d? sukat asahan sa pagkaaw&? Marahil naraa'y hindi siya lubhang mahaha- bag sa pangingibig na iy6n. SapagM't si &u~ sia ay di magsasabing Walang palay na naisaing agad kungdi talagang dumirinig sa kanyang mga pagsamo. Ang katuturan marahil ng gay6ng mga salita ay pagsubok lamang sa kanyang inahihibik na pagsinta, pagtikim sa katibayan ng kanyang loob at hindi paglalapat ng pinto gaya nang inaka^a sa mga unang sandali. May maaasahan siya kay Lusia. Ikinukubli lamang nit6ng di sasala ang mga nilolo6b dala ng impok na kahinhinan, nguni't sapilitang kung siya'y magtitiyaga ay may tatanawing gin- hawa. Isa niyang katoto sa nayon nina Lusia, ang palaging kinariringgan ng mga sabing ang ba bai raw mahirap pasagutin ay siyang tapat kung umibig. Kung ito'y totoo si Lusia ay maibibilang na sa may mga pusdng matibay, pagka't hindi nang hapong iyon lamang pinagpahiwatigan ng kanyang pag-ibig. Matagaltagal na ring ang kanyang alindog ay sinasambang parati, nguni't 18 Faustino Aguilar hindi na nagkapalad minsan man na maturang maligaya. At nang hapong iyon pa, bilang napa- bago sa mga panag6t ni Lusia ay wala siyang na- watasan kung hindi ang palay ay di raw naisasa- ing agad. Maliwanag ng& na ang gayo'y pagpapatiis pa ng matagal. At siya, si Pedro, ay magpapakadagi sa ano mtog tiisin, huwag lamang na di sa huli ay ma- tam6 ang matamis na 06 ng dalaga. Ang 06 ni Lusia! Dalisay na tubig sa kanyang pagkauhaw, ngiti ng ligaya sa kanyang mga ka- tiisan! Hinanap tuloy ni Pedro kung nasaan si Lusia. Na sa ibang pulutong nga at do6n namumulot. Naro6n at payukong dumarampot ng mga uhay na naiiwan ng nagsisigapas, parang tala sa gabing inadilim, tila bulaklak na namumukod sa kari- lagan. At sa paghanga ni Pedro sa kagandahan ni Lusia, gandang pinadadakila pang lalo ng kan- yang pag-ibig; ay naaiala tuloy na sa boong ba- yang iyon ng Balingkahoy ay isa lamang ang kan- yang makakamukhd: ang Birhen nilang pintakasi.
06, si Lusia ay singganda ng Birhen na di mi- minsang inakyat ni Pedro no6ng siya'y bat& pa, sa kinalalagyang trono kung dumarating ang mga araw ng pagdiriwang, upang malapitan larnang ang kanyang ganda na tila nangungusap. Ngunl't magfng dapat ng4 kaya siya kay Lusia? NA&GALUNOD SA KATIAAN. 19
It6 nga ang di niya masabi, it6 ang kanyang ala- lahanin sa tuwituwi na at tan6ng na hindi masa- g6tsag6t. Kung an6 an6 na tul6y ang naisipan. Dumu- l6g na sa mga ibinabaiitang marurunong guma- yuma upang mapasuko lamang ang katigasan ng binibini, datapwa't wala siyang napala. Isa sa mga matatandang nadulugan niya, ang pag- katapos dalhan ng inuyat na bagong hango at mapangakuan ng kaunting kuwalta, ay wa- lang inihatol sa kanya kung hindi ang pagtiti- yaga raw. Mula ng araw na iy6n ay di na niya pi- nagkaabalahan ang gayuma at umasa na la- mang sa sariling punyagi. Naririnig niya na ang katamanan daw ay siyang matibay na ka- lasag sa pangingibig at tumalagang magmata- man, magtiyaga %at magtiis ng an6 mang pasa- kit huwag lamang na di ibigin ni Lusia. Sandali tul6y napatigil sa paggapas at diwa'y sa kapaguran 6 sa kaibigan namang makasagid man lamang sa pulut6ng na kinalalagyan ng dalaga ay napatungo sa kubong sa may gitna ng tubigan ay niyiiyungyungan ng dalawang du- hat na malago. —Bakit Pedro, uuwi ka na ba?— ang tan6ng ng isang manggapas sa pulutong ni Lusia. —Hindi iinom lamang ak6. Ang dalaga ay napatingin sa binata, at sa pagkakatinginan nilang iy6n na sasandali lamang 20 Paustino Aguilar.
ay naginhawahan ang loob ni Pedro, parang siya'y napaakyat na sa langit ng kaligayahan. Ang tingin ng babaing iniirog. Tipan ng pag asa, kaban ng aiiw, buhay sa naghihingalo. Nang magbalik si Pedro sa kanyang ginagawa ay walang isinasaloob kundi kung an6 ang kahu iugan ng pagkakatingin ^k kanya ni Lusia.
Mapungay , walang kisap, parang may ibig sabi hin, tila may ibinabadya. ^Pagkaawa na kaya ang gayon? Maano na nga! Wala na siyang kinasasabikan kundi ang ma-
ligayang , sandaii na ipag-aari sa puso ni Lusia. Ang puso ni Lusia! Pusong matigas, singti- gas ng bat6 kundi man ng bakal, datapwa't hindi sasalang mayaman naman sa mga damdaming katug6n ng kanyang kagandahan at hinhin. At ang makapaghari sa pus6ng ganit6 ay di na makamimithi pa ng ibang kapalaran. Hind! na, sapagka't waM nang kapalarang da dakil& sa maturang iniibig. Ganit6 ang kanyang palagay kaya bihirang gab! ang di ipinanana patan sa bahay nina Lusia, isang bahay na ipit at mabikas tanawin, na nalilibiran ng mga Uang-ilang. Do6'y nananakaii siyang ang dala ga'y dumungaw at mabigyan man lamang ng magandang gabi. * Kung sa ilang araw na iyong itatagal ng pag gapas sa malaking tubigan ni Doa Hasinto ay di niya mapatatangd si Lusia ay wala nang masa NAS'GAL.UNOD SA KATIHAN , 21 sarnantala pang pagkakata6n. Sa pagpupunla na ng palay kung bagaman, sa mga palusong na hihibihira namang mangyari. At ang paggugunita ng ganit6 ay malaking pa- sakit sa kanyang loob. Nak&isip tuloy ng isang lalang: lalapit siya sa puiut6ng na kinalalagyan ni Lusia at do6\v ma - kikisindi kunwari. Gayon nga ang ginawa. Dahan dahang lumapit at dumudukot kunwa ng sigarilyo. —Kay dalas mo namang mauhaw Pedro—ang biro ng isang manggagapas ng mapansi ng ang hi nata ay lumalapit—iin6m ka na naman ba? —Hindi, makikisindi lamang ako—ang pangiting tug6n. —Diyan ka magtan6ng ng apoy sa aking mga mamumulot. —Tila may kahulugan ang paguusap ninyo- ang sa!6 ng isang matandahg babae. Kung paki- ramdaman ko ba'y hampas iyan sa kalabaw na sa kabayo ang latay. Si Lusia ay namuiang bigla. Naramdamang siya ang pinatatamaan at napatitig ng matagal kay Pedro. It6 n^ima'y lumayo agad: parang nawatasan na ang kahulugan ng gay6ng titig ay isang paguutos. Evaya nang magbalik sa pinanggalingan ay lalo pa manding sakmal ng mga pag-aalinlangan, lalo pang hindi magkantututo at uulikulik ang loob. — Talaga nga yatang inaalat ako ~ang may hi 22 Faustino Aguilar.
nagpis na salitd, at parang pagbubunt6 ng kan- yang stikal ng loob ay malakas na itinaway ang panggapas. May&mayA at nang magtatakip-silim na lamang ay naguwian na ang lahat. Kanikanyang pulu- t6ng, kanikanydng subaybay sa kanikaniya na- mang iatd ang ginawd ng mga binat&. Sa paglalakarang iy6n na puspos kasayahan, si Pedro ay nagkapanah6ng makalapit kay Lusia. — Tunay ng& bang ako'y sa pagluM na lamang? —It6ng si mang Pedro, hindi ba sinabi ko na sa inyong walang palay na naisaing agad? —Toto6 na ng& po nguni't ako'y pinapaguulik- ulik ng inyong sinabi. —Sukat na raw p6 ang katagd sa mabuting umu~ naw&. —Sa makatwid pala'y dapat na ak6ng umasa. — Aba at kay layo agad ng inyong pinagdalhan sa aking sinabi.
— Ay an6 po ang maipakakahulugan ko kung gay6n? —Dl kay6 ang bahala! — Pinabahal&an na naman ninyo ak6, at kung pakahuluganan ko naman ang inyong mga salita ng ayon sa aking napagaab6t ay kay6 ang una~ unang n&papatakd. —Mangyari'y ~ Mangyari'y an6 po?—ang maagap na putol ng binat&. —Ayw&n ko ba sa inyo. NA&GALUNOD SA KATIHAN. 23
—Pagbibigay kapangyarihan na naman sa akin ang inyong isinag6t. —Ay an6 ba ang inyong ibig? —Na ako sana'y inyong tapatin. -~Si mang Pedro, tila hindi ninyo n&lalaman iy6ng salawikaing ang di nagpagod magtipon ay walang hinayang magtapon. —Ang ipinagkakaganit6 ko po'y udyok ng da lisay na pagsintang alay sa inyo ng aking pusd. —Nagpalald na naman kayo. —At ang palagay pala ninyo'y nagbubulaan la mang ako? —Athindi yata? Si aling Lusia naman, ayaw nang maawa sa akin ay ayaw pa rin yat&ng manalig na ang pag- ibig ko'y dalisay, wagas at walang ikiniikubling pagbubudhi. —Maisusumpa ba ninyo ang ganyan? - Sa ngalan po ng naniinungong langit na surnasaksi sa ating pag-uusap. — At mahihingan ba kay6ng pananagot ng langit na iyan sakaling tumalikod kay6 sa iny6ng sumpa? —Lamunin ak6 ng lupa kung gayon. Ang dalaga'y sandaling napatigil. Napagwari wari ang matagal na nga namang paglilingkod ni Pedro, ang maramirami na niyang pagsubok na ginaw& upang matar6k ang kalooban nit6 at sa tuwi namang gagawin ay walang nadadama kundi isang pusong puno ng pag-ibig, isang kaloobang talagang tapdt at isang kaugaliang marangal. 24 Faustino Agui-lar.
Sa isang lalaking paris ni Pedro, ang kanyang bo ay hindi mapapadiwara, at ang mga salit&ng itmasa kayo ay halos nabuka na lamang datap- wa't nakapagpipil pa rin at nagkasiya sa hind! pagkibo. —Aling Lusia—ang salitd ng bagong tao~~~ katapusang luhog po ako'y inyong tapatin: buk~ 5 san ninyo sa akin ang langit 6 ibulid ninyo ak6 sa bangin ng mga kahirapan. An6 mang ihatol ninyo'y aking igagalang, hindi ko kayo masusuway dahil sa kayo'y aking sinisinta. —Saka na po sa paguusap natin uli mababa- tid ninyo ang aking pasiya. —Kamatayan po kaya 6 kabuhayan? Ang pag uusap nila.'y naputol na bigla. Du marating ang ina ni Lusia, na sapagka't ginabi ang anak ay napilitang sumalubong. Si Pedro ay lumayd na hind! nawatasan ang isasagot ng dalaga kung an6. Datapwa't nalabi naman sa pagasang maka- usap lamang niya uli ang dalaga ay mababa- tid na rito kung siya'y mapalad 6 kung wa- l&ng dapat asahan. —Saka lia raw sa pag-uusap namin, kung ga- yo'y sasandali na ang aking ipagtitiis. At sa pagasa ni Pedrong iibigin siya ni Lu- sia, ay nakinikinita ang pagtatam6 ng dakilang palad na maging katali sa buhay ang dalagang lalong mahinhin at mabait sa boong Baling. kahoy. II.
Payn pr'in g nai;; ^nvi ; ^ s ; f) >n Hnsinio >a kan .ynnt^ uupn'n. A' aivj; niunu'mnmasda'y an^ ma
p~utm ' 1 Uihyo sa Mayn'- ; at, t'h dkhdayo nn i ; ka i'nipan. f Kay lmm;ko ? l>- knhu'ui'nn. Tih pnr:Hhv._; h ; >*1 <;';•• »i r hiniian lal «*' m.-' haba io« n ; dih'm nr.i» lahab nr; '>a Ngum't siya ay talagang eli nagdala ng isa man lamang. Paano'y kakaunti naman ang nia- sasabing tunay ngang aklat: karamiha'y tu- hogtuhog na kaululang nakasusuyang madall, kuiidi man kawilkawii na ka i'uimngaiu] nakali- lito. Nang araw na iyon av imnanggap siya ng ilang iiham na buliat Mayniia. Lahat ay uag- babalita ng ginawang sayawan sa bahay ng mga Pere%, na dinaluhan ng lalong pillng mga tao. Siya larnang, si Hasinto ( an.g wala, ba- gay na dinamdam ng marami. Masayang ma- saya ang sayawang tumagal na magdaiiulg at ipinagkapanahong minsan pa na ikakilaia sa karimungang makipagkapwa ng mga anak na daiaga ng may bahay. lyon nga lamang: hindi nagkaisa ang kan- yang anga kaihigan tungkol sa kulay ng sayang su6t ng isa sa tinurang mga binibini... At si Don Hasinto'y napahikab tuloy. Tung- gak din namang \nga kaibigan iyon, na mag- balita lamang ay dt pa maalam. Gayon man ay untiunting binuo sa kanyang ! FAT T STINO AGriLAK. gunl^uni anu; di sasalang nagi'n^ ayos ng sa yawan^ ibinabalitan^ napakaringal daw. iSayanir at siya'y wahl! Wala at na sa ka bukirnn. tila isang- tapon, paran&' na sa sgitna n«* da A'. i'.Mpinat sa pnp:ka kanpo n:i anu* titiir ay pina- •^ak; sn m:i{iiiwii!:;s r.a tan^ri^apan ml' bahay na kir a!a ! aL»*yan niya. V:)y !nkf ng bab:iy na iyor. Tni'u! sa isan.u," kombanto pati r.'2 pnu'haka yari Mrkakapa! na bakod na ba-6 am_c sa labas ng -laa'n ay 'iia kntaipu* nn^hahnmon sa mga, ka nway. An«r m,fra durunilawam anu nyos ng mga si'id. nn^ miln hnhu'mu; nau'tn'hi.b-'.ar.. an.u* hni>* dauam.u' mniaki at may baytanu' na nralala pnd v •mju* maluwar.L»' na nlhibo. nn May isang aklat siyang kinabasahan na ui uma - ano'y nakaw ang pag aari, Pse! Hindi lamaug nababatid n£ sumulat ng ganitong kauiuhm k\ing paanong hirap at kasipagan ang gin/ugo! ng mga natuturan ngayong may pagaarl. Parang ito'y kahibi lamang na nadadampot sa tahing dagat! Parang hindi kailangan. ang maraming pagbabata bago makapagt i pon. At kundi'y " naroon ang kanyang mga ninuno na makapagsasabi kung gaano ang tinh's muua bago nangagsilaki. . 30 Fausti.no Agutl.au. Ang mga iarawan niiang nagsab.it sa mga ha ligi, ay nagbabadya na dinanas nila ang lahat bago nangapatanghai. Ganito ang' sinasabi ng mga balat nilang sangang sa araw, ng kaniking inga bisig na tiia batibot na kawayan sa titigas at ng kanilang mga tindig na parang ubod ng mulawin sa ipinahihiwatig na katibayan. Ang mga larawang iyo'y nagpapakiiala ng pagdumog sa kasipagan, makapagpalaki iamang ng kaniiang napasiiimian na. Kung siya man ngay6n ay di humahawak ng araro at walang gawa kundi mag-utos ay sa- pagka't may katwiran naman sa ganito. Ang pangino6n, ay talagang dapat mag-utos: ito'y h i ndi mai pag- aali nl angan Saka sa kanya naman, natuturan mang pangk no6n, ay waia nang sukat idaing ang kahi't sino maging ang kanya mang mga kasama. Ang kanyang ina ng nabubuhay pa ay nagkakaloob ng hati sa mga kasama, nguni't ang ganitong, palakad ay kanyang binago at ginawa na lamang kabio, sapagka't napagkurokuro niya na ang puhunan ay mahalaga kay sa pagod. Wala siyang inaaligata kundi maingatan ang ganang kanya. At hindi maingatan lamang kundl mapaiaki riit naman. Madaias ngang sa ikabubus6g ng kanyang kasakiman sa yaman ay ginagamit ang paggaga, nguni't ito kung nababalabalan ng pag~ papakunwari ay tinatawag na kabanalan. Iian . NANGALrNOD SA KATIHAN. 8.1 nang bukid na kahangga ang naipupuno sa kan- yang malalawak na lupain, sa kaparaanang ito at gayon ma'y mabait kung tawagin siya n£ boong Balingkahoy, Ginagawa niya ang lahat nang it6, sapagka't ang pamumuhay ngayo'y mahal; at hanggang napapamahal ay katangitangi ang may ikinasu- sunod. Halimbawa: kailangan niya ang magkaroon ng magagand an g kabayo Kailangan niya ang mga sasakyang magara . Kailangan niya ang mga alila. Kailangan niya ang isang bahay na mainaim Kailangan niyang gumugol upang mapatang- hal. Kaiiangan niya ang gumayak -na mabuti at magsuot n^ lalong mga mahal na kayo. Kailangan niya ang gumrnnit ng mga pahiyas Kailangan niyang magkaroon n^ mga kalunya pagka't ito'y inilalaki pa ng kapurihan. Sa isang sabi ay kaiiangan niyang sundin at pakibagayan ang mga ugali, hilig at palakad sa buhay na dulot ng kabihasnan. Bakit sa mga ugali, hilig at palakad na ito siya nahu- bog. Kung saan ang hapay ay doon ang bu wal. anang kasabihan at ibigin man ay wala siyang lakas na makapagbagong buhay pa. Ang mga kailangang ito, hindi kalabisan gaya nang patoto6 ng mga mainggitin, ay naidudu- lot lamang ng salapi. 32 Paustino Aguilak. At siya, na may baka namang gatasan, may batis na makakadluan kailanma't ibigin ay wa- lang katungkulang humawak ng araro at mag- pakapagod pa. Pagpapagod na rin ang umayos ng mga ka- yamanang pamana sa kanya ng niasisipag na sinundan sa anak ni kapitang Sindong. Paiad niyang talaga ang magtaumsa. At ya- mang ito ang iniaatas ng tadbana. ay ano't magtitimpi? Lalo namang alangan sa kanyang tayo, ang ds matutong lumasup ng ginhawa at aiiw ga- yong may pilak at saka sigla ng katawang ipinagkakaloob ng kanyang dadalawampu't pi- tong taong taglay. Kaya siya'y napapatakang madalas kung ma- gunita ang katimpiang loob sa mga anyaya ng Buliay ng kanyang mga ninuno. Ang mga taong iyou ay paris din naman ng kanyang mga kasama na. di nakabatid sa tu- nay na katuturan ng buhay. Kahabaghabag na mga ninuno niya na may ikakakaya naman ay walang ininora sa kanilang mga pagkakat- wa at pigingan kundi ang palasak na anisado sa takalang isa't isa. Nangaging binata siia at inubanan na di na- katiknn ng kahi't simsim man lamang ng ehiaii» tri. Maanong nakakita sila kahi't balot ng pang- mahal na taong Chateau-Iquem. At ang bardn 4e Pauillae? Ni sa nanaginip! Kaawaawang mga matatanda niya, na kanya NANOALUNOD SA KATTHAN. 33 namang iginagalang pagka/t nangatutong mag- handa ng piiak at kayamanang ikinasusunod niya ngayon sa ano pa mang pitahin. A.ng pilak, ang kayamanan! Pakpak na iki- nasasapit saan man iblgin, susing pangbukas ng pintong napipinit man ng boong tibay. A, namatay at namatay ang kanyang mga ni~ nuno na di man lainang nakatawid sa ibang mga karagatan. Nangapabaon sila nang di nakarating sa Paris, sa nialak ing bayang [>ugad ng sari- sarlng ah'w at kaligayahan. Hindi man lamang nakita ang Oanpos tilhseos, ang naglalakihang hu- !cvard na pinaglaiagnsanan maghapon ng laksa laksang tao. At lalo pa manding hindi nasuhok ang idi- nudulot na kaligayahan ng isaug paligong gi~ namitan ng mga piling pabango. At ang mga paghahapunang kasalo ng masasayang eoeotte? Ang ganito'y hindi nalasap ng kanyang mga ninuno! Sayang ng pilak na nagdaan sa kanilang mga kamay. Kung sila/y inianak sa mga panahong :it6 ay nangakabatid sana na ang tao n£ayon kundi rin lamang sa malalaking kabayanan ay di maaaring mahubay. Kaya siya, *i Hasinto, ay walang sawa sa mga paglalakbay at pani- nirahan sa masasayang bayan ng matandang Europa. Ang tunay na anak ng mga panahong it6 ay nakahahatid ' na ang huhay ay nauuwl sa paglasap ng lalong maramihg kaligayahan. o4 Fa usTi no Aguila u. Maliban pa sa rito ay wala na. Sa inabuting palad ng katauhan 'ay nagdaan na ang mga pa~ nahong ang tao'y hindi maalam magbayan. Nga- yong' ang lahat .ng inga kaluwaga'y ..nabibili ng salapi, ano't hindi sasamanta/lahin ang mga araw na inaiksi namang talaga? Bakit ang buhay naman nf; tao ay sa Labi ng liiikay natatapos. Sa dako roon ay wala na, kundi ang pinangangarap ny: mga paniwT alaing isa pa raw bagong buhay. — Ha! lui! ha! bagong bul'iay ang tawang uutg- isa ni Dou Hasinto. Kung totoo ang ganito, ay ano't di magmadali ang tao ng paglipat sa ba- gong buhay na iyan upang nrakalaiwaia na agad dilo sa knng tawagi'y bayan ng luha at mga hmagpis? Iyau ay kalakal lamang ng mga pare. Siya nga ay iba: walang pinagpupumilitaii kundt mabuhay nang matagal at sa gitna ng. maraming ginhawa. Mag-asawa? Kaulnhin! Sinabi ng isang pantas: r-inay ka- sama kang babai? Huwag inong kali.lim.utan arig pamalo, At saka ang pagaasawa raw naman ay pagta- pos lamang sa mumunting kaulukin upang ang mga kaululang ito'y maging mabigat na tani- kahi sa liabang buhay. Hindi ang mga paris niya na nagaakalang ang kalayaan ng sarili ay hanging di maaarmg- kuiungin ang dapat mapasingkaw sa pagaasawa. Gawin na ng iba, ng mga di nagpapahalaga ! NANGAT.rNOD S.\ KATIHAX. sa kaniking sarili ang bagay na ito, at siya ay mamamaiagi na lamang sa pag-iisang kata- wan, malayang parang ibon, haring' gamip na o-anap ng ano mang ibigin. Hindi sapagka/t wala siyang puso na ma- w aiam gumiliw. Nguni t sa kanya ang pag-ibig ay libangan lamang na ipagtatamasa ng aliw. Sinisinta niya ang babae, hindi sapagka't ito'y tampok ng pamamahay kundi sapagka't ksang laruang babasagin. At wala na. Ito ang kan- yang pag-ibig. sa x> I i t i ka ? M anghimasok \ Lalo pang kaululan. Ang nakikialam sa inga sigalutaug ganito ay hindi nakatatalastas na ang panahon kung makaraan ay di na babaiik uli. Sayang pa ang mga araw at sandaling kan- yang ikaaabala, na maiuukol halimbawa sa pagpapagandang lal6 ang kanyang mga kuko sa daliri ng kamay! Kung sa bagay ibigin iama ng niya ay walang di sa pagkatanghal at pagdakila. Kung ang mga ampaw ay nangapapataas, siya pa ba na- mang may dunong, may pilak at nakababatid sa lalong mahihirap na suliranin ng buhay ang di mapasataluktok ? Ang gayo'y inagagawa sa sangkisap raan. Napakapani walain ang bay a n Nguni't ayaw siyang talaga. Ayaw sapagka't ang kanyang mga buto na singlata ng basa- han, ang kanyang mga litid na parang sutla T 36 Fa l STl NO Agui lak. kalambot ay handa iamang sa paglasap ng'aliw, hindi sa paglalayag sa masigwang karagatan ng politika. Harapin na ito ng may ibig. Sa pa- nonood' lainang ng mga nangyayari ay nababa- go't na siya, manghhuasok pa kaya? Bakit siya naina'y naniniwala na kundi sa tulong ng mga amerikano ay walang inangya- yari. Kniang ng lakas, wala pang kaya ang ba- yan at kung baga sa bata ay nangangaiia- ogan ng gabay. Paanong paglakad na mag-isa kung ganito? Kundi man maparapa sa pagiakad ay sapilitang mababalian. At dahil dito'y ma- buti na nga ang katayiian ngayon, wala nang kasnigbuth sa ilalhn ng isang kapangyarihang mapagkandi 1 i , mariuiong at mapanubos. Na hindi ganito ang pag-aakala ng bayan? Pse! Ang bayan ay talagang waiang narnu- muwangan, at saka r.sinong ulol ang inagpapa- pakinig sa mga hiilng ng isang bata? At ang bayan ay para ri ng bata: hindi naaaiaman ang makasasama sa kanya. Na dahii sa mithi ng bayang siya'y magsa- rili ay liindi na miminsang naghimagsik tuloy? Kaya nga ba siya/y ayaw na ayaw na ang inga niithing ganito k y siyang kaliimalingan ng bayan, dahil nga sa mga paghihimagsik. Paano img; kanyang yaman, ang kayamanan ng mga pinagpalay Kakilakilabot! Paauo siya kung mawalan ng bakang gatasan? ! NANGAIYUNOD SA KAT.T.HAN. 37 At sa pa kakinatawan ay . usisging matamo. Bakit pa? Hindi na ito kailangan sapagka't dahil sa kan yang piiak ay siya ang hari at panginoon, hind) lamang sa Balingkahoy, kundi sa hoong lala- wigan man. Ang ibi <4*alin r dalagang nakita n i hapon Na kung sakasakah ang kanyang gagawiu ay paghamak sa puri, pagwawalat ng kaliga- yalian at img-api sa isang mahina? Ang lahat nang ito'y mga katwirang inaamag na. Hindi na dapat ipaglmgong-likod ngayon^ at lalo pa ng isang paris niya na naniniwa- lang sa buhay na ito, ay may mga kakaning talaga ab may mga tagakain naman. Di kasi ngalng siya ay di magpapakaul61 kung dahil lainang sa dalagang iyon na di pa man nakikilala kung sino., Ang lagay noon ay ibig lamang inakatikim ng pagkaing bukid, hindi sapagka't suya na sa masasarap na pagkain sa kabayanan kundi tala- gang ang karunungang kumain ay na sa pag- tiki'in ng iba't ibang luto. Ang mga paraan sa pagdaraos ng kanyang akala ay madali, lalo pa kung ang dalaga ay anak ng sino man niyang kasama sa Balingka- hoy. Sayang naman ng ka ny ang pagkapanginoon sa boong Balingkahoy kung ang naisipan ay di maisagawa. Kung sa lalong matitibay na kuta na naba- bakod ng susonsus6ng sandata ang kanyang pagpupumilit ay nagtagumpay, sa isa pa ka- yang paris ng iniisip salakayin • hindi manalo? Balintuna na ang kanyang pagka Don Hasinto kung sa labanang ito pa mapahiya. Ibigin la» mang niya ay walang di sa pangyayari. It6 NANGAT.UNOD SA KATIHAN. 41 ung toto6 kaya walang kulang kundi bukhin lamang ang bibig, —Oo, walang pagsala—ang naulit tuloy ni Don Hasinto na umalis sa durungawan, at pa- rang napataka sa gayong pagkaabala ng kan- di papagbit- , yang isip sa isang man nababagay bitin ng saya ng kanyang mga kalunya, ay umupo t uli at isang tabako na naman ang hinitit. Ang kanyang mga kaiunya: magagandang lahat, pawang pili at isa lamang sa kanila ay katimbang na ng sampu, maging sa karilagan, maging sa nagugugol. Laio pa sa nagugiigoi, kaya naman ang halagang takda ni Don Hasinto sa kanilang lahat ay sanglibong piso isang bu- wan, At sa pagkaalalang ito sa kanyang mga ka- lunya ay nagunita tuloy na dalawang araw na nga palang tinanggap niya ang liham ng isa sa kanila at hindi pa nasasagot. Napilitan tuloy lumapit sa isang mesa, na sa ayos at kulay ay napagkikilaiang singtanda ma- rahil ni Padre Turibyo, isa sa mararangai ni- yang sinundan sa lipi ni Kapitang Sindong. Su- mulat at matapos ilagda ang kanyang pangalan sa ibaba ng mga salitang: imng yakap na ma- higpit, mindinahal kong Leovila\ ay tatawatawang nagtingdig at tinungo ang silid na hihigan, Si- .ya'y pagod na pag6d sa pagkakapangabayo at ang ginawa'y humigang patuluyan. Tiningnan nga lamang muna ng boong pag-ibig 4 Paustino Aguii^au: ang niagagandang kuko ng kanyang" mga daliri Ngurirt nang magpipikit na iamang ng mata,.. ay kung ano't aug dalagang nakita sa pag-aani ang siya na narnang nagunita. — Pati sa pagtnlog ko'y nakaaabala ang da lagang ito. Hintay ka, bukas na bukas din ay inagkakaalam tayo. At natuiog na parang isang , banal na igina galang ng tao at pinagpapala naman ng Diy6s ^Or^l^ III. Pagkagising nga'y sumakay sa kabayo at ti- nungo ang gapasan. Ang maayang simoy ng umaga, ang sinag ng araw na bahagya nang makapainnsot sa masin sin din namang ulap at ipinagkakakulay gintf> at batong makinang ng mga patak ng. hamog na uagkalat sa lupa; ay bahagya naii^ napansim Angmga kagandahang tagiay ng gayong sandali, nn nagiging mayamang batis ng^ mga makat^ ay di man iamang nakapukaw sa kanyang darn damln na sapupo ng ibaug mga akala at lumi lipad sa ibang mga palaisipan. Naiisip na kulang pa rin ang kanyang mga iupa. Malalawak na bahagi sa karatig, na an n Na ang nararapat at laldng katwiran ay isa- gawa' ang mga inaakalang ito upang pagkata- pos ay ipamulat sa bayan? At dahil sa anoy ITpang uiaturan bang nakatupad sa kaiiyang # katiingkulan, upangmasabi bang nakagawa siya ng magaiingy 116 ang maiaki nang kaululan. Ano; tunay daw kaawaan ay dapat simulan sa sariii, at kung 'it-o "y totoo, ano't uunahin ang sa iba? (.«uminhawa lamang siya ay sukat na. Ang iba, anu; bayan ay iumangoy ng kanyan&' pag- iangoy. Kadalasan daw na ang mga nanunubos ay siyang napapapako gaya ni Kristo, at siya'y ayaw namang mapatulad dito, kahi't S'-Vbihi ng aiiLr gayo'y malakmg kapurihan. Kapurihan, kapurihan: hindi ba ito'y usok "amang iiu napapawi, bulang natutunaw, hanging uigdaraan ? Alay naaalala siya na nagsabi ng 'ga.nito. Kayii siya'y papa sa Hapon upang dumula ng :o.g nagiging kakulangan sa kanya at tapus. Kabihin pa, kung makaratiiig na sa bayang lyon ay di naman pawang ukol na lamang sa pagkabuhay ang haharapiii: ang pagiasap ng aliw ay siyang una sa lahat. At ayon sa sabihanan ay sa Hap6n lalong NANGAT.PNOD SA KATIHAN. eababatid kung ano an l hineii, n£unt t sa samantala ay anir knuyanL.'; s,-nt- j;dn r~ na bago eiumulOir sa nia y.rrmiii: p i tii lt na pasrpapasasaan sa ilapou ay mronuiutan :m:ua. Laiu siyang mananabik, Inlupg matatnkamta^am. At ang pairpapatakbo >a k.>.>:»yo ay timilman pa mandim Malayulayu pa sa poo u v a pinair-aa; bian a,y naUiitanaw un n£ ma v avo_r tao. Sn im.mi'.l •>a ni\n'y lalunir dumanu 'U',- uiua mamamuiot at iiim^tmhii samlali na bak:.. mn'-.o wasan '•:' ma - iakt' ini^ dapat suma mpan^ , -alay. N/m.i't -a danii inr maaani, aujr trayo'y paran.ir mara- bansr kurot na bindi pa ^'amaki. At sa iea^i- Ymiang loob ay malumnr,a\ ua pinatigil ;a\j; i v a. b;,yo sa tapat n^ isansr pulut.ong nr-man.irirair. pas. Auir na.irkasabaysabay ha'o^. mi : /t/(tu(/ -u:(/ti(? uiitw po ng imra. nalalapir sa, knnya ay s'- ,i V:t isii.u.ir tiiniiu nu; ulo. sama nt a !an e, Nasaan si Ige? -~an ---Naroon pu. Hoy^ parimr '-g"u tinataw<.ir ka pu ui Don Hasinto- anir sig;r,v nn malakns ng ;>inagtanunjran. Si Ig(\ na sa sulok n£ isang malaking ti.bigan 48 Paustino Aguilar. ay may kinakausap na isang tao, ay patakbong • lurnapit. Ang iha'y nangagsilayo. Sandali silang migusap at pagkatapos mabigyan ng isang papel na dadalawahin si Ige, upang ipasigarilyo sa mga tao ay pinapihit ni Don Hasinto ang kanyang kabayo. INTgayo'y nalalaman na niya kung sino ang dalagang iyon. Taga Dapdap paia at anak ni (loryong Dupil, at nilaiangit daw m Pedro, isa rin niyang kasama. —Dupil, Dupil—ang sabi habang nagpapatakbo na tila may malaking bagay na ginunita. ~~~Hhu tay ka, aking aalalahaning mabuti. At si Don Hasinto'y untiunting nawawala.sa kalawakan ng bukid, hanggang sa nang mapa- layo nang lubha ay naging tila kaputol na ba- sahang puti na lamang sa tanaw n.g mga ka- sama, na nangagpapasalamat nauian dahil stt ka- gandahang loob na ipinakita ng panginoon. Sa iniwan niyang tubigan ay nagsisimula na- man ang masiglang paggapas. Ang dati ri ng kasayahan ng sinundang araw ay siyang ma- pupuna. Parang ang kasipagan ng nagsisigapas ay nag-uulol hangga't tumataas ang araw. Sa isang tabi ay nagkapanahon na namang magusap si Pedro at si Lusia. Nguni't ang pag-uusap nila ngayo'y iba na sa kahapon. —Makaaasa na nga ba ako? — ang tanong ng binata. NANGALUNOD SA KATIHAN. 49 — Iisang salita ako mayroon— ang sag6t ng dalaga. —At ak6 nama'y iisang pag-ibig. —Baka hindi? —Panah6n ang magsalita. — Salamat kung gayon! —Gigiliwin kita habang buhay. —At ikaw nama'y pagtatapatan ko. —Malabi tayo sa ganitong surapaan. —Oo isinusumpa ko! —Ako ma'y sumusumpa! —At kung ang isa sa ati'y inaglilo? —Huwag magdaang pala sa buhay. —Siya iiawa —-ang pakiayong lubhang dakila ng binibini. Biglang napatigil ang kaniiang pag-uusap. Hindi sapagka't wala na silang inaipahayag na mga salita kundi kapwa nila nilalasap ang ka- ligayahang dulot ng- gayong sandali na luhhang dakila sa buhay. Kay Peelro ay nag-iba ang lahat. Sa paki- warl niya pati ng mainit na mga sinag ng araw ay umaawit ng aliw, ang inga bulaklak-parang ay lalong bumango at ang mga uliay n^: palay na hitik sa nagpipintugang butil ay naging tang- kay ng mga sampaga. Kay Lusia ay isang bagong pinto naman ang nabuksan. Ang pus6 niyang matagal nang pi- natitib6k ng pag-giliw sa lalaking tinangi sa iba, ay lalo pa manding nagtatalik ng gayong mga )0 Paustino Aguilar. sandali sa walaiig kahulilip na kaligayahan. Mula ngayon at sa hinaharap ay may isang elibdib na siyang mapagtatapatan ng lalong mga tihim na akala. Siya'y walang kaalialinlangang napaoo kay k Pedro. Nalalaman niyang it6 y may mahal na ugali, may isang pusong marangal na totoong mayaman sa inga dakilang damdamin. Bago siya tuinango ay nag-isipisip muna. Saksi ang di niyai pagkakatulog ng nagdaang magdamag. Ihig j>a nga sanang subukin ang binata, ting- nan knng ito nga\y matimtimang umibig, ngu-' nTt napagkuro nanuing ang tapat na paggi- liw ay maraindaining talaga at para ring ta- uilot ng bulaklak na walang itagal sa pasakit ng isang kamay na walang pitagan. At.saka ang di nagmaliw na mga pagsamo ng hinata ay talaga namang sukat nang ikaha- hag ng sino inan. Sinabi nga niyang singtigas ng hakal ang kauyang puso nguni't iyon ay bi.ro lamang, hindi dinaramdam na talaga. Pagtutulak ng bibig at pagkabig ng dibdib: sa ganito lainang nauuwi ang kanyang pagtitigas- tigasan knnwa, ang kanyang mga pagtanggi at iniwasiwas. Ang katotohana'y matagal nang iniinis lamang sa kanyang puso ang sigaw ng pag-ibig. Kung siya ma'y nakapaghintay hanggang sa mga sandaling iyon ay sapagka't nalalaman na- man na ang walang pagod magtipon ay walang NANGALUNOD SA KATIHAN. hinayang magtipon. Puri ng babae an^ sagot na oo; at sinadya ang gayong pngpapasakit kunwari kay Pedro. Siuukat inuna kung an^ kaiooban ng binata'y inapagtatagua ng kaban, at ngayong matalos na wala siyang sukat ipa- nganib ay niluwagan an^ kanyang niga danr damin, pinalaya ang tibok ng puso at guma lang sa anyaya iig buhay. Siya ngayo'y mapaiad jia; ang kanyn.ng hina/ harap ay di sasaiang puspos na ng aiiw. nasa- sahugan ng ligaya at nagtitipau. ng maraming biyaya. At npang mapanuto ang kanilai'g pagsisintahan ay hihingin sa binala ua magpaM.gu sa. kanyang mga maguiang. Kaunannanang nais niya ua a.ng pag-iibigang ito'y ipagkapi.r ng kanya ii.lv aina't iiui. Siya'y minamalia! ni a a( sa pag mamahal na ito\v kaiapatang looD nainan ang ibig ibayad. At saka laloiig mabuti , kniiLr maipatalastas sa kanyang ama't ina ang ganitong pagmamahaian nila ni Pedro. Lalo pa siiang maluluwagan s:i mga pag-uusap at wala namang maisusurot sa kanya ang sino't alin man. Hindi kabaitan ang magliiiiin lalo pa't sa inga pinagkakautangan ng ])uhay. Bakit kanya namang tinatandatandaan ang laging pahiwatig ng kanyang ina na siya'y magsabi lamang ay wal&ng di sa pag-ayon. Paano'y katutubo nga naman ang pag-big, hindi damdaming nalilikha Paustino Aguilar. at hindi rin naman naipipilit, kundi kusa' at rnalayang sumisibol. At ito ang nayari sa kanyang kalooban. Pag- sabihan ang binata upang magpahiwatig sa kan- yang mga magulang. Si Pedro ay patuloy ng paggapas. Tila sa mga ugat niya'y ibang dugo ang tumatakbo, parang ibang lakas ang nagpapagalaw sa kan- yang katawan. Kaikailan ma'y hindi siya su- migla ng gayon. Paano'y ang tanging kaliga- yahan sa buhay, ang pinakananais na pala sa kanyang inga pagsusumakit ay natamo rin. May kasintahan na siya ngayon, may mapag- tatagurian na siya ng marubdob ha pag-ibig. Pati langit sa kanyang pagkamalas ay naka- ngiti at may ibang liwanag. Oo, hindi gayon ang langit na datidati'y kanyang nakikita. Noong araw ay pawang mga pananabik ang laman ng kanyang puso, pawang hirap at kasakitan ng loob ang kaulaulayaw, nguni't ngayo'y hindi na. Pati ng kanyang karalitaan ay inari tuloy ka- yamanang waiang katumbas. Ang pag-ibig ni Lusia ay siya niyang kayamanan, siyang buhay at lakas, siyaiig lahat. Hindi na siya dadalawin ng lungkot. Ang hapis ay di na magpapatanaw sa kanya ng ma- sungit na mukha.* Isang bagong buhay ang kan- yang lalasapin, ang katiyagaan nga pala nama'y batis ng maraming ginhawa. Hanggang sa humapon at mag-uwian ang mga — NAffGAL,UNOI) SA KATIHAN. 53 nagsisigapas ay walang napag-uusapan ang da- lawa kundi ang kanilang pag-iibigan. Sa pag- lalakaran ay di iisa ang nakapansin ng gayon katamis na pag-uulayaw, nguni't wala isa mang napataka, pagka't talagang sa gayon dapat ma- tapos ang isang pagsintang dalisay na gaya nang kay Pedro. —Susundin ko ang iyong pita—ang sagot nito sa isang mungkahi ng dalaga. Wala kang utos na masusuway kung kaya ko rin lamang ang dugtong pa. —Mapagtamanan mo kaya ang ganyang mga pagbibigay-loob sa akin? —Ang pag-ibig ko'y di maalam sumawa. — Salit& mo lamang iyan. —Oo nga Lusia, aking ipinangangako. —Hindi lahat ng pangako ay natutupad. —Hindi lamang rnga Lusia ang napapanga- kuan, kaya nasisira marahil. —Bulaan! —Makikita mo rin. — At kung mabulaanan ka sa iyong mga si- nasabi ngayon? —Bago mangyari ang ganyan ay patay na muna ak6. —Diyata? —Umasa ka! At isang pagkakangitiang sakdal tarnis, pa- rang ngiti ng mga tala, ang naging wakas ng kanilang salitaan. 7A Rausttno Aguilak. Na^biwalay silang kapwa lug6d na lugod at nangalabi sa pagasani»; may bukas na dapat hintin. Isan&' bukas na kaayaya, magandang tulad sa bukang-liwayway, maliwanag na parang" langit sa kata..nghalian. Nang manhik si Lusia sa kanilang bahay ay di inabot ang ama. Wala at ipinatawag ni Don Hasinto, ang sabi ng kaniyang ina. Mayaiuaya naman si inang Goryo ay duma- rating" na kinalalarawanan sa muha ng taglay rui kagalakan. — Hakit ka ba ipinatawag. ano bn ani^ sinabi sjj iy6y -ani>* usisa nCr asawa. Halika rini't aking ibabalita,—at ang asawa'y niyaya sa loob. Naialaman ino'y may bagong inu;a akala si i)<>:i Hasinto, kanya i*a w iniisip na dagdagan anu- iuu'm pananim dito. Siya ny;-X miman -ang pakh' nj asawa. lbi NANGATATNOn SA. KATIHAN. Dupil, at ng isagot kong oo, a,v sinabing ako raw pala ay pinagkalauitangan niya ng' ioob. Bago ipinaaiala ang pagkakapagligtaK ko no6ng araw sa kaniyang ama ng kami'y barangin sa Pinaghampasan. Natatandaan daw ang simisabi- sabi ng kaniyang ina noong siya'y bata pa na raga pagpuri sa aking katapatang loob sa kanilang maganak at dahil daw sa ginawa kong iy6n ay di niya ak6 dapat limutin. -Kay buti ni Don Hasinto! —Taiaga ngang mabuti, at na.ito pa ang si - nabi sa akin. Ak6, anya, ay nangangaiiangan. tig isang tao na mapagkakatiwalaan ko habang waia pa ang aki ng mga ipapupunla Siya a.y magpapaiinis sa raga pook na aking sinabi, at kayo na pinagkakautangan ko n.g looi) ay siya k.ong napili na gawing katiwala. Siya nga ba: ang salita ni aling Mona. -Oo, at sa katunaya'y may sahod na akong tatlompuiig piso isang buwan mula ngayon. ~~ Nakii, siya nga ba? —At hindi iyan lamang. Biikod sa ' ginagasY^ akong katiwaia ay pagkakaiooban pa raw aku ng halagang isang salapi sa bawa/t niyog na aking mapaiaki ng sandipa, kung sakaiing dn mating na rito ang mga {ninla. -~ Kung gayo'y pasisimuian tno-agad ang png papalinisy — Oo at kung mangyayari'y bnleis na buka?; d i n 56 Faustino Aguilar. Ang salitaang ito'y hindi naririnig ni Lusia* ^Siya'y na sa labas at nagluluto ng hapunan. Sa harap ng apoy ay x ginuguniguni kung an6 • kaya ang ginagawa ni Pedro ng gay6ng mga 1 sandali. Marahil ito'y nakapaghapunan na, ma- rahil naman si Pedro ay nag-aalala rin sa ka- nya, kay Lusia. At ang dalaga'y napangit! na tila napapa- taka sa kapangyarihang napakalaki ng pag- ibig. ^HI/^IH^ IV Yao't dito si Don Haslnto na waiang kapa-' lags^an. Katialis lamang'ni Goryong Dupil at may pinagusapan nga sila, Noon larnang siya nagdaranas -ng isang snkal ng loob sa di pagtatam6 .agad ng pinix>ita, Kung *si Lusia man lamang* sana ay babaing kaba- yanan, matalinb .at; may kabatiran sa buhay,. ay oo pa, Makaabala " man sa kanya ay hindl kai langan. Nguni't isa pa namang taong bukid,' isang di man nakaaanagnag ng kabihasna-n, wa'- lang knya i\t bahagya nang nakababatid kung siya'y ano! Kundanga'y dahiian kay Dupil. Kung bakit ba ang Goryong it6 ang naging ama ni Lnsia. Napaiba lamang at sana'y 'nasubok, kung siya> si Don Hasinto ay marunong magpaliban ng mga tinatangkL Ngay6n at sapagka't si Goryong ., Dup'il ang kanyang kakabakahin ay napilitan tu}6y siyang' gumamit ng lalang. Pat'i nang dina-kailangang- 58 PAUSTINO AGUITuAR. gawin kung iba lamang ang nakatagpo, ay ginaw& tuloy. Ganito ma'y di lubhang nagsisisi, sapagku't umaasa naraang sa huli ay siya rin ang mag- tatagumpay. Sa pain niyang inilawit ay kumagat ang ma- tanda. Ang ganito'y isa nang mabuting pangita. kauntmg higit na lamang ang kakailanganin at ang lahat ay mangyayari. K.ung sa bagay ay isa iamang paglalako ang kanyaug sinabi kay Dupil. An6 bang utang na 'loob na tinatanaw. Si mang Goryo nga, ayon sa sabi ng kanyang ina, ay siyang nagligtas sa buhay ni kapitang Sinto. 