0777 Wysokie

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011

Autorzy: Jerzy G ągol*, Paweł Kwecko*, Jerzy Miecznik*, Jerzy Król**, Małgorzata Marczak**, Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Anna Gabry ś-Godlewska* Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław

Spis tre ści I. Wst ęp – Jerzy G ągol ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jerzy G ągol ...... 4 III. Budowa geologiczna – Jerzy G ągol ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – Jerzy G ągol ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jerzy G ągol ...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jerzy G ągol ...... 14 VII. Warunki wodne – Jerzy G ągol ...... 15 1. Wody powierzchniowe ...... 15 2. Wody podziemne ...... 16 VIII. Geochemia środowiska ...... 18 1. Gleby – Paweł Kwecko ...... 18 2. Pierwiastki promieniotwórcze – Jerzy Miecznik ...... 20 IX. Składowanie odpadów – Małgorzata Marczak, Jerzy Król ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jerzy G ągol ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jerzy G ągol ...... 29 XII. Zabytki kultury – Jerzy G ągol ...... 31 XIII. Podsumowanie – Jerzy G ągol, Jerzy Król, Małgorzata Marczak ...... 33 XIV. Literatura...... 34

I. Wst ęp

Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny spo- sób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony śro- dowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opracowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzennego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych pro- gramów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczno ści lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Wskazane na planszy B naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, ale tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizacji innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Arkusz Wysokie Mazowieckie (377) Mapy geo środowiskowej Polski został wykonany według zasad okre ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest wykonaną w Oddziale Świ ę- tokrzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Państwowego Instytutu Badawczego w Kielcach reambulacj ą arkusza Wysokie Mazowieckie Mapy geologiczno-gospodarczej Pol- ski w skali 1:50 000 (Krogulec, Wierchowiec, 2007). Plansza B w zakresie geochemii środo- wiska została opracowana w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie, a w zakresie problematyki składowania odpadów w Przedsi ębior- stwie Geologicznym Proxima SA we Wrocławiu. Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in.: w Cen- tralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, w Urz ędzie Marszałkowskim Województwa

3 Podlaskiego w Białymstoku, u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku, w Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Białymstoku, w Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach, w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Białymstoku, w Urz ędach Gmin, których tereny znajduj ą si ę w granicach arkusza Wysokie Mazowieckie, oraz w Starostwie Powiatowym w Wysokiem Mazowieckiem. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942 (arkusz N-34-1118-A Wysokie Mazowieckie). Mapa jest przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski. Ponadto szczegółowe dane o zło Ŝach s ą uj ęte w kartach informacyjnych złó Ŝ i w komputerowej bazie danych o zło- Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Arkusz Wysokie Mazowieckie obejmuje obszar poło Ŝony pomi ędzy 52°50’ a 53°00’ szeroko ści geograficznej północnej i 22°30’ a 22 o45’ długo ści geograficznej wschodniej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza Wysokie Mazowieckie le Ŝy w woje- wództwie podlaskim. Obejmuje fragmenty miasta i gminy Wysokie Mazowieckie oraz gmin Kulesze Ko ścielne, Sokoły, Nowe Piekuty, Szepietowo 1 (powiat wysokomazowiecki), a tak Ŝe fragment gminy Po świ ętne (powiat białostocki). Obszar arkusza, według regionalizacji fizycznogeograficznej J. Kondrackiego (2001), jest poło Ŝony na Wysoczy źnie Wysokomazowieckiej, b ędącej cz ęś ci ą Niziny Północnopodla- skiej (fig. 1). Wysoko ść omawianego obszaru wynosi około 130 – 140 m n.p.m. Falista wysoczyzna morenowa stanowi tło dla ró Ŝnych mniejszych form. Lokalne deniwelacje w jej obr ębie dochodz ą do 5 m. Zdenudowane stoki wysoczyzny s ą łagodnie nachylone w kierunku wschodnim. Na wysoczy źnie licznie reprezentowane s ą kemy. Wysoko ści wzgl ędne wzgórz o stromych zboczach dochodz ą do 20 m. Najwa Ŝniejsze formy geomorfologiczne na opisywanym obszarze to formy: lodowcowe, utworzone w strefie martwego lodu, wodnolodowcowe, eoliczne, rzeczne, jeziorne, denudacyjne oraz antropogeniczne. Obszar arkusza le Ŝy na skraju Podlasia, historycznej krainy Polski, sąsiaduj ącej tu z Mazowszem.

1 Do 1983 r. miejscowo ść i gmina nosiła nazw ę Szepietowo-Stacja. 1.01.2010 r. Szepietowo uzyskało prawa miejskie. W tek ście niniejszych obja śnie ń stosowana jest nazwa Szepietowo, cho ć na mapie, ze względu na stary podkład topograficzny figuruje nazwa Szepietowo-Stacja.

4 Obszar arkusza Wysokie Mazowieckie le Ŝy w strefie klimatycznej Polski, która charakteryzuje si ę średni ą temperatur ą roczn ą około 7–7,5 oC (stycznia od -3 do -3,5 oC, lipca od 