116 raw ay may nakausapin noong araw na isang may mga lupa sa Bahngkahoy. Wala nian sa katwiran si kapitang Sint6, palibhasa'y malakas at masalapi ay siyang nagtagumpay. Ang mga lupang pinagisipan niyang gagahin ay malaki, at kaya nga pinagbudhian ay upan^ maparami ang mga kayamanan niya. Isang araw na patungo sa tinurang lupa at nang dumatin^ aa isang pook na Pinaghampasan kung tawaghi, a,y dinaluhong si kapitang Sint6 ng ilang san- datahan. Ang nagsidaluhong ay pasugo pala ng kai yang kaalit, ayon sa napaglinaw pagkatapos, at nanpratatalagang utasin si kapitang Sinto. Ma- tapang man itong lalaki ay nasindak din 14 gayong mga sandali. Mabuti na lamang at ka- NA&GALT7NOD SA KATIHAN. 59 «ama niya si Goryong Dupil na sumapiiing agad ng kapitan ng makitang ito'y na sa pa- nganib. Sandali lamang ang itinagal ng kani- lang paglalabUn, halos sasangigiap, nguni't sa una pang sandali'y mikitang nakalalamang si kapitang Sinto at si Dupil. Ito'y katimbang ng daiawa katao sa, liksi at katapangang ipinakita. Kaya bukod sa hindi nasunod ng mga nagsi- harang ang kandang pita, ay nangagtakhuhan pa inandin. Si 'Goryong Dupil nga ay nahira- pa-n at nagkasugat pa sa isang balikat, ngunTt ang ganito ay hind! kaiiangan, daiiil sa naUigtas naman si kapitang Sinto. At sa mga namana ni Don Has':?ito sa kanyang mga magulang, ay kasama ang mga lupang sinabi. Sa tuwing isasalaysay ng kanyang ina ang \»~ nagdaanang ito ng kanyang ama ay walang pi- nakakapuripuri kundi ang katapangang ipina- malas 110611 ni Goryong Dupil. At sa pagkagunita ni Don Hasinto sa ganitdng bagay ay napigil tuI6y sa inaakala. Naisaloob na ang mga paris ni Goryong Ihipil ay 60 Raustino Aouilar. na gaya nang smisiinpan ui.ya kay Lusia ay tiapat itago. Kung ang utang na loob lamang dahil sa pag~ liligtas ni Goryong Dupil sa k,anyang ama, ay ano ba't ikapipinsala ng kanyang mithi. Ma- tui.uyang mapahalo ang baiat sa tinalupan ay di siya liurong. Kung ngay6n mati ay tila humi- hinipil sa kanyang paglakad ay hindi sapagka't hap^ na: sinusukat lamang ang taas at tibay ng muog na pinakatanggulan iil. Lusia. Kaya ba ang kanyang ghiawd ay painan ng pilak ang. ama ng binibini. Sa paraang paris ng \anyang naisipUn na imtiutiting silawin sa gintr» ang matandil, ay waKiig d'i sa pagkasunod n g k ; myang pita Maghihintay nga lamang ng panah6n nguni't kung inin ang sinaing ay saka lalong masarap. Aug kanya lamang dinaraindam ay kung ba- . kit -ila ang dalagang iyoii ang siyang mapa- patangi sa ibil. Siya pa namaug isa lamang taga bukid A.r sa sama ng loob r\\ Oon Hasinto ay isang unp:in tuloy ang nasagasa sa kanyang pagya- yao't dito. Kung gay6n din lamang ang mangyayari ay mabuti pa ngang siya'y magbalik 'sa Maynila/ Laio na niyang Idnasusuyaan ngayon ang kabu kiran. Ang tangka sana ay hintin§ matapos ang paani. I>a tapuwa't siya ay taong di mapagbata at — NAN(-;AI,VNOr> SA ECATIHAN. 61 •di maalam maghintay, at baka kung hindi iu- mayo roon ay kung ano pa tuioy ang maisi- pan. Siya nga. dapat lamayo muna: ganitong ta- iaga ang nagpapaamu. Ang kaunti pang nalaiabi sa rnga anihin ay maipagkakatiwala na kay IgA, sa mabait na' alagael na papapatay na muna bago rnagiingid sa panginoOn. Pababayaan munang umuniad ang binhing iniwan kay Goryong Dupil at kung mapipita- san na ng bunga ay saka niya paghabalikan. Wahl na siyang gagaw *n pagkatapos -undi sumungkit. Na dahil sa musipang 'aki ng ay makagugu gol siya ng tat-lompmg piso :sa ng buwan'r Ay ano: Ito\v para lauiarg pagpapalabas ng patubuang salapk Hangga't nagUPagai ay lalong dumarami at paiibhasa sa pamumuhunang iyou ay wala namang lugi, ma ;, ii., -uui aug nuigu- gol, ay di niya panghihinaya'uau. — Sino ang magsasabi —ang uay buntong hini- ngang salita — na akong ;to ay matutunawan ngayon ng utak dahil lamang sa isang ImsiaV at sa sukai ng kaiooba'y napa"H>r> sa isang sopa, Matagal na hindi naka::h\ Ang ^anyang isipan ay kung saan saan uapatungo. Tila isang paeirarap ang k.myang napagsasa- pit, na kailan ma'y hindi masahang mangya- „yari. At dahii pa naman sa isang babae na ^ukod sa walang muwang ay maralita at anak 6 4J Pausttno Aguilar. lamang ng isa niyang kasama. Kung napaiba man lamang sana ay di. pa iubhang kahiya- hiya. Kung minsan nga naman ang kapalara'y tiwali. Hindi nga pala pawang katamisan na lamang ang nalalasap sa buhay. Kung kanyang guni- t&in ngay6n ang .kadalianan ng pagkakuha sa mara.-mi.ng babai na tipon iig sarisaring dilag ay Ja!o pa rnanding nagngingitngit. Waia siyang karaniwang gawm kundi salapian ang rnga magulang kundi man pagkagakagali tin ang rnagkakasama sa isahg bahay, upang samantalahin ang mga samaan np; loob pagka tapos. I.yon nga larnang: sa mga pmagdaanan niyang ito na naaalala ngayon ay wala ang isang Gor yong Dupil, na kung wanin niya'y hindi namari makakaing buo. Ngiml't darat'ing din ang araw at walang dl sa pagkasunod ang kanyang urithi. ri I — -Hangga 't pin n gl h i ra pan ay a 1 ong n \ a saraj i kanin—ang kanyang nasabi tuloy —at ako na- ma'y makapaghlhintay pa. Haharapm na nga tuloy nfi totohanan ang pagpatungo sa Hapon. Sa unang bapor na aalfs ay sasakay siya, mangyari ang mangyayari. Pagbabab'k niya rito ay di naman sasalang handa na ang lahat. Si Goryong Dupi! ay wi lingwrli na at si Lusia ay dudukuwangin na lamang. NA&GALUNOD SA KATIHAN. 88 Sayang nga kung sa bagay. Ang dapat sana'y ngayon din, ngunl't ang bato ay talagang ma- tigas at dapat hinting maagnas na muna ng tubi g. —Nguni't malaki namang kahihiyan ang nang- yaring it6 sa akin— ang naisaloob, At noon di'y naramdamang ang dugo niya'y tila sumusubo. Siya ay may pilak, iginagalang at pinipintuhd. Gasino na ba sa kanya si G6- ryong Dupil at ang sumisinta kay Lusiang si Pedro? Aiig mabuti pa yata'y gahasain si Liisia. ga \v\n ng isang lalang at sundin ang kanyang j)ita. Wala rin lamang silang magaga wa al mga taong dungo, paris din ng kanyang mga ma- gulang. Kung sa pag-usig ay lalo pa manding waia siyang dapat ipag-aiala, sa mabuting kapalaran niya'y sapol na lahat ang mga makapa ngy ari liaii at kung may mangahas mang knmanriili sakali kay Lusia, ay mapapabingit naman. sa pagkasawi. Ano nga ba't siya'y natitigilan. ay gayong niagagawa naman ng walang iiwag ang kanyang akah\? Isa ba namang bagay na mariali ang paghihirapan pa? Katawatawa na namang totoo kung siya'y 'iiaghihintay pa. Hindi ang mga paris niya ang ^akapaghihintay, ang naghihintay ay ang rnahi- Hina lamang nguni't ang mga paris niya'y hindh 64 Pausti.no Aguilar. Sayang ng kanyang matalinong isip, sayang ng kanyang pilak, sayang ang kanyang ginto kung sa ganito lamang napakadaling gawa ay 4 mag-uulikulik pa. Yamang kailangan ang paggahasa ay ito ang kanyang gagawin. Magdaop na ang langit at hipa kung ito ang kailangan, nguni't ang pag-urong ay di niya inagagawa. Hindi, sapagka't ito'y laban sa dati niyang ugali at labag sa kanyang mga tuntu- ning pagtapos agad sa anomang maisip. Oo nga, kanyang gagahasain ang dalaga. Nguiii't nang yaringyari na sa kalooban ang ; ganit6ng akala ay nagunitang kung sa mga araw na iyon lamang ay wala pang sukat ta- nawin sa kanya si Goryong Dupil at maliwa- nag namang ang walang tinatanaw ay di ma- runong magpakundangan. Bakit di inuna siya inagsuksok ng may sukat tingalin bukas ma- kalawa? Ang utang na loob na kikilalanin sa kanya ng matanda sa mga hinaharap na araw ay siyang tanikaiang ikatatali ng mga bisig nit6 kung makaisip man "ng paghihiganti. —-L\ung siya'y nakikinabang sa akin ay ma- pipigilan naman sa anomang nasaing ikapapa- hamak ko. It6'y walang pagsala. At matapos pang mag-alinlangan sandali ay ang linang naisip na nga ang minabuti. Nang gabing iy6n si Don Hasinto ay paya- NA^GATATNOD SA KATIHAN. 65 pang nakatulog. Nahirapan pa sa paggising ng ika 8 na ng umaga ay gayong iniisip na ^ng paguwi sa Maynila mapaumaga lamang. Tinotoo nga ang ganitong tangka. Nagagahan ^amang at matapos ipatawag si Ige upang pag- habilinan ng ilang bagay n.a nauukol sa palay pang nalalabi, ay ipinahanda na ang kanyang mga damit. Makakalahating oras lamang ay lumakad na. Marami pang mga kasama, kabilang na si tan- dang Goryo, na naghatid sa kanya hanggang sa himpilan ng tren. Malayolayo na si Don Hasinto ay napag-uusapan pa ng mga naiwan ang kanyang kabutihang tao at pagkamabait. —Alin—ang sabi ni mang Goryo sa ilang ka- harap—kung ibang mayaman iyan ay di tayo pakikisamahan ng paris ng kanyang pakikisama, —-Siya nga po—ang pakiayon nainan ng mga kaharap. At ang mga taong naghatid kay Don Hasin- to, ay nagkahiwahiwalay upang patungo sa ka- nikanilang gawa. Sa samantala'y binabalangkas liaman ni Don Hasinto ang kanyang gagawin sa Maynila sa mga ilang araw na kanyang ikatitigil dito. Sa bahay ni Leonila siya matutulog ng gabing iy6n. Nakapangako siya rito sa kanyang huling sulat na ipinadala at masamang hindi tumupad. Sa kinabukasa'y dadalo sa lahat ng mga lupong kaugalian niyang daluhan. 66 Paustino Aguilar. Maghahandog ng isang piging sa mga kata» patang-Ioob niyang katoto, sa pangalawang araw f at sa iba pang susnnod ay makikipagkita na* man sa Ih'mg mga anak at kaginoohang hindi nangasulatan sa huli niyang pagkatira sa bukid* Ang "lahat nang ito'y magagawa namang ma- luwag pagka't gasino na ba ang magugugol na panahoi^ sa pag-aayos ng kanyang niga singilin, siya naina'y inay Isang katiwala tungkol sa bagay na ito at walang gagawin kundi mag-utos lamang, Kaya makakayanan pa rin ang pagpapasayaw sa maringal niyang tahanan, pasayaw na ibig sana niya'y humigit sa nabalitang ginawa sa bahay n£ mga Perez. Pagpupuiniiitang sa kanyang pasayaw na ina- akala ay dumalo ang lalong mga pilk ang lalong mga tanyag at kilala. Sa kanyang bahay kung magpasayaw siya ay talagang gayon: maringah lahat ay dakiia at walang pangalawa. May ikinakakaya rin lamang ay ib.ig niyang- waia naiig maipintas ang kahi't sino. 8a pasayaw na it6 ay madadahilan ang kaii- yang pagpasa Hapon, bagama't ang tunay na adhika ay hindi it6 kundi maipakitang minsan pa ang kanyang pagkabukas na palad at kaala- mang magduiot ng isang gabing maligaya sa maraming mga kaibigan. Ang lahat nang ito naraa'y magagawa sa loob lamang ng isang linggu at upang huwag mainip NAftGAL,UNOD SA KATIHAN. 67 sa paghihintay ng unang aaiis na bapor na pa- tungo sa Hap6n. Taglay sa isip ang mga akalang ito na si Don Hasinto'y nasok sa masayang Maynila. Hindi pa man nakapagpapahinga ay dt na lisa ang dumalaw sa kanya at nagiiandog ng bating maligaya dahil sa gayong ] nigdati ng\ May mga nakapansin sa kaun/ting pagkatupok sa araw ng kanyang balat, mayroon namang nagsasabi na tumaba raw sa dati, at mayroon pang nakahahalata ng tila raw kaimting iungkot na nalalarawan sa muklut ng bagong dating. —Sabihin pa ba, mga kaibigan —ang naisagot na iamang ni Don Hasinto. Mapalayo ba na man ak6ng ilang linggo sa Maynila, ay saan ako rit riadalawin ng lungkot? —Marahil nga'y mahirap ang mag-isa ano—ang pakii nang isang kausap. —Wala nang kasing hirap. Nasubok ko rin aug katotohanan niy6ng nabasa ko, aywan kung saan, na dl umano'y wala nang mahirap bathm paris ng pag-iisa. —Mabuti't nakapagtiis ka. —Ano nama't hindi matitiis itong "kasumaya sa bukid—ang agaw na sagot ng isa. —Ayw^in ko nga ba sa inyo, nguni't sa aki'y waia nang masaya na paris nang kabayanan. —Siya nga naman—ang pakiayon ni Don Ha sinto, samantalang lumalapit sa telepono, pag ka't may tumatawag, 68 Faustino Aguilar. —An6 po ang atin?—ang tanong ng binata? sa naghihintay. -A, ikaw pala, kararating ko pa lamang. -iOoi -iOo! SOo! -iOo!, hanggang ikasiyam ng gabi. —Mamaya na kita sasagutin. At nagbalik sa kinalalagyan ng mga dalaw sa kanya na nangakapakinig ng gayong salitaan. —Tila kung sino ang iyong kinansap—ang biro ng isa. . , t —Hindi naman, isa ko lamang kaibigan iy6n. —Ang akala ko\y narito na kaming lahat na mga katoto mo. Si Don Hasinto ay napangiti na lamang. Huwag mang mag-usisa, ay napag-aabot na niya kung ano ang kahulugan ng gayong mga salita, at hirwag mang magsabi, ay nahuhulaan na rin namang talaga ng kanyang mga katoto na si Leonila ang kanyang kapanayam sa telepono. Nagkaniigan pa silang sandali ng kanyang mga panauhin at nagtagayan pa mandin ng wisky at soda. . NA&GALUNOD SA KATIHAN. 69 Hindi naman natagala/t napag-isa si Don Ha- sinto. Nag-utos sa kanyang katiwala sa bahay na huwag siyang ipaghanda ng hapunan. —Uhu, sasalakay na naraan ito—ang naisaloob ng pinagsabihan At ang hinalang ito nga nama'y natupad. Bago pa lamang nagtatakip-siiim ay sinak yan ni Don Hasinto ang kanyang automobi! at kinabukasan na umuwi Nang makaraan ang ganap na isang linggo, ay napalathala na lamang sa laliat nang mga pahayagan ang kanyang pag-alis na tungo sa Hap6n, sabay sa pagbabalita ng maringal na sayawang ginawa sa kanyang bahay. %~Qr^H& V. Katanghalian kung sa sikat ng araw Pamumulaklak kung baga sa halaman. Sikat ng buwansa gabing tahimik. Ngiti ng mga bituin sa malinis na kalangi- tan. Ganito ang katulad ng pag-iibigan ni Pedro at ni Lusia. Sa unang sandali ng kaligayahan ^ay sumunod ang mga araw na ipinagtalik nila sa walang pangalawing pagtatamasa ng aliw. Walang langit kay Lusia kundi sundin si Pe- 'dro at wala naman itong aiiw kundi mapag- bigyang loob ang kanyang kasi. Magkatanawan lamang sila ay nagkakatalas- tasan na 'ng mga nilolo6b. Walang pagkaka- taong di ang dulot sa kanila ng gay6ng pag- ' namahalan ay mga sandaling matatamis sa bu- hay. Lalo pa nang si Pedro ay makapagpasugo na sa bahay ng mga magulang ni Lusia. Ang mga maguiang nito ay di naman pinag* . Paustino 'Aguilar. hirapang kausapin. Lubha pa si tandang Goryo* Lalaki palibhasa ay nakaunawa agad na ang pagsisintahang iyon ay di dapat hadlangan. Bakit nga ang paghadlang sa pag-iibigan ng dalawang pusong biisog sa mga ginintuang pa- ( ngarap, ay di magagawa ng sino mang may kaunting isip. At saka siya nama'y nagdaan din sa pag- kabinata, at kanyang natatalos na wala nang mahirap supilin kundi ang pagibig. Hindi siya, n a ama pa namang nagmamahal sa anak ang magnanais ng kasawian nito. Kung siya'y iimgtitigastigasan pa ay mapapalagay na Jwa- lang pus6, matutulad sa isang maramot na nga- yo't nahihinga'y lalong nagkakait Huwag na lamang masabi na kurig naptpita ang darak ay mahal pa sa bigas, ay napaoo na nga sa mga namanhik. 8i Pedro naman ay kanyang kilala. Patl li- kaw ng bituka nito, gaya nga ng kasabihan, ay kanyang nababatid at saan man humagilap ay waiang maipupula sa puri ng napasasakop sa kanyang baku ran Isang bagay nga lamang ang maipipintas kay E*edro: ang kahirapan. Datapwa/t sila man namang maganak ay ma- t hirap din at mabuti na ngang ang kanyang minii- mutyang bunso ay makasingpalad n.g isang tunay na kauri. Lalo naniang tiwali kung ang kanyang tum-- . NANGALITNOD ,SA XATIJIAN. baga ay ikak'* sa gim,6 Malapit pang mavaMan % : ng halaga s-i ]>as_c^a t mag g ;:g halmLi. Si aling Mmia iam.ang ang n;i^:v: "ayar .u£ ilang pag-aaiinlan^am ::£ -S't siimangayoh r'm At ina palihhasa na lu:./ na targ^ulan n£ anak at magalangin sa a j.t.-) tn nd:\r «_- ka.igahaii ay nagmungkahing au^ :..j'»uti'y riagmiroon ng sa.riii ang mga hat;\, --ring haha m; pa pa %\ m *i' hikan sa halimbawa av ruman , muahigatm marahil ng kanyang v »ii aruganLim '-'» Ang m£a pinintaka-r ay *- ang, yom Kung iyon lamang a\ .i.iMMiii'ni. s/ ;V.!-r iu- man a.v natataiaga >•» ,"*u alatm, Wala na namang ] '- •* g ^i a'Yg Immi;. na n.ag-aakalang an^ gaym **y pag^ubor m rin kay Pr-dro. PagLatapos at muiL; :::.>g risa rili -'L'.ng ,ag~ asawa. ':i;i (.. at >i r. .. r: ;ii ay pinasalan.a ] v ^i- haitan ng kaniking ruuik ::a. natuumg magpa- ) 1 i 'anga sa k a n i 1 a n g ka va . d a,a. n Kanikt na ng;i bang simw, bisahi na ang i*a- hinhinan niya ay ipagdaraamg pala ii£ magnuuig! Tunay nga na kung dumatirig ang araw. ang kanilang nmtyang anak ay niapapa.v:a,uiy su. ka- niking piling. At ang gan.ito'y masa.rr.jt, sa Ka- looban ng sino mang natuturang a,*mi at :n;i, datapwa 't nagkaisa naman sila sa pa.gsa.sabi na talagang ang gayo'y Lhidi mai'iwasan. Isang hagay pa ang kanilang ;ki.nasisiyang loob: na 74 Paustino Aguit.ar. si Lusia naman ay talagang maipakikisama na* sa ibang tao. Matiisin sa hirap, muiat sa paggawa, datihang magbata, marunong kumalapa at d! mahilig sa m|a bagay na walang kabuiuhan. Ano pa ang iibigin? Isang panah6n nga'y naisaloob nila na ang bugtong na anak ay dapat magkaroon ng isang kapaiarang nababagay sa kanyang kagan- dahan, nguiii't napagkurokuro pagkatapos na lalo namang mahirap ang magkaganito, pagka't ang kagandaha'y kumiikupas at parang kulay ng mga sampaga na madaling mapawi. Mabait lamang at marangal ang makatagpo ni Lusia ay mabuti na. Lalo pang ipagdurugo ng kaniking kalooban kiing sa paghahangad na si Lusia'y mapatampok ay isa iamang mapag- balat-kayo ang makatali sa buhay. Ito ang tunay na kasawian kung siyang mang- yayari. Kaya siia'y maiugod na sumang-ayon sa ga- nitong atas ng kapaiaran. Bakit napaghalata pa nga sa mga sagot ng dalaga nang ito'y kani- lang usisain, na ang pag-ibig niya kay Pedro ay hindi pagkabigia lamang kundi dinaramdam na taiaga. At mula ng araw na iyon ay lalo nilang minahai si Lusia, lalong dinagdagan ang pag- lingap dito upang huwag masabi na pagkasuya ang isinangayon niia, kundi ang malinis na ad hikang makatulong sa ipagiging . mapalad ng anak,. — na5?galunod sa katihan. 75 At mula rin naman ng araw na iyon si Pedro ay maluwag na nakapanhik sa bahay ng kan~ yang kasi at malayang naipahayag elito ang la- hat niyang mga panukala sa hinaharap. Siya'y walang ibang adhika kundi ang ipag- kakapalad ni Lusia. Sa ikasusunod ng ganitong nais ay dudulang: ng ginhawa nababaon man sa lupa, aarawin patl ng gabi upang ang bunga ng kanyang pagod ay maihandog sa paanan ng babaing kinakasL Wala siyang kayamanan kundi ang kanyang; fc bisig, dapuwa- t maiaki naman ang pagnanais na maratmg ang tinutungo, at sapat nang ka- lasagin ang ganito sa binabantang pagsalunga upang makarating sa tugatog. —Hindi ang lahat nang ninais ay natamo ang madalas ipakli ng dalaga. Ang ganit6'y sinasangayunan ni Pedro, ngu ni't ang puso niya at kaloobang mapagtamart ay dt pinapanawan ng pag-asa. Walahg nag hanap na di nakakuha at kung itb'y totoo, siya man naman kahi't maralita ay makapaghahart eiog din ng kaligayahan sa piniling maging kasama Labang buhay. Kanyang naririnig sa Simbahan sa tiiwing may parhig mangangaral na ang mga gawang mabuti ay pinagpapala ng Diyos. At siya, na daliil sa- pagibig kay Lusia ay walang inaad l'iika kundi pawang kagalingan at ikapapaanyo n<5 kanilang palad na dalawa, ay di maaaring /0 Faustino •Aguilar. 'huwa^ magtamo n£ kaunting kaniwagan. Ma- «jriging alangan naman kung sa \\aka> ng kan- yang mga pagpupunyagi ay waiang maging pala kundi kasawian at pagkaparoOl. An^ ganito'y hindi man lamang dapat na isi- pin. Siking dalawsi ni Lusia ay uiagiging u a- palatl gaya nang pagiging mapaLad ng" iki. Hindi naman sihi mapapatangi marahil sa kara- mihan. Ang ibig niya'y isa kimang nauinny; huhay na payapa sa piling n.i? babaing iniho^. Ai .Niik.i kaunting kaluwagan sa. huhay: iyor bagan^ hnwa^l masakop n£ ibii kundi ma^kasa rili at huwag mapaughimasukan n£ sinomari. Anjr ]u£a nais bang ganito'y hindi naman kaya mahiwag tupdiny --Di kasi lalo't pagpupumdhan — ang naisagot m> dalaga. Kuno- gayo'y sapilitan Mlang magiging mapa- !ad — ang naisasatooh naman ni Pedro. Paano, nga- man ay pinagaaraian na niya ang rnga, yun pa # hagayhagay na kakailan£anin. Ruiimhawa sa paghanap ng halagang maipag- papatayo ng banay. Mlui isang daang piso ma rahil ay sapiit na at ang ganitong halaga kung ibig ay mauntang kay Don Hasinto. Datapu wa't nagugunita niya na kung ito ang gaga wiii ay para na ring isinangia ang kanilang 'hi- iieiharap ni Lusia. Para, na ring ipinangutang ang kanilang sukat magmg palad sa mga su sun6d na panahon. At ganito ang mangyayari . NAKT GAI,UNOD sa katthan. palibhasa'y kakatwa ang mga palakad na si- misunod sa pakikisama, na kung ininsan, ang utang na kasinghalaga n^ kailangan niya, ay na- giging tanikalang di na makalas, pataw na inilu- lubog ng kapalaran ng di iisang'anak na maralitiL At ayaw siya na ang pinakagigiliw na si Lusia ay mapapain sa isang kapanganibang paris nito. Ang ibig niya/y makapagtayo ng isang tahanang walang pabat6, ayaw siya ng isang tahanang may iba naiig panginoon ka- pagkaraka. Kaya ba iniisip na pa sa Maynila at lnnna- nap ng ma^awan. An^ balita niya at higing- higing, sa Maynila ay lubhang inarami ang ka papasukang mga. hanap-buhay May pagawaang bumabayad ng' piso magha- pon, may apat na pisota.. at kababaan ang tatlo. Sa makatwid mapagtiisau lamang niya ang mga isang taon ay niakapagiimpok siya ng mahigit pa sa kinakailangan. makabnbah'k sa Balingka- hoy at taas ang noong makahaharap kay Lu- sia, upang ihandog dito ang ka nyang pag-ibig., Siya, nga pata, isang taon iamang na pagka- kalayo sa kinakasi, isang taong pagkanhaw sa. mga titig nito, isang taong pagtitiis at maghu- bukang-Iiwayway na sa kanya ang kapalaran, Bakit di idaraos ang akalang ito, ku ng siyang rnagiging batis ng kanikmg ginhawa? Kimg ang paglayo inunang ito ang nababanggit ng binata, si Lusia ay di makakibo. Kinalala 78 Paustino Aguil.au. rawanan lamang sa mukha ng isang kalungkut'ang hindi ugali at napapabuntong hininga. Sumi- sikdo pa tuloy ang dibdib. Aalis si Pedro! At x>aano siya? Sa paggunita ng mangyayari ay dinadaig na parati ang kan- yang puso ng malaking kapighatian. Kung mag- kagayon na'y mamumuhay siya sa hmagpis, ka- kaulayawin ang mga kahirapan ng ioob at pa- laging kakasamahin ang pangungul ila. Hind! yata niya mapapayagan ang tangka ni Pedro. Kay& gayo'y imluluhain siyang palagi ng ka- aalala, patatangisin ng kasabikan sa iniirog at dahandahang uutasin ng kalungkutan. Si Pedro naman ang natitigilan kung marinig ang ganitong mga binibigkas ngkanyang kasL Mahapdi nga naman ang magkalayo. Siya ma'y nahihirapan din. Ang kanyang dibdib, sa tuwing ito ang magugunita, ay parang smisigwa, tila karagatang inuun6s na sandali ma'y hindi ma- tiwasay. Siya pa nama'y namiliasa na sa inga pakiki - ulayaw ni Lusia! Kung mapa sa Maynila, at hangga't wala pang naiimpok, ang mga sandali niyang daranasin ay magiging masaklap, ang kabuhayan niya'y kakandungin ng lungkot na walang kahulilip. Sapilitang magkukulimlim ang maaya niyang kalangitan. Hindi sapagka't magtataksil si Lu- sia, hindi. Ang ganitd ay di man lamang riiya inaakalang mangyayari, nguni't mapapalayo siya NANGAIATNOD SA KATIHAN. 79 sa kanyang minumutya. at matagal ding lulu- bug&n ng araw. Ganito ma'y wala naraiin siyang magagawa. Sapilitang lalagukin ang gayong mapait na ka- 'tasng makabuhay, sapagka't kailangan ng ka- nilang katiwasayang magkasi. Ang kaunting pagtitiis kung ipagtatamo ng ginhawa ay dapat tanggapin. Kung minsan ang kapaiara'y nagmamasungit na talaga upang pa'. tanaw na nakangiti pagkatapos. At ang mga niay layong inuusig na paris ni- lang dalawa, ay dapat matuto ng pagtitimpi ? mag-aral makiugali sa mga atas ng kapalaran Ito ang kanilang katungkulan. Ang isang taon ay gasino na ba lamang. Sa matuling takbo ng panahon ang dalawang, taon may para lamang sangkisap. At saka kung gayon namang matibay ang sumpaan nila na sino mang maglilo ay huwag magdaang imla, ay di na lubhang kasakitsakit sa loob ang pagkakalayo. Paano't paano man ay makapagsusulatan sila. Kung sila'y magkakasulatang madalas ay para ring hindi nagkakalayo. Paanhin ina'y "kagin- hawahan na rin ang kahi't sa balita'y magka- talastasan sila. Tungkol sa ibang bagay pa ay saka na pag- iisipin. Ang toto6ng kailangan at dapat ga- wing madali ay ang pagpasa Maynila upang humanap* ng mapagkakakitaan. 80 Fausttno Agutlar. Araw nraw ludos ay 3t6 an<£ isina.snmo ni P^eiro kay Lnsia. N^iuiiM pah.< ^indi nn.ur pn<-riu<<4 r.a paris ji *> sim'simpan _ niyin^ r«aos sa pus.» ?. - tr nmaarin^ irahasain. Aui>" mga pa^ibi.ir nn £-"auif6n<_r liindi hunira ng pn^kakatnoi: Umdi Vwwr as nir isan^* matimptng pn^kukurr ay mabi-'ap pasan<_ra yunin sa ano nians»' l)a^:i;> na n^'^i^aiiiilu^in ng ipn iTanyan^ pinupuri :.i ; inamadakila an (-ariito !a:"ini!: iihi- ;'. ^ nn<_r kanyauir nnriri- ni^* sa, nia f ?Uanda at '".' ^asalan^ kaya nihi na- sa.sabi 'ay sapai^ka'r. m.mnirdnnnsnn na '\nuirahar nanj_* sa u gu napa^da runnsnn sa bnbay ruHututo an<_r tao, at niaano n^ln^ ma- pairtamanan din ng kanyan^ \vog :.ni^ labat nang binabanta. . naRgalunod sa katihan. 81 Kung it6 ang sumasagila sa kanyang gunita ay halos minamaluwsig ng kalooban ang pag- payag na si Pedro ay umalis, ngunl't kung bi bigkasin na lamang ang pagpapahintulbt ay saka naman tumututol ang kanyang puso na na hihintakutang ma ngu l i la At gayon ang nangyay ari: palaging pagtatalo ng isipan at pus6, palaghig pagbabatakaii ng kalooban at kaluluwa. Samantala'y lalo namang napapatimo sa ka- looban ni Pedro ang kanyang naisip gawin, lalo't pinagkukuro ang mga kagalingang ibu bunga. Sa kanilang pagsasalitaan ng mga araw na sumunod ay ito ang ipinahalata sa kanyang raga pangungusap Hindi kagalingan. lamang nilang dalawa ang ipinagpupumilit, kundl ang sa magiging bunga man ng kanilang pagiibigan. Sa mga supli ng iia itong larawan 82 Faust.ino Aguilar. —Kung siya mong ibig ay ikaw ang bahala : ang naipakling minsan ng dalaga—nalalaman mo namang ang riiloloob mo'y siya ko ring niloloob. —Salamat, nguni't ang ibig ko'y ikatwa mo sana ang aking pagalis, nang kung mapalayo man ako'y maging aliw ko naman ang pagguguni- tang kalooban nating dalawa ang siya kong si- nunod. —Maiaalis mo ba naman sa akin ang pag- aalala ? —Hindi ko naman sinasabing huwag mo na akong alalahanin. At saka makaya mo haman kaya ang ganito? —Talagang hindi pagka't aking ikamamatay. — Lalo mo akong pinaaasa sa katibayan ng iyong pag-ibig. —At ako nama'y sa pananalig ng lubos na lubos sa iyo. Isang mabining simoy ng hangin ang buhat sa labas ng durungawa'y nagkalat sa loob ng bahay ng masansang na halimuyak ng kalapit na mga ilang-ilang. Ang magkasi ay nagkatitigan at magkahawak ang kamay na tjla may mahihiwagang lihim na pinagsusumpaanan. Sa gayong kaayaayang san- dali ang mga isipan nila'y naglar6 sa mayamang langit.ng mga pangarap. Dito naghuelyatan ang kanihing mga kaluluwa upang umawit na sabay ng matamis na kundiman ng pag-ibig na wagas, ^dalisay at singui*! ng ginto sa kalinisan. NA^GALUNOD SA KATIHAN. 83 Maanong ang kanilang buhay ay sa gayon na lamang mamalagi: sa pagnamnam ng masa- rap na pag-uulayaw ng kanilang mga puso. —Ikaw ba'y matatagalan doon-ang nang ma- kasandali'y naitanong ng dalaga. — . Hindi naman, pagpupumilitan kong maka- balik na madali, pagka't di ko maaatim ang mapalayo nang matagal sa tala ng aking pag^-ibig. —Tunay kaya? —At nagaalinlangan ka ba? —Sino ang nakaaalam ng mangyayari bukas. —Nagsasaloob ka ng isang bagay na kailan- may elt ko gagawin. — Ugali't salita. — Si Lusia naman, hangga ngayon ba'y pi- nasasakitan mo ako? -- At bakit ka nagsalita ng ganyan? - Mangyari'y tila ipinalalagay mong marupok ang aking pag-sinta. - -Hindi naman napakarupok, nguni't hindi na naman titibay pa marahil sa aking pag-ibig sa iyo. —Mapagbigyang loob lamang kita'y sasabihin kong oo na nga. —At hindi ba siyang totoo? —Ang alin? —Na kung sa tibay at tibay ng pagsinta ay talagang di mo ak6 mapagpapalaluan. —Kaya pala ang isang mithi k6'y hindi mo ; na pinahalagahan. Paitstino Agiilak, Anong mithi? Malilimutm ka pala. —Hindi ko na magunita: ipaalala mo nga sa akin. Huwag na at di rin lamang mangyayari. - Kundi ko nga kaya ay wala akong maga- gawa.p — Kaya mo ngiml't talaga kang nagmamaram6t. A, naalala ko na at si Lusia'y biglang na- patungo na di nakatitig sa kausap, Isang halik, isa lamang naman, ang hinihi ngi ng iyon m Pedro. Parang haon sa kanyang pag-alis, pinakaalaala ng kanilang pagsisintahan. Ang isang halik ay karaniwan na sa mga nagkakamahaian. Tunay nga at ang ganit6ng inithi ay tila pagdungis sa kalinisan ng kan- yang pagmamahal kay Lusia, ngum't ;,may iba pa ba namang matainis na sangla na gaya ng isang halik? Kanyang nababatid na kung aariin din lamang ay hindi dapat dungisan datapwa't napakataga! ang panahong ipagkakalayo nila. napakahaba ang mga araw na di nila ipagkikita, at ang isang bagay na gaya nang kanyang hininingl ay maaaring nang ipagkaloob, Talagang maramot ka— ang sabi ng binata, Aya't nahahalata ko na nainan sa maaya mong mukha ang pagtanggi Mabigat sa aayaw, ngani't magaan sa may ibig. Palagl mo akong ginigipit Pedro. At ipmalalagay nio palang ako'y tampala- san V —Hindi naman gayon! -Ay bakit isang hamak na kagagawan ang ipmararatang mo sa, akin? --Nasabi ko ang gayon pagka't tila ako\y hindi nio minamahal. —At bakity ~Paan pithaya ay eli ikaw rin ang unaunang niagsa- >sahi na marupok pala ang aking pag~irog? Kailan ma'y liindi ko mahihinuha ang ga- yon pagka't nananalig akong ikaw narna'y wala nang iba pang iniibig kung hindi ako. — Nguni't kung mangyayari ang iyong pita, • ay ipalagay mo pa kayang karapatdapat ako 'sa iyong pagnian.ia.lnil? — Lald kitaiig pakakaibigin Lusia, sapagka't. natiito kangtumugon sa dalisay kong pag-irog. — At hineii pa ba, makasisiyang loob sa iyo "ang matibay kong pangako na kita/y hindi lili- mutin? —Huwag mong sabihin ang kasyahang loob 86 Paustino Aguilar. lamang. Akin pa ngang ikinadadakila ang turing na ako'y iy6ng iniibig nguni't lalo ko namang ipagiging mapalad ang minsang pagtatamo sa iyo ng isang bagay na paris ng hinihingi ko'y nagkakahulugan ng isang pagsupil mo sa iy6ng sarili. Si Lusia ay biglang natigilan. May katuwiran nga si Pedro, datapwa't may dapat lingapin sa huii, may kapurihan siyang mahahamak na da- pat pangalagaan. Ganit6 ma'y napakahirap tumanggi sa mithi ng kanyang minamahal. Sinisinta niya si Pedro ng boong puso at ang mga damdamin nit6 ay kanya rin namang damdamin, at ang mga sakit ng loob ay kanyang kasakitan. Nagtatalo ang kanyang isip: kung tumanggi ay magiging maramot, at kung pumayag ay magiging aba. Ang mabuti'y huwag paoo. Nagwalang kibo na lamang, yamang si Pedro ay di pa rin naman aalis. Saka na iisipin kung an6 ang ialong ma- buti. Oo nga saka na. At pinagpumilitang ang pag-uusap nila'y niapabaiing sa ibang bagay na mitu tun gkol inan sa j)ag-ibigan nila'y hindi lamang sa hi- nihingi ng binata. 116 naiiia'y hiudi nagpumilit na gaano. Saka na niya 'uusisain ang gayon, may niga araw ]>a rin lainang na magdaraan sa kanilang dalawa. At parang pinag-isa ang kanihing pagpapali- NA&GALUNOD SA KATIHAN. bang it6 na ang pag-uulayaw ay napatungo sa bangong masangsang ng ilangilang, sa kisap ng mga tala, sa ningning ng mga bituin, sa li- wanag ng palabang buwan. . —Tingnan mo ang tatlong talang iyan na nag~ kakalapit, parang nagsisipanaghili sa iyong ka- gandahan—ang sabi ng binata. Sa harap mo'y tila walang ano man ang kanilang liwanag. Si Lusia ay nagpawalawala at kunwa'y hindi nakaririnig. —At ang bituing iy6n?—ang patuloy ni Pedro —nag-iisa sa malayo, parang iumuluha at uma- awit ng mapanglaw na kundiman. Iyon ang makakatulad ko kung mapawalay sa iy6ng x>iling. Si Lusia ay di rin sumasagot. —At nakikita mo ba ang ulap na iyang mula sa hilaga'y untiunting umaakyat na tila pasugo ng sakuna? Kung ano ang lungkot sa pagku- kulimlim ng masayang liwanag ay siya namang lungkot at mga katiisang babathm ko bago ma- turang ikaw ay akin nang iubos na lubos. Ang dalaga ay walang ring imfk. —^Kay haba pa nga pala ng aking ipagtitiis, maglalamay iv& ak6 ng matagal f ngunl't tanglaw ka naman sa*aking x)aglakad at umaasa ako sa pagkakapala. Isang bagay lamang ang minimithi ko: ang pagibig mo sana'y huwag babawiin upang magkaroon ng kabuluhan ang aking buhay. Si Liiisi'a ay napatitig sa nagsasalita. Ang bi- nata naman ay di na nagpatuloy: kanyang na 88 Paustino Aguilar. basa sa titig na ito ang pangangakong sa dako rnan do6n ng kamatayan ay sisintahin siya ng dalaim. * •^-<2r^-«- ; VI. Isang tren sa ika H ng hapon an^ nilunsa ran ni Pedro sa Tutuban. Ang unang ikina pamulala ay ang kalakhan ng* kamalig na ki nalalagyan niya. Malaking di sapala ang ka malig na ito kung sa simbahan lamang ng Ba lingkahoy. At ang. pagyayao't ditong kanyaug nakikita ng maraming tao. ang sigawang nakatutuh'g n <> mga naghahakot ng kasangkapan, ang kahigkok ng niga gulong sa matigas na lupa! Lahat nang iyo'y katakataka sa isang taga bukid. ang lahat nang iyo'y dakila sa kanyang pakigay. Bahagya nang makahakbang ng pasul6ng\. Natitigihm siya sa kihat nang namanialas. f, Ano kaya ang katungkulan ng niga taong sa pinakapinto ng isang mahahhig bakod na kahoy ay humingi ng kanyang hiiirie/ At ang naroong iba pa. na, pawang mga mukiiang maginoo at parang m£a. may hina bantayan Aano luunaii kaya'.' Napapatigil tuloy sa kinatitingin. Pati ng 1 > i t bit na isang takba na kinalalagyan ng ilan ni yaiig damit ay munti nang mahulog. Paano'y n&pasiksik si.ya- sa karamihang tao at sa pagka- '90 Faustino Aguilar. iit6'y di na halos naalalang may takba nga pala siya. Nang mapalabas sa daan ay lalo pa manding napataka. Gay6n pala ang Maynila! Nakasisindak sa ka- lakhan. Pagkaiuluwang na mga daan ang naki- kita. niya, na lahat ay matao at puno ng mga sasakyan. Ang taramhiya nga naman pala ay tumatakbo %g walang kabayo. At matulin. pa yata kay sa sinakyan niyang tren. Dapat ngil pala namang pakapurihin ni Igo ang Maynila, sa tuwing ito ang kanilang mapaguusapan. At sa . di mapawing pagkabanga ni Pedro sa lahat nang bagay na kanyang nakikita ay di na]>apansing siya'y pinagpapanooran na ng inga tao. Ang niga halmy, anong pagkaialaki pala at sadya nang iinam. Ang bahay-pari sa Baiing» kahoy at ang bahay man ni Don Hasinto, ay di maitutulad sa kanyang mga hinahangaan. —Ito pala ang Maynila: mga bahay na ma- lalaki, niga lansangang maluluwang at mga taong yao't dito—ang nasabi makasandali—bago lumakad na dahan dahan, lilingalinga at di mi- ininsang pinagmuntikanang masagasa ng niga kalesa. May bahay siyang hinahanap ng isang kaki- lala ng kanyang ali. Ayon dito ay dapat pag- na$gat,unod ra katihan. 91 hana/pin sa daan. daw na kung tawagi'y M.ag- 'dalena. At pinasimulan na ni Pedro ang pagtatanong kung saang dako naroon ang tinurang lansangan. — Doon po, sa dakong iyon —ang turo ng unang dinulugan. At si Pedro'y lumakad na naman na ang ruuta- tanong sa sarili ay kung ano kaya ang katu- turan. n£ mgn. migbitkig banga na tila salamin naman sa kanyang ma^'«i at na.'alagay sa ingu haiiging bakal. ! Ito ang di nasarr >r ;ik'in n" igr - a! lulb pa manding pinagmair ar^ pagr:a:r,alas bar£a na- ka nyang kir-a* a- a palau . Xitkltairj; no'y biiog na bilog at mak:"'s. at sapairka 'i saan nrtn siya linnin.^a ay ,:V\\ mv*»u. ,i v na pagr n sv- '..-» kurhng marahil malakmg gay ang m£a b; L ay;mg iybn. Gmnagahi ra palibhas.. ay laibng siniglahan. a "rg pagiataaong ng da.;ing ninabana p. Sa, wa- kiN ay kanya ring natau'pran at nakita n;i,mau ang baliay na tinitiralum iifr kakilala ng kan yang alh Napakilala sa. may babay at siya namay th oanggap nito nu' boong lugod. -Ikaw paia ang pamangkln ni aling Kuwala- nng sabi pa ng may baha.v. Pagkalakilak( mo mi ngayon amang, bindi na kita makikilala kang magTeasalobong man tayo sa daan. Tingnan rno oga lamang naman it6ng tao: noong araw r 92 Paustino Aguilar. at6ng na kami'y magkakilala ng iy6ng ali ay munti ka pang bata. at ngayo'y bagong-tao ka na. Ay ano ang buhay-buhay ninyo sa Baling- kahoy ? —Mabuti po naimin -ang sagot ni Pedro-^-ma-- hirap nga po lamang sa pilak. —iAy atong! hindi mo dapat pagtakhan ang nangyayari. Dito man ay rnahirap din ang pag- kabuhay. Kundangan nga lamang at nai irito na, ay talaga namang nakasasawa na ang ka- sahatang it6. • — Bakit po naman. Wala pong di napagtitii- s«1»i ang tao. --lyan din nf\{: ang simNabi ko. —Kung gayom \m pabi'y itialiinip dibo pati sa nu\ pagkn kakitaar • —-Mahirnp knng -uig hahangarin moS suma- hoii ng isang takd;'.oig halaga sa buwan-buwan n^uiii't may kagaa^str n* kaunt; kung ang bisig ang iyong pupuimnar.'n. -Saan po kayA <>:o makakapapasok kung gnyon --Ikaw nama'y \ .ratlng gmrawa ng mabigat ano ? — Opo nga. —Kung gayo'y mag-araw ka at madaltdali kang makakikita ng pilak. —May kalagyan po kaya ' ako?~~ang niay pa- minabik na tanong ni Periro, —Hindi mawawalaii diyan. NARGALUNOD BA KATTH.AN. 93 Nang gabing iyon si Pedro ay bahagya nang nakatulog. Pinagiiiumum ang kanyang gagawin. Siya/y na pa sa Maynila upang dumuUing ng kai.la- ngang halaga sa kanyang ipagiging mapalad. Siya/y hindi namimiil ng gagawin: kahi't ano at ikikita lamang ay ikasisiyang ioob na. Bakit kmig malaki ang kikitahy lalo namang inada- dal? ang pagbalik niya sa Balingkahoy, opang ialay na kay Lusia a.rsg lahat, ang kanyang pu^'» at kapaiaran, ang kanyang puri at pag- katao. Si L->ia v K ang dai : <;po"y kailangang \u~ nhkhA ai i< si Pedro. a;. natal a iuu;', 'uagLaka: 'angya rdian lamantr. »pijm>:£a.{r. na anomar. ang mangyari y pag- pupr.- diM.ng nuilamo a"g kanila.ng ginhawa, at s.'.nnt mt ito npang mag J «igay lakas sa kanya sa iiiia 'naakalang gaw n, Hiudi, "hvii siyti tutiiL-;!" ano man ang ma- ratmg. Si Pedro'y nah's sa hayang sari 1 ! na tagiay ang alaala ng kaunaunnhang halik na naidampi sa magagandang pisngi ng kanyang irog. Ang ha- lik na iyong pinaghirapan muna at natamo ng panakaw halos, ay siyang pabaon sa kanya ni Lusia sa pagkakapa sa Maynila, Iy6n lamang at saka ang biiing lumiham sana agad, ang pi« nagkahiwalayan nilang dalawa. . 94 Raustino Aguilar. At siya, si Pedro, ay natatalaga naniang pu- masok agad sa ano mang pagkakakitaam 'ipang makabalik na madaK ut makatupad sa i.iHng m; :na ni Lusia Ang nakahihirap lamar»g ay d? siya Irrah' sa Maynila, n^um't b"".nlfi na. Sa m^a araw na hiuaharap ay pau-a;- ralan n'yanu untiunti : '' ang lml'a kaaiga lian * o. Saan hang At' hating gubi nang malalhn nang niaidlip. sandali. Sandaii lamang nannln at agad nagising- upang gaimtain si Lusia. Liumaga tuioy sa, kaiisip nz madlang mira- rapat gawin, At ang nayari sa loob ay samanta- laln'n ang uuang pagkakata.ong ikapapasok ka- v hi t sa ano, at ang ginawa'y nagkikad pa gka- t a j )'os mag aga, h an Hindi na aru* kalakhan at pagkamatao ng-, Maynila ang kanyang hinahangaan kundi ang pinagtatakha'y ang di na niya pagtataka nga- y6n. sa lahat nan^ nakikita. Hindi niya mapagkurn kung ano't' ang lahat ng kanyang namamalas nirayon ay parang dati 'nang namamaias. Marahil naging gamot sa kan- yang paninibago ang kalakhan ng pagkaibig na mapapasok agad sa isang hanap buhay. Sa kinalalakad ay nakatagpo siya ng mara- ming mga tao na nagsisipaghukay sa gitna ng x tlaan. Ang mga taong iyo'y nakita niyang uag naRgalunod sa katihan. 95 sisipagbukas ng malalaki at malalalim na bang- bang. Nakakita pa siya ng mga putikaii at ba~ sang basa, ng mga nagbaba6n ng kahoy at ng mga naghahakot ng lupa na ibmubunton sa isang tabi. Sandalmg napatigil sa panonood at pinagku- rdkuro ang marapat gawin. Mabigat na gawain ang hinaharap na iyon ng mga taong kanyang nakikita nguni't kanya namaug makakaya ma- rahil. Sa mga nagsisigawa. ay marami pa ang payat kay sa kanya ngunrt mnliliksi namang kumilos at tila di man nagsisipangnlo. Siya pa kayang may mga bisig na batak sa paglilinang ng lupa ang di makakaya? Walang di kinamimihasnan ang tao, at sa kaibigang mapasok ay nangabas kausapin ang isang tao na tila siyang katiwala ng mga man- gagawang kanyang pinanonood. Matagal silang nag-usap at si Pedro ay tinang- gap naman, kaya't kinabukasa'y pinababalik uli, Kaya lamang di nakagawa noon din ay sa- pagka't may pagsasanggunian pa ang katiwala na lalong nakatataas sa kanya. Ang ipasasahod muna kay Pedro ay tatlong piseta maghapon at 'bala na'y gagawin. Kung matagala'y saka na titingnan kung dapat dagdagan ang ba- yad na ito. Si Pedro nama'y sumangayon at saan di ang ganitong kapalara'y ipagpapasalamat pa niyss ng labis at labis. 96 Paustino AariLAR. Nagbalik sa tinutuluyang bahay na masayang masaya. Parang ang iahat ay nagliwanag sa kanyang tingin at nagkakulay ginto. Sasahod siya ng tatlong' piseta maghapon, [palagay ng kalahati ng haktgang ito ang ina- kain sa araw araw, ang kalahati ay kanya ng mamnpok. At kung mapataas pa ang kanyang kitay Lalong mabuti, lalu ng mapapadaii ang .katuparan ng kanyang adhika. At sa kagalakan ng loob ay nakaisip sumulat kay Lusia. Kanyang ibabalita rito ang nangyari unaiina, ut ang maluwalhati naiiiang pagdating sa May- niht. Ang kanyang aii ay elapat din namang su- iatan at balitaan ng kanyang^napagsasapit. Noon iiiya nakilala ang kahalagahan ng may nalala- mang kaunti. Kung magkataong siya ay di maa- lam sumulat at bumasa, maalab maa ang pag- nanais na makipagwatasan sa mga iniirog niya sa buliay ay waiang magagawa. Ang di karu- nunga'y siyang di ikasusunod sa ganitong nais, Kaunti man pala ay kailangan sa buhay. Kung nagkatao'y ipakikisuyo sa iba ang pagbabaiita sa kanya pa namang kinakasi ng kagalakang taglay. Payapang hinintay ang kinabukasan, Hindi nga naman siya nabigo. Pagkikita nila ng taong kinausap ay binigyan siya kapagdaka ng kasangkapan at pinapaghukay na no6n din. NANGA'LUNOD SA KATIHAN. 97 Mula nang araw na iyon si Peelro ay napa- bilang sa mga nagsisigawa sa aleantarilla. Lahat ng mga kasamaha'y napapataka sa kan- yang kasipagan. Pati gabi ay inaaraw, makasahod lamang ng Tnaiakilaki kung araw ng sabado. Pag ang pinakakatiwala ay nagtatanong kung sino ang makatatagal na magpatuloy gumawa hanggang sa hati ng gabi, ay si Peelro na ang miannang sumasagot ng oo. Kung minsa'y napag-uusapusapan na tuloy ang kanyang tila masagwa na namang pagsusu- misid sa paggawa. Bakit sa kinauusisa ng mga kasamahan at sa mga pagsisiyasat na kanilang ginawa ay napag-alamang si Pedro'y waia na- rriang pinakakaing asawa't mga anak. Kung mayroon man lamang sana, magsumisid rnan ay di kailangan. Ugali't may' mga pina- kakain at may mga pinararamtan. Ano kaya ang kadahiianan ng ipinagpapaka- inatay halos n^ binatang iyon? Sitang lahat ay nagkanikanyang tanong, ngu- ni't sa bibig ng kanilang hinahangaan sa pag- .kamatiyag'a ay walang nangabatid na anoinan. Ang binata'y di nihi kinaringgan ngkaputok mang paliwanag, bagkus tila sadyang nagmamatipid sa pagsarili ng kanyang iihim. Wala silang nakikita sa mga kilos ni Pedro kimdi ang isang di pagdaramdam pagod. Bi- hii'a ang rnakatutulad sa kanya na pangatawa- . 98 Raustino Aguilar. iian kung gumawa at kailanma'y hindt nahalatan ng panglulu paypay Kung toto6ng pag6d na at tila dinadalaw ng liapn, ay nakikita nilang napapangiti lamang at pagkatapos ay namainasdan na nilang lalo pa manding masigla kay sa dati. Sa kakauntt pang araw na iginagawa ni Pe- dro ay totoong nakasundo na ng katiwala kaya agad pinasahod ng apat na piseta, ng lnakaraaii ang unang pitong araw. An mga kasainahan niya'y hindi naman napataka sa gayong pag- ka ka pagd agda g, sa pa gka ' t nau ukol na talaga. Kung pagsusuriin pa nga ay di gayon lamang ang dapat ipasahod, pahibhasa'y timbang dalawa si Pedro kung sa kasipagang ipinakikita. Naka- raan ang ilang buwan at ang kanila pa ngang ] >i nagtata kh a n a y kun g hakit d i n a mipataas uli 6 nagmg piso kaya ang sahod ni Pedro, Ito ang tunay na kakataka ! Ang di pagmamaliw ni Lusia at ang pag~ kakatagpo ng isang mabating k.aihigang nagnga- ngalang Dimas Ilaw, ay naging sanhi ng mala- king kasiyahang looh ni Pedro. Ngayon ay tunay na siyang mapalad, Unth unti ng nakapagtitipon ng kailangang halaga na ikasusunod sa namitht ng ina ni Lusia, at saka sa mga pagsulat dito'y napagsasanggunian si Dimas kung minsan. Ang Dimas na it6 ay kapit bahay ng kan- yang tinutuluyan. May asawa at mga anak na pawa namang maliliit. naRgalunod sa katihan. 99 Ang buhay ni Dimas, ayon sa kanyang na- batid pagkatapos, ay totoong maralitu. Ang babai ay nanananggapan ng taht, at si Dimas ay sa paggawa ng bala na'y ibayad sa kanya kumikita ng kaukaunti. Ang Dimas na . ito ay nakapangangastila ng matatas at madaias niyang makita na kalaka- lahating araw halos sa pagbabasa. Palaging, mga aklat ang hawak, at totooug maraming nati- tipon nito sa kanyang bahay. Ang sabi ng asawa, ay madakis daw na ang nakikitang kaukaunti ay sa pagbili pa ng akiat inauukol, gayong kung urinsan, makain man sila ay wala. — Sabi ko sa inyo't ang taong iyan. -ang wika ngiing minsan kay Pedro—ay nakayayamot na man kung magkabihira. 'Wahi nang minamahal kundi ang aklat at kaming inag-iina'y bahagya nang harapin. Si Dimas naman na nakarinig ng gayon ay napatawa na lamang na aug sabi: — Dalawang bagay ang ikinabubuhay ng tao: ang pagkaing isinisiiid sa tiyan at ang pagkain 'ng pag-iisip. At ang una kong binubusog ay ang isip muna. —0, narinig na ninyong magmatwid iyan— ang naipakli ng asawa. Ang katotohana'y hindi naman kaya nito-,pi- napansin ang mga hilig at pagkabuy6ng iyon ni Dimas ay sapagka't kanyang minamasaina. Kung maminsanminsan ma'y pinangangalaasan 100 Faustino Aguilar. niyang pagsalitan ito sa harap ng ibang tao, ay hindi sa pagkawalang pitagan kundi kanyang hiaalala na baka si Dimas ay magkasakit tuloy. Pagnagkataong si Dimas ang nawala sa ka- nilang mag-iina, ay para na rin silang sinak- inal ng gabing madiliin, para. na rin silang na- patdan ng buhay. Bukod sa kanyang minamahal si Dimas ay totoong malaki ang naitutulong nito sa kanilang pagkabuhay. Ang laloiig malakas na pinagka- kakitaan ni Diinas a.v ang mga pagsulat su- lat. Hindi iisang katha niya at mga dula ang lumalabas sa pangalan ng iba. At nangyari pang minsaii na sa kainaman ng isa niyang dula ay napita ng nagsipanood na makilala ang kumatha.. Si. Dimas noon ay na' sa loob ng dulaan, nasaksihan ang pagtataguinpay ng kanyang mga, akala at kurokuro, narinig ang pagpuri ng madla sa buiiga ng kanyang pag- iisip, nakita ang malaking kasiglahang loob ng lahat at sandalmg nakalimot sa kanyang kauntian at pagkamaralita. Parang napaakyat sa langit at tila naramdaman pa ang pagaspas* ng pagkakabunying humalik sa kanyang noo. Nguni't nang totoong mapilit ng paghingi sa kumatha ang mga tao, ay iba ang lumabas at 'pinapurihan, Iba ang tumanggap ng mga pakiki- lugod, at siya na tunay na sumulat ng dulang iyon ay na sa isang tabi, nakamata lamang at kaulaulayaw ng kapighatian. . NANGALUNOD SA KATIHAN. 101 Paano'y hindi na .naman kanya ang dulang iy6n, pagka't naipagbili, gaya nang madalas uiyang gawin. At mula nang sandaling iyon ay naisumpa ni Dimas na dt na papasukin ang dulaan lalo't katha niya ang pinalalabas. Hindi kapalaliian ang ganito. kimdi kaibigang huwag^ nang sumaksi pa sa ?n At di' pa man sila nagkakapalagayang loob, * si Pedro ay totoo nang katiwala kay Dimas na di lamang sa lahat nang sinasabi kaya niya hinahangaan kundi sapagka't may mga pagku- kuro naman at palapalagay sa mga nangya- yari, na sa gaya niyang nababaguhan sa. mga bagay na ito, ay isang tunay na pagbukod kundi oian paglayo sa karaniwan at madalas sundin ng marami. Haliinbawa, ang Dimas na iyon, sa minsan nilang pag-uusap, ay nakapagsabing siya ay hindi sangayon sa napakamalulumanay na kaugalian ng pilipino. —Ang aral na: kung ibig mong mabuhay ay mag-asal patay ka ang kanyang sabi ay isang tunay nating kapamahakau. Ang aral na ito ay panupil sa dapat pakapangalagiuitig ka- mahalan ng sarili. Laban sa aral na ito at kung ako iainang ang masusunod, ay itutnro kong panuntunaii ng lahat ang kasabihang: ngipin sa ngipin at dagok sa dagok. Dahil sa pag- aasal patay kadal.asan tuloy ay pinararaan ang mga pagkaapi at kadustaan gayong ang pangaapi gawin man ng kalii't sino ay talagang di dapat pamalagiin. Sa Dimas eling ito nakarinig si Pedro ng mga ibang kapalagayan at kurokuro na kailan ma\y di pa niya naririnig. Halimbawa tungkol sa pag-ibig sa Bayan. Kakaunti raw, halos ga!6 lamang kung baga sa NA&GALUNOI) SA K ATrHAN. 103 bigas, ang hakababatid ng tunay na katuturan nito, Marami an^* nanganAalakal sa pa^-ibig na ito, at bihira iin^" nakatatalos na an^- kimisasali^an niyu'y an.Le £>'anap na pa^papawalan^ liaia^a sti sarili upau^ an^ lahat ay inkol sa bayan. Aiu»" bayan ay hiiuli an^ pook na sinilamlan la- mani; ng isan^* tao, an.u* bayan ay iyonir ba,- ha,id nu' lupanu' bukod sa kmakitaan 7i£ unan^ liwanair ay na^'-iwi pa sa iiiin^ pai>;-ihi.u\ sa un im tinatawa^" nn ka^itin^an aiu>- m.u'a ' pakiiaim:-?ao na kaya ^ina^awa'y upani;' ipa.u'ka puri. Hindi ito an<->" tunay na pa^ilu^' sa ba\';'n at hindi ito an^ kagitingan mata'i awa.u'. \ng dalisay na ka.uitin^an ay iyoim; oa^a.- \va ii»- isan^ hai^ay na kaya irinawa ay >;:pa;>'- ka't inaiikala.ni>' katun^'kuhm.L»; jj;awin, hi^d 1 >a- pa#ka't may tutubuin.n; imiasahan. A.11& lahat ng ^awani;* udyok n£ pairnanais ua mapatang'hal. ay hiiuii pa^tupad >a katun^- kulan. An^ mga gawam^ ^anito'y pa<4'hahamhbi>\ kapaiaiuan at di dapat purihin. Kaya si Pedro ay wiling* wili ng pakikipa- laayam kay Dimas. Sa mga napupulot ni.ya rito ay untiunting nahahawi ang* kuyap na turna- 104 Paustino Aguilar. takip sa kanyang isipan at sa pakiwari niya ang lahat ay nagbabago. Kanyang hinahangaan si Dimas dahil sa ka-- ramihan ng nalalaman. * At'lalo niyang ikinagigiliw ang kadakilaan "ng- mga asal nito na lahat ay tungo sa ipagkaka- roon ng mga mahal na kaugalian. Kay Dimas niya natutuhang ang puri ay siyang dapat pakamahalm ng tao. Pag ang puri ang nahamak, ang buhay ay wala nang kabuluhan: ang taong walang puri ay basahang pamunas,. yagit na bagay lamang sa siga. At ang kapurihang itmuturo ni Dimas ay hind! ang nasasalig sa masagwang paglingap sa sa- ri li, kundi ang pagpapakainahaL Kanya rin namang narinig sa kaibigang ito na ang unang dapat pag-aralan ng tao ay ang pagkakakilalang siya'y dapat igalang ng iba, ang pagkakakilala sa kanyang kahalagahan, at ang kaalamang magbata ng lahat na mga sa~ kiHiang katali ng, buhay. Ang katibayan n^ pana- nalig sa nilalayon ay nagbibigay lakas at kati- yagaan, ang pag-urong at pagbabaiinlulot ay ka- pintasan sa isang lalaki. Kapag ang inuusig ay isang bagay na raa- buti, ang mga balakid at kapinsalaan ay taia- gang elapat nang ipakibilang sa mga kaaway na babakahin. Walang magaling na akala na pag- daka/y natamo: ang lalong lnga p luubos na aral at adhika ay nangailangan muna ng maraming . N"AftGALUNOD SA KATIHA.N 105 katiisan, ng saganang luha at dugo, bago pina kinabangan. Taiagang katutubong iakad ang ganito. gaya^ rin naman ng pangangailangang gumibn kung ibig na makapagtayo ng bago. Dahil sa mga katotohanang iyan na di na man maitatatwa, ang pagsusuyo ng buhay kung napapanahon at kailangan, ay isang tungkuling di dapat iwasan ng kahi't sino. Ang pagpapakamatay ay di dapat ariing isang tlaan ng pagkakabunyi kundi isa lamang ka tungkulan. Masarap ang mamatay kay sa maturang npi'. matamis ang libingan kay sa mabuhay na w>> lang puri at dangal. & VII Ang raga kuro kurong paris nit6 na tuwi na'y "iniaaral ni Dimas ay iinti unting nag-uugat sa isipan ng binata hangang sa kanyang ipaging ba- gong Pedro na tuloy. Hindi nasiya iyong dating kimi at dungo: parang ang katauhan niya'y nag-iba, at natutong gumiliw sa mga layuning dakila at mahal. Nabatid ng boong linaw na ang kanyang katungkulan ay hindi ang magwalang bahala kundi tumulong sa iba sa kanilang mga pagmimithi ng ikapapaanyo sa mabuting ka- palaran. Natuto pa tuloy umanib sa mga kapisanang mangagawa, liindi sapagka't nakayag ng mga kasamahan, kundi dahil sa nananalig siya na nng buhay na di inauukol sa isang bagay na dakila ay kahinahinayang at walang halaga. Sa isang sabi ang buhay na ganit6 .ay di siyang tumpak at wast6 at hindi pamumuhay *ao. Kay& pala kasabihan iyong malalaking ^ahoy ay walang liiim. At sa udyok ng ganitong mga bagong kuro : 108 Paustino Agutlar. at isipan. pati sa mga sulat na ipinadadala kay Lusia ay nakapagialahad ng mga sulira ning kung minsa'y nagiging palaisipan tulby s;« dalaga. Nang mga unang a;:?iv; ang kanyang mga Li ham ay pawang uko! m: iamang sa pag-ibig Kguni't sa mga sumuno^ ay hind; na, hngkus ragtataglay n£ mua. kahaguhang rumutugon na nran sa m«:a bagong aka' •. na mipapabanmi sa kanyang isip. Minsan at pagkatapos ihalita, sa kanyar.g kasi ang in£a kapanglawur.g sinasakbibi nu* kan- yang puso daln'l sa u.a^airai na nilang pagka kakiyo at NA&GAT;rv€>>> SA KATIHAN. 109 • lang sinisikap kund; ang kabutihan lamang na sarili? Ang taong ganito ay di nakatutupad sa kanyang katungkulan. Hindi maipa.g-aal.in- langan na sino ma't ailn ay may dapat pagpu- mll itan g masa pit Kung iuukol sa kaiagayan nating dalawa ang mga pagbahakang r6. ny maliwanag na nag- tuturmig tayo ay fk dapat na lamang magka- siya sa pag-iibigam :. ; At matibay palib!:as .- ang pananalig ko, ay imiaasa, namang ma'-in/t madali'y matatanaw ko rin ang nagliliwa yv.ay ng aking mga pangarap ngayon. Ikaw naman sana ay manalig din, pagka't ang katotokana'y na sa pananalig ang katibr.yan ng iaiiat.> Ang mga liliam na ganito kung natatanggap ni. Lusia ay nakalilito sa kanyang isip. Totoong napakalalalim na mga talinghaga ang Diwa'y . pinagsasabi ni Pedro. kung ano ano ang pinagpapapaklalainan niya sa pagkakati ra sa Maynila. A.t sa pag-aalaalang baka kung ano pa nga ang hinaharap ng, kanyang kasi ay minsan tu- loy sumagot ng may ay6k pagsamo. "Nababatid mong kita'y ginigiliw - ang kan- salita sa isang sulat, ng paggiliw na di , yang miminsang aking sinumpaan. Nalalaman mo ring pag ang pagibig na it6 'ang naparam a^ 110 Faustino Aguilar. tapos na sa akin ang lahat. Kaya ang naisu ko sana'y umuwi ka na rito sa atin kung ma- luwag sa iyo ang i^aguwi. Dito man ay ma tatagpiian mo rin ang sinabi mo sa aking iy6ng adhika bago ka umalis, bukod sa kung naririto ka ay di pa ako mangungulilang paris ngayon, at ang mga pagaalaUi ko ay di ma- kasisindak sa aking puso. Pagkalungkot lungkot ng aking buhay Pedro, parang ang mga gabi ay wala nang katapu sa akin» Ang sulat na It6 ay sinagot na madaii ng bi nata. Ipinamanhik kay Lusia na huwag pahi- niiin ang loob, na siya'y pahayaang magmata- man sa inaakala, at huwag mag-alala ng an6 man. Siya ay uuwi, ito'y walang pagsala, pag ka't siya niyang nais sa bawiVt sandali, nguni't kung ang «landas ay hawi na>, at «Sa matatarik na kabundukan ang lalong lna daling paglakad ay ang magpalipatlipat sa mga talukt6k, nguni't sa ikagagawa ng ganito ay ka Uangan ang binting mahahaba». «Atig paglalaban ng matuwid ay siyang dangal ng mga busabos. Maging karangalan sana ninyo ang pagsimod! Maging pagsunod nainan sana ninyo ang utos lamang ng inyong sarili! «Dapat mahalin ang katapatang ioob at sa katapatang lo6b ay puhunanin ang dugo at buhay, maging sa bagay na lalong mapanganib». «Matuto kang huwag pakain, pag nahalata mong ikaw ay nasasarapan.» 112 Paustino Aguilar. Kung rninsa'y isa* namang mainam. na bahagi ng alin mang aklat ang tinatagalog, anopa't lahat ng kaparaana'y sinasamantala 'sa ikababatid ni Podro ng maraming bagay. Kung ang mga akala at kurokurong ito ang naririnig ng binata ay lalo pang nagliliwanag ang kanyang isipan at parang isang ulap na hangga noo'y nakatatakip sa kanyang mga rnata ang nararamdamang nahahawi. Kay buti ni Dimas. At kay tiyagang mag- akay sa mga bulag na paris niya. Kung siya lamang ang masusunod, ang kan- yang kaibigaiig ito 'ay bibigyan ng lahat na kaluwagan sa pamumuhay upang makapagpunla • ;sa lalong malalawak na linang ng kanyang mga binhing sakdal nang bnbuti. Ngunut wala siyang magagawa kundi ang hu- manga na lamang sa taong iyon, na totoong • kahinaliinayangan pagka't di nawawatasan ng ma- rami. Si Pedro ay napapahilakbot tuloy kung minsan, lalo't nakikitang ang maganak ay nag- d^dahop. Sa mga pagkakataong ganito, ang binata 'ay napipilitan tul6y gumawa ng sarisaring laking opang masaklolohan si Dimas, na sa pagkiki- 'lala nila ay ayaw namang pasubok ng kahi't an6. Ang tao kung naghihirap ay saka lalong dapat magpakarangal. It6 ang kanyang paniwala, at sakd sa kanya naman ang kahirapang napag- < titiisan ay ipinagkakapuri, kaya kung kinakapos NANGATA'NOD SA KATIHAN. 113 lalo't walang natatanggap na ano mang pagawa -ay di minsan mang nabighani ng pagsasalita kay Pedro. Nguni't ito'y matalas sa pakikiramdam at agad nakasasaklolo ng halos di man namamalayan ni Diinas. Ang lalong hinahangaan ni Pedro ay ang ka- timtiman ng asawa ng kanyang katoto. Kung ibang babai ang magdaranas ng gayong dalita ay walang kaloobang itatagal, at marahii pa- gupuin agad ng hapis at pagkahabag sa sarili. Nguni't ang babaing iyo'y hindi, bagkus kung pagwariiu niya'y bago at bagong sighi ang isi- nasalubong sa kung minsa'y sunodsunod na da- luyong ng kasawiang nagpapalubog sa kapa- laran nilang mag-anak. Mapalad na lalaki ang makatagpo ng gayon kabanal na babai! Maanong itulot ng langit na ang kanyang magiging palad, si Lusiang pinaglalaanan ng lahat niyang kaya at magagawa, ay magkaroon din ng ganit6ng katimtimang loob. At pinagkukurdkuro niya ang mga kaligaya- hang dulot ng isang pagsasamang paris nit6 na sa kaayusa'y maitutulad sa halamang alaga sa kaiangitarig malinis. Si Lusia ay di sasalang mapagtimpi ring gaya ng kabiyak ng puso ni Dimas, kanyang naaanagnagan ang ganit6 sa mga kilos, sa ugali at mga hilig ng loob ng kanyang giliw. At 114 Faustino Aguiuar. di pa may nakikinikinita na ang matahimik. nilang pagsusunuran sa loob ng isang tahanang- ' maaliwalas at na sa lilim ng mga punong ka- hoy. Kanya nang ninanamnam, gayong malayo pa, ang pananagana sa maraming aliw sa piling ng babaing iniirog, at ng mga anak na magi- gin bunga ng pagbubuhulin nilang pag-ibig. Kung ito ang nagugunita, ay inaaring walang anoman ang mga kahirapan ng loob na tinitiis da- hil sa pagkakawalay sa piling ng kanyang kasi. Ang katotohana'y madalas tumangis ang kan- yang puso. ng pagtangis na napakasaklap, kung pagkurukuruing kailangan niya ang mahabang panahon bago makapagtipon ng hinahanap na halaga. Matagal na rin siya sa Maynila, hindi na kakaunting mga araw at gabi ang kanyang ipi- naliligo ng putik sa paghuhukay ng naglalaki- hang bangbang na paglalagyan ng aleantarilla, at wala pa ring natitipong gaano. Ang kinikita niya'y bahagya nang makasapat sa mga kailangan upang mabuhay. May pag- kain at damit siyang' pinagbabayaran at bini- bili, kaya tinatangka mang magbukoel ng ma- lakiiaki sa sinasahod kung araw ng sabado ay walang magawa. Kung sa bagay ang lahat nang matitipid ay kanyang tinipid na. Bahagya na siyang magliwah'w sa mga po6k na pagkakagugulan. Mana pa'y mawilihin sa NANGALUNOD SA KATIHAN. U ang naitatanong tuloy ni Pedro kung ito ang napag-uusapan. —Wala nga, nguni't ang salaping naipatataio sa sugal ay hindi naman masasabing tapon. —At an6 kung gayon? —Para lamang natatago -Siya nga, natatago, nguni't hindi lamang makuha kung kailan maibigan. —Kailangan nga lamang na ikaw ay palarin at magtama. —At kung ang guhit mo'y sa pagkatalo na lamang? —At ano, iba na lamang ba ng iba ang ma* nanalo? -^lpalagay na nating hindi, nguni't sa sugal ang isang panalo ay katimbang ng sangdaang katalunan. —Hindi rin naman, tingnan mo nga ang ka- sama nating si And6ng di nang palari'y uma- lis na tuloy sa hanap-buhay na itong napaka- hirap nga naman. , At siya nga, isa nilang kasamang dati ang pinalad minsan at nakapaghapay ng isang malaking* bangka. Kinabukasan din ng gabing manalo siya, ay nagpaaiam sa katiwak\ at si- nabing ayaw na siyang gumawa. Nang mga araw na sumunod ay nakita na ng kanyang mga naiwT an sa paghuhukay, na si And6ng ay palaging magara, palagmg nagkakalesa at yao't ditong tila napakaraming hinaharap. 118 Paustino Aguilar. Sa sabungan man kimg makita nila si An- ~ -Pag may salapi ay mayro6n ka ng lahat. Tunay, nguni't hindi naman salapi na la- raang ang ikinabubuhay ng tao. —Aywan nga ba, —Maniwala kay6't may lalo pang mahalaga sa pilak. —At alin pa? —Ang puri, ang dangal, na dapat taglayin ng isang tao, Sa gitna ng ating kahirapan ay maaaring yumaman tayo kiing magpapakara- ngal, Ang ganit6ng mga pangangatwiran ng binata ay lalo niyang ipinagiging taong mahiwaga sa palagay ng mga kasamahan. Hindi maipagaa- Imlangang si Pedro ay talagang isang tao na hindi pangkaraniwan. Sino ang makatatar6k sa kanya! Napakamalihim na ayaw man lamang magsabi kung an6 ang kanyang nilalayon sa pagsusu- misid ng gayon katiyaga. Parang may inuusig siyang isang tungo, isang layon na napakama- lialaga at dapat pagpakamatayan. Sapagka't ang katotohana'y pagpatay na halos sa katawan ang kanyang pagsusumigasig. Si Dimas lamang ang tanging nakababatid kung bakit gayong kasipagan ang pinupuhunan ng binata. Ang lahat ay sinabi rito ni Pedro pati ng kaayawan ni Lusiang siya ay pasa sa Maynili «pang maghanap 120 Fai'Sttxo Aguilau. Kundi nga ba lamang napakakailangan ang ga-- nito, at saka pinagtamanan naman niya ang pa- kikiusap sa kinakasi, ay saan siya tutulutan ni- t.6ng makaalis na inga isang taong mahigit sa Balingkahoy. Nguni't nagkakalayo man ay lalong nagiging kaibigibig, lalong nagkakaurmg ginto at lald niyang pinananabikan si Lusia palibhasiYy di ma» runong magkubli ng kanyang mga damdaming lahat ay sumasaksi sa isang pag-irog na di ku- mukupas. Ang kanyang niga liham kahi't maiiksi ay busog naman sa malinis na paggiliw at lara- wan ng kanyang puso na sa bawa't sandali'y pinatitib6k ng pagsinta! At sa pagpapahayag na itu ng pag-ibig ni- yang di magmamaliw ay nakapagbabalita pa kay Pedro ng mga nangyayari sa Balingkahoy. Sa kahulihulihan niyang sulat ay sinasabi' na si Ige ay gulong gulo ng pag-aayos sa ma- laking bahay ni Don Hasinto. Ito raw ay da- rating na di magtatagal buhat sa Hapon. At panginoon palibhasa ang darating, boong Balingkahoy halos ay naghahanda. May naba- balitii nang pagsalubong na gagawin kay Don Hasinto. Tungkol nanutn sa kanilang bubay na mag- anale, ay waki siyang masasabi kundi ang la- hat ay mabuti sa awa't tulong ng Panginoong Diyos. Ang kanya nga lamang ama ay wa* NANGAT^UNOD SA KATIHAN. 121 lang tigil sa pagpapalinis, at ngayo'y ang pa- anan na halos ng mga kabundukang kilala ni Pedro ang siyang pinatatabasan. Ang kadahi- ianan naman nito ay ang mga kabaguhang . ibig gawin ni Don Hasinto sa kanyang lupa pangga- galing sa Hapon. At ang sulat na ito ni Lusia ay natatapos din sa m£a sabing: «Umuwi ka na rini kung may kaluwagan ka, pagka't ako'y palaging malungkot, tila ang mga gabi ay di na matata- pos sa akin.» Ganitong lahat lialos ang katapusan ng kan- . yang mga sulat, na nagiging pangpapasigla pa kay Pedro. Laio pa nitong itinataya ang ka- tawan sa paggawil. Hindi naman nalilingid sa pinakakatiwala ng pagawang pinapasukan niya' ang gayong pag- susumipag, at kundi man nadaragdagan ang kanyang sahod ay sapagka't may pagkakataon iamang na hinihintay. Ang pagkakata6ng ito'y dumating din, at isang araw ng sabado si Pedro ay pinagsabi- liang mula sa susunod na linggo ay sasahod ng tatlong salapi maghapon at magiging ka- tiwala pa ng isang pulut6ng na manggagawa. Hindi masayod na kagalakan ang tinam6 noon ng binata. Sa tatlong salapi ay malaki na ang kanyang tnaitatago at makagugol man ng isang salapi tnaghapon ay piso pa ang malalabi. 9 . 122 Faustino Aguilar, Ngayon niya masusunod ang di pinagsa waang mithi minsan man na makabailk agad agad sa Balingkahoy. Ngayon siia tunay na magkikita ni Lusia upang huwag nang magkahiwalay kaiian man A! kakaunti nang mga araw ang kanyang ipag titiis. Mga tatlo 6 limang buwan pa marahii at sa< pilitang maihahandog sa babahig nililiyag ang kanyang pangalan, ang kanyang dangal at ang kanyang kapalaran Wala nittt nainang paigtitiis na di nagkawakas. At klnagabihan ng araw na iyo'y napanga rap tuloy ni Pedro na sa harap ng matandang parl sa Balingkahoy, sa paanan ng Birheng ka singganda ni Lusia sa kaniUing simbahan, ay pinagtitibay nila ang sumpaan sa pag-irog na matagaitagal ding inalagaang malinis, maning. ning at walang baliid munti man. Bagong buhay at bagong kapaiaran naman ang nagliliwayway kay Pedro. Kaya sa di lnapigii na katuwaang nakatiti gib noon sa kanyang puso ay sumulat tuloy na madaling madali kay Lusia. Nasabi pa nga na siya ay uuwi na sa ma daling panahon, upang ang kanyang sinta'y ha nguin sa mga kalungkutan at nang sa likoel naman ng mga gabi nitong di matapostapo^ ay mapasikat ang kaayaayang liwanag ng araw, VIII. — Napataas pala ang sahod ni Pedro, —Oo nga kasania. Tatlong salapi na ngayor; at ginawa pang katiwala Mapapalarm iyang si Podro. -— Ang sabihin mo'y mapagpusapusa kaya ga 110611. — Biikit naman? —At ano, kundi ba siya'y mapaglangis, a,v nno't napataas na ng ibayo ang sahod ay na gfng katiwala pa? —Baka naman dahil sa kanyang kasipagan —Magtigil ka, at ano ba namang sipag ang ipinakikita niya. Sa gawa bang paris nitong. ati'y nakikilala ang masipag. ---Siya nga, ano? At tingnan ino't tatlong salapi agad, Kung; ginawa man lamang sanang piso ay wika kong; 00 ])a, nguni't — i 1 S y a n ga kas a m a , t i 1 a ka k a t w a a n g n a 1 g .vari. Sabi sa iyo't makapaghihinala ka tulo\ nang di marapat. 124 Paustino Aguilar. —Baka nga dahil sa pagpupusa kaya siya •napamahal sa ating ginagawan. —Maniwala ka't iyan na nga ang sanhi. —Tingnan mo nga naman ang tao, ano? Sino ang magsasabing si Pedro, gayong napakabu- ting makisama, ay magiging pusa ng ating gi- nagawan ? —Kaya nga ba noon pang araw ay d! ko na ibig ang kanyang mga kilos. —Siya nga ano. —Ang dapat ngayo'y magingat tayo. —At huwag pasubok sa kanya ng anoman. —Ganyan nga ang mabuti. Ang nag-uusap ng ganito'y dalawang kasa- ma ni Pedro, samantalang nagsisipaghukay at may pinalalalim na isang bangbang. Nang makaraan ang ilang araw ang hinalang pusa si Pedro, kaya napataas na bigla ang sa- hod, ay kalat na sa lahat ng mga kasamahan niya na datidati'y nagsisihanga sa kanyang ka- sipagan. Kung ang pagkakataiis na lamang ba ng sahod ay ano iyon. Itong ginawa pang katr wala, at tila siya na lamang ang mahuhugot sa kanilang magkakasama. Masipag nga si Pedro nguni't hindi dahil sa kasipagang ito na ipinakikita rin naman. ng iba ay ii^akakatangitangi sa kanilang lahat. * At ang katasralan na nilang dapat pagpalain, saan ipangbabawi kung gay6n? NANGALUNOD SA KATIHAN. 125 Talagang si Pedro ay pusa nga: ito'y walang pagsala at parang pinagsumpaanan nilang lahat ang di paglalapit na paris ng dati sa binat^n Ito nama'y nakaramdam agad. Hindi nakaila sa kanya ang nagyayari at ang ginawa'y nag- malas. Untiunting napuna na malaki ngang lubha ang ipinagbago sa pakikisama ng kanyang mga kaibigang dati. Iyong mga noong araw ay ka- salosalo sa pinggan kung oras ng pananang- liali, iyong mga kahingian ng sigarilyo at na- kakabiruah pang minsan ay nakita niyang nag- sisilayo. Matay mqbng dalumatin ay di matuklasan ang sanhi ng gayong pagbabago. Siya naman, na- gmg katiwala man at nataasan ng sahod, ay hindi nagmamaliw, bagkus patuloy sa kapala- gayang loob sa mga kasama. Nagunitang baka.ang gayon tty dahil sa iking mga pagkukuro niya, lalo pa kung ang sugal ang kanilang napag-uusapan, na waiang kapa- ngipangimi kung ipahayag sa kanilang mga pagsasang-usapan. Nguni't ang palagay na ito'y dagling napapawi sa kanyang isi'p, pagka't ang dapat sanang mangyari'y noon pang araw at* hindi ngayon na lamang, napansin ang n&pa- pansin niya ngayon. Walang x>agsala na ang kanyang nararamda mang mga kilos na nababago ng kailyang mga kaibigan ay nagbubuhat sa ibang mga sanhL 126 Paustino Aguilar. At ang pagdulang n| sukat maging dahilang Ito ay madaias na di ikatahimik. Nangyari pang minsan na pati sa pagtulog ay di ikina- pagpikit ng mata ang mga paggugunita. Ang lalo pa niyang dinaramdam ay ang ma- dalas mapansing pagbago ng pinag-uusapang bagay ng kanyang mga kasama, kung siya'y napapalapit. Parang siya na dati'y katoto ng lahat ay ipinalaiagay ngayong ibang tao kundi inan kaaway na dapat paglihiman. At nang may mga dalawang linggo na sa kanyang bagong tungkulin ay hindi lamang gayon ang nahalata, kundi nasubukan pang si- k ya y para ring may sakit na ketong na pina- kakalayulayiian ng lahat. Kaya hindi 'man ugali ni Pedro ay napilitang mag-isang parati at bumukod sa kanyang mga katoto. Hindi niya inibig ang ganito. Sa puso niya at damdamin kailan rnan ay di maaaring su~ iriibol ang pagmamalaki. Maliwanag niyang na- babatid na ang kanyang lakas at ipagkakaha- laga ay na sa pakikipiling sa mga kauri sa katayuan at sa tinitus, datapwa't palad yata niyang talaga ang magbata, kaya gayon na ^ang pagmamasungit sa kanya ng kapalaran. Ibig niyang mag-usisa, datapwa't nag-aalalang baka naman atas lamang ng guniguni ang kan- yang pinapansin at ang minabuti'y maghintay ng mga mangyayari. • NANGAI.UNOD SA KATIHAN. 127 Sa ano't ano may umaasa siya na ang ga~ ..yong katayuay hindi magtatagal. Kanyang na- kikita at nasubukadn naman na pag nagdilim ang langit at naghari ang kuyap, ay sapilitang sumisigwa kundi man bumabagsak ang mala- kas na ulan. Tulad na tulad din ang nakikitang nangyayari 'sa kanya at sa mga kasamahan, sa tubig na ginagatungan ng atayatay. Malao't madali, kung ang init ay lumabis na, ang tubig ay kumu- kulo at kinakailangang hanguin. It6 rin ang mangyayari: ito'y walang pag- sala. At di nagkabula ang kanyang pag-asa. Min- sang may lapitan siya dalawang nalilibang >>a paghuhukay ay narinig ang salitaang ganit6: ~—Liksihan mo sana ang iyong paghukay. —At ano pa ba namang liksi ang hinahanap mo? —Kung sa akin ba'y an6 huwag ka mang kumilos. Ang inaalala ko'y baka ka makita ng pusa ay mapadiwara ka. —At may nagpuimsa pala rito. —Aba, singki ka nga pala. Ang bagong pusa ngay6n ay iyang katiwala natin, - kaya mag- ingat ka. Si Pedro ay biglang napatigagal. Iy6n pala ang dahilan; siya'y pinagbibintangang pus;\, siya ipa naman, siya. Nang makaraan ang unang sandali ng kabi- 128 Paustino Aguilar. dalawa . glaanan ay munti nang madaluhong ang 5 at sa kagalita'y pagpamukhaan sila ng kawa* • lang matwid sa ipinaghihinala. Nguni't nakapag- pigil, at lumayong dahan dahan na ang tinu ngo'y ang isang lilim na malapit. Doo'y nasaklaw na bigla sa isang pagwawaii' lamang ang kabigatan ng kanyang tayo. Nga- y6n niya naliwanagang lahat ang mga bagong kilos at ugahng pinupuhunan sa kanya ng mga kasamang dati. Hindi na kailangang makiramdam pa, sapag- ka't ang katotohana'y kusang napamalas sa kanya ng hubad na hubad. Hindi na rin kaila- ngang magtanong at ang kanyang narinig ay mahigit pa sa maipagtatapat ng sino mang uusisain. Ngunl't bakit kaya naman gayon ang ipina- lagay ng kanyang mga kasama? Siya ba kaya ay may nagawa nang sukat ikapintas kahi't ng tunay mang mga malabiga? May inapi na ba siyang napangyayarihang manggagaAva? May maisusurot ba sa kalinisan. ng kanyang pakikibagay, ang sinoman sa mga kapwa niya manggagawa? . Ang kababaang loob, ang pagkamagalangin at ang kaalamang makiugali na sa una una pa'y ipinamalas ay kinakitaan kaya nihi ng gahanip > mang pagbabago? Pusa! Ang pusa ay iyong mapabuti iamaiig ang sa^ NA&GALUNOD SA KATIHAN. 129 rili ay walang lingon likod ng pagpapahamak sa kasamahan. Pusa iyong walang marangal na damdamin at w^lang pinanununtan kundi ang akin. Pusa iyong nagaakala na kapurihang malaki ang maging kasangkapan ng panginoon sa ikaaapi ng kanya ring mga kasingpalad. At alin man sa napakapangit na damdaming ito ay di katutubo sa kanyang dibdib. Ito'y walang laman kundi isang bagay lamang: ang pagkamarangal at sa kanyang puso ay iisang kabaitan ang nagsisikip, ang katapatang loob sa pakikisama. Kung ito ang totoo at siya namang pinatu- tunayan ng kanyang mga inaanyo ay <\ano't mag- hihinala ng nalalabag sa matwid ang kanyang mga katoto? Isang tunay na pagapi ang gayong inuugalt sa kanya. Sa puhunan niyang ginto ay lusalr ang tinubo. Parang pangarap ang nangyayain, tila talinghaga, datapwa't isang tunay namang katotohanan at kasasaksi pa , lamang niya sa salitaang naging lason at subyang ng kanyang buhay. Tao palibhasa, si Pedro ay nakapagsaloob kahi't sandali, na yamang gayon ang lii- nala ng kanyang mga kasama ang dapat ay manikis na nga, totohanin ang pagpupusa at wala mang tunay na kadahilana'y ipagdila sa lalong may kapangyarihan sa kanilang lahat 130 Faustino Aguilar. ang katamaran ni ganito at ang pagkabatugan ni gayon. Marami ang mapapahamak, nguni't mabuti pang makalilibo ang mapahalo na nga ang balat sa tinalupan yamang sa ganito siya ibinubunsod ng mga pangyayari. Hindi niya kasalanan ang pagsama. Sila, ang kanyang mga kasamang mainggitin, ang makapipilit na siya'y sumama. Sila, ang sa pagupasala sa isang mapagtapat- loob, ang ipagiging mabangis tul6y ng kalooban niyang maamong talaga. Nguni't nang nabubuo na lamang sa isip ang ganit6ng pangwasak na akala, ay nagunita si Dimas, ang kanyang mahal na kaibigan, ang mabuti niyang katbto na bumago sa dati ni- yang mga paniniwala. Si. Dimas! Pagkadakidakila ng mga aral ng taong it6. At parang malikmata na noon di'y nanaul : sa dating kababaang loob si Pedro. Waring na4 basa sa kanyang isip ang mga aral ni Dimas at napagkurokuro na kawalang malay lamang sa ginagawa, ang nagudyok na di sasala sa kan- yang mga Jrasamahan upang maghinala laban sa kanya nang di nararapat. At no6n di'y naisip ng binata na hindi lamang pagpapatawad ang dapat niyang gawin kundi samantalahin pa ang pagkakataong it6 upang ma. turuan ng dangal ang nagkakamalt niyang mga ^kasama. NA^GALUNOD SA KATTHAN. 131 At ang kaparaana'y madal{, na sa kanyang kamay at magagawa agadagad: magbitiw ng tungkol, umalis at humanap ng ibang maga- gawran. Bakit ang katotohanan naman ay wr ala siyang matwid na hingin sa mga kasamang siya ay makilala kung sino. Ang katungkulan niya'y magtiis, magbata, magparaya sa mga di naka- batid sa karangalan ng kanyang damdamin, at sa kadakilaan ng kanyang mga tinutungo. Si Dimas din ang may sabi na ayon dawT sa isang bayani ng kapilipinuhan, ang tagumpay ay bunga ng mga pagtitiis. At ito nama'y katoto- hanang di mapupuwing kaya siya'y natatalagang magtiis, lumasap ng bago at bagong kapaitan, hu- wag lamang maturang siya na rin sa sarili ang nagpakasira. Lalong tumatarik ang bund6k na kanyang sasalungahin, lalong sukat ikahapo ang pag» kakalayo sa katapusan ng kanyang mga panga- rap, datapw^a't kanya ring napag-aralan kay Dimas na hangga't malaki ang panganib ay la- long di dapat pangilagan, at kung kailan ma- sasal ang unos ay saka dapat tibayan ang puso. Walang lunas sa gayon kundi ang umalis, magbitiw ng katungkulan at ipakita sa gawa na ang puri ay mahal kay sa pilak. —Nguni't io! hindi lamang natatalos ng aking tnga kapatid sa katiisan na ang kanilang gina- 132 Faustino Aguilar. wa, bunga ng di pagkakilala sa akin, ay ipag- tatagal pang lalo ng mga pananabik at inasam asam ng aking kasi. Sila, aking mutya ay iyong patatawarin. At hinintay lamang humapon. Bago mag- uwian ang lahat ay nakipagkita siya sa dapat pagsabihan ng inaakala at ipinahayag dito ang kanyang nais. —Ano't nakaisip kang umalis, ngay6n pa namang nataasan ang iyong sahod. Sayang ang maiiwan mong tungkol! —Mangyari po'y nakakaisip akong umuwi sa amin, dahil sa matagal na namang di ko na~ kikita ang aming bayan. —Ikaw^ ang bahala: sundin mo ang iyong loob, datapwa't alalahanin mong bukas maka- lawa ay lalo pang nuitataas ang sahod mo. —Saka na po ako papasok uli kung sakaiing mapabalik dito. At wala na silang pinagusapan. Si Pedro mula nang hapong iyon ay nawalan ng sahod na tatlong salapi at ang tungkuling pagkaka- tiwala. Malaki mang bagay ang nawalang ito sa ka- niya ay ganap naman ang kasiyahang loob, sapagka't minsan pang napagtamanan ang pa- sunod sa mabubuting aral ng kanyang kaibigang Dimas. It6 ang kaunaunahang nakabatid ng boong nangyari pagka't siya namang pinagsabihart NANGALUNOD SA KATIHAN. 133 ^agad ni Pedro. At saka si Lusia na ng gabing iyon ay kanyang sinulatan. Mahaba ang kanyang sulat na ito, at walang ipinaglihim na ano man sa kiilakasi. Nasabi nga tuloy sa sakit ng loob na di niya daramdaming lubha ang nangyari kung iba ang pinagmulan nguni't ang ikinaluluha, kahi't sa lihim nga lamang, ay mga. kasama pa namang ipinalalagay na mga kapatid ang siyang nagpahamak sa kanya. "Sundang ng katoto at di nang katalo ang natay sa akin»—ang kanyang nabanggit sa ma- habang liham na padaia kay Lusia. 'Datapwa't palt man ng dita ang makakatas sa bawa't talata ng liham na sinabi ay di na- man kinahalatan ng panglulupaypay ng kalooban ng binata, Bagkus it6'y nangangako pa na sa pagkakatisod na iyon ay babangon siya agad, sisikaping makatagpo ng ibang mapagkakakitaan at ang dating adhika'y siya ring paparalumanin sa mga pagpupunyagi. "Ikaw lamang Lusia ang tanging nakab^ba- tid kung an6't ang pangalan mo'y naging lakas na nagtutulak sa akin, siglang gumigising sa aking dugo at apoy na nagbibigay buhay sa puso ko na kung minsa'y nadadagi sa napaka- sinsing mga dagok ng kasaliwaang palad" At it6 nga naman ang katotohanan. Kina- bnkasan din si Pedro ay naggali, at palibha- 4 ^^ y may kaunti na siyang pinagkabatiran sa 134 Faustino Aguilae. Maynila, ay di nahirapan ng gaano sa pagkita. ng kapapasukang iba. Bisig palibhasa ang kanyang lako ay mada- ling nabili, at ikatlong araw lamang ay kabi- lang na; siya ng mga manggagawang nag-aahon sa malalaking bapor sa laot, ng lahat nang lulan. Ang upa sa kanya ay piso maghapon. Nang mga unang araw siya ay nagdanas ng kauunting hirap. Ibang paggawa ito kay sa hinaharap niyang elati nguni't nabihasang ma- dali hanggang sa nang may isang linggo na ay maipalalagay na parang datihan. Natuto ring madali ng katawagan sa mga kasangkapan nilang gamit, at lalo pa manding natutulian agad ang mga paraparaan sa pag- aahon. Sa kinamamasid ay namana sa mga katiwala ang inga kaparaanang bunga ng kanilang k'a- sanayan sa ginagawa. At untiunting nawili sa bago niyang hanap-buhay. Pati ng pagbabangon kung raadaling araw 'at ang pagkaing halos pasaklot huwag lamang gahulin sa panahon ay kinamihasnan na rin. Isang bagay lamang ang di niya ininana sa mga bagong kasama: ang pagpapawalang ha- laga sa sarili kung minsan. Kanyang nakikitang madalas na sa isang munting bagay at di dapat ikagalit, ay walang humpay na pag-alimura ang tinitiis ng ilan ni- yang inga kasama sa paggawa. NANGALUNOD SA KATIHAN. 185 At hindi ito lamang: nangyayari rin namang ang gahanip na pagkakamali ay sinasamantala ng mga kawani sa bapor, upang pagwikaan ang kaniyang mga kasama ng mga salitang mapapait at di makain. Siya tuloy ay minsang napasubo sa pagta- tanggol sa isang nakita niyang inaapi. Munti nang ang matalas niyang garieho ay mapatarak sa laman ng katalong kawani sa bapor. Ma- buti't nakapaghunos-dili pa, at mabuti nama't lumayo ang kanyang katalo. Kung hindi ay aywan ba niya kung ano ang mangyayari. Bakit siya ang na sa katwiran at inakalang saan man magdating ay siya rin iamang ang magtatagumpay. Si Pedro, muia nang araw na iyon ay igina- lang ng mga kasama. Kanila pa manding mi- nahal ang binata na sa gawa at eli sa salita lamang nagpakita ng katotohanang siya ay mabuting makisama. Kaya matapos" man ang pagawa sa isarig bapor, si Pedro ay palaging di nakakalimutang dalhin ng mga kasama sa kanilang bagong gagawT an. At sa kaparaanang ito ay di napapatigil ang kaniyang pagsahod ng piso araw araw\ Kung minsa'y nagkakaroon pa ng lamay lal(Vt ma~ dalian ang paghango ng mga kalakal sa bapor at nakasasahod siya ng malakilaki. Mahirap nga ang magmanhik-manaog sa mga 136 Paustino AGUIL.AR. eseotilla. Lalo't babad sa yelo ang hahangiiin! Gayon ma'y pmagtitiisan niya ang lahat alang- alang kay Lusia, sa kanyang irog na di man lamang nasisilayan! Kundangan ay wala siyang kaya! Kung may- ro6n man lamang kahi't kaunti ay di na sana gaano ang kanyang titiisin sapagka't may pag- pupunan. Kung minsan tuloy ay hapapahilakbot, at kung ang kanyang katayuan ang napagwawari ay na- kaiisip humanap ng ibang pagkabuhay na ikikita ng lalong malaki. Kundanga'y ang pag- kamainggitin ng kanyang mga nakasama sa pag- gawa sa lupa! 4 Mabuti na sana noon at tatlong salapi ang kanyang sahod. Nakagugugol man ng ukol sa kanyang buhay, ay may naitatagong malaki- laki, at kundi siya pinagisipan ng masama, marahil kung isang taon pa ang ipaghihintay ay magiging mga pito 6 walong buwan na la- mang. Kay pait ng kanyang palad at kay daling nasaputan ng kuyap ang natanaw .niyang la- ngit na kaayaaya. Maanong ang inarilag na la» rawaan ng ginhawang napasiiay sa kanya, ay nagtatagaltagal man lamang. Di sana'y matu- tupad na madali ang kanyang pangako kay Lusia. Paris ngayon an6 man ang gawin, gaano man -ang pananabik na makarating agad sa taluk- NANGALUNOI) SA KATIHAN. 18 tok ng kanyang mga pangarap, ay napip.il itang sumangayon sa mga nangyayari at • hintiii ang pagdating na talaga ng araw na kanyang ipa- giging mapalad. At inabuti pa kung mapalagi ang kanyang pagkakaroon ng gawa, Mangyayaring sa Laot man at sa bagong mga kasama ay mapatisod sa balakid, mga na gaya nang . kinatisuraii sa katihan ay ikinasayang na lahat ng kanyang mga pag-asa. Hindi niya sinasabing masasama ang kanyang mga kasama ngayon. Ang katotohanaA hindi iisa sa mga kasahikasalamuha sa bawa't san- daii ang may impo'k n;i marangal na kanga- lian. Nguni't snkat namang mangyari na ang isang mabit na bagay ay pagbuhatan ng kanya na narnang ikasasawi. Napakamahal sa kanyang loob si Lusia at ibig na totoong ito y makitang na sa kaliga- yahan na di na niya ibig maa.ntala pa kalii't sandali sa paglakad. Nagtitiis na siya ng di kaugahang mga tiisin, ay huwag na naman sa- uang mapapasungabang. Kung magkakaganito ay lalabas, na siyang dapat magkapala ang lald pang pinupulutang masakit ng lihls na kapalaran. Isang araw ang kanilang mamumuhunan ay nagpabukod sa kanyang mga katiwala ng mga taong lalong pinaluimaliliksi at may tagal sa kanikanilang pulutong. 10 188 Paustino Aguilak. Ang mga ipinabubukod na ito'y kailangan niya sa isang madaliang pagaahon ng lulan sa isang malaking bapor na darating sa loob ng dala- . wang oras, , Ang bapor na ito ay di makalalald sa mag hapong pagtigil sa loob ng Maynila. At sa mag hapong ito ay kailangang mahango ang tahat ng kalakal na ukol sa daungan ng Maynila, at niakapaglulon naman ng tao at kalakal na ili lipat sa ibang mga dako. Mga tatlongpu katao ang kailangan na pasa sahurin ng* tigalawang piso. Si Podro ay isa sa mga napUi, pagka/t ang kasipagan niya ay sadyang napipisU ng pina kakatiwalang nakaaalam sa pulutong na kina- bibilangan niya. Ang tuwa niya noun. Minsan man iamang sa sangbuwan na inagkaroon ng mga paggawang madalian paris nito, ay malaki ring karagda gan sa kanya. Ang hinihintay na bapor ay dumating ngi'l naman. Malaki, maganda, tatlo ang pasingawang-usok at halos nagsisikip sa daini ng mga sakay. Sila ay nakaabang na sa laot na lulan ng isang maiiit na laneha at bago natapos ang mga kaugaliang gawin sa isang bapor na ba gong pasok ay mga Uang sandaii na ang na^ karaan. Samantalang di pa sila, nakalalapit ay pinaka- NANGALUNOn SA KATIHAN. 1 o9 bangaan ni Pedro ang kainanian ng pagkaka- yari sa malaking bapor na ito at ang maga~ garang bikas ng mga kagawad na kanyang na- tatanaw. Kanila nang nalaiaman na ang bapor na hinintay ay sa Hapon magbubuhat, nguni't tii nila inakala na gayon na pala kalaki. Para na ring isang malaking bahay na Inmu iutang nga lainang sa tubig. kay inani, kay ganda at pagkalinislinis. Sahuiihan ay isang ban dila ng ninikat na araw ang nawawagayway na.. pinaglalaruan ng hangin. At napansin pa mandin 'ni Pedro ani>- pagka kahalohalo ng mga taong na.kasakay. Sa ka* kaibang gayak ng iian nakiiaia niya ang ganito, at saka sa di naman magkakaisang kuiay ng ka- nilang balat. - -Akyat, akyat kayo -ang bigiang sabi ng ka* tiwaia nilang kasama, ng ang kanilang, kina- lalagyang laneha, ay uaktita.ll na. sa tagUiran. ng inalaking bapor. Ang utos na it.6 ay di na inulit pa, at halos sangiglap lamang mi ang magkakasama nimi l\.Mlro ay na sa itaas na. !jalo ])a manding napamangha si lVdro sa kanyang mga mikikita sa itaas. Iv6n nga pala ay para na ring baliay at bahay n£r isa ng rnay salapi. May piyano, may sadyang siiid sa paghitit ng tabako, mayroong susuiatan, may sa pagkain, at niay sa iba't ibang libangan namang sukat ika- aliw rn^ mga naglalakbay n^: nuihaba at matagal, 140 PaUSTINO AGUIt,AR. Sa tapat ng isa sa mga silid na ito, ang bi- nata ay nakarinig ng -malakas na tawanan ng ilang nagkakatuwa. Napatingin sa dakong loob ; at ang nakita niya y apat kataong nangakatayo, may hawak na tigisang kopang puno ng aywan kung anong aiak at masayang nangagtatagayan. Isa sa apat ang kanyang nakilala: si Don Hasinto, ang panginoon sa Balingkahoy. Hindi sasalang iyon ang kanyang paguwi na naibalita ni Lusia sa isa niyang sulat. Payat ng kaunti si Don Hasinto sa kanyang pagka 4 tingin, nguni t ang kulay naman ay ang sa taong busog at saganang sagana sa lakas ng katawan. At walang nang nakita pagkatapos, pagka't ilang sandali laniang ay na sa loob na siya ng bodega at doo'y naghahango ng malalaking ka • hong iluhmsad. Ang kanilang pagaahon ay tumagal hanggang ikasampu ng gabi. Patang pata si Pedro ng magsitigil sila. Ubos kaya ang kanilang pagkakapagahong iyon, at sa daan pa'y bani'g na ang hinahanap ng kanyang katawan. Dumating sa bahay at dito'y isang tunay na pamawing pagod ang dinatnan: isang sulat ni Lusia. 8a liham na ito ay nasabi ng dalaga, na Iiuwag lamang manghihinawa si Pedro sa hi- oaharap na pakikipunyagi, siya, si Lusia ay magkakapusong ipagbabata, pagka't walang ka>- NA&GAL.UNOD SA KATIHAN. 141 tii^ang di natapos at walang di napasuko ang katiyagaan. "Umaasa ako sa pagsapit ng araw namaii iiatin. Hindt sa lahat ng sandali'y dih'm na lamang ang ating niatatanaw''—ang kanyang sabi. At si Pedro'y laldng nakaramdam ng sigla at tila nagibayo ang lakas ng katawang pinu- puhunan sa pakikitunggali, 'SHTslH?' IX ~ Toto6 nga, pala namang ang Hapon ay isang *bayang kahangahanga-~ang sabi ni Don Hasinto • sa mga kasalong kaibigan na ng gabi ng araw : ako ay napa sa Hapon upang magaral ng su- kat kong pakinabangang mga paraan sa pag- iulupa. — Oo nga> ang agap ng isa datapwa't hindi tnga paris mo ang makapagtitiis ng uhaw ga- ^yong nasasalalay pa naman sa tubig. 144 Fai;stjno Agi'ii,ak, Huwag mo ba sanang paghudliian aiig ka- baitan ko. —Inaku, at ang ibig yata nitoy paglakiian kami iBukas! Ang totoo mga kaibigan, ay di naman akc> nagpakabaitbait na nga, nguni *t Irindi naman nagmasagwa gaya nang ibig isaloob nito—ang nakatawang sagot ni Don Hasinto na ang iti- nuro ay ang kapagsasalita pa lamang. Ipalagay na nati ng Lumagay ka sa Imtam- taman. Daliii ba sa ganito'y inaakala mong wala kang katungkulang magbalita sa amin ng iyong mga nalasap doon? — nga naman Hasinto—ang pakiayon ng :Siya isa ang—lalong mabuting maipasasaiubong mo sa amin, ay ang pagsasaiaysay ng lahat na mga napag-aralan . irio roon. ' — Kung sa napag-aralan ay wala. Paniwalaan ninyong sa may ilang buwang ikinatira ko roon, ay wala ak6ng natutuban kundi dadalawaiig bagay: na sa Hapon laiong nababatid an NA^GALUNOD SA KATIHAN. 145 labag sa matwid, hindi tuinpak at wal&ng pu no't dulo. Nasabi ko na—ang talumpati ng isang mapulang mapula na sa kalanguhan. Nagkatawanan tuloy sila ng may kaunting kasarapan, dahil. sa ganit6ng narinig. Maka raan ang tawanan ay isa ang napatindig at ang sabi * —Tila sa ating pagsasalosalo ay may inga ka katwa na ang lagay, at hinihingi ko sa ating panauhin na ayusin ang nangyayari. —Tinututulan ko sa ngaian ng aking mga ka- sama ang narinig kong parunggit. Ang nag- salita ang may masamaiig lagay at hindi ako, ni ang sino man—ang pakli ng mapulang ma- pula na sa alak. —Siya na kayo—ang awat ni Don Hasinto. Ngayon ay dinggin ninyo ang aking mga iba balita. Ang lahat nama'y tumahimik samantaiang si Don Hasinto ay nagpapaningas ng isang tabako, Pagkatapos ay pinalabas ang mga nagliiingkod, ipinalapat ang pinto ng silid. na kinalalagyan niki, at saka pa lamang sinimulan ang kanyang salaysay. Mapagbigay loob palibhasa at bakit ang kato-. tohana'y wala naman siyang maitatanggi sa mga kaharap na kaibigan, ay ang magagandang geisa ang kanyang naibalita. An6ng pagkariringal ng kanilang mga taha- nan! Ipagkakamali sa liiga bahay-hari. Sa ayos 146 Faustino Aguilar. ng labas at loob, sa inam at kamahalan ng halaga ng mga palamuti ay sadyang di mapag- papalaliian ng gayon gay6n lamang. At ang kanilang mga damit. Lantay na sut- lang maninipis, naguguhitan ng laldng mariri- kit na kulay at kinalalarawanan nang lalong mga pihng bulaklak. At anong sarap nilang maki- pagkapwa. Hineli magagaslaw na gaya ng iba nilang kauri, bagkus nagsisipagaral ng mga kilos na lalong mahal at dakila upang kaiugelan ng "dumadalaw sa kanila. Kung titingnan lamang ay sasabihing sila'y mga mahal na tao, hindi mga babaing nagpa- paupa. Ang kanya ngang narinig at napagkita lnan naman ng na sa Hapon pa ay nagpapatotoo sa mga napagbasa sa iba't ibang' aklat na ang mga babaing ito ay nagiging sanhi kung minsan ng malaking paggalang at pagbibigay pitagan ng lahat. Hindi iisa ang mga alamat ng bayang nagla- larawan sa kanila, na naging bayani ng isang dakilang pang^^ayari. May mga alamat din na- mang nagsasabi ng katapatang umibig ng ma- raming mga geisa. At ang katapatang loob na ito, na tila alangan sa mga babaing paris nila ay naging sanhi ng mga pagpapatiwakal kundi man ng kusang pagsubo sa panganib. Kaya ang buhay nila kung minsa'y nagiging salaminan ng buhay ng marami at madahis mabanggit na NA&GALUNOD SA KATIHAN. 147 parang uliran sa kaalamang magbata at sa pag- hahandog ng sarili kung ito ang siyang kai- langan. Samantalang napapalaot si D. Hasinto sa pag- sasalaysay, ang mga katangiang ito ng geisa, ay unti unting napapawi, at ang napahalili'y isa na lamang magandang babai, na may hiwang pawid na mata, kilay na malago, balat na manipis at katawang tila nilalik sa kalinisan at dingal ng ayos. —Ganyan nga ang nabasa kong di miminsan tungkol sa kaugalian at pal^palakad sa mga yosiwara — mig naipakli ng isa sa mga magka- kaharap ng marinig na ang binabanggit na ni Don Hasinto ay ang kanyang mga nalasap na kaLigayahan sa Hapon. At si Don Hasinto nama'y nagpatuloy ng boong kasiglahan sa kanyang pagbabalita. Nal'inig na sa kanya ang maririkit na ki- niono, ang mga tabing ng silid, ang mga pa- iamuti ng hihigan, ang kalinisan ng mga uupan, ang mga bayobong kinalalarawanan ng mariri- kit na dagatdagatan sa Hapon, ang mga tasang maninipis na sisidian ng tsa, ang lahat nang mga bagay na lalong ipinagiging kawiliwT ili ng yosiwara. Nguni't ang lalo niyang ikinalulugod ay ang kaalamang makipagkapwa ng mga geisa. Pa- rang sila'y labas sa lalong bantog na mga pa- aralan, na sa anomang gawi'y kinakakakitaan ng ! 148 Faustinq Aguilau. mga katagiang laldng nagbibigay dingal sa ka- nila. Sa piling ng isang geisa, na maitutulad sa isang maselaiig na sampaga, ang mga sanda- ling nakalilipas ay di matututunang kahinaya- ngan ng kahi't sino. Mangyari sa piling nila ay nalalasap ang tunuy na aliw at nalalagok ang masarap na tubig ng kabuhayahan. At sa kasarapan ng mga sandaling naidudu-- lot nihi sa sino mang palari ng maging panau- hin ay masasabing walang ano man ang. hala- gang kanilang sinisingil. Ang salaysay ni Don Hasinto ay lalong umi- inam marah.il 6 lalong napapatama sa mithing marinig ng mga kaibigang kasalo, pagka't ang bala na ay maka])agsabing. — i Ganoon pala —Kay sarap ng pa sa Hapon. —Oo nga—ang j>akii ng isa pa —kahi't isang linggo lamang. ' —Huwag sana kayong# magulo ang payo ng isang kaharap sa usapan —ngayon pa namang mainam ang isinasalaysay ni Hasinto ay saka ninyo hindi pakinggang mabuti. —Siya nga naman, pakinggan natin siya—ang' sabi na ng ilan. Sa sandaling pagkakasagutan ay napahalili ang mata6s na pakikinig kay Don Hasinto na no6n nama'y magtatapos na lamang sa ibinabalita. Kaya nang maisalaysay sa mga kaibigan ang NANGALUNOD SA KAT7HAN. 149 ilan pang mga katangian ng (W.w, na marahil siya lamang nakababatid ng di karaniwang du- nong na gayumahin ang sino mang mapadalaw sa kanila, ay ipinahayag sa mga kaibigan iyon ang kanyang mga napag-araian sa Hapon. Ang bayang ito ay katakataka rin naman sa kanyang niga palakad sa pamamahala at sa kala- kasang ipinakikita na nagiging paghanga tuloy ng marami. Ngnnrt hindi kaya dinaiaw ay upang suriin sa kanyang ayos, kundi upang matuiaraii sa mga bagoiig nailsipang gawin sa Balingkahoy. Ang sinadya niyang ito sa Hapon ay siyang pinagsumakitan ng mga nnang araw. May isang lingo rin yata na nagtatanda ng lahat na nau- ukoi sa mga pananiin sa Hapon. Ang di niya napagiinaw na mabuti ay ang pagaalaga. at pagsamantala sa mga dahon ng isang malagong damo, na ginagawang sombrero pagkatapos. Ganito man ay sapat na, at labis pa mara- hil sa taiagang kailangan ang mga naitanda niyang pansin at mga natamo namang paliwa- nag, upang maisagawT a ang mga tinatangka sa malawak niyang iupam sa Balingkahoy. Hindi kinahihinayangan ang nagugol pagka't may mga kapakinabangan namang kapalit. —Di kasr—ang biro ng isang naroon. Ako man ba ikaw ay di makapagsasabi ring hindi kai- langan ang gaano mang nagugol. —Ak6nama'y diiubosnasangayon sa inyo—ang 150 Fai t stino Agith.ar. pakli ng isa. Kung ang nagugol sa iiiga f/elsa ay di nga kahinahinayang, nguni't kung ang na gugol sa ibang bagay ay oo. —Laslng na yata ito! Aking paliliwanagan, sinabi kongkahinahina- yang ang magugugol ng hindi daliil sa niga geisa, pagka't sa aklng akahi ang Hapon ay dapat dayuhm upang magaliw, hindi upang iuagaral n.g anoman. — Kay laki kun.g gayon ng iyong pagkaka- mall --ITind' nainan -ang pagitna ni f)on rtasintu sa nagkakatalo niyaiur imra kaibigan --nng knto tohanan mla naman sa nr;n gaya ko 6 sa m*In iravn natin, na. walang ka'nnannahnp.g kaiiangan s:i huh iy kundi mug-aliw at lnmasao m~; ligaya. : ang 1! spoii ay dapat Iniinng da\ uh n dahii sa kiiiiyiiii!/ im~n //W/. * .. -A1 ar.g pngsun sa, nr?;i knngn lian niln, sa, lidig 'rl mua taong bayau, sa kndnkilann n£ Mik ido at nu; mga samuray ? IIus. m5a katnusmusun lama ng iyan >ia naba- bagny sa niga taongdahil sa hindi naka'lalasap ng paris nir tinatauiasa nn.iing aliw m'nyoii ay n;i«: aakuln. na laloiig ka paki'pakinnbang anir kauilang pag naksnyn ng pnnahon sa gunynng in5n bagay ang sagot ni Don ITasinto. At sa kaibigang matapos ang pagsasalosalong iyon, sa isang raasayang tagayam ay nagsalm ng bumubuking el/ampan sa rnga sadyang kopa,- . NANGALrNOD SA K ATIHAN. 151 —Tayo'y uminom uli —ang anyaya sa inga kasama. —Siya nga, uininom nli tayo ang sabi ng kan yang kinakanan na tuinindig pa mandin—alang aiang sa maligayang pagdating sa ating mga dalampasigan ng bantog at ki.lal.ang si Hasinto, ang mabikas na bayani ng bagong panahon na umuwi ritong taglay ang pagwawagi sa mga f/nsa Ang dagundong ng kaniking tawaim'y san- daling nagsikip sa loob ng silid. Ika 12 ganap ng gabi ng sila'y magkahiwa hiwalay. Si Don Hasinto ng gabing iyom ay nakatu- iog na. rnabuti. Pagod iv;\ pagod siya. nt pata, kaya pagsayad sa hihigan ay nri.gbil.iSc. 'Umaawit pa ng isang masayang tu.gtug.in ng magisi ng kinab ukasan Kaya gayon ay sapagka't dinatnan niyang ayos na ayos ang kanyang mga pagkabuhay, na walang munti inang gusot. At sa rnga su !at pang kanyang inabutan na padala sa k.an- yang buhat sa kung saan saang dako ay tu- matanggap ng mabubuting balita sa mga kaibi gan niyang nangapapalayo. Isa sa mga sulat na ito ang kay Igv, ang kanyang katiwala sa Balingkahoy. Ang sulat ay di pa natatagalang ginawa at marahil inahulog n.a talaga sa koreo upang, mapataon sa kanyang pagdating. . 152 Paustino Aguilar. Kanya tuloy nabatid na pinakakallkslhan pala n.i Goryong Dupil ang* pagpapaiinis sa niga kapookang iyon na kanyang tinamnan ng niyog pagkatapos, at ang mga niyog na ito namay sumibol na mahuti. Gmagaling siyang talaga. Ang mga singiling naiwan ay naisampang ialiat ng kanyang kati- waia at ang kanya namang mga kabaguhang iniisip gawin sa Balmgkahoy ay sapilitang ma~ tutupad, pagka/t halos handanghanda na ang mga kailaiigan. Kulang iamang n.a siya'y pa sa Balingkahoy upang paugasiwaaii kahi't ang mga unang ga- gawin. Kimg ito'y ipauubaya lamang sa ibang karhay ay niangyayaring liindi niapatumpak at kung magkaganito'y sayang lamang nang kan- yang mga pagpapagod. Nagsadya pa naman sa Hapon! Bukod sa rito, ang pagpasabukid uli ay isa iiiyang* katungku lan Do6n ay may iniwan. siyang isang bulaklak na mabango. Ang bulaklak na ito'y kailangan na niyang ])itasin u])ang mapaglaruan man la- mang kahi't sandali 6 mapaglibangan sa pag~ kasuya. At siya'y suyang suya. Wika nga'y kung atis nang atis, ay nakahahapis. At siya'y di na halos maigay^ pang tumitig kung sa atis din iamang. Bago nalis ay halos naisumpa na kakanya- NA&GAIAINOD SA KATIHAN. 153 hing pilit si L«usia. At ang tangkang it6, na- kapagpasasa man sa bayang pinanggalingan, ay di nalimutan kahi't sandali, bagkus pinapagugat na lalo ng kasabikan at pinalago ng pagasang wala sa di pagtatamo ng minimithi. Bumunga nang di sasala ang kanyang mga kaparaanang ginamit kay Goryong Dupil, at magiging kabangawan namang napakalaki, kung* ganitong may mapipitas na ay saka magliahaiu- kipkip kamay. Ang ganito ay di lamang kabangawan kundi ])ag])apawalang haiaga sa sarili. Bakit asang asa pa nga si Don Hasinto na kung ngayon, at dahil sa may utang na loob na sa kanya si Goryong Dupil, ay'tunay na wala nang dapat alalahaning ano man. Kung baga sa alipin, si tandang Goryo ay nabibilibiran na ng matibay na tanikala sa paa't mga kamay. Ang malaking pagaalang-alang, dahil sa mga biyaya ng tatlongpung piso na kanyang ipina- sasahod, ay siya nang makapipigil kay tandang Goryo, sakaling may ibig rnang gawin sa huli. Ang nakikinabang ay dapat pakinabangaii, at sangayon dito ay walang lakas na makapipigil sa kanya upang si Lusia ay samantalahin. Magngalit na kung magngangalit ang mga taga Pamansag ng kalinisan ng mga ugali, liiapoot ua kung mapopoot ang lahat ng inga nana- Mg na kayamuan ang magpakabusog sa pag- 11 . 154 Faustino Aguilar. kaing nakahanda na, at lumuba na ng kahi't gaano ang mga paris ni Pedro ay isa lamang kasama at sapilitang sikiw sa panginoon! At si Lusia ay kabang bukas na pagkaka salanan ng kahi't isang banal. Hmdi sapagka't siya'y talagang nagbibili ng katawan, hindi. Kanyang naipalalagay na ganito sapagka't an^. binibini, at dahil sa di kaalaman, sa kawalann malay at sa pagkadukha, ay talagang madalin^ silawin marahil. Waia pa nga siyang nasusubukang anoman, nguni't yaringyari sa kanyang loob na ito ans>- totoo, na di sasalang sa titigan pa lamang a,v sindak na ang kanyang kakalabanin. Kung noong bago umalis ay di ipinagpatuloy ang banta ay dahil kay Dupil. Nguni't nga y6ng ito'y mawili sa linamnam ng tatloinpuni^ pisong ipinasasahod niya, ay hari na siyang di sasala ng ano mang maibigan. At upang masubok ang ganito ay agad siyanu papasa Bali ngkahoy Magpapailang araw lamang muna sa May- nila upang mapagbigyang loob si Lueila at saka paparunan ang Balingkahoy. Sa pagdayong ito roon at di p-a nakuha si Lusia ay huwag na siyang tawaging si Hasinto. Oo nga, huwag na! At noon di'y ibang bagay naman ang kina libangang isipin. Pinagbulaybulay kung an6 ang gagawin mag- 1 * NA^GALUNOD SA KATIHAN. 155 hapon. Matapos ang ilang sandalmg pagkukurd ay dalidaling nag-agahan bago nagpasingkaw. Siya pala ay maraming gagawin at marahil kapusm pa ng panahon upang makapagbigay loob sa df kakaunting nag-aanyaya sa kanya. Ang Maynila ay walang ipinagbago sa may ilang buwan niyang pagkakaal fs. Gaya rin ng dati at manapa'y kamuhimuhi ang di na ma- postapos na pag-aayos ng mga, lansangan. Paris din naman ng di na matatapos marahil. na pag-tutol sa mga tiwaling palakad ng nagsi sipamuno. At ang lahat ay iyon din. patuloy ang nag- lalakihang sahod n^ mga kawani at ang kapa- patunay sa pagkawalang kaya d! umano ng bayan. Kapuripiiring pamamalagi sa isang ka~ lagayang kaigaigaya. Nang sumunod na mga araw at matapos ang kailangang pagdalaw sa mga kaibigan niya na ang iba'y di nangasu latan na ng siya'y na sa Hapon, ay natutong rnagukol ng kanyang mga sandali sa lalong kapakipakinaba ng na mga gawain. Pagkaumaga'y nag-uutos ng dapat gawin sa kanyang pinakakatiwala, sa tanghali ay sa ma- bubuting restaurant napatutungo at sa hapon ay sa mga liwasan naman. Ang gabi ay siyang itmatalaga sa 'kanyang mga nimamahal na bulaklak. Ngayon ay kay Lueila, bukas ay kay Mameng at sa makat- lo'y kay Gonsuelo naman. 156 Faustino Aguilar. Sa ganito hinabahagi ang kanyang panahon at sa maminsan minsang pagbibigay loob sa mga katotong mawilihm sa apat na hari. Nakaisang iingo sa ginaniganito at sana'y papa sa Baiingkahoy na kundi napataon sa isang sayawang aiay ng mga Perez sa marami nk iang kakilala. Isa sa mga unang pinaanyayahan ng mag- anak ay si Don Hasinto. At nang mapadaiaw ito sa kanilang bahay ilang ara"\v muna bago gawin ang sayawan, ay nasabi pang ang kasayahang iyon ay talagang alay nila sa binata daliil sa pagdating na maligaya. Si Don Hasinto ay napasalamat dahii sa di mahahaiagaiang utang na ioob na iy6n. —-Huwag kayong pasalamat, at katungkulan nainin ang mag-alay ng iiindi isang sayawan lamang sa binatang laiong tanyag sa boong Mayniia. — Bakii naman kung ano ua iyan—ang kanyang* pakli. Aug pakiramdam ko ba'y natutunaw ako. — Hindi, walang biro —ang sagot ng asawa ni Perez. At walii nga nanuing biro sa kanyang sinabi. Paano'y hindi miminsang sa pagkakasarilinan niiang niag-asaAva ay napag-usapan ang di ka- kaunting dangal na tatamuhin kung sakali't si Don Hasinto ang makaisang palad ng sino mau sa kanileing mga anak na babai. NA^GALUNOB SA KATIHAN. 157 Karangalang malaki ang ganito at maano ng& na ang dinaladalangin nilang rnag-asawa ay magkatotoo balang araw. Huwag na dahil sa karangalan, kundl dahil sa salapi ni Don Hasinto, ito'y talagang manu- gang na di matatanggihan ng sino mang ma- selang biyananin. Ang ganitong mga panukalang lihim ng mag- asawang Perez ay di nababatid ng binata, ba gama't kanyang tinatakhan kung minsan ang napakatamis na kaloobang patanaw sa kanya ng mag-anak. Ang mga dalagang. anak ni Perez ay magaganda rin naman. At napakariringal pa kung guma- yak, kaya nagiging tungo tuloy ng maraming paghanga. Maaalam makipagkapwa, maaalam tumugtog rig piyano, marurunong umawit ng mahihirap mang bahagi ng isang Opera, ano pa't sila'y laki at gising sa mga kaugaliang pang mahal na tao. Sadya silang hinubog sa pagiging bulaklak ng pamamahay, at upang magningning sa mga kasayahan. Datapwa't aywan kung ano't ang sino man sa mga dalagang ito ay di makahikayat sa pag- sinta ni Don Hasinto. At ang kadahilanan kung kanyang pagkurukuruin ay ang di kai- namang hugis ng kanilang pangangatawan na sa sino mang babai, ayon kay Don Hasinto. 15B Paustino Aguilar. ay siyang- unang dapat maging maganda at kaakitakit. Kaya ba si Lusia, ang minsang tinawag na kanyang sinir/aiie/ hukid, ay nakahumalingan •ay ano. Dahil lamang sa hubog na kaayaaya ng katawan, sa kainarnan ng mga tabas ng bi- sig at binti at waia na. Sainantalang ang mga amik ni Perez ay wT ala nang kagandahang ito, na kay Don Ha- sito ay katimbang na ng kalahatiahatan mang ganda. Ang gabi ng sayawan ay dumating din. Ma- raming mga tao ang nakapuno sa bahay na malaki ng mga Perez. Isang bantog na orkesta ang nagparinig ng pili at maririkit na tugtugin. Si Don Hasinto ay di nagkulang sa sayawan, Kanyang nakita na ng gabi ng iyon ay higit sa dati ang karingalan ng gayak at pagkamagili- wing ipinakita ng mga dalaga ng may bahay. At uelyok ng kalugura'y nakaupong matagal tagal din naman sa piling ng isa sa kanila, ng pinakabunso. Isinalaysay sa binibini ang kaaya-ayang pag- lalayag sa isang dagat na tahimik. na walang natatanaiv kundi ang kalangitang bughaw na parang bubog sa kalinisan, at ang tubig sa dagat na bahagya nang kumilos. Ang mga imglalayag na ganito ay pumapawi ng kal'ungkutan sa puso at ipinagiging makata NANGALUNOD SA KATIHAN. 159 tuloy ng kalii't di mahiligin sa pagtula. At " hindi ito lamang: lalo pa manding kaligaligaya at nagdudulot sa damdamin ng isang napakata- mis na sandali, ang panonood sa isang paglu- bog ng araw, kung na sa paglalayag. Lubha pa*t tahimik ang panahon, ay wala nang pa- nooring maganda na maihahalintuiad sa ganito. Ang binibining kausap ay wilingwili naman at di napapansing sila na ang pinagsasang-usa- pan, kahi't pabulong nga lamang, ng ibang mga panaohin. Hindi nakaila sa mag-asawang Perez ang nangyayari, nguni't nangagtayngang paking sa bulungbulungan at nangagmatang bulag sa pi- napansin ng madla. (sAt saka sino naman ang makasasansala kay Don Hasinto na pagpahayagan ng pagibig ang kanilang anak? Sila'y kapwa malaya at wa- lang tali. Ang kay Gesar ay kay Gesar at ang sa Diyos ay sa Diyos. Pagkainggit na lamang sa mabuting kapala- ran ng kanilang anak na bunso, ang ikinaki- .kita'ng iba ng kapangitan, sa pag-uusap nilang iyon ni Don Hasinto. At sa paniniwalang ganito namahay ang ka- looban ng magasawa. Ikapat na tilaukan na sa magdamag nang •ang sayawang iyon ay matapos. X. Dalawang araw pagkatapos si Don Hasinto > ay nagpapaalam kay Lueila upahg pumatungo sa Balingkahoy —Ikaw ang bahala—ang sagot sa kanya nang pinagpapaalaman—nguni't huwag mo lamang li-. limuting dit6 ay may maiiwan kang nananabik sa iyong pagbalik agad. —Huwag kang mag-alala at di ako matata- galan. —Toto6 bang kailangan mong umalis? Hindt mo ba maiutos na lamang kahi't kangino ang ibig mong gawin doon? —Hindi mangyayari, aking giliw. Kailangang ak6 ang kumatawan upang mapaayos ang mga gagawin sa lahat nang aking inaakala —at isang halik na matagal, parang sangla ng isang pag- ibig na pinakamamahal sa loob, ang naihabilin ni Don Hasinto sa mga pisngi ng magandang si Lueila. Kinabukasan din si Don Hasinto ay lumakad* Sa pagpasok ng Balingkahoy ay maraming 162 Paustino Aguilar. mga kasama ang sumalubong. Kanilang naba- litaan kay Ige ang pagdating ng binata, at nangagunahan ng pagsalubong sa may magan- dang kalooban nilang panginoon. Sila man naman ay nakapansin din sa na- pansin ni Pedro sa bapor, na kaunting pang- yayayat ni Don Hasinto. Nguni't kung ka- nila namang tingnan ay tila laldng may ma- lakas na katawan ito, at lihim na naipagpa- salamat sa Diyos na sakdal kaawaan, ang pag- papala sa mabait na anak ng kilalang si ka- pitang Sinte). Hanggang sa pinto ng malaking bakuran na kinatitirikan ng bahay ni Don Hasinto, ay ha- tid siya ng mga kasamang sumalubong. At para namang pagganti n,g binata sa ga^ yong magandang kaloobang patanaw sa kanya, ay nagutos kay Ige na bumili ng maraming alak at pasasang bigyan ang mga tao. Sinunod naman ni Ige ang nais ng nagutos at sangiglap lamang ay narinig na sa maali» walas na silong ng bahay ang bigay na bigay na paghahalakhakan ng mga nagkakatwaang kasaina. Maya maya ay may mga halimbawaan pa na karaniwang mangyari sa mga pagiinuman. -Maubos nga ang ilalim ay huwag ang ibabaw. —Wald na akong itatagal kasama. —Malakas lang pala ang iyong loob ay ina- Mna Haman ang iyong tuhod. NANGALUNOD SA KATIHAN. 163 —At ibig mo ba akong subukin? Dala rini—at sabay sa mga. salitang ganito ang paglalapit sa labi ng lumbong puno ng matapang na tuba. Hindi na iisa sa mga nagialanguhan ang nag- papalalo. At nagkapataasan pa ng panaginip. May nagsasabing nang kabataan niya ay naka- patay ng isang aswang, may nakaiaban di umano ng tikbalang, may nakapanubok ng kapre, at mayroon pang humukay ng patay sa hating ga- bing malalim —Ano, humukay ng patay at sa hating gabi? — Oo, may nakagawa na ba sa inyo nang paris niyan? —Alin, iyan lang pala. Ako noong araw ang ipagtan6ng mo. Iyang pagkagat sa kahoy na maalitaptap, ang pagsahod ng mutya sa pus6 ng saging, ay bagay na lalo ng mahirap gawin kay sa paghukay ng patay. —Siya nga nainan—ang ayon ng iba. —Ay, hindi po. Lalong mahirap ang humu- kay ng bangkay lubha pa't hating gabi. At ang pinakadulo ng ganitong mga pagta- talo ay tagayang walang patid ng tuba. Mabuti't may isang nakapagpaalala na ang dapat nilang gawin ay maghiwr ahiwalay pagka't kailangan ni Don Hasinto ang makapagpahinga at sila'y eli sasalang nakakabulahaw na naman. —Oo nga pala—ang sagutan nang lahat at makasandali'y nagpapaalam na sila sa binatang may bukas na palael, na nakatayo sa itaas ng 164 Faustino Aguilar. hagdanan at malugod na tinutugon ang gay6ng magalang na pagpapaaiam. Iisa lamang ang naiwan, at ito'y si Goryong Dupil. Nang makita ni Don Hasinto na siya pala, ay agad pinatul6y. Magiliw na pinaupo at inalok pa mandin ng tabako. —Ano mang Goryo. ang buhay natin? —Mabuti po narpan - ang sagot ng tinan6ng. — Salamat kung gayon, at**ang pagpapalinia ninyo paano naman? Iy6n nga po ang aking sasabihin kaya aka nagpaiwan. —Aha, ganoon pala—at si Don Hasinto'y humilig na tumalaga sa pakikinig ng mga iba- balit& ng kausap. It6 nama/y nagsulit na ng kalahatlahatan ni- yang nagawa samantalang si Don Hasinto ay na sa Hap6n. Tap6s na tap6s na ang mga ipinagtagubilin sa kanya na dapat ipalinis. Hanggang sa may paanan ng mga bundok na sa kasilangana'y siyang hangahan ng inga lupahi sa Balingkahoy ni Don Hasinto, ay nakatapos na siya at ang mga taong kinatulong. Pati mga kahoy na inakala siyang makasi- sira sa mga bagong halamang itatanim ay pi- nagtatabas. Kulang na lamang na ang lupa? NANGALUNOD SA KATiHAN. 165 ay bungkalin kung palay aug ibig ipungla at saka paghati-hatiin sa mga pitak. —Hindi na kailangang bungkalin mang Goryo. Ang mga halaman kong ipatatanim ay di na nangangailangan ng maraming pagod. Ang bulak sa halimbawa na ibig ko'y maipunla natin ng iibo-libo —Ang bulak po?~—ang patakang tanong ng kausap. At aanhin ninyo ang napakaraming bulak? —Saka ninyo malalaman mang Goryo. Isa pang ibig kong ipatanim ay ang kamoteng kahoy. Bukod sa iba't iba pang mga halamanin na nagkalat lamang dito sa atin. —Kung ang mga halaman po lamang na iyan ay madali nating mapalalago. —Kaya? —Mangyari po f y sadya nang iinam ang mga lupang amiiig nalinis. Kung tutulutan lamang ninyo akong makapagpunla roon ng ano mang ibigin ko —Palay marahil ang inyong itatanim ano? —Mangyari po'y siya kong kaya at nalala- kasang gawin. —Kung gayo'y kumuha na kayo nang para sa apat na kabang binhi. Inyong tamnan kung inyong ibig. Inyo na nanamg natatalos kung ano ang aking mga palakad dito bagay sa ganyan. Si tandang Goryo ay nagpasalamat nang ma- raming marami sa kagandahang loob pang it6 166 > Paustino Aguilar. ng binata na patanaw sa kanya. At kundi la mang lubhang napapahiya ay hahalik sana sa mga kamay noon. Hindi na siya makakikita uli ng paris ni Don Hasinto. Magalangin sa matatandang gaya niya, marunong magtanongtanong at makapagmama laki man kung ibig dahil sa tinatamasang pilak, ay nalulugod makipantay sa mga maliliit na pa ris niya. Kung iba si Don Hasinto ay di siya kakau 'sapin sa gayong anyo na tila isang kaibigan at hindi kasama na maaaring utusutusan kung ibig. Ang binatang ito ay para na ring hulog ng langit sa kanilang mga taga Bilingkahoy. Kai- lanma'y di nila nasubukan, bagkus maluwag ku- nan ng salapi. Makailang ang mga kagandahang loob niya ay naging pangaliw ng maraming taga Baling- kahoy na inaabot ng sakana sa buhay. Totoo nga na an6 man ang kunin kay Dors Hasinto ay napapalagay na utang, nguni't ito ay kaluwagan na rin sapagka't naaaring ipag- takip sa mga kagipitan. Toto6 nga na siya kung minsa'y nanggagaga sa mga karatig na may lupain, nguni't maipatatawad na ang ga nit6 sa binatang makisig na anak ng isang ma- buting kapitan. Isa sa mga kakisigan ni Don Hasinto ay anu; pagpapaluwag sa kanya na sumaka nang apat na kabang binhi. NANGALUNOD SA KATIHAN. 167 May susundin nga siyang kaugalian sa pag hahati ng maaani. At ang kaugaliang ito ay ang pinaiiral na katlo ng binatang panginoon. Kaya si tandang Goryo nang mapauwi sa ba- hay ay walang pagkasyahan sa tuwa at kaga- lakan ng loob. Ang asawaiig giliw at ang pi- nakamumutyang anak ay binalitaan kapwa ng mga nangyayari, at halos inumaga sa kapapa- inukala ng kanyang mga gagawin sa hinaharap. Samantalang ganito, si Don Hasinto naman ay tuwang tuwa rin, pagka't nap.atunayang si Dupil ay kumagat nga pala sa kanyang pain. At hindi kumagat lainang kundi kanya pang nasilo nang buong buo ayon sa mga napapa kiramdaman. At,noon di'y binuo sa sarili ang adhikang higpitan ang buhol ng gayong pagkakasilo upang huwag nang makakawala si Dupil. Ang lagay nito ngayon ay huli na't hindi ina- kawawala. Kinabukasan nga nama'y nakaka- bayo si Don Hasintong tinungo ang mga pook na ipinagbiling linisin. Siya man ay napagulat sa nakita. Ang pag- kakapaglinis na gayon, iupa man ng maraming pilak, ay di magagawd sa loob ng mga ilang buwan. Iyo'y hindi sasalang kinatawang mabuti, at bagaman may nalalabi pang kaunti na di na- lilinis sa paanan na nga ng kabundukan, ay di 168 Pausttno Aguilar. maikakailang si Dupil ay taong masipag at ma- pagkak a ti w alaan. Magkakadahilan tuloy siya ngayon upang ibu- hol na ang* silo, at bago sagpangin, tulad sa nagugutorn na buwaya, ang .talagang pinagha- saan niyang matagaltagal na ng ngipin: si Lu- sia. Noon din nga'y .tinungo ng binata ang bahay ni tandang Goryo. Tinawagan ito at kinausap. Pinagsabihang dahil daw^sa kanyang nakita, at bilang pag- ganti naman sa sikap na pinuhunan nang ma- tanda; ay dinaragdagan pa ng sampimg piso isang buwan ang dating sahod na tationgpung piso. Bago urnaiis na pagkatapos. Ang tuwa ni mang Goryo! Laki ba naman ng kanyang kapalaran. Apat na pu na ngaydn ang saiiod at may sasakahin pang apat na ka- bang binhi ! Daig pa niya ang pantog na hinihipan sa paglaki at nakaisip tuloy pasalamat sa Diyos. Tinungong nagmamadalt ang simbahan, at doo'y nagiwan ng sa isang pamisa, paturigkol sa ika- bubuhay na payapa, matagal at walang ligalig ng napakabuting taong si Don Hasinto. Ang ginawang ito ni Dupii ay di man naba- iitaan ng binata, pagka't samantalang idinada- langin siya ng pari, ay tahimik namang naka- upo sa harap ng masarap na agahan, at walang NANGALUNOD SA KATIHAN. 169 pinagkukuro ng boorig kataimtiman sa loob kundi ang mga paraang sukat ikapagtamo kay Lusia. Bakit ang isa nianding ipina..nanabik ay a-ng nakitang paggandang lalo ng daiaga. Sasandalt nga niya itong namalas sa pinagbubataug ba- hay ni Dupil, nguni't ang sandaling ito'y na- samantala upang minsan pang pagsawaan sa titig ang mga kayamanang tinago ng .dalaga. Kanya pa namang inabot ito na kaaahon lamang sa paliligd at nababakas sa manipis na tapi ang magandang hubog ng katawan ! Sayang na mga kayamanan iyon ng pagkaba- bai kundi mapapakanya! Siya nga, sa pinagbuha- tang Hapon, ay nakalasap ng maraming aliw, iiguni't mga aliw na di ikinalanta kahi't sandali ng kailanma'y sariwang pagnanais na kanya- hin si Lusia. Kahi't isang gabi lamang, kahi't sasandali, at siya na. Kaya naman ganito ang kanyang sabi, ay sapagka't nababatid na kung sakasa- kali ay di na paghihirapan ang pagubos sa iiiasarap na tubig na laman ng saro. Ang pinakamahalaga ngayon ay ang pagda- raos ng kanyang akala. Ito'y napaliban ng katakottakot dahil lamang ka^f Dupil, at ngayong ite'y may dapat nang tanawin sa kanya ay wala nang kamatumatwkl na mapaurong uli ang binabanta. r/Paano ang kanyang gagawin? Lahat nang kaparaana'y mabuti. Ang paggahasa, ang pa- 12 170 Paustino Aguilak. mimilit, ang pagdaraya, ang pagsalapi. Lahat nang ito'y paraang makatwiran, lalo't matatamo ang inaadhika. Na sa pagpili lamang ng ga~ k gamitin ang nakahihirap. At noon di y mataos na pinagmunimimi kung alin sa mga kapara anang ito ang ikalalaglag na madali ni Lusia sa kanyang mga kamay. Sandali. ring napatigagal si Don Hasinto, ngu* ni't mapamayamaya ay nakangiti na at nagtin dig tuloy sa pagkain kahi't hindi pa natata- pos. —Akin ka na Lusia. Pag nanian di pa nang yari ngayon ang aking tangka ay talagang ak6 ay hindi na ako. At masayang nanaog na thnmgo ang tinataha nan ng kura. Ang kura sa 'Balingkahoy ay isang mabait na paring may ilang uban na sa ulo. Siya av may mga dalawangpung taon nang nangangalaga- sa kaluluwa ng mga taga bayang sinabi, kaya sa kanya'y walang nalilingid halos na ano mang pangyayari sa Balingkahoy. Sa bayang ito ay wala nang iba pa, na na katatanda ng kalahatlahatang pa'ngyayari na may kaunting halaga kung hindi siya. At hindi lamang ito: kanya rin namang nababatid kung si kabisang gayon ay mabutmg binyagan 6 kung si tininteng gayon ay di kabutihang ka~ wal ni Hesus. Kung sa bagay sa Balingkahoy ay wala na NANGAIA'NOD SA KATrHAN. !&> panakaw. Sinabi sa akin ng kura na si Lu sia ay mag-aasawa na. Lalong mabuti, Kung ngayon ay mag-asawa na siya. At noon di\y naisip ang paguwi sa Maynila, sa magandang Maynila na batbat ng saya, ng maraming aliw at kaligayahan. Sa Balingkalioy ay wala na siyang gagawin. Ang pagpapapungla ng mga haiamang ibig niyang masamantala ay maipagkakatiwala na sa mga uupahang tao. At saka, na siya dada- law uli roonkung sakall't kailangan. Sa samantaia ay magpapalagi na 1111111:1 sa Maynila. Nguni't nagaalinlangang ituloy ang ganitong akala, da- hil din kay Lusia. Anong katawan nga pala ang kanya! Parang sinady'a sa kainaman ng pagkakaba langkas, tila may kusang nagpagod na pagbagay- bagayin ang kabuuan ng kanyang tikas. Tila £>a nadadama ni Don Hasmto ang kata- wang ito na kahinahinayang kundi masasaman- tala uli. Ang masarap na pagkain ay di nakasusuya kung miminsan lamang, bagkus talagang inu- ulit tikman at noon di\y nagbagong akala. Saka na siya uuwi sa Maynila. Mahaba pa : naman ang mga araw at saka sa Balingkahoy ay talagang marami pa siyang mga gagawin. Haharapin ang pagpapapunla ng bulak na sisi- nulirin, ang mage, ang abaka. ang kape, kakaw at iba't iba pang halaman. Kanya lamang si< nabi na ito'y maipagkakatiwala na sa mga uupa 1^4 Fai'Stino Aguilar. hang tao, nguni't ang katotohana'y talagang siya ang dapat mangasiwa ng laliat upang ma- pawasto sa mga napagkita sa Hapon ang lahat nang mga» gagawin. Kung wala siya ay ma- la])it pang mapadiwara ang kanyang mga ibig mangyari, at ang minarapat ay maglumabi pang mga ilang linggo sa Balingkahoy. Bakit ang isa pa'y kanya na ngang sinabi na ang masarap na pagkain ay hindi mimin- sang tinitikman kung di inakalawa, makaapat hangang sa mapagpasasaan. At sa ikasusunod ng ganitong adhika itina- guyod ang kanyang mga ])agsusumikap. Nang sumunod na araw ay nakipagusap siyang matagal kay matandang Goryo: ibinalita ritong tila hindi na kailangan ang manggaga- mot na sinundo ni Ige, pagka't siya naman ay magali ng gaiing na. Ang dinaramdam lamang ay ang pagkaabala pa ng asawa't anak ng kanyang katiwala, na da hil sa kanya'y nangapilitang lumipat nang bahay. — Si Don Hasinto naman—ang naisagot tu- ioy ni tandang Goryo— ano ba't iyon ang in- * yong inaalala. — Hindi niyo maiaalis na ang gayo'y kilala- nin kong malaki ng utang na loob. —Sa kami pa nga pong mag-anak ang may dapat pagbayaran sa inyo. Ito ba namang laki ng aming utang na loob. .... Ang sagot na ito'y kunwang di pinaiisin ni NANGALUNOD SA KATIHAN. 185 Don Hasinto, at ang idinaing sa kausap ay ang di na raw naman pagdating ni *Ige. —Ay ano po kung wala man siya? Narito naman kami. —Nguni't kayo'y naaahala dahilan sa akin, Kahiyahiyang totoo sa inyong mag-anak. —Hindi po Don Hasinto. Katungkulan naming kayo ay ti ngnan. At wala mang pumipil.it ay naipangako tu- loy ni tandaiig Goryo na malakas mang naki- kita si Don Hasinto at tila wala nang sakit ay doroon na muna ang kanyang may hahay hanggang si Ige ay wala. Ito namang talaga ang ihig ng hinata. Kung kasuno sa hahay si Laisia ay di na siya kaka- pusin ng paraan. At di nga namau nagkamali sa kanyang akala. Kinahukasan iamang ay napansing ang pagka- katao'y kanyang inasasamantala, pagka't wala si Dupil. Ang ginawa'y pinakiutangan ng looh ang ina ng dalaga upang magdala ng isang sulat sa kura. Ang walang malay na si tandang M.ena ay aialiksing sumunod at nang mapagisa na ang dalaga ay ginawa ni- Don Hasinto ang kanyang ibig. Nang pagkakataong ito'y kanya v\n^ na. biglit ang hinihini, pagka/t hindi nainamalayang siya palay nagiisa sa hahay at ang kasama kina- uimang ay si Don ' Hasinto. Gayon ma'y . 186 Paustino Aguilar. ilangan nito ang paggahasa bago iiatanio ang kanyang pita. Niruni't naisumpa nanuin n£ daiaga n.i itiul;i sa sandahng iyou ay <\\ na siya mukng paki kinaban l.)on llasinto na s ; ya ay inabhia at iuuriisn. Ang mahuti ny humunda na siya sa m,?r sukat paiur mnngyarh Amv pagutaug naim bubay kung dahi! sa kapurihang i pinagtatamr goh ay mangyayawng parusahar n? tao, data p\v:Vt makahdugod na-'um marahi! s;> mata nf Diyos. ( )o nu'a, hindi k'asa!a, nan ang gumamit n£v !a leas na sarili kuim nahahamak o kaya'y nata tampakisam Hindi sa tuwina'y magiging libangan siya n£ isang walang kaluluwa na paris ni Don Ha sinto. Dapat makilala nito na ang hamak na tao ay nakatatalos namang hindi katwirang si ya?y api hi n . A t tum al aga sa pagtatanggoi Isang maliit na sundang, matalas at maha yap ang dulo, na ginaganiit sa bahay, ang kan- yang itinago. —Bahaia na ang sundang na ito ang nasabi. At liindi pa man ay parang nakikita, na ang. pagkatupad ng kanyang higanti. \ NA^GALUNOD SA KATIHAN. . 187 Nguni't si Don Hasinto ay sadyang ipinag- tatanggoT marahil ng kanyang anghel na katu- tubo. Nang hapon ding iyon ay duniatmg si Igo, nn nagpapasalamat nnnuv wnhui^ kalapu- sdn dahil s;i maligayanw pagka ka h; ^vi<3 nG k;in yang pamYmoon sa. k;ir«ini(!;an;i ng dhuna-. o"\' Ang pngkakndating ivi it nak'ipmh k;iy Luski ^a, k'anyang hiankala. I\ ;i'in'v ?>'";[ na ; i->y rin, ang p v;ka KH anr p;:",!:;. k ? lg . n\ 1 nagyay* -;n imhm si' : ny iin.'i s I an .«> h < i,- ^- [pinaa la ia s n:: ina ra na ;; i'nny ;ul iwan sa ha hay nn -a ri!i na «.-'». :.•:<. ••':. 1 Mara?nimv Ang ka!\va.ng iu;i namn'y sa ii",;'yo''" ^' a * nninwi n*i. !--"y;: hmhh'^ lan:a n\; -h i;'v."* ; f-n '•yo na. siynr.g danni n.airpa-d \ n sa kn hhhig ai naisipan. i hmri I i :ili* hh nnyr: dim hay nang gabing iyon av ;-n Dapdip na shn n.i, tnlog. Magdamag na si Lnsia ay hindi napalagay. Panmg inaiihaw sa pagkaknhiga ai di inan haios napapikit sa boong magdamag. Pinagkukiirdkuro ang kanyang napagsapit. Nhipakarawai ang kanyang paiad. At ang ti- nitiis niya ay sakdai kapaitan at di maiagok, Kung ito man ay pagsubok sa kataimtiman ng kanyang pusd 6 sa karunungan niyang mag- hata ay kanyang tinuiutuian pagkaht siya'y wa- khng ipagtitiis na taiagn. 188 Rai-stino Agitilar. Marupok ang kanyang puso, walang lakas at 'katiisang. makakalasag ang kanyang dibdib sa mga bagay na itinatalaga ng tao. Ang nangyayari 'sa kanya ay di maaaring loobin ng Diyos pagka't ito'y batis ng dunong at kaawaan, at hindi sa mga mahinang paris niya niagpapakita ng kabagsikan. Ang tala- gang may kagagawan at dapat pagbuntuhan og sisi ay si Don Hasinto. Hineli inisip na ang gayong pagsamantala sa walang rnailaban kung hindi ang pagluha, ay kasalanang sumisigaw sa iangit. Nagkunwa pang nmawain at inay paglingap sa kanilang mag- unak gayong ' ang puso pala'. ay bulok at wa- lag dangal. At arig inapi pa naman ay isang walang ya» tnan kung hindi ang pagkababae. Sa pagka* wala nito, siya, si Lusia, ay parang naputihan ng buhay. . At hindi lamang nal)abati.d ni Don Hasin- to- ang luiisaloob nga tuloy ng dalaga—na ang ise'ing siunpnng bunga ng pagngingitngit ay ka- timbang ng lalong kabigathigataii parusa. Sa pagsumpa na nga lainang, sa pagngangalit at tangkang rnakaganti siya nagkakasiya, nguni't >oh! ang dilini ay di siyang gayak na parati nang iangit. Ang dilim at liwanag ay tala- ;^ang naghahalinhinan. —Ngay6n ay araw niya—ang naibulong na NA^GALUNOD SA KATTHAN. 189 halos hindi kinukusa- nguni't bukas ay araw ko na naman. At sa kinaiisip kung paano kaya ang mabuting gawin. ay naalala na naman si Pedro, ang kan- yang irog na nasa malayo at walang malay sa nangyayari. * Kung ito kaya'y kanyang sulatany Ganito nga sana ang laidng mabuti, pagka't sa isang iniibig ang magkaiia ay kataksiian, datapwa't naba- bagay kaya namang ang pagkakahapay ng ka- purihan niya ay ipagbunyagan? Kung sa bagay si Pedro ay kanyang kasin tahan, nagmamahal sa kanya at umiibig nang tapat. Marahil ang lalong wasto ay pagpapa- hiwatigan man lamang nang napagsapit, nguni't dahil din nga.sa pagmamahal sa kanya ni Pedro ay di ibig na ito'y magdanas ng isaiig sukal nang loob na napakapait, Kung ibang bagay rnan lamang sana ang ibabalita. It&ng tungkol pa nanuin sa kanyang pagka lanta. Maaari ba kaya ng di ])agbuiaanan si Pedro kung ang kapatunguhan ng kanyang loob ay ang pagsulaty At saka ang katotohana'y kanya nang nagu- gum'gunl halos na ikamamatay ni Ped i/o ang paglag6k ng isang sama ng loob na paris ng kanyang ipalalangap. Iba: na ang magsiwalat. Nguni't kung sa.kanya ay di na makababalita ng ano man ang kina kasi. Mahanga pa'y kanya ngang tinangka at "1 90 Fa USTINO Aguilar. ininarapat na ;mg pagiibigan nila'y putulin. It6ng talaga ang nababagay, dahil sa bindi niya ma- paglalabanan ang pagkakaila ng lahat palii>- basa k y tapat ang kanyang paggiliw sa binata, at kung magsasabi naman ng " totoo'y liiagli- tikha iamang ng kasawiang palad ng isang buhay. Ang* lalaking sa pagpapatibay ng kanyang pag- irog, ay nakapagsabing siya'y lamunin ng lupa kung matulusan din lamang na tak'sil. ay bindi paimbabaw kung umirog. At ang mga tairatioi ku ng gumiliw ay mataos namang inagdamdam. Malial sa kanyang ioob si Pedro, at di ma- kakayang ibulusok sa kasaliwaang palad, Kundi niya pagpupuinilitang maputol ang pagsisintahan, nila ay siya na rin ang mapapalagay na lu- miniang sa lalaki pa nainan na kaya sininta ng labis ay sapagka/t may mahal na danr damin at may pusbng makinang. Hindi pag- limot kay Pedro ang kanyang ipinagiisip na gurnawa nang gayon. Hanggang sa dako pa ro6n ng libingan, kung makapagdaraindain ang kanyang pusb, ay walang iibigin kung hindi si Pedro. Datapwa't kailangang magpakunwari na ito'y nililimot. Sapagka't muk'L sa sandaiing siya ay hindi na ang dating Lusia, na taong bukid man ay may yamang dakila na maipagmamalaki ay tila di na karapatdapat sa pagmamahal ng isang Pedro, na doon sa malaydng Maynila ay na~ NANGALUNOD SA KATIHAN. 191 kikipagpunyagi sa lahat, matuklasan lamang ang pagkakapalad nilang dalawa. Ang ganitong kapaitang nilalagok niya sa buhay, bunga ng katampalasanan ni Don Hasinto ay hindt nito nalalaman. Salamat na kung sa pagkakaalis iiilang mag-anak sa bahay ng bi- nata, siya ay maalala pa uli nito. Hindi nanian kaya nagunita, ang ganitong ma- saklap na katotohanan ay sapagka't ibig ma- kitaaii ng paglingap si Don Hasinto. Ito'y sad- yang di mapapatanim sa kanyang pusd, dik- dikin man yata ang kanyang buto't lainan. Si Pedro ang nasumpaan ng kanyang pagtatapat at sa pag-ibig na ito tumatalagang mamatay. lyong nga lamang, hindi na nanian niya ma- papayagang ipatuloy pa ng kanyang kasi ang mga ninanais. Mamatay na sa dalamhati kung- ito ang kailangan. Malibing na kahi t buliay sa ilalim ng maraming pagluha. Nguni't huwag lamang isurot n.a parati ng kanyang budhi na di siya natutong tumumbas sa dakila ng pag-ibig ni Pedro. Hindi nga sa kaibigang sarili at pagkukusang loob ang ipinaging sawing palad niya. Pasubok, panakawr patago, pataksil ang kaparaanang , gi- nainit ni Don Hasinto. Tila rin nangharang sa isang wakmg sandata, tila rin nagmatapang sa bangkay ng isang ka* «away. At kung ito ang nagugunita ng binibini, ay 192 Faustino Aguilar. — , _— K nahihiiing tuioy na maanong bumuka na ang lupa at nang matapos ang mga katampalasanam. Ngay6n ba't malakas at masalapi, ay maaar! nang manggahasa. ? Ngayon ba*t kinaaaiang-ahinganan. ay magpa pakasagwa ? Ngay6n ba't malii't lainang at madaling sak- malm ang nasumpungang masisila, ay ginamit na nga ang asal ganid? Nasaan ang katwiran kn ng gayon ? At pawang luha na lamang, luhang mapapait at inasaklap ang naraalisbis sa kanyang mga mata. 'lnumaga tuloy na kandong ng di maulatang mga dalamhati. ^lr^b^ XII. Kung hang sulat na ni Pedro ang di sina sagot ni' Lusia. Sa loob ng kulang na dala- wang buwan ay di lilima ang kanyang na tanggap. Ang matibay na pagkasi sa kanyang irog ay di nga nagbabawa at talaga nanuing hindi mag~ babawa kailan man datapwa't kung kanyang akalain ay mabuti pa ang gayong magpawala wala, yamang di rin lamang makakaya ang mag~ kail'a sa kanyang irog. Kay laki ng kasalanang ginawa ni Don Ha sinto. Nagwalat ng isang kaligayahan at tumani- palasan sa isang matwid na adhika. At sa kinaiisip ng ganitong mapait na kato- tohanan, ay nakladalangin tuloy ni Lusia ang ikapapahamak ng panginoon sa Balingkahoy. Hindi niya kagawian ang magnais ng masama sa kapwa tao. Kanyang nabahatitl na isa sa mga utos ng Diyps ang umibi^ sa kapwa, gaya namg pagibig sa sarili, nguni't sa mga paris ni Don Hasinto ay di nababagay iiapat marahil ang 194 FxVi:sttno Aguilar. aral na Ito. Hindi, sapagka't ang di natutong gumalang sa isang mahina at di makalalaban ay 'hindi tao. Kuhg minsan tuloy at sa di na mapigilang udyok ng simbuyo ng kagalitan ay nakakaisip magtapat kay Pedro. Kanyang sasabihin dito ang lahat, ituturo ang may sala at kagagawan ng kanyang4 pagkasawi upang singilin pagka- tapos ang inutang na puri. Kung minsa'y maisipang magtapat sa kan« yang ama hindi na upang ito'y gumawa ng kanyang katungkulang gawin, kundi nang lu» mayo na lainang sa mapagkunwaring si Don Hasinto na nagaasal rnabait ay gayong salarin pala. Lahat na'y inisip, ialiat na*y inakalang gawin, Pati nang napauntol na sariiing paghihiganti ay di miminsang ninais na ituloy. Nguni't napakalaki palibhasa ang kasalanang nagawa sa kanya ng binata kaya di matagpuan ang parusa na lalong nabahagay. Ngipin sa ngipin? Kay Don Hasinto, na naglibing sa lalong mga ginintuang pangarap niking magkasi, ang pag- paparusa ay dapat pakaisipin. Ang lalong ipi- nagiibayo ng kapootan ni Lusia sa titmampa- lasan sa kanya ay ang nilalaman ng mga su- lat ni Pedro. Ito'y paiagi nang may hinanakit, palaging nagpapahayag ng kanyang mga dalamhati at NANGALUNOD SA KATIHAN. 19" 4>ag~aalinlangan dahil sa di man mabalino si Lusia ng pagsagot. «oAno ang nangyayari sa iyo, at ako'y hindi mo na sinag6t?—ang sabi sa isang liham. May dalawang buwan na yata ang nakalllipas sa ganitong pananahimik mo. Para kang natubi- gang bigla sa ating pagsisintahan. Matay ko uiaiig' isipin ay wala ka namang sukat maisurot na isa kong pagkukulang. Ang dating pangako ko sa iyo na pagsintang hindi magmamaliw ay riaglalagablab hangga ngayon sa aking dibdib. Ang kanyang apoy ay di' ma- aaring matugnaw kailan man, pagka't nama. mahay sa isang pusong tapat at di marunong magsawa sa gawang pag-ibig. Hindi ko naman akalaing ikaw ay lumiliniot na. At ang pag-asa kong ito'y pinatitibay ng di iniminsang nasubok ko na iyong katapatang ioob. Kung ngayon ma'y iiahihibd ako ng pag-aalinlangan ay sapagka/t namihasa ako sa iy6ng mga pagpapakita sa akin ng malinis at magandang kalooban. Ikaw marahil ay marami lamang ginagawa kaya'y nagkakaramdam naman kaya di maka- ^agot sa.akin. Kung ito ang sanhi ay ipa- tawael mo sa akin ang pagaalalang baka ikaw ay nakalihmot na sa ating i^agiibigan, Hindi ko nga pala ginugunitang kung an6 ang aking pagtatapat ay siya mo rin naniang pag- tatapat sa akin!» . 196 FaustiiVO Aguilar. Ang malulumanay na salitang ganit6 sa nag- kasunodsunod, nang mga sulat ni Pedro, ay si- yang pumapatay na untinnti kay Lusia. Kung binabasa ang mga sulat na sinabi, ay nara- ramdamang sumusulak ang kanyang dugo sa kagalitan kay Don Hasinto, na ng mga araw na iyon ay nabalitaan niyang nalis sa Baling- kahoy at napatungo na iiaman sa Maynila. —Pagkasamasamang tao ng Don Hasintong iyon. Maanong siya'y pisanan na—ang naibu- bulong tuloy. Nguni't parang itinutugon sa ganito niyaiig pagngmgitngit ang kapupuri naman ng kanyang ama't ina sa rnga kagandahang loob at pagka- bukas nk palad ng binata. Sa kanila'y wala nang mabuti kung hindi sl Don EPasinto. It6 na lamang aug marunong kumalapa sa kanilang kahirapnn. Sa boong Balingkahoy at) lalo pa sa ibang mga kasama ay si tand&ng Goryo ang kanyang ipmakakatangi. Ang kanyang pagpapatanim ay dito na nga ipinagkatiwaUing lahat bago umalis, at may bilm X>a kay Ige na aii6 man ang ibig ni tandang Goryo ay su n d 1 n k ap agkai "aka Kaya ang matanda ay lumaki tuioy sa tingin ng ibang mga kasama at napatangbal sa mga * kanayon. * Napagkawikann tuloy, na salita lamang vA tandang Goiyo ang di matanggihan ni Don Ha j , NA$GAL,rNOD SA KATIHAN. 197 'sinto. Sa kagaanan ng kanyang pagkita ng kuwal- ta ay napahilig tuloy sa pagsasapaiaran ng ma- lakilaking halaga kung mga araw na inay sabong. Datidati siya ay nananahod larnang, nguni't hindi natagala'y nakihalubilo na sa malalakas Inmaro at sa kanyang bahay ay di nawawa- idn ng ilang tinali. Pati ang bahay niuing mag- anak ay naipabago. Napalakhan at nakabili pa ng sariling kalabaw, na siyartg ginagamit sa kanyang mga pitak na sinasaka. Ang lahat nang ito'y nakii : :ita ng kanyang inga kanayon at.kanilang naikapagsasabing ma- buti ngang talaga si Don Basinto. Bakit si tandang Goryo naman, saan man mapatungo at sinoman ang makausap ay walang plnagdadalhan agad sa salitaan kundi ang ma- gandang kalooban n^; binata. Sa kanyang pala- gay, it6 ay isang tao na Iiindi pangkaraniwan. Sa kabutiha'y daig ang kanyang aina, at ang kanya mang ina. Kaya ang madalas tuloy mangyari ay saka \ni nila napag-unsapang magasawa ang mga ! ?iyayang nataPmgap sa binaia kung si Lnsia, ay ginigiyagis ng mga snkai ng ioob dakil sa ••iiuiy ang ki n a 1 \ i n a t n an Ang laibng ikinaiatakot ivj. dalagaat palaging 'Unatahip ng nasisindak niyang dibdib. ay ang n/ipapakiramdaman sa •kanyang katawan. Datidati siya ay masigia, mahinhing knmilos it df nakararanas nu; mga binigatbigat ng ka- . — 198 Faustino Aguilar. tawan^ nararamdaman niya ngayon. Napapan- sini* niay nangyayari sa kanya pagka't ans* datin^ m At s;iiv'm kaikaibm mn'y hindi mpu'maon tukin, ba.LT/-us 'rabi la ma \vj; amr ipimptTpapahinirH. NTayon ay natuto siyan^ mav;tn!6;j: k uul»; ta.ni?; haii at ! i'ii^ nnn-an pa \v napapaduwa! kahi'l Avn1a n-nnan.n" kinakain"; snl.al bayam.;" maka sinn;'. Paii n^ pa'ddlab n ;iv pbup.ri a1 akluin diu. \Ya ki na:nam_; kinakain na na isipai!;! sn daii ay '.-rnp' amVl nniw.U'a^ ;iy na >>a pidun-mdama m:' siya ay ! mnukis6;.;' Aiilc kanya na rim.j; ina ay nakapansiu s:° pa;j;lakan<^ iyo^ nruni't pm?:katapos mapatuna ;i(l t yan^; ]) i naman uamamamis an<; kanynnj_c da lau'a. ay miipa*;p;ma ! -ma! pa n£a n* tno^ s;? pusn ani.': Leayom; k sdoLr na biyaya m; In nu'it At sa ka.'j:alaka \v naibalita pa mandin ka\ tandnni: (loryo, am;' nan^'yayari. Talairan- tayo'y pim.ipalad --an^ naisagot na laniansi: nito. Aim: iba ay nan£an£ailan£an pa n£ ni£a iramol upan'-i' tumaha. nguni't si Luisn, sa kaninp; hukid iamanir ay luniulusoi^ na mabuti — Siya n.Lra, ano? im^ miipakli ni alhpu" Akma at noon di'y ibnn —Ano ang ating magagawa sa iyan ang iti nalaga sa iyo ng palad. —Oo nga, nguni't hindi ko inibig. —Ipalagay mo nang gayon, nguni't iya'y d> mo na maaampat. —Hindi na?—at si Lusia ay hinimatay halos sa sukal nang kalooban. Lahat nang pag-aliw sa nalulumbay ay gb nawa ng kausap. Sinabing hindi si Lusia la mang ang dalagang nagkakagayon. Sa katu naya'y mga lalo pang tangi ang di nakaiwas sa mga kasawiang paris nit6. Ang mga kasawiang palad ay di nahuhu iaan kapagkaraka. Dumarati ng na lamang at uagpapalugmok sa maraming pag-asa. „ 200 Faustino Agttilar. — Kung gayo'y sapilitari kong lalagukin nga- yon ang lasong it6? —Gayon ang marapat. Paglabanan mo ang nangyayari at ang tao ay, walang di natitiis. —At kuno* mahalata ng aking ama? Hindi nakatugon agad ang kausap ni Lusia. Kung mahalata na nga, naman ng kanyang amai'ng si Dupil ang katayuan ni Lusia, ay paa.no? Siya man naman ay nag-uuliklik din. Parang nakikita na ang inangyayari. Ang kanyang amain ay tubig na maamo sa isang batisan kundi nagagalit, datapwa't kung mamuhi na man ay kakilaki labot sa pagpaparusa. Kaha- baghabag si Lusia kung magkataon! Kaniyang kilala ang kaugaHan ni tandang Goryo, na di marunong magparaan ng isang mabigatbkrat na pagkakamali. At ang nang- yayari kay Lusia ay hindi pagkakamali lamang ku ndi i san g kahi hiy an g ika pu pu gay n g kaui lang puri ng mag-anak. Nguni't bahala na kung dumating ang araw. Walang di nalalabasang ^sakuna, at . ayon sa kanyang napagdiririnig ay kamatayan lamang ang walang lunas. At noon di\y pinasigla ang kalooban ni Lusia sa pangangakong siya ang bahala at gagawa, ng mga kaparaanan kung dumating na ang pa- nahon. Sa samantala, ang dapat gawin ay magpaka- NANGAT/UNOD SA KATIHAN. !>01 ingat upang maitagd hangga't mangyayari ang kahihiyang iyon. Ganito na nga tuioy ang ka- nilang pinagkatapusang daiawa. Nguni't mula namatr ng sandaling iyon, ang kapayapaan ay turnakas na kay Lusia. Pala- King di mapalagay at madalas na natitigilaii' Ang tuwi na'y nagiging hantnngan np; kanyang mga pagkukuro ay si Pedro. Nakaragdag pa rnandin sa kanyang rnga da- lainhati ang kahulilrulihang sulat nito. Sa snlat ay ibinabalita kay Lusia na siya ay may sakit at rriay kung ilang linggo nang nararatay sa 'banig. Airg kaunti niyang natitipon ay siyang na- kukutkot na untiunti. Nguni't nagkaganito rnan, sinasabi man ng manggagainot na ang sakit ni- Ya'y matatagalan bago gumaling ay malaki ang kanyang pagasa na nrakabangon lamang at lumakas ay maluipaghahanap siya uii. «Umaasa pa rin ako, kahi't ganitong nalala- ur ay ang aking katawan—ang kanyang sabi sa wa- iang salang pagsikat ng araw ng ating kaliga- yalian. Sa iyo'y wala akong pinipita ngayou kimdi huwag mo lamang akong papanabikin sa pagtanggap ng iyong kasagutan. Hanggang sa pag-ulit giliw kong Lusia> Giliw mong Lusia, oo nga minamahal kong Pedro—ang kanya nallamang nasabi ng basahiu ang sulat—nguni't hindi mo nalalamang may 'sang tampalasang Don Hasintp na yumurak sa 14 . ' 202 - ''PaUSTINO Aguilar. ating ating dangai at ' nagpahamak sa *mga ' pag-asa. ..-./_: \ : ; At hindl na sama lamang ng lpob,\kundf Mgwa ng kadalamhatian ang nagpasakit sa ^an^an^ pusd. lAt sa pagkahabag kay Pedro, ang ^ana^ tang d! na pagsagot sa kanyang mga ^ulat •fey hmdi napagtamanan. Sumulat. Ang nangya- yari ay di na ktnailangang ipagkaM palibhasa'y hiiidi nam&n binanggit. Nagkasya na lamang sa paghimok kay Pedro na magpagaling kgad at sa pangangakong kung sa paglimot ay di siya dapat alalahanin. At wala na. Bagama'b kung isang -mapahuri ang makababasa ng liham ay • mapapansing sa mga talata nito. ay may . nakukubling hiwaga. Nang mga sumunod na araw at sa kinaialala ni Lusia, sa pagiisip ng kanyang narating na' napatulad sa bulakiak na n$ka- kapalaran, ; ay maghapon lamang sa pamumukadkad at ibig nang malantd. Dahandahang nahUaing, parang dahon ng ka- hoy sa katagarawan na pagkatapoS mamtila ay natutuy6 hanggang sa malaglag sa sangi at ma« ging yagit sa lupa. Siya ay nangyayayat, namuthS, at nangalumata sa di pagkakatulog na madalas. KutLg mga hat! ng gab| ay napapabangon at halos iTOumaga sa pagk&k^pangalumbabang ang iniisip ay ang kanyang marawal na hindharap. \ . N A N G A L U N 1 > S A K A T 1 i I A X . 2W Nakaisano' lini^o laman^ at napansin na. ni aling Mena ang pagkahulog ng- katawan ng kanyang" anak. Nakitang- nang'huhuinpak ang* mga pisngi at ang dating kulay na maigi ay nahahalinhan ntl; pamamarak. Hindi sasalang ang kanyn.-u<>' mutyang dalaga ay may sakit at ang kailangau ay ipatrnmot. Makagugol man ng ^iiano ay hindi lilingunin. manauli lamani;* sa dati an^ kasiglahan n£ 1 <>• &• - t a n &) n i 1 a 1 a l i w n a i n a a s a w a Noon di'y tinanoni»; si. Lusia kung ano an 204 P AUSTl no Aguilar. Sa unang masid pa lamang ay nahulaan agad na tila may kabigatan ang dinaramdam ng da taga. Paano'y maputla pa mandin at nanga- ngaiumata. Banayad na umupo at pagkatapos maisubo ang inialay na hitso ni aling Mena ay hina- wakan sa kainay si Lusia. Pinakiramdaman ang tibok ng puso nito bago sinabing wala raw ano man at dt sukat alaiahanin ang dinaram- dam ng dalaga. — Ay bakit po siya nangyayayat kung ga- yon ang tanong ni aling Mena. —-Ganyan na nga po lainang ang katawan ng tao. Para ring dagat na umuurong at sumu- ti s u long , 1 u m a 1 a k i a t k u maka Bago ang dalaga ay siya namang tinanong ng ilang bagay, na dahil sa sinangayunan ni- tong lahat ay ikinabuo pa ngang lalo ng kan- yang mga hmalii. Hindi ka makakain ano? Tango na lamang ang isinag6t ni Lusia. —-Palaging masama ang sikmura mo? Tango ring pagsangayon ang naiging katugu- nan ng binibini. —Walang an6man iyan. Kay daling masin- —Ating plpiliting gay6n &ng mangyari. At pagkatapos maitala sa kaputol na papel ang kanyang gam6t na inaakalang makagaga- ling sa dinaramdam ni Lusia ay nagtindig na't umanyong aalis. Hindi nayag si aling Mena sa gayon, bagkus pinakapilit na ang albularyo bago manaog ay makainom muna kahi't tubig. Ang kagandahang loob na ito n£ may 'baha.y ay pinapurihan naman ng ])aiiauhin, kayii na kasandali pa rin siya bago natuluyang manaog. Kahulihulihang ipinagbilin iib huwag lamang di paraanin si tandang Goryo, kinabukasan ng umaga, sa kanyang bahay pagka't siya ay may isang bagay na mahalagang sasabihin. Ang ganit6ng nais ay ipinahayag nang di nari rinig ni Lusia at sinamantala ang sandaling it6 ay lumabas at tnay kinuhang kung an6. Nang mapasa lansangan na siya ay karuma ming pag-aalinlangan ng paminsanang sumalakay sa kanyang isip. ^Paano ang kanyang gagawin? Ang sakit ni Lusia ay di nagbubuhat sa iba pang sanhi, kundi maliwanag na sa pagdada lang tao. Ang napakadalas na paggalaw ng kaYiyang tibuktibukan, na tila inuutusan sa pagtahip, ay tandang hindi magkakabula. Marami na siyang nakita. At saka kung hidwa man sakali ang ganit6 ay di na magbubulaan ang lahat nang^ 206 Paustino Agitilar. •dinaranas ngbinibini: hindi makapagkam, pinag- sasasaman ng sikmura, nangyayayat, namumutla* nanghihina ang katawan. Ang lahat nang \\6 ay pawang tanda ng isa lamang katotohanan: na si Lusia ay nagdadalang tao nga. Pag ito naina'.y uagkabula ay liindi na siya, 'Sayang ng kanyang napagdana'san na sa pang- gagamot kung ang isang napakagaa.ng na ba~ gay na paris nito ay hind! 'pa makilala sa unang masid. Kaya nga ba sa lubusang pananalig na di iba't iyon ang l)atis ng mga nangyayari kay Lusia, a,y tinalagang kausapin ang ama nito. Si tandang Goryo ay hindi niya kaibigan, ngnnrt isa namang matagal nang kakilala, at wala man siyang tinitingalang utang na loob sa taong ito ay hindi naman maaaring h;uwag pagsabjhan ng nangyayari. May katungkulan siya sa pagkamanggagamot •na pagaiingm ang sino mang may dinaramdam nguhi't kung gayon ang uri ng mga pagkaka- sakit ay may banal na kapalakarang nag-aatas na magtapat sa mga dapat makaalam. Kay aling Mena ay kanya na sanang sasa- bihin ang lahat, nguni't nagunitang ang babai ay totoong napakadaling padala sa simbuyo ng kagalitan, at baka kung an6 pa tuloy ang ma- isipang gawin, ay masaktan si Lusia. NANGALUNOD SA KA.TIHAN. 207 Kaya minabuting si tandang Goryo ang kau- sapin. Ito ay lalaki at paano man ay mapagpapa- hayagan ng mga katwirang sukat ipagdalawang isip kung sakasakali. Bahala na siya sa paglalahad ng katotohanan. Ang kanya lamang inaalala ay baka kung an6 ang gawin ng magasawa sa kanilang anak. Kaugalian nang ipalagay ang pagkasira ng isang elalaga na kasiraang puri rin naraan ng ama't ina. Ang sabi nga ay napugat/ aug korona, at ang bagay na ito kung siyang nangyayari sa sina- pupunan ng isang mag-anak, ay nagbubunga ng malalaking sigalot. At kung magkataong dahil sa pagtatapat ni- yang gagawin ay tumakas ang kapayapaan sa mag-anak? At kung sa kaligayahan nilangni- hiasap ngayo'y mapahalili ang kalungkutan? Di siya ang may sala? Kung ito ang naiisip ay saiidali siyang na- papatigagal, kaya 'matutulog na lainang ay di [>a nayayari sa loob kung auo ang gagawin sa kinabukasam kung siya'y sadyain ni tandang Goryo. Hineli sasalang ito ay magsasadya sa kanyang bahay, bukas na bukas din. Ano kaya ang ma- buti? At napagpilian nang lahat halos ang mga kaparaanang magagawa, ay wala pang mapusuan. 208 Paustino Aguilar. Ang ibig niya ay. maipagtapat sana k^y Dupit ang kalagayan ni Lusia nang walang mangya- yari na an.6 mang sigalot. Kung pagpaparusa na lamang sa binibini, ay inaaari pa. Talagang ito ang sukat hintin, datapwa't kung ang ma isipan ng amang nawalan ng puri ay gnmanti sa nagnakaw ng dangal ng kanyang anak? Laio na siyang natilihan sa pagwawari ng ganito, lalo na siyang di pinatahimik ng mga pagaalinlangan. At ang albulariyo, na sa harap ng paghihi ngalo ng kanyang mga may ^akit kung nag kakataon ay di inan iamang kinikilabutan ng ga • bahid; ay napapahilakbot. Hinating gabi tuloy sa mga pagmumunimuni, na natapos sa untiunting pagkakatulog. ^O/^b^ XIII Umumaga. At nagaagahan pa lamang ang albulariyo ay napatataopo na sa tarangkahan si Dupil. —Tuloy kay6—ang tug6n nito mula sa itaas. Si matandang Goryo ay nanhik naman. Sasan dali ang kanyang ipinaghintay, pagka't tinapos. na madalt ng* albulariyo ang kanyang pagaaga- han, dahil nga sa panauhin. Napagkikilalang ang albulariyo ay nakatagpo na ng mabuting kaparaanang gagamitin sa pag sasabi ng kanyang ibig ipagtapat dahil sa tini- yak noon din ang ama ni Lusia. —Tayo'y kapwa may panah6n nang nalaia- karan sa buhay ang kanyang sabi matapos angv kumustahan— at sa aking akala r ay di na kaila- ngang pakagayakan pa ang katotohanan upang. kagiliwan natin. —Di kasi po—ang tug6n ni tandang Goryo. —Kung gayo'y di na ak6 rnagpapakaligoy: apg bulaklak sa inyong halamanan ay mawa- walansr madali n£ bango. 210 Pat'Stino Agttilar,- — -Ano po? ang sagot na patanong ni tan- tlang Goryo na tila hindi mirinig ang mga si- nalita ng kaharap. T —Sa inaliwanag na sabi, si Lusia ay buntis. " Buntis po?—at sa kabiglaana'y napatayo si Dupil. — Opo. — Diyata? —Inyo ring makikita, Si. tandang Goryo ay di. nakasagot agad. Matagal na di nakakibo. -Ako'y tila nag.aalinlangan sa inyongsina- sabi--ang nasalita pagkatapos—-sapagka't hindi gagawa si Lusia ng aking ikamamatay. -- Maano ngang mabuiaanan akd. Nguni't sa k&unti kong napagsanayan na sa panggagamot ay maniwala kayo sa aking si Lusia ay buntis. At nang makitang si tandang Goryo'y hindi makakibo, bagama't sa nangungunot na noo ay ipinahahalata ang nangyayari sa kanyang ka- kalooban ay pinasimulan ang pagpapayo sa nag- ilaramdam na ama. Ang isang kasawiang palad na p'aris noon ay di sukat ikawala agad ng sigla, Hindl sa nia- kikisig na lalaki ang malunod agad sa isang tabong tubig. Masakit nga at talagang mahapdi =ang maturang napadiwara ang kapalaran ngisang anak. Nguni't ano ang gagawin, may mga tad- hana ang kapalarang hindi napagsusuwailan ng kahi't sino. NANGALUNOD SA KATIHAN. 211 Ang dapat gawin ay inagdalawang loob. Kung tnabubuyo agad gaya nang karaniwang mang* yari, ay sukat makagawa ng Iiineli nararapat. Ang nangyari 'nga ay kahiyahiya nguni't ;,sino ang makapagsasabi ng sa liiim na ito ay di ako sisilong? Lahat, isa ma'y walaug natatangi, ay na- nganganib na magdanas ng paris noon. Hang- ga't di nagkakapantay ang i>aa, ang tao ay nasasaialay sa madlang panganib at sakuna. —Tunay na nga po—ang walang ano ano'y nabuka sa bibig ni tandang Goryo. Ngnni't, rnahapdi, napakahapdmg bathin ang inyong ibi- nalita. —Nalaman niyo'y akin tul6y pinagsisisihan ngayon ang pagkakapagtapat sa inyo. Oo ng;'i, kung nakuio ko kapagdakang di kayo maka- pagtitimpi ay di na sana ako kumibo. —Kung sa pagtitimpi ay wala kayong sukat alalahanin. Mapait mang lagukin ang dulot na it6 sa akin ng sawing kapalaran ay aking ti- tiisin na yamang naririto. NgunTt tunay na •tumututol ang aking sarili. Ang albulariyo ay nangatwiran na nainan. Na- batid kapagkarakang sa hinayhinay dapat da- anin ang paghimok kay tandang Goryo. Parang paghilot ng bali, na kailangan ay dahandahanin. Kung bibiglain ang gatong ay walang kapangyayarihan. Sa sinaing man ay ito ang ipinagbabantilawan. At sa kinapapa- 212 Faustino Agitilar. ngaral nga naman ay nakitang naaalis na unti- unti ang pangungunot ng no6 ni tandang Goryong Dupil. At ito ay napapangako pa manding hindt magbubuhat ng kamay sa kanyang anak alang- alang sa katayuan niyang maselang at nabu- bungad sa maraming panganib. Nanaog doon si mang Goryo na walang pag- parunan sa sukal nang loob. •Hindi niya akalain na si Lusia ay matuto ng pagtataksil. Ang anak na dalaga ay di nasu man sa paglilihim bukang minsan gawang f bagkus ang kaalaman niyang magtapat sa ma- gulang ay siyang unaunang ikinapupuri sa kanya ng lahat. Katakatakang totoo ang nangyayari. Pina- pag-uulikulik ang kalooban niya,. ^Sino kay& ang nagpahamak sa kapurihaii m Lusia? Sa boong Balingkahoy ay wala siyang nakikilalang naglilingkod sa kanyang anak, kung hindi si Pedro lamang, nguni't ito nama'y wali at na sa malayong Maynila, at dito naghahanap- buhay. Buhat naman nang siya'y mapaalis, ay d! na balitaan kahi't minsan na nagbalik baga sa Balingkahoy. Mana' pa'y nagiging sanh! ng mga bulungbulungan ang di na nga niya pag- dalaw man lamang sa bayang sarili. Nagdaan ang kung ilang mariringal na pag- diriwang sa mahal na pintakasi sa Balingkahoy* at siya ay di man lamang nabalinong umuwl NAffGAIA7NOD SA KATTHAN. 213 Bpang makipagsaya. An6 pa't dahil sa lahat nang it6 ay balintuna namattg ipagbintang kay Pedro ang nangyari kay Lusia. Waiang pagsaia na ibang tao, at' hindi ang katipan niya, ang may kagagawan nang shni- «apit ng kanyang bunso. r.Sino nga kaya? At nagngingitngit na tuloy sa kaiisip. I)a- tapwa't wala namang matiyak na kahi't sino. Kung maparagdag pa sa pagngingitngit iia it6 mjg pagkukuro namang ang mawawalang saysay na anak ay siyang tanging aiiw ng katandaan nilang niag-asawa, ay nag iibayo ang kanyang dinaranas na saina ng loob. Sino mang tainpalasan aiig dumnngis sa bini- bini ay dapat magdusa, pagluVt hindi na ginu- nitang it6 ang kaisaisang tanglaw na sa tinu- tungo na nilang dilim na mag-asawa ay maka- pagpapaliwanag. Kung alin pa nainan ang pina- katampok ng kapurihang tagiay nilang mag- asawa ay siyang napalublob sa lusak. O, kulang pang lamuraym sa kur6t ang sino inang gumawa ng ganitong katampalasanan! Sumisigaw sa langit ang mga kasaianang paris ooon. At siya, si tandang Goyo, ay natatala- gang magusig saan man duinating. Kanya rnunang uusisain si Lusia, ang kanyang mabait na btmso at pagkatapos ay gagawin ang nararapat. Sa mabuting kapalaran ay may maduduiugan ssiya na isang don Hasinto. Ito ay may kapang- , 4 Fausti no Agui lau. yarihan, may pilak at kalakasang sukat magamit sa pagkakandili sa kanya. At hindi narnan sa panunumbat ay nahalungkat tuloy sa isip ang kahulihulihang ipinatanaw na kalooban sa maya- mang binata noong ito ay magkasakit. Noon ay naabala hinrii laman.g siya kundi pati nang kanyang raagina. K.aya sa pagkakataong ito nanui.n ay dapat siyang uniasa sa maitutulong ng binata. Kung sakasakali ay riito" na. paaakay upang pag-usigin ang walang kalnlwang humainak sa pagkababai n'g kanilang bunso. At ito ii'i nga ang binantaiig gawm. Kanyang sisiyasatin si Lusia. Hihingin dil;o na ipagtapat a n g b o o n i>* k a t o t o 1 ) a i 1 a n Nguni't .siya kaya ay maluipagpigil? Aywan nga ba kung'ano ang mangyayari! Hindi na, nagtuloy sa ta'lagang parorootian. at. ang ginawa'y sa bahay na agad napatungo. Hinintay lamang mapawi an^, kaniyang dinanas na pagori at si Lusia ay tinawag. Pinaluk- lok sa lainiyang tabi at minulan an^ paguusisa, 8a mga unang tanong pa lamang ay nahalata ng dalaga kung an6 aug ibig matalos ng kani yang ama. Muh'ng nabnhay sa kaniyang kalo oban ang pinaglamnang poot kay don Hasinto, naramdamang sa mga ugat niya, ang dugo ay pinasuhik na bigla ng pagkapoot at matapang na tumugon sa naguusisa: —Kung ganoon po ang sabi sa inyo n£ — NANGALITNOD SA KATIHAN. mangagaraot na tumingin sa akin, ay di ko ipi- nagkakaila. —Kung gayo'y hindi mo man lamang ipinag mamakahiya sa akin ang iyong ginawa? Ma- buti na ang pinagkakalakhan mo — at sa ka biglaana'y isang malakas na tampal ang naiga- wad sa binibini, —Patayin man ninyo ako ay maaari—ang may halo nang iyak na salita ni Lusia nguni't inyo lamang dinggin ang lahat at saka kayo humatol kung sino ang niay sala. —At ano .pa ang ipapakli mo wala ng bai't at masamang anak 'i —Ang katotohanan po, ang tunay na mga nangyari. Si tandang Goryo na paah's, na sana at talagang lalabas ay napaupo uli. Napigilan siya ng anyong nagmamakaamo ni Lusia na tila may isang mnha- lagang bagay na ipagtatapat. At ang binibini nga ay nagsimula na sa kanyang ibig sabibin. —Ako'y walang kakasakasalanan sa nangyarh Ang walang puso at ganid na si Don Hasinto ang siyang gumahasa sa akin. —Lusia, huwag kang magpahamak. i Di yata't si Don Hasinto? —Opo, siya ang humamak sa aking puri at nagiging dahii ngayon ng aking mga pagluha. Kung nababatid lamang ninyo ang mga kapaitang taglay ngayon ng aking kalooban dahil sa kau yang ginawa ay maaawa kayo sa akiu. HineU 216 Paustino Aguilar. ako naghihinaw, mapapatay ninyo ako kung ibig, datapwa't huwag lamang ninyong kalilimutaii na hindi ko kinusa ang pagkakaganito, kundi kagagawang lahat ng tampalasang si Don Ha- sinto. —Kung gayon pala, ang pagmamabuti niya sa atin ay pakitang tao iamang? —Pakitang taong lahat, pagbabalat-kayo at pag- bubudhi ng di nauukol ang sagot ng dalaga- sinamantala ang pagdamay nating ilang araw sa kanya noong siya'y magkasakit. —At katiwalang katiwala pa naman ak6 sa kanya. iWalang hiya! Hindi ko akalain! - ang pabunt6ng hiningang sabi ni tandang Goryo na umalis n6on din. Si Lusia ay naiwan at ang pagkasalang jia iy6n sa dating sugat ay buniuhay na naman sa kanyang puso ng mga pagdaramdam at da- lamhati. At ang lalo niyang ginugunita ay ang kanyang ama. (?, Saan kaya napatungo? Siya'y nasisindak kung gunitain ang^ mang- yayari. Ang kanyang aina ay wala ngang kibo, taong mabait at mapayapa nguni't pag na sa ka- twiran ay matapang at di marunong pasupil, Kanya nang nasubok ang ganito na hind! iniininsan lainang. Baka kaya ang maisipa'y pag- higantihan si Don Hasinto. Hindi nga • inalayo na ito ang kanyang gawin, bakit sukat namang ikaiimot sa pagkatao ng si.no inang may ganap na bait ang nangyayari. naSgalunod sa katihan. 217 Kung magkataon. i.A, nakapangingilabot! At d! sinasadya ay napapapikit si Lusia. na tila may di ibig tamaan ng titig, parang may ibig iwaksmg larawan na nakadikit sa kanyan 218 Paustino Aguilar. Hasinto. Hiningi halimbawa ang kanyang buha'y at maluwag na ipagkakaloob. Wala pa namang anak kung hindi si Lusia, at it6 ay may katipan. Malaking kahihiyan ang kanyang tatamuhin kay Pedro pagkakataon. Hindi na nakapagdalawT ang loob si Don Ha- sinto. Maanong ginunita man lamang na ang taong mahirap ay walang kayamanan kundi ang kanyang puri, at ku ng ito pa ang mapupugay, ay wala nang kahalahalaga ang kanyang pagkatao. Nasabing baka si Lusia naman ang nag~ bigay-daan, nguni't madaling itinakwil ang ga~ nit6ng hinala, pagka't hindi sukat mangyari. —Kung si 'Don Hasinto sana ay hindi si* Don Hasinto!-—ang naisagot nga ni aling Mena, ii a pi n agsi kpan n g d i bdi b Walang pagsala na ang pagkapahamak ni. Lusia ay di nito kaibigan. Wala mang isip na babai ay nakababatid na ang kanyang puri, ay di dapat ipakipagsapalaran. At kung ito ang totoo, ay di na nga ' rnaipagaalinlangan pang si Don Hasinto ang may kasalanan ng lahat. —Mararni kasing ipinangangahas, kaya di na naglingong likod —ang nasabi. At no6n di'y nabuo sa kanyang isip ang pa« niniwalang isang tunay na pagapi sa kanyang karalitaan ang gay6ng inugali ng binata. Kung siya ay mayamang paris ni Don Ha- sinto, ay di nit6 maiisip ang gay6ng katain- palasanan. NA^GALUNOD SA KATIHAN. 219 Ang aba nga naman ay aba at ang rnaliit ay talagang kinakainkain. Nguni't siya ay lalaki at saka matanda na. Marami na siyang napagkita sa buliay na it6, at mamatay man ngay6n 6 bukas ay iisa rin. Kung ang bubay ay minamahal niya ay dahil lamang sa asawa't anak, na dapat tingnan at pagukulan ng lalong katamistamisang mga alaala at tapat na paglilingkod. Dahil dito, ang katawan niya ay ibinababag Ba paggawa, at sino man. sa dalawang ito'y pa- ralumang tinutungo ng kanyang mSa pagsisikap. Kung gayong si Lusia. ay wala nang puri, kung gayong ang matatamo sa likod ng mara- ming pagtitiyaga ay isa lamang i^agkasipliayo, ay niabuti pang nauutas. Siya nga, masarap ang mamatay. Nguni't siya nainan ay papatay na muna. —iyan ang huwag mong magawa Goryo ang pakli ni aling Mena. Alalahanin mong ikaw ay may kautangang luT.nin.gap sa aming mag-ina. —Sa paglingap din nga. sa inyo kaya ko naiisipan ang gayon. —Nagkakamali ka. Si Don Hasinto ay taong mayaman, may lakas at may kapangyarilian. Si Don Hasinto ay hindi taong gayon lamang. Si Don Hasinto ay hindi gagawa ng kanyang ginawa kung hindi may malalabasan. At ang inga pagpapaalala ni aling Mena ay lumawig tuloy. 220 Faustino Aguilar. Sinabi sa asawang napopoot, na ang nang^ yayari kay Lusia ay kasakitsakit sa loob ng sino mang magulang, nguni't alin mang bagay ay dapat pakaisiping mabuti bago gawin. Kung itutuloy ni tandang Goryo ang kaniyang tangka ay' para lamang silang paro-paro na sumugba sa ningas. Ang banga kailanman ay di nanalo sa ta- payan, at ang ibig paghigantihan ni • tandang Goryo ay hindt tapayan 'lamang kundi batong buhay katigas. Ano ang mararating ng isang paghihiganti na paris ng iniisip ng kanyang asawa? —Para ka lamang humanap ng bato na sa iy6ng ulo mo rin ipinukpok—ang tapos ni aling Mena sa kanyang mga pagpapaalala kay tan dang Goryo. At nang makitang ang asawa ay di umiimik, ay nagpatuloy pa mandin ng boong kasiglahang loob. Dapat alalahanin ni tandang Goryo iyong dt mababagong sabi ni Hesus, na kung buhay ang utang ay buhay ang kabayarau. Sa makatwid ang iniisip niyang gawin ay isang tunay na paghanap ng kati ng katawan, ang kawikaan nga. —Ay paano ang dapat kong gawin?—ang ta nong ni tandang Goryo. —Magtiis at magbata sa mga talaga ng Diy ^ ^ang sag6t ni aling Mena. . NA&GAL17NOH 8A KATIHAN. 221 Ang dahon ng kaboy ay di mahuhulog sa tangkay kundi kalooban ng Diyos. Ang Diyos naman ay marunong sa lahat, batis ng katali- nuhan at di maaaring magkamali. Samakatwid kung tinalaga niyang si Lusia ay mapahamak, ay sapagka't ganito ang nababagay ^a ikatutupad ng kanyang mga tadbana tungkol sa binibini. r. Sino ang nakaaalam ng mangyayari sa huli? Ang nararapat ay tumahimik na si tandang 'Goryo. Haraping paris ng dati ang kanilang kabuhayan at huwag magisip ng ano mang ika- papadiwara. At saka kung ang pag-uusapa'y ang pagka- tindig ng puri ng kanihing anak £ay ano? Ma- papauli pa kaya kung sakaling mapatay si Don Hasinto? Hindi rin, bagkus habang-buhay ay tataglayi-ti ang kasiraang iyon na hindi naman makakaila, pagka't ang laliat ay makababatid, WaUl na ngang dapat gawin kundi magparaya. Ito ang lalong mabuti. Sa isang dako ay sinabi pa rin ng ama ng lahat na binyagan, na sa humagis ng bato ay tinapay ang iganti. Ang mga tao naman ay walang sukat na' ipula sa kanilang anak. Sinasabi nitong siya ay gina- hasa lamang, at ang ginagahasimg kanyang nababatid ay iyong mga ayaw na talaga. Kaya nangyari ang gayon, ayaw man ang kanilang anak, ay dahii sa talagang palad, at ang kapalaran ay kakambal nang tao, gaya 222 Paustino Aguilak. t'm narnan ng mga sakuna. Ang mga sakun£ 4 ay hindi nalalayuan. Kung it6 y nalalayuan ay di na sana nagkalat ngayon ang mga api at sahdl. —Sa makatuwid pala, apg hatol mo'y huwag naakong kumibo? —ang tan6ng nf tandang Goryo. —Gayon nga,dahil sa siyang lalong tumpak. At saka sino ang kanyang pinagaakalaang ipahamak? Isang tao na mula sa unang sandali ay wala nang ipinakita sa kanila kundi pawang kabutihan. Nagpasahod ng malaki,nagkaloob ng lupa, nagmahal sa kanilang mag anak. Anopa't si Don Hasinto ay naging anghel niia lialos, at ang taong pinagkakautangan ng marami na paris niya ay dapat mapamahal sa sino man, Na ang katampalasanang ginawa, ay pu- mapawing lahat sa kanyang mga kabutihan? Mangyayaring siya ay nabulagan lamang a-l ang mga nabubulagan ay di mapapananagot sa kanilang ginawi. Oo, walang dapat kund! mag paraya paris ng kanyang sinabi na. Ang ganito ay ipagiging dapat pa sa mata ng Diy6s na nangaral namang kung tinampal ka sa pisnging kaliwa ay ihanda mo ang pisitging kanan. —Paniwalaan mo ak6 Goryo: wr alang dakila kundi ang magpatawad. Kung si Hesiis na si Hesiis na, ay nagpatawad sa mga tumarupala* san sa kanya, tayo pa kaya ang hindi? Kung hindi magpatawad, ay magiging tila NA$GAL,UNOD SA KATIHAN. 223 pagsuway sa magagandang halirnbawAng iniwan ng isa pa namang napapatay dahil sa pagibig sa kapw&. —Paano si Lusia kung gayon? -ang tanong^ ni tandang Goryo. Si Lusia? Si Lusia ay .matututo nainang ku- malapa. Naroon na rin lamang ay ano pa. Ang tao ay walang di natitiis at napakikiayunan kung iibigin. Sa mga pinagsabing ito ni aling Mana, ay untiunting sumasangayon at napahihinuhod si tandang Goryo. Kanya nga namang tila ikinasisindak ang ini- isip gawin.! Si Don Hasinto pa naman ang naisip paghigantihan. Ang ganito ay kathnbang na rin ng pagnanasang maibuwag ang isang simbahan na walang sasangkapin kundi ngipin lamang. Siya, si tandang Goryo, ay langgam at ang langgam mahapdi mang sumigid ay d! naman nakamamatay. Ay an6 kung si Lusia ay inayroon mang katipan? Sino na si Pedro, isang binatang uiila, at mahirap naman, bagong nagkakailong, gaya nga ng karaniwang sabi, na makapaninisi sa isang Goryong Dupil? j Hindi naman nila inibig na mag-asawa ang pagkapahamak ni Lusia kaya waiang sukat alalahanin. Kung baga man ay sa mga unang araw la- t • 224 Faustino Agi tlar. tnang magiging sanhi ang gayon ng bulungbu- lungan ng mga tao. Pagkatapos ay makakali- mutan at ang lahat ay mananauli sa dati. Ang buhay at pamumuhay ay talagang ga- nito, ang palad ng tao ay parang isang gulong na paikitikit: ngay6*y na sa ilalim, bukas ay na sa ibabaw. Ang dapat isipin ni tandang Goryo ay . ang kanilang ka.buhayang mag-anak. Sila ay bago pa lamang nakapagtatayo, salamat sa mga ka- gandabang loob ni Don Hasinto at kung ito ang siyang pagiisipan ay di para na ri ng ini- waidas ang kanilang kaginhawahang sarili. —Nguni't napakalaki ang ginawang katampa- lasanan ni Don Hasinto upang ating maipata- wad. Pinugay niya ang ating dangal, sinalanla ang ating puri at hinainak ang ating pag- katao. ^ —Hiis. a.y ano knng nagkaganito mau? ang naitanong titloy ni aling Mena. Hindi si Lusia lamang ang dalagang napahamak, at hindi tayo laniang ang magulang na lumasap ng ganitong kapaitan. Sino't sino man ay tnay taglay na dungis. Walang iiakapagsabi na ako ang malinis sa lahat, at wala rin namang makapangangahas sumumpa na ang tubig na ito ay di ko iinumin. . Yamang talaga ng Diyos ang nangyari ay katungkulan nila ang inagtiis. Laban sa Diyos ay walang magagawa ang kapalaiuan ng tao, naSgalunod sa katiiian. at isang tunay na kapalaluan ang tinatangkang gawin ni tandang Goryo. Sino nga ba ang magulang na di nagadhikang mapabuti ang anak. At wala isa inang di nag- daramdam sa mga kasawiang palad na paris noon. Ang sakit ng kahngkingan ay damdam ng bo6ng katawan, at kung nangyari namang lahat ang inibig ng tao av wala na sanang katiisan, na dakilang kabaitan kung ipalagay. —At hindi mo rin dapat limuti ng kay Don Ha- sinto natin utang ang lahat, sa makatwid ka- walang utang na loob ang iyong iniisip gawiri- ang tapos ni aling Mena. Si tandang Goryo ay lalo pang natigagal. Pa- rang iginapos ang mga kamay niya ng gayong rnga pagpapaalala na kung nuynuying mabuti ay taganas nga namang na sa matuwid. Bakit ang inaalala ay ang kalakhan ng ibig kalabanin, ang kasaganaan iiito sa mga paraang sukat niyang ikapahamak, at ang minabuti'y pag~ kurukuruin kung ano ang lalong marapat. Hindi rin lamang magagahol ay saka na, At saka ang paghihiganti naman, ay talagang wa- lang panahon. Paris din ng paggamit ng katwi- ran na naaaring ngayon, bukas 6 sa makalawa. Sa makatwid mapaliban man sakali ay di pag- wawalang bahala ang ibig sabihin. Bagkus lalo pang makabubuti, sapagka't maihahanda ang la- hat nang kaiiangan. 226 Faustino Aguilar. Ang isang *mabigat na bagay na paris ng kanyang tinatangka ay di dapat gawing pada* rosdaros. Hinay at hinay ang kailangan. La« mig at lamig*ang nararapat. Ngunl't sa samantala ay isa na ring panga- nib sa buhay ni Don Hasinto ang pagkakaro6n ng isang Goryong Dupil, na paris niya, ay nag* bubudhi ng laban sa binatii. —Saka na—ang nasabi—at parang pagtug6n sa akalang it6 na ang itak na binitiwan sa kanyang tabi ay kinuha at muling isinakaluban. Dapat na munang it6 ay mapahinga, hangga't di dumarating ang dakilang sandali ng paghi* higanti. Nasusulat na talagang ang dugo ay di pa kailangan. XIV. . Ang pagdadalang tao ni Lusia ay untiunting nagnanawnaw. Mga kapit-bahay nila ang unang nakahalata. At ang nang una'y mga higing at bulungbu- lungan, nang matagala'y naging putakputakan na. Wala nga namang lihim na di nahayag, at walang baho na hindi sumisingaw. Ang tiniis na kadalamhatian noon ni Lusia ay di masayod. Walang sandalt na di kaulayaw ang pighati at luha ang kinakain. Makailang naisip na kanya nang ipagtapat kay Pedro ang nangyayari, kanyang sabihin ang lahat. Hindi mapagtitiisang matagal ang pag- sarili sa dagandagang pighati at sama ng loob na nagpapasakit sa kanya. Ang pagliiihim ay di niya matatagalan. Nabago ang dating akala at ang naisaloob ay huwag nang hintin na sa bibig pa ng iba matal6s ni Pedro ang nangya- yari. Ang kanyang katayuan ngay6n ay di na maipag- lilihim, at sa Balingkahoy, si Pedro ay may 228 Paustino Aguii.ar. isa pang ali, may rnga kaibigan naman at kata- patang-loob na rnakapagsasabi agad sa binata. Hindi na rin lamaiig maikakaila, at yamang siya naman ay walang kakasakasalanan sa ga- yong inabot ay bakit di ipagtatapat sa kanyang giliw ang tunay niyang kalagayan kung ano? 8a pagtatapat na ito ay bindi hangad na si- ya'y pagpatuluyang sintahin ng binata. Hindi! Labis niyang napag-aabot na ang lantang bu- laklak at walang bango ay di nakaaaliw sa sino't alin man. na sa^kakahuyan ang dahong tuyo ay tiniitisod tisod na talaga. Kung nabubuo' mau ngayon sa katooban niya ang pagsulat sa binata, ay sapagka't rnay dangal na nagtutulak sa kanyang iligtas man lamang ang katotohanan. Ang puri sa pagkababai ay hind! na, dahil sa matagal nang niyurakan ni Don Hasinto at kinagalakan nitong upasalain. Ang ninanais lamang ngayon ay huwag na bagang magkamali pa s.i Pedro, na paris nang karamihan, ay nag-aakalang siya'y napahamak sapagka't inibig. Tto damang ang nais at wala na. Malaya si Pedro na gawin ang maibigan pag-- katapos. Huwag' lamang masabi, na dahil sa di niya pagimik ay talagang sumasangayon sa ki- nasapitan. Sayang at siya'y babai! Nagmg lalaki sana at marahil nakita ng malupit na binata ang kanyang hinahanap. Walang ulik ulik na si . naSgalunod sa katihan. 229 Don Hasinto ay kanyang uutasin pagka't ang parusa sa mga nakamatay ay patayin naman. At ang ginawa sa kanya ni Don Hasinto ay tunay na pagpatay, kaya isang kasalaman iyong sumisigaw hanggang lailgit, Parisnoon: kung i)alaring mabuhay ang bunga ng kanyang katampalasaman ^sino ang kikilan- ling ama? Mabuti ba namang kapalaran ang masabing may anak ay walang asawa'r Sa habang buhay ay talagang di na siya mag- tatanaw-liwanag. Habang panahon, hanggan di napapahinga sa huling tahanan ay waht siyang aliw na maaasahan kung hindi ang araw-araw ay sumaksi sa kanyang kasawiang palad. At ang pagkakaganito'y dahilan lamang sa budhing marungis ng isang nagbalatkayo, ng isang nagpanggap na kaibigan bago\v tampa- lasan pala! Parang panaginip nga namati ang nangya- yari. Kung kailang buwan lainang, siya\v ma luningning na tala, paiabang l)iiwan, bituing kumikisap, sampagang kawi li wili Kaikaiian lamang ay paghanga siya ng iahah, tungo ng iftga paggalan.g, handugau ng nutru rubdob na alay, at saka ngayon ay tudlaan ng mga pagiring, kapatid ng mga pagkutya at hangahan ng mga pulang walang kasingpait. At si Don Hasinto na may kagagawan ng lahat ay di ria nagbalik na Baling-kahoy, bag 230 Paustino Aguilar. kiis nagtntumi^a sa Maynila, upang busugin ma. rahil ang kagutuman na hindi na nasiyahan. Palad nga naman ng abd ang niagtiis, at pa- lad ng mga pinagpala ang lumasap na parati ng maraming aliw. Kung magunita ng dalaga ang marawal na panahong tatawirin ng kanyang iaanak, kung mapagmunimuning mabirti na ang kaligayahan niyang inaasahan sa pagsisintahan nila ni Pedro, ay para larnang usok na napawi, ay nag-uulol pa rnandin ang kanyang kapighatian. Bakit kaunaunahang inaalala sa bawa/t saiu dali ang isasaloob ni Pedro kung mabatid na ang lahat. Mangyayaring ang napakadakiiang puso nito ay matutong magparaya at 'laban sa inaakala nihing mag-anak, ay ialay na patuluyan sa kanya ang katuparan ng kanilang mga pinagkausapan noong araw. Nguni't mangyayari namang ang kahumalingan ng binata ay ang paghihiganti. Kung magka- kaganito'y lalo pa niyang damdarnin. Matitiis pa, kahi't ang ganit6'y masaklap, na tanggihan ang pag-ibig kay Pedro, nguni't hindi ang.ito'y maturang napapasubo sa isang panganib. Ang mabuti nga kaya ay huwag nang sumulat, bayaan nang lumakad ang mga araw at limutin na lamang ang lahat nang mangyayari Nguni't ang kalooban naman niya'y nagtatalo. Masabi nang siya'y masama huwag lamang tak* NAffGAL,UNOD SA KATIHAN. 231 sil atmatapos ang ilan pang sandaling pagaalinla- ngan ay sa £>agsuiat napatungo ang kanyang kalooban. Sinabing hindi nililimot ni malilimot kailan man si Pedro, datapwa't siya naman ay di na rnaaaring ibigin; pagka't ngayon ay hindi na siya ang dating bulaklak na sariwa na n*oong araw ay pag-asa ng kasintahan. Ako ngayon, umiibig man sa iyo, ay sinawing palad na matampala- san sa kamay ng ganid at ngayo'y narito akong walang minimithi sa lahat nang onis kung di ang kamatayan. Huwag mo akong sisihin sa di ko pagsasabi agad ng tunay na nangyayari sa akin, ang ga- yo'y larawan ng nakasisindak na pakikibaka sa akin din sarili. Ako ay patatawarin mo at alang- alang sa pagkikilala natin, ay isinasamo kong paluhdd na ako'y iyong limutin, yarnang ang kinasapitan ko'y ipinagiging alangan na ngayon sa isa pa namang paris mo na wagas kung su~ minta at mataos kung magmahal. Marami pang sinabi si Lusia na lahat ay natu- tungkol sa mga pagpapaliwanag na ikasisiyang loob ni Pedro. Naging wakas ng liham ang pakikikamay na mahigpit at ang paghihintay kay Pedro sa ka~ bilang buhay. Doon—ang itinala-ay pantaypantay ang lahat^ at ang mga sawing palad dito sa lupa ay iisa» rin sa mata ng Dyos. 282 Faitstino Aguilar. Kinabukasan din ang liham ay ipinadala agad sa Maynila at makailang araw ay sumakamay iia n i Pedro. Ang binata, na di pa natatagalang gumaga- h'ug, at sa katunaya'y bago pa lamang naka- papasok sa ginagawan, ay di makapanhyaia sa kanyang nababasa sa liham na hawak. ;. Diyata't si Lusia, ang kanyang mutyang para- Imnan, ang nagbibigay lakas kung siya'y inaabot n& liapis sa ginagawaug pagtataman, ay napa* sadlak sa abang kalagayan ng mga api? Kaya pala siya ay di lumiham na matagal ay sapagka't may dinaranas na sakuna, kanya, na ngii bang isinasaloob na marahil malaking bagay ang ikinapipi at sukat n£ dating ulirang mag mahal na kanyang kasi. At walang pagkasyahan sa pagnjringitngit na miili at multng binabasa, aug bahagi ng sulat na kinatititikan ng ganitong mga salita. «Nagdurugo ang pnso ko kung magunita na iyong ipagdaramdam ang aking sasabihb}. Da tapwa/t kailangan namang ipagtapat ko upang huwag niong" masabi n.a ak NAftGAL,UNOD SA KATIHAN. at di iisa ang nakapag-aakalang nasalapian ako ni Don Hasinto. Nguni't ngayon ay aking ipinagtatapat sa iyo ang boong katotohanan: ako'y kanyang gina- liasa at sinamantala ang kanyang lakas laban sa aking kahinaan. Sa aki'y natupad na minsan pa iyong kasabihang ang maliit ay kakanin ng. malalaki. Ang bahaging ito ay parang «matalim na sun- dang na sumusugat sa mga laman ni Pedro. At lalo pang ipinagibayo ng kanyang kapoo- tan ang maliliwanag na salaysay ni Lusia tung- kol sa mga ginawa ni Don Hasinto. Maliwanag na napaghuhnldng ginamit nit6 hindi lamang ang pagdahas kundi pati ng pag< daraya, , Ang ginawa niyang pagganti ng katampala- sanan sa nagpakita ng mabiiting loob, ay hindi marangal. Mga gauid lamang ang nakaiisip ng ganito, at si Pedro -na sadya ng may maamong kaugalian ay nabubnyo na untiunti sa pagpa- pakabangis. Hindi sapagka't maralita si Lusia, ay aariin nang kasangkapan. Hindi dahil sa kahinann nitong katutilbo sa sino mang babai ay ipaiahigay na mapupulutan sa pagkasuya. Ang dapat sanang isinaisip ni Don Hasinto ay walang matatag na kalagayan sa buhay na it-6. 16 . 234 Paustino Aguilar. Ang malh't ay siyang nakapupuwing na .ma- «dalas, at saka ang mga malalaki naman ay may buhay ring malalag6t. Dahil sa mga pagkukurong it6 si Pedro ay mitiunting napapabuy6 sa paghihiganti". Dapat at katungkulan niyang maningil, pagka't kasalanan ang magpatawad sa nagkulang na rnay ibabayad naman. At 'saka an6 pa ang kanyang halaga kung gay6ng ang tanging kayamanan sa buhay ay siyang napadiwara? Ang "'kanyang pag-ibig kay Luisa ay siyang pangalawang buhay, ang pagsinta rito ay mahal nang gay6n na lamang sa kanyang lo6b, na libo tnang kamatayan alang-alang sa pagsintang it6, ay h al 1 am ak i ng lali at Katunayan nang ganit6 ang kanyang mga pagsusumakit na ginawa at ginagawa pa, mai- satamp6k lamang ng kapurihan ang pagsinta kay Lusia. Napakalupit si Don Hasinto. Halos makapantay na ng mga ganid na dt nakakikilala ng awa. Daliil sa kanyang katampalasanan ay biglang nagkulimlim sa binata ang masayang langit na matagaltagal ding tumipan sa kanya ng mara- ming kaligayahan. Lumubog na lahat ang kaniyang mga pagasa, vat natabunan ng sunodsunod na daluyong ng masamang palad. naRgalttnod sa katihan. 235 Ang ikinawalang kapararakan ng kanyang bu- hay at ang kaapihan naman ni Lusia, ay da- pat pasagutan sa tao: kay Don Hasinto. Maipatatawad na siina rito ang kanyang gi- nawa, kung nagbigay daan ang binibini. Ngu- ni't hindi, at maliwanag pa ngang napaghuhuio na hindi lamang labag sa kalooban nito ang nangyari kundi ang pagtatanim ay taos sa puso at di maipagpapaumanhin. Ganito ang maipakakahulugan sa matatah'm niyang pangungusap laban' sa panginoon sa Balmgkaboy. At talagang ito naman ang nararapat. Ngu- ni't siya, si . Pedro, ay di masisiyahang loob kung salita lamang ang iparurusa. Ang ibig ay >sa gawa ipakita ang kaparusahan, upang ang mga malupit na paris ni Don Hasinto ay may pagkadalaan. At kung hindi man mangadala -ay makagunita nian lamang na ang salop kung •apaw na ay dapat kalusin. At siya ay natatalagang knmalos! Kung ipagwawalang bahala ang nangyayari &y para na ring di niya pinahalagahan ang Hariling pagkatao. Sapagka/t ang pag-ibig na iyon ay kinararama- .yan nang talaga ng kanyang dangal, at ng kanyang pagkalalaki. Kaya ang pagupasalang ginawa ni Don Hasinto ^ay hindi maipagpaparaya nang di niaturang siya ^ay kusang napayurak. 286 Paustino Agltilar. Pinanumpaan niya ang pagibig kay Lusia at ang nanunumpa sa ngaian ng pagibig ay nanunumpa rin sa nga^lan ng pagtatanggoi at pagkakandiii. Si Lusia ay elapat niyang kandilihin at ipag- tangol. Laban sa kahi't sino at sakahi't anong ikasasawi. Katungkulan niya ang ganito at di maaaring tumanggi. Bagkus ang pagurong ay maipalaiagay na malaking kaduwagan. Nguni't pagkasawing-palad niiang magsing- ibig. Sa likod pala ng napakatatamis na pagpapa kitaang loob nilang daiawa, ay pagtuha ang matatamo. Hindi inakalang ang paglagok ng lasong mapait ay kanyang daratnin, sapagka't ang pagiibigang iyon ay di naman inasahang pagpapahamakan ng kahi't sino. Ang kanyang akala, ay masasariii na ang kaligayahan, panatag nang mapagpapasasaan ang katamisan ng gayong pagirog, at sa landas na kanyang binuksan, na matamang nilinis pag- katapos, ay waia nang balakid na kahahadla iigan pa ang kaniiang paglakad. Nguni't nabigong lahat ang kanyang pag-asa. Maliwanag na parang sikat nang araw ang kato tohanan ng* nangyayari. At ang katotohanang ito'y hindi sa sulat la mang ni Lusia nakita, Nang mga sumunod nii araw ay nakatanggap ng isa namang liham d\n na buhat sa palingkahoy. NASGALUNOD 'SA katihan. 237 Datapuwa't hindi na kay Lusia kundi sa kanya namang ali, Ang matandang ali ni Pedro ay lumiLiham din nga.sa kanyang pamangkin, nguni't bihira &t sa huling sulat pang ito ay pawang panga- ngaral ang ginawa. Pagkatapos ibalita sa kanyang pamangkin ang mga huling pangyayari sa Balingkahoy, ay ti- nukoy ang bagay kay Lusia. Ang dalaga nga raw ay siyang nagiging tu- ngo ng mga salitaan sa Balingkahoy. Ang la- long ipinaghihinala ng masama sa kanya ay sing di pagpapaliwanag ng ano man. Nakikita lamang na siya'y rnalungkot na palagi, parating nangangalumata at tila iyong umiiyak tuwi na. Nguni't nagpapakalihim man ay may nasisilayan elin ang mga taga roon. Si Don Hasinto ang nakasira sa kanya: ito &.ng sabihanan. At hindi nga malayong mangyari ang ganito, sapagka't mula nang ang binata ay magpalagi sa Balingkahoy ay nakita ng lahat ang pagka- marlalapitin sa kanya ni Goryong Dupil. *Minsan pang ang mag-amik na ito ay nag* tirang kung ilang araw sa bahay ni Don »-Ha- sinto. Hindi masabi kung an6 ang kanilang gi- nawa ro6n. Si Ige naman ay wala ring masabi, palibhasa nang mga araw na iyon ay na sa Maynilk siya at inutusan ni Don Hasinto. Ang sabi at balibalita ay nagkasakit daw yata 238 Faustino Aguilar. it6. Magkagayon ma'y tila hindi tumpak na si- lang mag-ina ay tumira na sa bahay ng bi- nata. Kaya ang pananalig ng lahat ay kusa ni Lusia ang ipinagkagayon. Hindi sasalang siya ay na- salapian at ang kanya man^ amat ina. Kung hindi'y an6 at si Goryong Dupil. taongr nakikiiala sa pagkamatigas na Io6b, ay di man lamang kumikilos ngay6n? Aywan nga ba kung toto6ng siya ay kaalam». gaya nang sabihanan kaya di na umiimi k. Nagpapalago pa sa hinalang it6 ang maginha- wang katayuan ngayon ng mag-anak. Sa boong^ Dapdap ay sila ang makapal at di gaya nang ihang ipagtawid ma'y wala. Ang lahat nang it6 ay makahulugan, pawang^ mahiwaga at sukat ipagbintang na talaga. Kundi man lub6s na Iub6s na ang panini- waiang gayon nga ang nangyari, ay siya na mang malapit sa katotohanan. Hindi (isa't dada- lawa ang di kinukusa'y nabubuy6 sa rnga ka- gagawang mahalay. Hindi naman tinitindigang si Lusia ay ipinag; biii nga at kusa namang suniang-ayon. Ipina- babahala sa pamangkin ang pagkukuro. Kanya lamang inilalahad ang mga bagay bagay na nababalita sa Balingkahoy. Kung pagkatapos ng mga kapaliwanagang si- nabi, si Pedro ay dl rin magbabagong loob*. ay sundin nit6 ang anomang marapatin at siya» " naRgalunod sa katihan. 239» na isa lamang matanda at malapit nang inaia- gutan ng buhay, ay natataiagang tumalima. Iy6n nga lamang, hindi niya pinagsasawaang ipaalala na si Lusia ay hindi na ang dating bulaklak ng kahinhinan, na si Lmsia ay ina na ngay6n, at saanman ang pagkasir& ng is&ng dalaga ay kapintasang malaki. Sino mang nag-aari ay di bumibili ng basag. Ang bu6 ay marikit, kawiliwili at nakalulug6d masdan. Saka ipinagkakapuri pa sa madla, sa- mantalang ang basag na 6 kupas kaya ay wa~ lang kahalahalaga. Ganit6 rin naman ang pag-aasawa ng tao, Hindi dapat limutin na ang asawa ay siyang ka tall habang-buhay, na siya'y hindi isang kai bigan lamang kundi tinatawag na kabiyak ng dibdib. Maselang na totoo ang pakikipagisang palad. Kailangang timbangin ang lahat, sukatin ang ugali ng isa't isa, siyasatin kung nagkakatu- gunan ang mga hilig ng loob. At kung ang di kasapatan sa mga kailangang ito'y madalas na ikinauurong ng mga pag-iisang dibdib, ang isang kapintasang gaya nang kay Lusia ay taiagang dapat nang ipagbalik-loob ng sino mang mipa- palulong. Isa pa sa mga tagubilin sa pamangking pina- kagigiliw ay matuto sanang magdalawang lo6b. Ang pagkamalulong at kainitan ng ulo ay masa mang panuntunan. Kung may ibig mang gawln 240 Fai\stino Aguilar. sakali' ay tingnan sana munang mabuti. Kan- yang naipaaalala ang gayon dabil sa ugaling taglay ni Pedro. Ito ay may kaloobang ma- pusok at mainit sa ano mang isipiu. At ang inaalaia ng kanyang ali ay bakd kung saan mapatungo ang sama ng loob ni Pe- dro. Mabuti kung sa pagpapakatalino, at kung padala sa kapnsukang loob? Kanyang minamahal ang pamangking buo, at di ibig na masawi dahil iamang sa kasalanan ng isaug paris ni Lusia. Kaya pinakatanging kahiiingan sa pamangkin, ay umuwi na lamang" sana sa Balingkahoy. At ang paniniwaia niya'y kung na sa kan- yang piling ang binata ay mapangangaralan ng lalong natutumpak gawin. Si Pedro naman ay talagang nag-aakalang umuwi. Ibig niyang liparin kung malilipad ang bayang sarili. Kanya lamang liliwanagin pa ang boong nang- yari. Naialamang siya ay wal&ng aabutin sa Balingkahoy kung hindi ang iaidng kasawiang palad. Doo'y naghihintay sa kanya ang sarong puno ng mapait na lason. Doo'y hukay na kalilibi- ngan ng kalahatlahatan niyang mga pag-asa ang naghihintay ng kanyang pagdating. Doon ay du- lang ng masaganang . dalamhati ang piging na kanyang madudulugan. Ang lahat nang it6'y kanyang nababatid. At ^^^ naRgalunod sa katihan. 241 inaasahan pang marahil siya'y kahabagan ng iba. Gay6n ma'y natataiagang um'uwi sapagka/t banal na tungkuling kanyang ipinalaiagay ang pagtatanggol kay Lusia. —Oo, kaawaawa naman siya kundi ko ipag- tatanggol. At saka masama namang pamihasnia ang mga tampalasan. *SHK' XV. Sinabi ni Dimas. Ang pagsugpo sa kasaman ay tulong sa ika- paghahari ng kabutihan. Ang kalupitan kailanma'y hindi dapat tiisin. Masama man ang makamatay ay kinakaila ngang madalas upang magliwanag ang matwid. Ang paghihiganti ay di palaging simbuy6 ng kalooban: kung minsa'y iniaatas ng kata- rungan. Dapat na magpakatao kaiian man, nguni't ka- tungkulan namang huwag paapi. Ang malumanay na pakikiayon sa kaapihan ay pagpapakaalipin, at ang mga alipin ay aba> at ang mga aba ay walang langit. Pagpakamatayan ang matuwid at ang kaga- lingan sapagka't it6 ang itinuturo ng dangal at puri. At si Pedro naman ay natatalagang magpa- kamatay sapagka't may katuwirang dapat ipag- tanggol, At saka inuutusan siya ng kanyang da- 244 Paustino Aguilar. ngal na paghigantihan ang nagwasak ng kan- yang pinangapangarap na kaligayahan. Kung gayong wala nang halaga si Lusia, siya man naman ay wala na rin. At sapagka't ang sanhi ay si Don Hasinto ay dapat nitong pagbayaran ang kanyang ginawa. Hindi jtnaliwag ang paniningil. Hindi ang mga paghihiganting paris ng inaakala niya ang ipi- nagdadalawang salita. Yamang saan mang dako batakin ang pagkukuro, ay maliwanag na naku- kurong katungkulan niyang ipagtanggol si Lusia, ay wala na siyang gagawin kundi tupdin ang katungkulang ito. Ang sukat mangyari sa huli ay di na dapat pagkaabalahan. Di kasing ipalalagay siyang sala- rin at taong masama. Nalalaman niyang sa ganito sapilitang inata- tapos ang tinatangkang gawin. Kaya nga na- inan inga tao ang hahatol sa kanya. Nguni't may mga pagkakata6ng ang bubay ay kailangang isuyo at di dapat panghoayangan. Isang ngang umaga, raga ika 10, si Pedro ay lulan ng tren na patungo sa kanila. Ang makina ay matuiing tuinatakb6, parang inuutusan, tila nagmamadali, waring may hina- habol. Ang mga bukiring malalawak at mga kapa- tagang nakikita sa magkabilang panig ng daang bakal ay parang mga larawan lamang sa isang sinemat6grapo, na bahagya nang mapagwari; NA&GALUNOD SA KATIHAN. 245 Ang mga kakahuyan, ang nagdidilimang gubat na pinayayanig ng tren sa kanyang pagtakbo ay tila naman mga langong nagsasayawan ng paikitikit, walang wasto at walang kaayusan. Sandasandali lamang kung tumigil ang tren. Tumitigil lamang upang maglulan at pagka- tapos ay takb6 na namang mabilis, walang pa~ tumangga, tila luinilipad. Napapansin ni Pedro, na sa" dinaraana'y ba- hagya ng nabago ang ayos n? mga panooring abot ng tanaw. Ang dati ring mga kubo, ang dati ring mga kawayanan at mga kabundukang nangingitim sa dakong malayo. Nakatanaw rin naman siya ng mangilanngiking kambing at tupa na nanginginain sa mga tabi ng ilog. Sa ilang dako pa ay nakakita ng mga kalabaw na sa kanikanilang labak ay nagpapa- hinga. Mga kaingin dito, mga gulod sa dako roon. Mga taong naglalakad sa makikitid na landas ng kaparangan mga bubong na pawid np: nala- lapit na kabayanan. Sa malayolayo ay bubong naman n . tayahin ang mga mangyayari. An6 mang paggahasa ang gawin sa sarili ay di masok sa kalooban ang pagpapapatawad kay Don Hasinto, Sapilitang ito ay magbabayad sa kanyang kamay. Siya, si Pedro ang hahanap ng pagka ka- ta6n. Nguni't saan kaya ' naroon si Don Hasinto? Isa pang inaalala ay ang kanyang ah. It6 ay matanda na, at kaawaawa naman kung mapag- iisa. Bakit wala nang tumitingin sa matandang it6 kung liindi siya lainang. Nguni't ano ang gagawin. Sa ganit6 siya itinu- tulak ng mga pangyayari at kaduwagan naman kung uurong. At saka sa palagay ni Pedro ay dapat pa ngang ipagsaya ng kanyang ali ang pagkakaroon ng isang pamangking maalam mag- tanggol ng katwiran. Si Dimas ang kanyang minamahal at mabuting katoto, ay nagugunitii rin naman. Ang matagah tagal ding pagkikilala nila ay lubos niyang pina- kinabangan. I naKgalunod sa katihan. 247 Dahil kay Dimas ay naging tao siya, sa biglaang pagsasabi. Kailanma'y hindi makaba- bayad sa napakalaking utang sa katoto. Si Dimas ang siyang humubog sa kanya sa mga bagong isipan at pagkukuro. Kay Dimas niya natutuhan ang di pagpapa- raan ng isang pagkaapi. At masasabi pang taglay niya ang mga isipan ni Dimas at ang kamay lamang na itutupad sa tinurang mga isipan ang ganang kanya. Ang mga pagkukuro ni Pedro ay biglang oapatigil. Mangyari'y isinigaw sa tapat ng isang himpilan ang pamagat ng isang bayang kala- ])it na lamang ng Balingkahoy. Malapit na i>ala siya! At saka \yd lamang napansin na sa maraming magkakasakay sa tren ay dadalawa na silang nalalabi. Ang tangi niyang kasakay ngayon ay isang tao na hindi naman kagulangan. Sa wari ay iiia may magaang naman dugo, at upang ma- pawipawi ang kanyang mga taglay na kalung- kutan ay kinausap ang kasakay. »—Saan po ang inyong tungo?—ang kanyang tanong. —Sa BaUngkahoy po — ang sagot ng kinausap. — Di tayo pala'y sa isang bayan patutungo. Magtatagal ba kayo sa Balingkahoy? —Aywan po ba sa aking panginodn. ~A!,—ang may pagtatakang pakli ni Pedro. . Aguii»ar. 248 # Paustino • • . -"------'• •- —Ak6 poV naglilingkod kay Don< Hasinto— ang bansag ng nagsasalM~-ai n&huU lam&ng sa kanya dahil sa ilang mga kailangattg dalhiu na inayos ko pa muna. — Kung gayon po si Don Hasinto ay na sa Ba^ingkahoy ngay6n?~ang nanabik na usis& ni Pedro. * —Opo, at kamakalawa siya nalis sa MaynM. —Magtatagal po kaya siya „sa Balingkahoy. —Ang dinig ko po ay mga isang buwan* —Matagal pala, x — Mangyari po ang dinig ko ay may ipapu* siya na mga halamang nagbuKat sa Hap6n punla s —Ang damdam koV m§Jhilig na totoo ngay6n si Don Hasinto sa pagsasaka. —Marahil po'y may pinakinabang siyang ma« lald kaya gay6n. At saka ang nauulinigan ko'y sa mga lupain daw niya sa Balingkahoy ma» mumuhunan nang malaki. —At talagang nararapat p6 liaman—ang salita ni *Pedro na tila wala sa lo6b. Hindt naman napansin ng kausap ang gani* t6ng pagbabago ng kasakay iliya, kayi tu'ma- n6ng makasandalu . —Kay6 p6 naman yata'y taga Balingkahoy. —Ak6 ngH, po'y . taga ro6n, at ngay6n lamang uuwt pagkatapos ng matagal na t pagkalayo, At si Pedro ay napatigil na big!C Sa dakong malayo, nakaung6$ sa nagdidilim m kah^ln ay natatanaw na ahg bubong n| simblilian s| bayang NA^GAI.UNOD SA KATIHAN. 249 sarili na tila malaking bangkang nakata6b &t nakatihan ng tubig. Sa sinapupunan ng Simbahang it6 at sa isang- di man maringal ay marikit narnang dambana, naialagay ang isang Birhen na sa pagmu- mukha ay kahugis ni Lusia. Ito ay parang ipinag- lihi roon, gaya nga ng karaniwang sabihin. At nagunita tuloy ni Pedro ang mga kaaya- ayang sandali no6ng siya'y musm6s pa na pag- dalangin ng bo6ng kataimtimang-lo6b sa Birheng iy6n. Gaano karaming awa ang kanyang hiningi rito. Maraming mga damdamin ang kanyang nai- pagkatiwaU sa Birheng ito, na inaring tang- gulan at patnubay. Nguni't no6n ang kanyang mga damdainin a\r hindi bunga ng mga sigal6t sa kabuhayan, sa~ mantalang ngayon ang nangyayari sa kanya ay likha ng mga sigal6t na it6. At dahil dito'y hindi na sa Birhen maihihiling ng lunas. Si Pedro ay sinalakay tul6y ng ma laking kalumbayan at parang wal&ng sariling lo6b na sumandig sa uupan' at malungk6t na minalas ang sikat ng araw. Sandali pa ring tumakbo ang tren, bago unti- unting humihina hanggang sa biglang tumigil. —IBalingkahoy! —ang sigaw ng isang kawanu Si Pedro ay bumaba at ang kanya mangna- mang kasakay na may dalang iiang maleta at mga balutan. 17 . — 250 Faustino Aguilar. Nagtatakip siliin na. Sa nilunsarang himpilan uy walang nakita na isa man lamang kakilala. Naglakad na lamang nang pagpatungo sa na- yong kinatitirhan ng kanyang ali. Gaya rin nang nakita sa paglalakbay sa tren, ^ng ayos at anyo ng mga lansangan sa Baling- kahoy ay hindi nagbago. Iyon at iyon din. At pati ng isang tarangkahang may balantok pa inandin na natatapos sa isang kurus ay na~ roon at nakatayo pa bagama't may malaking pinagkalu m aan Nang mapatapat sa matanda nang libingan ng bayan, ay tumigil. Sandaling nagulik-ulik at nasok. Gumagabi na palibhasa ay bihira ang taong naglalakad at dahil dito'y walang naka- pansin »a ginawa m Pedro. Sa isang tabi ng h'bingan, do6n sa paanan ng- isang matayog na aguhd, nakaba6n ang kanyang mga magulang. Doon sila nagpapahingalay ng magpasawalang hanggan. Si Pedro ay magalang na lumapit sa po6k na it6, sandaling nagmalas at mayamaya'y na- paluhod. Mataimtim na idinalangin sa May- Kapal ang kaluluwa ng kanyang mga magulang at pabul6ng na inahinging tawad sa mga pinag- kautangan ng buhay, ang paghihigaatlng tina- tangka laban kay Don Hasinto. Buhat diyan sa bayang payapa ay igawad niny6 sa akin ang maagap na pagpapatawad ^ng kanyang ibinu!6ng. Malinis ang akingbudhi NA&GALUNOD SA AATIHAN. 251 ^t df pinamumugaran ng maitiin na adhika. Sa paghihiganti kong gagawin ay inuudyukan ak6 ng lumuluhang matwid na inapi, dinusta at hi- namak ng isang tampalasan. Sa ngalan nga ng ma- tuwid ay isinusumpa kong magbabayad sa aking* kamay ang t&mpalasan—at pagkasabi nit6'y ma- tagal na napatungo, pikit ang mga mata at tiia nagkukuro ng mata6s. Nang makaraan ang ilang sandali ay pinukaw siya ng malungk6t na kaliol ng isang aso. Ma- lamig na simoy ng amihan ang buhat sa si- langana'y nagpapagalaw sa nangagtungong da- lion ng aguho. Si Pedro ay nagtindig. Pinaspas ang tuhod ^at tumingin sa langit. Sa dakong sikatan ng araw ay untiunting umaahon ang isang kaaya- ^iyang tala, parang isang babaing maganda na nagbabangon sa kanyang hihigang ginto. Panatag ang loob at tahimik ang isipan ng si Pedro ay lumabas. Parang naisban ang kan- yang dibdib sa isang mabigat na dalahin. At payapang ipinagpatuloy ang kanyang lakad. Malayolayo pa rin ang kanilang nayon at ang hakbang ay dinalasdalasan ng kaunti. Hindi nga naman nagtagal at nanasok sa ka- nilang tarangkahan. Pagkadinig sa kanyang tawag; ang kanyang matandang ali ay napaluks6 halos sa kagalakan. —Pedro! — ang masayang sabulong — kailan ka pa? 522 FAUSTINO AGUILAR t —Ngay6ng hapon po lamang—-ang sag6t ng- binata na sabay halik sa 'kamay ng ali. Masok ka at ikaw ay magbihis. Ikaw ma- rahil ay nagugutom at ihahanda ko ang ating: hapunan. At ang matanda ay napatungo sa labas na nakararamdam ng bagong sigla sa kanyang ka- tawan. Pinagayos na mabuti ang kaunting ulam niya, kinuha sa pugad ang bagong mga itlog, gumatang ng bigas na bago at pinaningasan ang dadalawang kalan sa isang dapugang sira- sira na. Samantalang nagkakakahog sa labas ang ma 'tanda, si Pedro naman ay nag-aayos ng kanyang mga daladalahan sa loob. Isang tinghoy ang tanging tanglaw niya sa ginagawa. Ibinukod muna ang kanyang mga damit, bago ang kaunting pasalubong sa kanyang ali, at kahulihuliha'y ang isang maliit na balaraw. Ang damit ay isinauli sa dati, ang mga pa~ salubong ay inilagay sa isang maliit na papag» nguni't ang balaraw ay itinago. At bago pa isinukbit ay hinugot muna sa ka~ luban, tiningnang mabuti, at sandaling pinanood ang pagkislap ng matalas niyang talim. —Labas na Pedroat ta^o'y maghapunan—ang anyaya ng matanda ng matagaltagalan. Si Pedro naman ay di pinagdalawahang tawag. At ilang sandali pagkatapos ay magkaharap sa isang di kalakihang dulang ang mag-ali. naSgalunod sa katthan. 253 —Ako'y may dala riyang mga pasalubong sa Inyo. - Siya nga ba?--ang nagagalak na salita ng kausap. - Nariyan po at dala ko. Isang sinelas na pangsimba, isang pangarawaraw at saka ilan pang kasangkapan. —Anong dami naman, di naubos na lahat ang natipon mo. —Hindi rin po, at nagkasakit man akong ma- tagal ay n'akapagimp6k din nang sukat kong maialay sa iny6. Pagkakain natin, ay iuulat ikong lahat ang aking natipon. At ang hapunan nihi'y natapos. Nalulug6d si Pedro, sapagka't dinatnan ang kanyang ali na malakas pa rin at walang sakit. Ang matanda namay nagagalak din dahilan sa maligayang pagsapit ng pamangkin na wa- lang anomang sakuna. At ang lalo pa niyang Ikinagagalak ay ang di pag-iiba ng kabaitan ni Pedro. Ij6ng pagsulitan siya ng boong kinita «a Maynila, ay katunayan nang pagkamabuting •anak ni Pedro, na magalangin at marunong niag- bigay sa natuturang magulang. Nang matapos ang lahat ay sinabi ni Pedrong ibig* niya'y manaog, nguni't pinagbigyan ang ipinahayag na pagtanggi ng aling minamahal, a,t di na nga naman nagpatuloy. Matagaltagal na rin silang nag-uusap ay hindi pa nababanggit ang bagay na pagkatapos nang 254 Fai t stjno Aguilar. natutimsrkol sa mabuting tayo ng kanyang ali; ay siyang pinakamimithing mabatid ni Pedro* Ang bagay na it-6 ay hinggil kay Lusia. Napag-usapan na nila ang iba/t-ibang pinag- kakitaan ni Pedro sa Maynila, pati nang pag- kakaalis nito sa unang pinapasukan, naibalita na ng binata sa kanyang ali ang mga kagan- dahang lo6b ni Dimas na kanyang katoto, ngu- ni't ang nangyayari kay Lusia' ay hindi man lamang natukoy ng kanyang 'ali. Kung sa bagay ay halos sa dakong it6 pilit na binabatak ni Pedro ang ano mang salitaan nilang btiksan. Palaging ang panghuli niyang tanong ay kung walaiig maibalita sa kanya na mahalagang pangyayari sa Balingkahoy. Nguni't kunwa ay hindi naririnig ng kanyang^ ali ang ganitong mga pagtatan6ng at si Pedro ay palaging nabibigo sa kanyang mga pagnanais. Hanggang sa nang di na makapagbata ay tiyakang tinukoy ang ibig niyang usisain. —Paano kaya ngay6n ang dapat kong gawin? ang kanyang tanong. -—An6 pa kungdi aVtg limutin mo siya, pagka't hindi natutong magpakalinis sa iny6ng salitaan. At no6n di'y sinabi nang lahat sa kanyang pamangkin ang ibig ipahayag. Tinukoy na rin lamang nito ang bagay kay Lusia na hind! na sana ibig ungkatin ay d! na napigilan ang dila. At sa kanya namang isinulat sa parnangkuu NA^GALUNOD SA KATIHAN. no6ng it6 ay na sa Maynila pa ay maraming naidagdag na mga balibalita pa rin tungk61 sa nangyari. Ang masasabing may kasalanan ng lahat ay ung mga magulang nga ni Lusia, at ito man naman. Silang tat!6 ay parapara ngang nabu- lagan sa salapi, napadala sa tagintmg ng pilak, at di na pinahalagahan ang kailan nia'y di ina~ hahalagahang puri sa pagkatao. Nakaririmarim na kaugalian! Parang sa hu hay na it6 ay wala nang dapat unahin kundi ang pilak. Kaya nga sa pagkasuklam riiya sa mag-anak ay di na tuloy sihi. nagbabatl. At ang pag-aakalang ganito ay hiruli kanya lamang sarili. Ang lahat halos sa Balingkahoy ay may gayon ding pananalig, kaya kung nang dati'y tinitingala ang mag-anak ni Dupil, nga y6n ay daig pa nila ang basahang pamunas. Tunay nga at si tandang Goryo mula nang mapaghalata ng lahat ang katayuan ni Lusia, ay nalis na sa pagkakatiwala ni Don Hasinto, At nababalita pang galit na galit daw sa tu mampalasan sa kanyang anak. Nguni't napa- kadaling gawin kailan man ang pagkukunwart, kaya sino ma'y di maniwala sa ipinananabi^g pagkaapi raw niya. At tinapos ng matanda sa paghikayat kay Pedro na limutin na nga si Lusia, Sa Balingkahoy naman at sa kanyang mga nayon, ay maraming dalaga, mga bulaklak na 256 Paustino Aguilar. sariwa sa tangkay, na maaaring paglingkuran. Hindi ng& lamang mga kagandahang paris ng kanilang pinanuyuan sa Dapdap, nguni't ang ^anda kung minsan ay talagang alibugha, at inarup6k. Pangit man at mabuti at mapagka- katiwalaan ay dumadaig sa magandang hilako. Aanhin ang sarong ginto kung ang laman na- man ay dugo? Ang kasabihang it6 ay di da- pat limutin ni Pedro kailan man, sapagka't nagtuturo nang katotohanang hindi lahat ng kumikinang ay mabuting bat6. Ang mga pagpapaaalala ng kanyang ali ay natapos, at naglagak sa pusd ni Pedro ng isang kaiumbayang hindi ugali. iAlin ang kanyang paniniwalaan sa nagka- kalabang mga balitang it6? Kung ang sabihanan ang pakikinggan niya, si Lusia ay di karapatdapat kahi't sa kapiya- ngot na kandili. Malaki pa naman ang kan- yang pananalig sa sintang di malimutlimutan. Nguni't sinasabing wala raw agos na di may pinagmumulang batis, at sapilitang may kada- hilanan ang mga bulungbulungang iyon ng tao laban sa maganak. At mata6s na pinagkuro kung ano nga kaya ang mga kadahilanang it6. Bago tupdin ang kanyang isinumpa sa harap ng libing ng mga magulang, ay ibig na huwag papanginigin ang kanyang kamay ng kahi't ba- hid na pag-aalinlangan. XVI. Sa mata6s na pagkukuro ni Pedro ay si Lu- sia rin ang nagtagumpay. It6 ang lumabas na malinis, may katwiran at di nagtaksil sa kanya. Sa Maynila pa man ay ganit6 na rin ang kanyang paniniwala. At ang kapaniwalang it6'y pinatibay pang lalo ng pagkakasumangan ng mga halita. Ang pagtiwalag ni tandang Goryo kay Don Masinto, gayong siya ay nakikinabang ng ma- laki sa mayamang binata ay totoong makahulu- gan. Kung toto6ng kinusa ng matanda ang pag- kapahamak ni Lusia, ay di na kakailanganing lumayo kay Don Hasinto. Ang kagalitan nga, ay maaaring pagpapakunwari larnang, nguni't ang pagtatakwil sa pinagkakabuhayan, paris ng ginawa ni tandang Goryo, ay'di na maipa- lalagay na gayon. Kailanma'y masakit iluwa ang na sa bibig na, Ang kanin kaya nailuluwa ay kung mainit at nakapapaso. 258 Faustino Aguilar. Hindi sasalang napapaso si tand&ng Goryo sa pagkaing iyon kaya tinanggihan. Bihira ang nag~ papatiwakal ng walarig sanhi, at dahil dito'y may dapat siyang liwanagin: ang tunay na katuturan ng gayong inanyo ng matanda. At minarapat na ito y kausapin. Bakit siya naman ay wala pang nadidinig kundi ang mga sabisabihan lamang, at ang mag-anak, lald pa ang kanyang sinta, ay hindi nakakapanayam. May pangdamdam din naman siya na sukat ihalata at ang nayari nga sa loob ay ang aka- lang magsadya nang hayagan sa bahay ni taii- dang Goryo. Hmintay na gumabf at nagbihis, Sa nayon ng Dapdap siya napatungo. Nang mapalapit sa bahay na kanyang sadya ay san daling napahinto sa paglakad. Tila may mga pag-aaimlangan pa rin na p&- minsanang nagpaulikulik sa kanyang lo6b. Ngunl't alangan namang umurong at yamang naro6n na rin lamang ay dapat magtul6y. Patatao na sana, datapwa't biglang nagbago ang kanyang akala. Ang mabuti ay si Lusia muna ang kausapin. Oo, si Lusia na muna kahi't an6 ang mang- yari— at hindi ang hagdanan ng bahay na pa- panhikan ang tinungo. Dahan dahan, patiyad ang mga paa na nag~ lagos sa may pinakaharapan ng bahay, lumigid sa likuran nit6 at bago tumapat sa batalan. Ang naSgalunod sa katihan. 259 kut6g ng kanyang io6b ay eli nga nagkamalu Naro6n si Lusia at nagluluto. Sa paandap-andap na liwanag ng iginagatong na kahoy, ay nasinag ang iniirog ng mahi- git sa buhay. Sa pananabik, sa kabigiaanan at sa dagling pagkalimot sa kanyang mga ka- sakitang akibat, ay munti nang maibulalas ang tawag na: Lusia. At sa di pagkakantututo nang gagawin, ay na- katuntong ng isang sangang tuyo sa lupa na himagitik sa pagkaba\i, Si Lusia ay napalingon tuloy. Mayamaya ay sa apQy na padiiadila tumi" ngin, at si Pedro naihan na uutiunting nagka- kaloob, ay lumapitlapit pa. —Para akong magnanakaw nito ngayon ay ,wala namang nanakawin- ang salitang tila ibinu- buhay pang lald sa kanyang loob. At halos na~ padikit na lamang sa sala na siyang pinaka- elinding ng batalan. Nagkapanahon tuloy ang binata na pagrnalas- malasing mabuti si Lusia. Ito ay payat kay sa dati, ang pamumurok na katutubo ng kanyang pisngi ay tila namamaalam, at ang noo ay nang linaw. Nguni't ang mga mata ay iy6n din, ang binalantok na kilay ay di nagbabago at ang bibig sa kaayaayang pagkakatikom ay para rin ng dati na nangangako eg matatamis na ngiti. Ang di na maipagpakakaila ay ang kalaga- yan ni Lusia. Gayong nakalupagi ay nahaha* 260 Paustino Aguilar. lata rin, at si Pedro ay dinayo ng malakin aw&, sa kahabaghabag na babaing kanyang s nisinta nang labis. —Lusia! —ang niarahan niyang tawag. — Susmaresep—ang pagitl&ng salita ng babi at umanyong titindig. —Huwag kang magulat, si Pedro ak6—anj iniagap na sabi ng binata. Ang dalaga ay di nakahuma. Nawalan kas ng ulirat at natagaltagalan din bago pinags? ulan ng loob. — Lusia—ang ulit ng binata—ipatawad mo an, kapangahasan kong it6. Ako'y kagabi pa du mating. Si Pedro ka nga ba? —ang may sindak paii tan6ng ng binibini. , —Ako nga at di iba. Ibig ko'y magkausa tayo mamaya kung tahimik na ang iy6ng m§ magulang—at sa pagsasalita nito'y lumantad s: liwanag si Pedro. Biglang natubigan ang binibini. Sa pagkasin dak ay kahihiyan ang humalili, at napatung< na ang luha ay tumulo. — Babalik ak6 mamaya kurig iyong pahintu' lot. Maghihintay ak6 sa tapat ng durungawan Huwag na di ka dunmngaw mamaya—at si Pe dro ay lumayo na. Kaya gayon ay naramdamang may taong pa labas. Si Lusia naman ay nagtindig, pinahkl ang luha sa mata at kunwa'y naghugas ng bibig. NANGALUNOD SA KATIHAN. 261 [Hindi na lumabas sa lansangan si Pedro* iagkubh na lamang sa isang sulok ng looban mapatahimik ang mga tao | doon hinintay na i itaas. Kanyang inaasahang si Lusia ay durungaw. t6 ay walang pagsala. Kahi't nahuhulaan niya i ng mga sandaling iyon ang binibini ay d! lapanatag at ayaw patahimikin ng dibdib ni~ ang sumisikd6. It6 ngil narnan ang nangyarL Hindi dahil sa natatakot makipanayam kay fedro. Nalalaman niyang it6 ay di gagawsl ng iwi sa katampatan, at bahid man ay wala siya | kaugaliang ganid ni Don Hasinto. Kung tutu- nrin pa nga ay haios kinasasabikan niya ang sang pagkakata6ng paris nito upang inaipali ranag ang lahat nang nangyari. Wala siyang fagkakaila na kahi't kalh'tliitang lihim gaya in naman ng di pagkakaM sa kanyang sulat. Ang nakapipigil lamang at ipinagaalinlangang pagbigay loob kay Pedro, ay ang maiaking lahihiyan. Wala na siyang mukha na sukat ipakiharap abinat^. Ang dapat niyang gawin, kung masu - iunod lamang ay huwag nang pakita kay Peelro. At kaya ganito'y dahilan sa nag-aalala siyang tawag paniwalaan ni Pedro sa iahat ng kan» [ang sasabihin. Nguni't ang ganito nama'y tila pagaalinlangan ia marangal na puso ni Pedro at sa kaugalian tit6ng malinis. Sa isang sabi ay tila pagkuku 262 Pa.usti.no Aguilar. lang tiwala sa talaga namang katapatang lo6b, Nakapaghaf>unan na sila, at ang kanya na- mang mga inagulung ay nangagpapahingalay. Buksan dili ang durungawan. Parang sinisigwa ang kanyang dibdib at alangang sumun6d ala- n-gan namang sumuway. Kaikailan ma'y hindi siya nagdanas ng gayong pakikipagbaka sa mga pag-aalinlangan. Nguni't sa wakas ay nanaig din ang pag-ibig kay Pe- dro, na nalaman niyang naghihintay sa tapat nang durungawan. Marahil ang kanyag irog ay naiinip na, marahil ibinubuyo na siya ng nia- samang hinala, at si Lusia ay di nakapagtiis. Dahandahang lumapit sa durungawan. Sumi- lip muna, at nakitang si Pedro ay naro6n, at ang nakalapat na durungawa'y hinawi. —Pedro—ang kanyang tawag. —Salamat sa iyo at ak6'y iyong pinagbigyang loob. Mga sandali ito na dapat kong samanta" lahin rUpang hingan kita ng mga paliwanag pa sa nangyari. iLusia, ang lahat nang pag-asa'y yumao na sa akin!. Pagiydk na lamang ang narinig ni Pedro. —Sabihin mo sa akin ang lahat—ang ulit nito, At ang binibini ay hindi naman tumanggi— Sinimulan ang pagsasaad ng malungkot niyang kapalaran. Sa bawii't sandali'y isinasalit ang mga himutok at buntong hininga na nagpapatotoo sa kanyang hinagpis na tinataglay. Hangga't lumalawig ang paglalahad ng ka to- NA&GALUNOD SA *KATIHAN. , 263 tohanan ni Lusia, ay lalong nalulubos ang paniniwala ni Pedro sa pagkatampalasan ni Don Hasinto. Halos na sa sulat nga Lusia ang kanyang naririnig ngayon datapwa't may ilang bagay pa na nakakaila at siya pa namang palang ma- halaga. lyon pala ay hindi lamang katampalasanang luatatawag kundi tunay na kawalanghiyaan ni Don Hasinto. —Hindi ko siya pinagpakitaan ng kahi't anong sanhi upang-.gawin sa akin ang kanyang gi- nawa. It6 ay aking maisusumpa sa iyo sa ngalan ng Diy6s kahi't aking ipagkasala. Kaya iiga ba nagpuputok na palagi ang aking dibdib, An6 mang pagkukuro ang gawin ko ay nahu- hulog sa katotohanang ako ay minata ni Don Hasinto, at ang una-una niyang ipinangahas ay ang aking kahinaan. Ano nga ba naman ang magagawa ng isang mahina sa isang ma~ lakas? iWala kung hindi magahis! —At ang iy6ng ama, wala nang nagawa?—ang tila may pagtatakang pakli ni Pedro. —iAy Pedro! —ang malungkot na tugon ng tlalaga—ang aking ama ay nakaisip maghiganti. Munti nang ipahanap sa dulo nang kanyang itak ang pusong walang dangal ng tampalasang $i Don Hasinto, nguni't napagpaalalahanan ng aking ina at napigil ang kanyang akala. Kung makikita mo ngayon si atang ay maaawa ka. 264 Paustino Aguilar. Parang kandil&ng nauupos, tila tinghoy na na- tutu yan. ng langis. Untiunting hinihila ng hukay ang kanyang katawan. Sa aking akala ay pi- napatay siya ng sama ng loob at ng pagda- ramdam sa , nangyari. —Kahabaghabag na matanda—ang sabi ni Pedro—Nguni't ang mga pagdaramdam ay sa gawa sana dapat ipakita. Kung hindi ay mami- mihasa ang mga nagsisilupig sa katwiran. —Huwag mong ikagagalit Pedro, datapwa't aking nadinig kay inang ang sabing kung ibig daw mabuhay ay magasal patay. —Kasabihan nga ang ganyan, nguni't atin din naman iyong sawikaing: dagok sa dagok at ngipin sa ngipin. —May katwiran ka Pedro, nguni't an6 ang gagawin, Palad ko yata ang pagkamalan ng lahat sa aking mga niloloob, Kung ako'y la- laki. ... —ab ang ibig sabihi'y hindi naipatuioy. —Akin nang napag-aabot ang ibig mong sa- bihin. Ngayong makilala ko kung sino ang may kasalanan ay bahala na. —Karning mag-anak Pedro ang nagkasala, kaya ako'y iy6ng patawarin—ang n'aipakh' agad ng dalaga. —Hindi kita mapatatawad Lusia. # — iPedro! ' ~— Sapagka't wala kang kasalanan aking irog, At ang iy6 mang mga maguiang ay gayon din. Mahihina nga naraan sila at ang kakalabani'y NA&GALUNOD SA KATIHAN. 26.1 malakas! Sa ganang akin, kay6 atak6aypa. raparang inapi ng isang tampalasan. Si Lusia ay di nakaimik. Sa kanyang puso man naman ay muling naglatang ang pagkapoot kay Don Hasinto. Kung sa bagay ang ama n^ sangg61 na kanyang daladalang may ihin nang buwan, ay dapat sanang mapamahal kahi't ba- hagya sa kanyang lo6b. Nguni't ngalan lamang ni Don Hasinto ay ipinagsisiklab na ng kanyang dibdib. At sa katunayan ng sandaliug iy6n ay munti nang mahuka sa bibig ang pag- amuki kay Pedro na si Don Hasinto ay paru- sahan. Pinigilan lamang ng pag-aalaala sa mga matlgyayari sa huli. Ang binata ay nagpapa- alarn na sa kanya. —At kailan ka dadalaw dini sa amiu? —Saka na—ang malumbay na tugon ng binata ang pagpapaalam kong ito sa iy6 — y sa m tv tagaltagal na mga araw. — — Dahil nga riyan kaya kita sinisinta ng rna- higit sa datf. Makapananalig ka. —Gay6n paUi ay bakit lilisanin mo ako? Si Pedro ay hindt na tumugon, baga ma't no6n din ang mga kamay nila ay nagkalapat sa isang pagpapaalamang malungk6t. Kapwa sila di na-ngakapagsalita. Paano'y nilulunod sila n i malaking dalamhati. Makasandali pagkatapos ang nakabukas na durungawa/y napalapat na paris ng dati at sa -madilim na lansanga'y nag-iisang lumalakad si Pedro. Siya ay dahandahan, tila hindi naman nagma- madali. Bagkus napapatigil pa ngang madalas • at tila may iniisip na isang malaking bagay. -— Kung gay6n pala—ang naisaloob—ay toto6 nga, at di na mapag-aalinlanganang si Don Ha- sinto lamang ang dapat sisihin. Ako naman ang bahala ngayon. Hindi nga nagkakamali ang kanyang mga hi~ nulia sa Maynila pa lamang. Kung ngayon ay wala nang makahahadlang na kahi't an6 sa kanyang inaakalang paghihinganti. Halos kinasasabikan na ang mga sandaling ipagkakaharap nilang daiawa ni Don Hasinto. At sinalat ang sukbit na baiaraw. Palibhasa'y yari nang talaga sa loob ang gagawin, ay maanong ipinanindig man lamang ng kanyang balahibo ang alaalang isang buhay ang uutangin. naStgalunod sa katihn. 267 Lalong masamd ang magpatawad. Na sa pag- papabaya ang ipinamimihasa, at ang mga ga- wang masamd kailan ma : y hindi dapat paus- bungin. Makikita rin ni Don Hasinto, kung ang taong mababa'y paanong maghiganti. Noong gahasain si Lusia ay nanangan sa kanyang lakas at sa kanyang salapi. Ngay6n naman ay walang kakalasagin si Pedro kung hindi ang banal na katwirang huwag ipaapi *ing pagkatao. Sinasabi ngang ang buhay ay sa buhay la- mang na inutang naibabayad. Totoo. Nguni't ang ginawa ni Don Hasinto ay hindi lamang pagutang ng buhay na masasabi, kung hindi pagpatay sa matwid, na ialong nakapangingiia- bot na kasalanan at karapatdapat sa isang ma- bigat na parusa. Marahil hindi ganito ang 'kapaniwalaan ng lahat, datapwa't hindi nanuin maipagkakaiiang talaga na marami sa mga kapaniwalaan ngayon ang sa kalumaa'y dapat nang mabago. Halimbawa ang mga kadahilanang nigil sa ama ni Lusia upang ang pagpaparusa sa tam- palasan ay iurong. Ayon sa kanyang nahiwT atigan, ay napaudlot si tandang Goryo, sapagka't inalala ang kan- yang kahirapan. At saka nangapit sa salawi- kaing ang ibig mabuhay ay mag-asal patay. Ang lagay pala ay kailangang limutin ang 268 . Fai;sti:no Aguilar. pagkatao, ipalagay na ang isipan ay walang halaga, ariing kalakal ang puri at ang dangal ay hayaang mayurak. Kung gay6n pala mabuhay la- mang, kahi't api at sahol ay huwag nang kumibo. Dadami nga ang mga Don Hasinto. Uusbong* nga ng malago ang katampalasanan. Datapwa't si tandang Goryo naman ay di niya masisi ng gaano. Ang matanda ay walang ka- salanan kung hindi man nababatid sakali na ang katungkulan ng isang nadudusta ay ang humanap ng katwiran. At saka kung pasusuriin ay dapat niyang^ ipagpasalamat ang nangyari. Sa ganit6'y lnag- kakapuri siya ngay6n na sa kanyang kamay mag - bayad si Don Hasinto. Sapagka't kay Pedro ay malaking kapurihan ang matnrang siya ang umutas kay Don Ha sinto. Kaya ganito'y daliil sa paniniwalang hindi si Don Hasinto ang kanyang susugpuin kung hindi ang kasaman. Kaya panatag na panatag ang puso ng binata. At sa katunayan nga'y hindi ang paghihr ganting gagawin, kung hindi ang pagkahabag kay Lusia ang halos di ikinapikit magdamag. Kinabukasan ay lald pa manding nagtibay sa loob ang tinatangka at ang hinarap ay ang ilan pang pagsisiyasat na kanyang kailangan. Sa mga pagtatanong na ginawa ay nabatid na si Don Hasinto pala gabigabi halos ay ttag sasadya sa koinbento, NA^GAT/TNOD SA KATIHAN. 269 Siya raw pala ay totoong mabuting kai- bigan ng kura, kaya bihira ang gabing isinasala ng pagdalaw rito. Sa makatwid ay may pagkakataon na siyang masasamantala. Kanyang aabangan ang ganid sa kinagabihan ng araw na iy6n at kung magkatagpo sila'y mangyari ang talagang nasusulat. Walang sukat ipangimi ang kanyang kamay. Siya'y walang gagawin kung di tupdin ang kan- .yang katungkulan, at ang nakatutupad sa tung- k61, ang palagi ngang salita ni Dimas, ay hind 1 nagkakasala. Maanong gumabi na! At ganito ang kanyang dalangin sapagka't •ang mga kasalanang sumisigaw sa langit ay humihin^i ng madaliang parusa. Kaya nga ba naisumpa sa harap ng libing ng kanyang mga inagulang na mangyari ang mangyayari ay magbabayad sa kamay niya ang tampalasan. At ang sandaling ikatutupad ng ^ganit6 ay nalalalapit na.. % iKay laking kaligayahan! Kung pakiramdama'y para siyang naaangat sa lupa, tila pinapagkakapakpak ng kasiyahang loob. —Ang mamatay ay di kaiiangan kung dahil -sa isang bagay na dakila—ang tila naririnig ni- ^yang mga salita ni Dimas. At ang kanyang ^agawi'y hindi ba dakila? 270 Raustino Aouilar. Nagdaan ang inaghapon sa ganap na pananabik ni Pedro na dumating na nga *sana ang gabi.. Kaya nang untiunti nang lumalatag ang dilim ay gayon na lamang ang kagalakan ng kan- yang pus6. Parang may kasayahang dadaluhan,. at walang maalamang gawin sa pagkatuwa. Kinuha tuloy ang kanyang balaraw at tining- nan. Makinis din, nangingintab at matalas na hipang buh6k. Ngay6n mababatid ni Don Hasinto ang bigat ng kanyang kasalanang ginawa. —Kung masama ang magnakaw sa isang""ma yaman, ay laldng masama na isang mayaman ang magnakaw sa mahirap. At ang ninakaw niya sa akin ay'ang tangl ko pa namang ka yamanan sa buhay na it6. At pagkasabi ng ganit6'y nanaog na tinungo ang pook na pag-aabangan. Madilim na madilim nga naman ang gabi. XVII Hindi siya nainip na gaano. Isa lamang siga-. rilyo ang nahihitit at nakatanaw na ng duma rating. Si Don Hasinto na nga kaya iyon? Sa kadi liman ng gabi ay di niya mapagwari kung ang kanya na ngang inaabangan ang napapalapit. Samantala ay di man lamang nababago ang tib6k ng kanyang puso. Patuloy sa mapaya- pang paggalaw. Halos limang dipa na lamang ang layo sa kanya ng taong lumalakad. Nang mapalapit pa mandin ng kaunti, ay nakilalang si Don Hasinto nga pala. Bigla siyang pinagdimlan ng paningin, at kung di nakapagpigil ay naitarak na sana ng walang kasalisalita ang hawak na balaraw sa dibdib ng kanyang kinapopootan. Nguni't ang katutubd niyang dangal ay tumutol at si Don Hasinto ay kinausap. —Don Hasinto! —ang kanyang sabi - magan dang gabi po. — PAUSTINO AGUIL.AR —Magandang gabi po naman, sino kay6? ang tugong tiki nabigla ng naharang sa pag" lakad. —Lsa pong naniningil ng inyong mga utang. —Ako, ak6 ang nagkakautang?- ang tanong na pasigaw halos ng binata— ak6? U161 kayata! at pagkasabi nang ganito'y idinukot ang kamay sa bulsa. - —Opo, . kayo ay may-utang. At sa ngalan ni Lusia sa nayon ng Dapdap ay magbayad kay6 ngayon. —At sino ka ba? — Si Pedro! —Ikaw pala at nakapangahas kang humarap sa iy6ng panginoon upang siya'y upasalain? Walanghiya, walang tuto, pagbayaran mo ang iy6ng ginawa!—at sabay sa mga salitang it6 na itinu6n kay Pedro ang kanyang rebolber. Nguni't maliksing natampal ni Pedro ang na- ngangatal na kamay ng binata at no6n di'y iti- narak na walang kapakupakimdangan sa dibdib nit6 ang taban niyang balaraw. Isang putdk ang narinig. Sumunod dit6'y isang lagabog na tila sa tinibang pinutol na bigla, sabay sa isang malumbay na: inaku! Malubha ang sugat ni Don Hasinto na napa- timbuwang sa lupa. Sandaling minalas ni Pedro ang katawang dugiidugiian ng binata, bago napatitig sa langit na ang sabi: *", » NA^GAIATNOD sa katihan. ~~Ang aking ginawa ay di maipatatawad ng tao, nguni*t ang Diyos- na nakaaalam ng lahat ay siya nang bahala!—at noon di'y lumayo na biglang nawala sa nagngingitngit na dilim ng gabi. Dalawang oras pagkatapos si Don Hasinto ay naghihingalo na. Nguni't nasabi naman sa mga sumaklolo sa kanya ng unang sandali kung sino ang sumugat. Ang maringal niyang hihigan ay nalilibid ng mga punong bayan sa Balingkahoy, ng hukom at nang kura. Naroon din ang albularyong gumamot kay Lusia na nag-ubos man ng kalahat- lahatan niyang dunong ay walang magawa. Sa malaking bahay ay siksikan ang tao. Halos pawang mga kasama ng binata na du- mal6 ro6n upang alamin ang katayiian nit-6. Mayro6n nang hindi pa man ay nahiliinayang sa papanaw na pangino6ng napakagandang loob na lubha. Si Ige ang lalong nagdaram- dam ng ta6s sa pus6. Halos ipaghampasan ang katawan at yao't dito na walang itinatanong kung di kung nahuli na si Pedro. Kanya raw lamang susurutin it6 sa mukha. At mumurahin pa buhat sa ulo hanggang paa. Oo nga! Kanyang lalaitin ang walanghiyang si Pedro, ang kumitil sa buhay ng mabait na pangino6n. Ang akala pa naman nila si Pedro ay di man lamang makabasag pinggan. Iyon pala'y 274 Faustino Aguilar. hineli at wala mang kibo ay nasa loob ang kulo, at panggagaling sa Maynila ay kung an6 ang naisipan. Maanong si Pedro ay tainaan nang hangin at nang mapisanan sana. Mawawalan na mn la~ mang siya ng pangino6n ay magkaramayra- may na ngang lahat. Makikitulong siya sa nag- sisihanap kay Pedro, at kung it6'y kanilang matagpuan ay hihingin niya. na ipagutay la- mang sa kanya ang mga laman ng walanghiya at duwag na iy6n. Siya nga pala. It6 ang mabuti at hindi ang maghinagpis na lamang sa bawa't sandali na parang babai. At ang inakala ay gagawin nga sana, datapwa't noon di'y narinig ang nagka* sabaysabay na: ipatay na! ng mga nasasaloob. Daig pa ni Ige ang nasiiihan. Biglang tuinin- dig at parang isang ulol na tinungo ang hi- higang kinalalagyan ng bangkay ni Don Ha« sinto. Nguni't hindi siya pinapasok ng mga na sa pinto. —Kay laking kasawian nit6— ang sabi ng kura. Parang nawalan ang Balingkahoy ng isang matibay na haligi. —Siya nga po-ang sabi ng hukom. Ang taong it6 ay napakabuti na wala nang maisusurot sa kanya ang sino man. At hindi sa kabutihan lamang kaya dapat damdamin ang kanyang pagkasawi kung di da~ naSgalunod sa katihan. 275 hii sa kanyang mga inaakala na toto6ng kapuri- puri. Ang kanyang mga panukala, na madalas ibalita sa akin ay sumasaklaw ng toto6ng ma* lawak. —Sayang kung gay6n—ang pakli ng punong* bayan na nakihalo sa pag-uusap ng dalawa, At ang pagsasalitaan nila'y napatungo pag- katapos sa gagawing libmg. Inihand6g ng kura ang kanyang makakaya at ang lahat nang mga kasangkapan sa simbahan. Ang punong-bayan nama'y nagsabi na ang maitutulong niya ay ang pagpapahuling madali kay Pedro, at ang Imk6m ay ang pagtapos na madaii sa mga unang paglilitis na kaiiangan. May isang nagtan6ng kung dapat magpasabi sa Maynila, sa pinakakatiwala ni Don Hasinto upang maipagbigay alam nit6 ang nangyari sa mga kaibigan ng nasira. Ang kura rin ang na- ngako na iy6n ay kanya nang gagawin. Sa ibang mga lupunan ang napag-uusapan ay iba namang mga bagay. Ang unang nakadalo ng marinig ang put6k ay siyang nagbabalita sa lahat nang kanyang nakita. Umuusok pa raw yata ang bibig ng rebolber nang siya'y lumapit. Nakitang si Don Hasinto ay nakadapa at sapol ng kaliwang kamay ang malalim na sugat sa tapat ng puso. Sa tulong ng iba pang nagsida!6 ay kani- lang itinihaya ang sawing paiad at pinagya- mang isinandig sa isang malapit na bat6, at 276 Paustino Aguilar. sa gayong anyo hinintay ang pagdating ng mga may kapangyarihan. Si Don Hasinto ay nakapikit, hindi makapag- salita. Sa liwanag nang ilang ilaw na dala ng mga hulmg nagsilapit ay nakita ng lahat ang bumubuluwak n$ dugo. ... —iSusmaresep!—ang may pagkatakot na sa- lita ng iking babaing doroon. —Mayamaya—ang patuloy ng nagbabalita~ay dumating na kasama ng kura ang mga may ka- pangyarihan at ipinag-utos nang buhatin ang may sugat at dalhin dito. —At kay Pedro, wala bang nakakitang sino many—ang tan6ng ng isa sa mga kaharap, —Ang sabi ng aywau kung sinong dumulog na kasunod ko lamang ay nakita raw niyang patimgo sa may dakong libingan. —Hindi ko naman masabi kung siya ng^ iy6n — ang pakli ng isang naro6n din. —At ikaw pala ang nagsabi sa amin? — nga, at c 0o 5 ak6 ang nangyari y ganit6. Nang mauiinigan kong inay alingasngas sa lansangan ay dalidali akong nanaog at sa paglakad ay may nasalubong ak6 na isang taong hindi na- man nagmamadali bagama*t palingos-lingos. Sa may libingan nakita kong pumatungo. — Ay bakit hindi mo sinirio?—ang tan6ng ng isang babai. —Sisinuhin ko it6ng lumalakad din naman myang paris ko. NANGALUNOD SA KATIHAN. 277 —Ay an6, si Pedro nga kaya iyon? —Aywan natin. —An6 naman kaya ang dahilan at nakaisip Siya ng gay6n? —Ikaw pala naman. Dahilan kay Lusia! —O at bakit. Ang lagay ha'y si Don Hasinto ang may kasalanan ng nangyari kay Lusia. May- ro6n ba namang man6k na umayaw sa palay? — Siya nga naman—ang nagkapanabay na sa g6t n| dalawa katao sa nagkakalipon. —At saka kung talaga bang sah61 si Lusia, ay an6't iba pa ang maghihiganti. Pingkaw ba naman ang kanyang "aina? Kaya't hindt it6 ku^ mibo ay sapagka't kaibigan na nihi ang nangyari. —Iyan ang toto6. —Baka nga, an6? - —At ayaw pa yata itong maniwala sa akin, Sasagot pa sana ang naimang nagsalita ngu- ni't lahat sila'y napipi sa pagdating ng isang pulis na ibig makipagkita sa punong bayan. Ito naman ay lumabas at malijvanag na na« rinig ang ganit6ng salitaan. —Nahuli na po ang nakasugat na si Pedro. —Siya nga ba? Salamat kung gayon. Saan nin- yo nakita? —Sa loob po ng libingam sa paanan ng ma laking aguhd. —rHindi ba lumaban? —Hindi po* naman at kusang isinuko ang kanyang balaraw. 278 Paustino Aguilar. — Piitin ninyo at palagyan ng dalawang ban- tay ang pinto ng kulungan. Huwag ninyong ipakakausap kahi 't kangino. Ang balitang ito'y kumalat sa loob ng bahay at ang kura ang kaunaunahang nakapagpasa- iamat sa Diyos, dahil sa di binayaan nito na ang masamang gawa ay huwag maparusahan. Sa samantala ang mga kasama ay walang nasasabi, kung di talaga raw hindi nagkakabula ang pamahiing: kung pataob nabuwal ang na- sugatan, ang nakasugat ay hindi makalalayo. Sa katotohana'y naroon si Pedro. Gayong da- pat inakatakb6 ay sa loob lamang ng libingan nahuli. — Ang akahi yata ng ul61 ay di na siya ma~ susundan doon—ang patuyang sabi ni Ige. Kung ako lamangang makapangyayari ay pahihirapan ko siya ng katakottakot—iTampalasan sa ma- buting tao! t Hanggang sa lumalim ang gabf ay iyon ang mipag-uusapan nang maraming nakipaglamay. Ang kura na tu!6y ang siyang nangasiwa ng lahat. Hindi naman alangang magkaganit6 da- hil sa nang nabubuhay pa si Don Hasinto ay talagang matalik niyang kaibigan. At sa katu- naya'y i>atungo sa'kombento ng sugatan ni Pedro. Hindi niya ugali ang manghitnasok sa dt nasasakupan, datapuwa't kung siya ang hukom ay walang salang di *kamatayan ang kanyang ihahatol kay Pedro. NASGAL.UNOD SA KATIHAN. 279 Ang pag-utang ng buhay kailauP man ay isang kagagawang hindi pinagpapala. Siya, sa pagka- paring kinatawan ng isang nangaral ng pag- iibigan ng lahat, ay makapagpapatawad pa ma- rahil, nguni't sa pagkatao, at taong dumaramdarn na gaya ng iba, ay hindi. At patawarin siya ng Diyos kundi man naka- paghuhunos pa sa mga damdaming ganit6. At ang mabait na kura ay nakapagpatungkol tuloy ng isang mata6s na dalangin sa kaluluwa ng kaibigang yumao. Hari na ngang it6 ay inapa sa piling ng Da- kilang Lumikha; gaya nang nababagay sa mga marapat pagpalaing tulad ni Don Hasinto. Huwag mang sabihin sa kanya, ang kaluluwa ng katotong mahal ay pag-uukulan ng isang misa. Walang nakalulugod sa mata ng Pangi- noon kung hindi ang dalangin lamang. Kaya isang kamaliang malaki ang paglibak na gina- gawa sa dalangin, ng mga nagsasabing may ma- lalaya silang isipan sa pananampaiataya. Ang isipang malaya ay di naaaring gamitin sa pa- nampalataya: it6 ay nasasaiig sa ilang tuntunin na kapag siyang pinagaiinlanganan ay ikinabu- bulid ng kaluluwa sa ap6y na walang katapusan. Siya nga, sa ap6y na walang hangga. Sa aba ng mga suwail, sa aba ng mga bingi sa tawag ng pananampalataya! Ang kaharian ng langit ay para sa mga banai lamang. At banal iy6ng napasasakop sa mga utos ng sim- ? 280 Paustino Aguilar. bahan: sa labas ng bakurang ito aywalanang kaligtasan pa. i Mabuti na lamang at ang mahai niyang kai- bigan, ay namatay sa lo6b ng bakurang it6« Kapalaran din namang malaki ang pagkakapang yaring siya, ang mahal na kura sa Balingkahoy» ay doroon hanggang sa mga huling sandali. Knng nagkataong wala c,ay sino ang makaa- alalang dasalin kahi't ang sumasampalataya sa pil ing ng naghihingalo Walang pagsala na si Don Hasinto ay pata- tawarin ng Diyos, hinel? gaya ni Pedro na paru- rusahan na ng mga hukuman ng tao ay paru- rusahan pa rin sa hukuman doon sa itaas. At ang kura ay nagpatuloy sa kanyang mga pag« kiikurokuro. Nang mga sandaling iyon naman si Pedro ay nakaupo sa isang tabi ng kanyang piitan. Sa lo6b nga ng libingan siya nahuli. Sapag- c ka t ang tinungo matapos sugatan si Don Ha- sinto ay ang baunang kinaiaiagyan ng kanyang mga magulang. Doo'y dumalangin siyang sandali at muling isiniunpa ang matapang na pagtitiis sa ano mang sasapitin. - Ang kasiyahang loob ko ay ganap na ganap ngayon. Napatay ko ang masama at natupad ko ang aking katungkulan—~ang sabi at tuminag ng kaunti sa pagkakaupo. Ang lald niyang ikinatutuwa ay ang di man latnang panginginig ng kamay nooiig saksakm NANGALUNOD SA KATIHAN. 281 ; si Don Hasinto. At natutuwa siya, sapagka t ang gayon ay nagpapatoto6ng siya ay itinulak hindi ng simbuy6 lamang ng loob kung di n£ tapat na hatol ng matwid. Kanyang nababatid na isang marawai na ka palaran ang sasapitin. Nguni't ang ganito ay hindi kailangan. It6'y matagal na niyang nalalaman. Tinatangka pa lamang ang natupad na paghihiganti, ay innagkurokuro na ang lahat. At sa katunayan ay hindt na ipagtataka man lamang kung kina bukasan halimbawa ay ipatalastas sa kanya na siya ay bibitayin. At parting walang dapat alalahanin na napa- sandal at.natulog. Natagaltagalan din sa gayoug pagkatahimik. hanggang sa pinukaw ng isang maiakas na ha gulg61 nang iyak sa dakong labas ng piitan. Sa bahagya ng marinig na salitaan ng na ngasalabas, ay naunawaang ang umiiyak ay ang, kanyang ali. Ang matanda ay sumugod hanggang sa piitan. pagkabalitang nakukulong ang pamangkhi. Ngu- ni't ayaw patuluyin ng mga nagbabantay. Kanilang sinabi na bawal kausapiu ang bi langgo, at ang mahigpit na tadhanang ito ng punong bayan ay di m**aaring salansangm. Si Pedro ay nahabag sa kanyang matandang Ali. Ito na iamang ang pinakamaiaoit niyang 282 Paustino Aguilar. kamag-anak na natitira at nalalamang nagma- mahal sa kanya ng tapat. Nais ng& sanang makausap upang aliwin man lamang ngunl't ayaw ang mga nagtatanod at wal& siyang magawa. Kinabukasan ang unang ngiti ng araw ay su- maksl sa malaking kalungkutan ng marami sa Balingkahoy. —Patay si Don Hasinto! —ang sabihanan ng lahat. At ang kamatayang it6 ay ipinagpipighati ng dt iisa katao. Ang suliraning iniisip ng ilan *ay kung siuo kay& ang magmamana ng mala- lawT ak na lupain ni Don Hasinto. Bigla halos ang kanyang pagkamatay at di man lamang naka- paghabilin. Ngunl't ang karamihan ay inay ibanginiisip: ang magiging kapalaran ni Pedro. Marami ang sa kaibigang makatal6s ng ba- gong mga balita tungkol sa nangyari ay nag- sipagtan6ng sa mga nagbantay kay Pedro, kung ano ang nakita nilang inaanyo nito. At ng mapagalamang si Pedro pala, malayong magpakita ng kalungkutan ay nakatulog pa ng mahimbing ay hindi iisa ang napatakaat nag~ sabing baka kung an6 ang nangyayari sa binata. —Bakii naman siya 4 y nauul61—ang paalala ng iba. Nguni't isinusumpA ng mga nagbantay na hindl ang anyd ni Pedro ang sa isang nauul61. It6 naSgalttnod sa katihan. 283 :ay tahimik, payapang payap& at di mari lamang kahalatan ng bahagyang pagkatakot. Nang magiika 10 ng umaga ay kumalat ang balitang si Pedro ay umamin sa kanyang ka- «alanan. At sinai'ih pa ang pa,nanag6t. Kaya ^iya ay ipadadala raw na madali sa mga may karapatang humatol. At nang mag-iika 12 ug tanghali ay nabali- t&ng may dumating na isang sadyang tren. Lulan daw nito ang maraming mga kaibigan ni Don Hasinto na makikipaglibmg. At sa mag~ kakasama'y pinagtatakhan ng lahat dahil sa ka- gandahang walang kaparis ang isang babai na putos na put6s ng luksa. 8iuo ang babaing iyan? —ang tanungan ng is&'t isa. Nguni't ang lahat namay napaaaywan. May ilan ngang mga pangahas na naghina- lang baka kung an6 ng nasira ang magandang «lumating. Datapw&'t sa paghihinala na lama ng sila nagkakasiya. Ng magdadapit hapon ay nabalita pa manding sing tinurang babai ay hinimatay ng makita •ang bangkay ni Don Hasinto. —Naghimatay. At bakit kaya? —at ihing na- kapagtan6ng ng ganito sa sarili ang nangapa- ngiti na lamang. At ugali ualibhasa, no6n din halos, ay naba- tid na ng marami ang pangalan ng babaing» iy6n kung an6. — Lusila paUi ang pangalan! 284 Kaustino Aguilar, At isa sa niga maginoo sa Balingkahoy ang nagbul6ng sa kanyang katabi sa upo, na ang maganda raw palang iyon ay kahmya ni Don Hasinto. —Kaya pala hinimatay-ang sagot ng binulu- ngan. Maganda nga naman at kaakitakit. Patf ng kura ay tingin nang tingin—ang dugt6ng pang tila may i pinapapansin sa kanyang kausap, —Aba at tiia nga nawiwili ang kura natin. Napakalakas nga naman* ang babai! At hindi nga siia nagkakamali. Ang kura ay nalulugod sa di karaniwarig dikig ni Lusila. Nguni't hindi atas ng kalupaan ang pagkalugod ua ito, kungdi paghanga sa darakilang Lumikha, na nakagawa ng gayong napakaayos na kagan- dahan. Marunong nga naman ang Diyos! At sa paggugunita ng kura sa mga taling- hagang napapangyayari lamang ng Diy6s ay munti nang dl mapansin na ang mga sandali ay nagdaraan. Mabuti't may nagpaalaia sa kanya, na tila oras nang dapat iiibing ang hangkay. Siya nga pala - at tumindig sa pagkakaupo. Hindi natagalau at ang maringai na kabaong galing Mayniia na kinalalagyan ng bangkay ni Don Hasinto ay dahandahang inilalakad na patungo sa libingan. Nagawa ang iahat nang dapat gawin sa sim bahan. Lahat nang dingai, ang Tahat nang gara ay iniubos na ng kura» , NANGALT.'NOD SA KATIHAN. 285 Ang sabihanan ng& kaikailan man daw ay di pa nakakikita ng gay6ng libing sa Balingkahoy, At ang nakapagsabi ng ganit6'y mga mata» tand&ng ubanin na marami nang naiinom na tubig. Sa likod ng bangkay ay nagdidiiim ang taong kasama. Masasabing boong Balinkahoy ang naroon. Matangi lamang ang mag-anak ni tandang •Goryong Dupil na pagkabalitd, sa nangyari ay nangagiapat na mahigpit ng kanilang pinto at mga bintana. Ang lalong ikinaiiba ng libing na it6 ay ang *dal6ng taga Maynila. Karamiha'y mga maya- yaman na sumama sa paghahatid ng bangkay hanggang sa huling 'tahanan. Lahat nang nagsiakbay ay kinalalarawanan sa mukh& ng malaking limgkot. Nguni't higit pa maudin ang pagdaramdam ni Lusia, sapag ka't para siyang nilubugan ng araw. Tunay at ang kagandahan niya'y uuiipagpa- I^asuko pa rin kahi't sa mga pusong maramot, ^ngunl't makatagpo pa kaya ng bukas na pa~ lad na gaya nang nasira? At sa pag-aalala ng ganit6'y hindi tuloy napigilan ang luh;\, Malaki rin naman ang kalumbayan ni Ige, at %,ng sanhi'y it6: wala na siyang lilirn na ma- •sisilungan. Tapos na ang kanyang mga layaw a,t ginhawa! At ang kura, ay nalulungkot din. Kayd ga- 2«% #ArSTINO Aguilar. nit6'y dahil sa nauligan niya sa bahay ng- patay, na it6 raw pala ay may talaga nang^ mga habilin no6ng nabubuhay pa. Isa niyang kaibigan di umano ang nagtatagd ng kasulatan. At ang naiiwanagan ng kura'y wala palang iti- natakda na anomang halaga si Don Hasinto para sa Simbahan ng Balingkahoy! It6 ay isang pagkalimot na hindi dapat mang- yari. Ang Simbahan sa Balingkahoy ay ibig sana niyang palakhan at pagandahhi! At sakil talaga namang ang Simbahan ay siyang dapat mauna sa lahat. Nauutos na dito ipagkaloob* ang kaunaunahang ani, maging sa halaman, ma ging sa hayop at saka ang bawa't ikasampung bahagi ng mga pag-aari. Huwag magpahamak ang mga ayaw maniwal&, na ariing biro ang katotohanang it6. Ang sandaig- dig ay ari ng Diyos, ayon sa Genesis, at ari ni~ yang lahat ang nilalaman ng lupa. Dahii dito si Kain at si Abel, si Abraham, si Isaak at si Ha kob, ay nagsipag-alay sa Panginoon. Bukod sa si- nasabi ni S. Lukas, sa mga kasulatan, na ang mga binyagan noong araw ay nagbibili ng ka- nilang mga lupa at bahay at ang mga pinag- bibilhan sa ganit6 ay iniaalay na laliat sa Slmbahan. Ang mga katotohanang ito ay hindi mapupwing- at hindi na naman mapapawi sapagk&'t nasu- sulat. Kaya si Don Hasinto ay nagkamali sa d! naSgalunod sa katihan. 2B7 pag-uukol ng kahi't an6 sa Simbahan ng Ba lingkahoy. Nguni't an6 ang gagawin, tumatanda ang panah6n at nababago ang mga kaugalian. At sa sukal ng loob ng kura ay uahingi tuloy sa Diyos na maawain ang pagpaparusa sa ma* sasama. Samantalang ganit6 ang paglalakara'y patuloy. Natatapat na ang bangkay sa pamunuang bayan. Mula sa kinakukulungan ni Pedro ay, may na tatahaw na isang bahagi ng daan. Kaya ang libing ay kanyang napanood. Parang tinudia ng isang mahayap ua husog ang kanyang puso, sa kasakitang dinanas. Hind i niya inakalang gayon karami ang inakikilibing.. Ang kahulugan ng ganitong pagdaramdam ng lahat ay po6t sa pagkakapatay niya kay Don Hasinto, at ang nagdaramdam ay ang kan yang bayang sariii, ang pinakagigiliw na bayan ni Lusia, ang bo6ng Balingkahoy. Nguni't ang bayang iy6n ay di niya masisisi. Paano'y hindi niya kilala kung an6 at sino si Don Ha-- sinto! Nagunita tuloy iy6ng mga tula ni Baltazar na sinasabisabing palagi ni Dimas: Kaliluha't sama an«- ulo'y na^tayo at ang kabaita'y kimi't nakayuko santong katwira'y lu#ami at bapo ang iuha na lamang an«f pinatutulo. At liindi kinukusa'y luhang mapapait ang bu- 288 Paitstino Aguilar. tnaiong sa kanyang mga mata. No6n lamang namighati ng* napakaigting si Pedro! Kalahatiiig oras pagkatapos, at sabay sa pag- sibsib ng araw, ay ihinabaon sa lupa ang sa buhay na ito'y tinawag na si Hasinto Suares at Karisrara. *SMK< XVIII. Dalawang ta6ng singkad ang nagdaan. Sa pagitan ng mahabahabS, rin namang pana- h6ng it6, ay ilang mahahalagang bagay ang nang- yari sa Baling-kahoy. Si Lusia ay nanganak ng isang lalaking kaa- yaaya na pinanganlan ng Pedro. Ang ali ni Pedro ay binawian na ng buhay. Nagpapahinga na sa malungkot na libingan ng Balingkahoy. Hindi niya natagal&n ang umabot na sakuna sa panmngking pinakamamahal. Isang maulap na umaga nang maglakbay sa himpapawid ang kanyang kaluluwa, upang ha- napin sa kalangitang mahiwagk ang sinapupu- nan ng Diyos. Si Lusia man naman ay naulila rin. Ang kan- yang ama, pagkatapos ng matagal na pagkaka- sakit, ay yumao at tinungo ang payapang bayan ng mga patay. Gabi naman at kulimlim ang buwan nang ang kahulihulihang tibok ng hiainga ni Goryong Dupil 290 Faustino Aguilar. ay mapasabay sa malungkot na kah61 ng isang aso. Walang naipagbilin kay Lusia kung hind! ang pagpapakabait at sa asawang giliw ay isang tawag lamang na malungkot ang naging pahi* makas. Si Lusila naman, ang magandang kalunya ni Don Hasinto, pagkatapos linisin sa isang taim- tim na pangungumpisal ang makasalanan niyang kaluluwa, ay nakipagisangpalad sa isang manga* ngalakal na mahahapay na lamang. At ang tatl6ng tala ng mga Perez ay patuloy pa rin sa pagdaraos ng mga sayawan na inila* laldng lalo ng kanilang pangalan sa nagsisiha- ngang mga kakilala. Ang mga dating kasama ni Don Hasinto ay patuloy sa kanilang buhay tahimik, at si Ig6,, ang bukod-tanging nagluksa sa panginoon ng may amin na buwan halos, ay napahilig na* man sa paglalasrng. Ngunl't isang araw, ang bo6ng Balingkahoy, pati na ng kurang naging masasaktin pagka't tumatanda, ay nagulumihanan sa isang balitang natanggap. Binitay na si Pedro!—ang sabihanan ng isa't isa. At ilang taga Balingkahoy, karamiha'y mga matatanda, ang sa pagkaalam ng ganit6'y na* ngakapagsabing: .ang masasama ay sa masam^ rin natatapos. Si Lusia ay nakabaiita rin ng nangyari. Kayl NA&GALUNOD SA K^TIHAN. 291 muling nabuhay sa kanyang dibdib ang uiga dating kasakitan, ang mga dating pagpipighati. At ang pagkahabag kay Pedro ay gay6n na lamang. Bakit rnula no6ng gabing madilim na magkapaliwanagan sila, ay hindi na nagkita ult kailan man. Iy6n ang kahulihuLihan niiang pag-uusap, No6n ay sinabi ni Pedrong siya ay may pa parunang malayo. Tinupad ang kanyang salita at napakalayo ang pinarunan. Nguni't nangako rin namang uiagpapabalita muna. At siya ay sadyang hindi malilimutin sa pangakd, bag$ma't ang pabalitang it6 ay hindi pa niya natatanggap. Ang tanging nahiwatigan, nguni't it6 ay ma- tagal na, tungk61 sa usapin ni Pedro, ay ang pag-amin nit6 sa napapalaman sa sakdal. At di pa nagkasya sa gay6n, kung di ipinahayag pa ring pinatay. niya si Don Hasinto ng kusang lo6b, pagkatapos isipin, at pagkatapos timba* ngmg l&abuti ang kabigatan ng gagawing pag^ patay. Kaya ang hatoi ay kamatayan din mv man ng huk6m na lumitis. Datapwa't nabalita nina Lusia na ang hatoi na ito'y ipinadala sa lalong mataas na hukuman, at ang hindi na niya nalaman pagkatapos ay kung pinagtibay 6 hindi. At ngay6y kumaiat na lamang ang baiit&ng si Pedro ay binitay! Sa makatwid, siya, si Lusia, uy wala nang 292 • Austino Aguilar maaasahan. Tap6s na sa kanya ang kaligaya- han, at sa hinaharap ay madilim na gabi ang kanyang tatahakin. Ang tangi pa namang nag- papatihay sa kanyang mga pag-asa ang siyang yumao! Pagkalungkot-lungkot na kapalaran ng kanyang sinapit! At nalabi sa masaklap na pagpipighati sa tli maulatang mga sakit ng loob, na pinapag- ibayo pa mandin ng isang liham niyang na- tanggap na kinapapalamnan ng ganit6: "Pagtupad sa mga biiin ng isang patay it6ng pagsulat ko ngay6n sa inyo. Si Pedro, ang kulangpalad ninyong sininta at pinakamamahal ko namang katoto, ay binitay ng araw na it6. Kapagbaba6n lamang ngayon sa kanyang bang- kay. Hindi na kailangang sabihin ko pa ang ka- dahilanan ng kanyang ikinapahamak. Kayo at saka siya ang tanging nakaaalam. Higit kay sa aking llakatapatang loob man ng nasawi ay walang nalalaman kung hindi ang pagsisinta- han lamang ninyong wagas at di nagmaliw munti man. Nguni't ang hatol ng tao ay talagang nag~ kakamaling madalas, at wala mang ginawa si Pe dro kung hindi sugpuin ang kasaman, ay ipinala- gay na nagkasala at pinarusahang bitayin. Utos palibhasa ay natupad at kariinang i-ka 10 ng umaga ay umaakyat siya sa bibitayan. Bihir& ng& naman ang mga paris ni Pedro. NANGALU^OD SA KATIHAN. 293 Nakangiti parig tumitig sa akin, bago nilagyan ng kulub6ng sa mukha, at ang pagkakangiti niyang iyon ay siya kong nakikita ngay6n saan man dako. Parang lnndi bibitayan ang kimi- tatayuan niya kung hindl dulang ng isang ma- saganang piging. Maanong kinalialatan man. lamang ng kaunting pamumutla. Ang dating kulay sa loob ng kapilya ng kami'y nag-uusap ay siya ring kulay nang lumalabas na nalili- bid ng maraming kawal na barilan. Maanong nagbago man lamang ang lakad. At ang taong ito na hindi nagdamdam takot kahi't na sa bibig na lamang ng kamatayan, ay siyang nagbilin sa akin ng natutungkol sa inyo. Isulat mo kay Lusia ang kanyang sabi —na huwag daramdamm ang kaumtayan ko. Mama- 4 matay ako sapagk;i t tumupad sa akiug katung- kulan: ito ang aking ipinagkasala. Sabihin mo rin, na ang pag-asang magiging lug6d niya ang di ko pagpapabaya. ay nagbi bigay sa akin ng kailangang lakas ng ioob. Hangang sa huling sandalt ay matututo akong magpakamarapat sa aking sarili. Isa niyang ngiti ang tanging ganting-pala na mithi kong matamo kung ako'y patay na. Ang iuha ay di ko mamabutihin, pagkii't ang iniiya- kan lamang ay ya6ng namamatay ng waking nagagawa. Nang itarak ko sa dibdib ni Don Hasinto ang aking balaraw-ang iyong sabihin —ay siya, si 294 Pausttno AgutuAr. Lusia, ang aking nagugunitA at sa huling san- dali ko nang it6 ngay6n ay siya i'in ang na- gugunita ko at idinadalanging magkapalad nawa ng maginhawa sa hinaharap na mga araw, Sabihin mo rin na pakakamahalin sana ang ka- niyang anak. Ako man ang pumatay sa ama ng batang it6, ay mahal naman sa aking loob. Ngay6ng wala siyang magigisnang ama. ay sa kanyang ina mapapabuhos na lahat ang kanyang pagmamahal. At dahii dito kung kaya ko siya iniibig. Iyo rin namang ipahiwatig- sa aking sinisinta —ang kanya pang dugtong—na ang kahulihu- lihan at maalab kong adhika ay makita isang araw na siya ay maligaya at walang bahid-du* ngis sa magandang no6. Mamamatay akong na- 4 liiigaya 'sapagka t sa hinaharap ay wala nang mga Don Hasinto na mangangahas pa sa ka- niyang kahinaan. At ipagpaalam mo ak6 hang- gang sa kabilang buhay. lyan po ang mga biiin ng sawingpalad kong katoto. Kanyang naisalaysay sa akin ang ginawa ni Don Hasinto kung an6, at ang katotohana'y da- pat at katwirang gawin ang ginawa ni Pedro. Mga tao nga iamang ang makapagpaparusa sa aking kaibigan! Ang kanyang giiiawa ay napapalabas sa mga karaniwang mangyari kaya hindi mawawatasan agad. Ang mararangal na adhikang nagbuy6 NASGALUNOD SA KATIHAN. 295 -sa kanya ay nakakaila ngayon at makakaild pa hangga't hindi naaalis ang piring sa mara- ming mata. Nguni't kayo at saka ak6, ang tanging na- kauunawa sa kadakilaan ng ginawa ni Pedro, ^at katungkulan nating pakamahalin ang kan- yang alaala, ariing yaman ang pakita niyang halimbawa, at tuntuning di mapagpapahama- kan ang kanyang mga habilin. Sa ganang akin ay maipahahayag ngay6n, na ang nga pagkaaping paris ng iny6ng tini- tiis ay nagpapatibay na lalo-sa aking pag-asa. iAng aking pag-asa! Isang isa lamang at :ganit6 ma'y hindi. pa matupad. Nguni't may kapanahunang ding ang katwiran ay siyang maghahari. Sa samantala'y tanggapin ninyo iginagalang na binibini, ang tapat kong pakikiramay sa iny6ng mga dalamhati, at sa maipaglilingk6d ko ngay6n at kailan man ay inihahand6g ang -aking makakaya. Sinasabing ang pagtitiis ay kabaitan, at idi- nurugt6ng ko na ang pag-asa ay nagbibigay lak&s. ^Bakit di natin aasahan na pagkatapos ng Bigwdng it6 ay sisikat naman ang araw^ Pag-utusan po. Dimas Ilaw. Nang mabasa ni Lusia ang liham na it6 ay 206 Faustino Aguilar. parang binayo sa dibdib. At napahagulgol ng iyak. Nasaklaw na bigla sa isang tingin iamang ang kalakhan ni Pedro. Sa ganang kanya ito'y hindi karaniwang tao lamang. Si Pedro ay isang taong dakiia. —Nauubos ang mabubuti at nalaiabi ang ina- sasama—ang kanyang naisaisip. At dalawang taon mang nababaon na sa lupa si Don Hasinto, ay kanyang nasumpa uli. Isang araw, ang boong Balingkahoy ay na- ligalig sa pagdatiiig ng isang tao na nagkakaiat ng bagong mga aral: Siya'y galing Maynila at sa bahay ni Lusia nanuiuyan. Sa kanyang idinaraos na mga papuiong ay marami ang nakakayag makinig. Ang panana- iita niya'y parang apoy na tumutugnaw sa iiang mga bulok na kaugahan, samantalang na- giging tanglaw naman sa isipan ng mgsi na- kikinig. Ang sabihana'y kinatawan siya ng isang ma- laking -kapisanan na nag-uusig ng paghahari ng kapatiran, ng pagkakapantay pantay at ng kalayaan. Marami ang napapataka sa kanyang mga arai. Lahat nga nama'y kanyang ibig baguhin; ang pananampalataya, ang pamamayan, ang lahat na. NA&GALUNOD SA KATIHAN. 297 Sa kanyang mga pangangaral ay hindi nagpa- pakundangan: ang masama ay hinahagkis at ang mabuti ay itinatanghal. Kung sa ipaghahari ng matwid—ang kanyang sabi—ay kailangang puhunanin ang buhay, libo man ay masaya ninyong ipagkaloob, sapagka't ang katauha'y nangangailangan pa ng mga ba- yani upang patuluyang matub6s. Dapat ninyong ibigin ng higit sa sarili ang mabubuting tao, pagpalain at ipagtanggol ang mahihina at kabakahin naman, ng walang pag- tatanim sa loob, ang mga masasama. Ang lakas at katalinuhang ipinangaapi ay pu- hunang hindi ipinagtutubo, at ang lakas na- man at katalinuhang ipinaaapi ay pangparami ng mga alipin. Sa pagmamahal sa puri at paggalang sa ma- twid natatausan ang buhay, samantalang sa paglabag sa ganitong tuntunin &% kamatayan lamang ang matatamo. Wala nang napakabuting patnubay sa gina- gawa at iniisip kung di ang malinis na budhi. Kapag isang api ang ipagtatanggol gaano mang puhunan ay di dapat panghinayagan: la- long masama, pagka't kaduwagan, kung ang ma- pangapi'y bayaang makapagpatuloy sa maling ginagawa. Ang paggawa ng magaling sa iba, ay isa ring paglilingkod sa sarili. Madalas na ang kamatayan ay hindi kamatayan. 20 293 Faustjno Agullar. Ang katotohana'y sa hukay nagsisimula ang tunay na kabuliayan. Ang kasalukuyang pagpapalagay sa kapangya- rihan ng Diyos ay dapat mabago: siya nga ay mapagpatawad; nguni't hindi nagutos na ang maliit ay kainkainin ng malaki. Ganit6 rin ang masasabi sa mgapamahalaan: si- la'y natatayo upang mangalaga sa bayan hindi upang sumipsip sa saganang dugo nit6. Ang pagpupuno ay dapat ariing isang pagli- lingk6d, hindi masagwang kapangyarihang ma- kapag-utos. Wala sa pagsiil sa nangasasakupan ang ini- lalakas ng mga ]mmahalaan: na sa pagpapairal ng matwid at pagsunod sa bayang makapang- yarihan. Wala sa mga simbahan ang kaligtasan ng kaluluwa, kundi na sa paggawa ng magaling. Isang pan%nampalatayang malaya ang kaila- ngan ng tao, hindi ang gumagamit ng piring sa mata at tabing sa isipan. Ginto ang pawis ng mahirap kaya singpantay rin at kahalaga ng ginto ng mayaman. Ang pagod at ang puhunan ay di nagkakaiba: kaya patas na pakinabang ang dapat tamuhin. Tibayan tuwi na ang loob sa ano mang ga- gawin, na sa kalakhan ng pananalig ang ikina- susunod sa an6 mang mithi. Umasa ka sa iyong sarili kung ibig mong magtagumpay. NA^GALUNOD SA KATIHAN. 299 Paganit6ng rnga aral a'ng ikinakalat ng taong iyon na sa mga unang araw pa lamang ng pag- dating sa Balingkahoy ay nagkaroon na ng ma- rami ng alagad. Pati ng kura ay napilitang gumamit ng kan- yang kalakasan sa bayan upang huwag maka- pag-ugat ang ganitong mga aral na pangpaguho sa naitayong unti unti ng mga banal niyang si- nundan sa pagkapari. At ang mga punong bayan man ay nababakla na rin, malapit tuloy makaisip ng pagsusuwail ang dating mabffbait na taga Balingkahoy. Ang pagtira pa ng taong it6 sa bayan ay ikapapanganib na ng katahimikan ayon sa kani- lang palagay. Nguni't sila man naraan kung minsa'y nagbibigay matwid na rin sa bagong mga aral na kanyang ipinupunla. f At ang pagpupunla nama 3" walang maliw, liindi pinagsasawaan, araw araw ay ginagawa. Kaya parami ng parami hangga't nagtatagal ang mga kabig ng Tagapaghasik na it6 ng Mabuting Binhi, na ng maiauna'y nakilalang siya pala ang si Dimas Ilaw, masipag na taliba ng Kalayaan, na nagmimithing tipunin sa lilim ng iisang Bandila ang kalahatlahatang mga api sa Sangsinukob. Maynila Abril 1909. UNIVERSITY OF MieHIGAN 3 9015 05196 3216 ij;*itl .,£'• ?#; : al!i£ ti0i\^$,0y^y m$ |Jf4?*!. :tv> ^f.--ii * ]$*-; ' m x ; * : ; ;- ,t. > ^vi;C;-; 4* ' "Ki-t; *:&-:* :*£' tkV4%\:::: : :-,l^""*' :?M %; 'tk-v V ?>c ' ~^ 7r %p" : -- : .-;. |ifel|i:il ' ^Ml^^s&i^^^i 'ii^ v v^f: V *>? . V *4*S&ji^ ' -^ I ^M i$* **>*H :&* .»:V:HVl:V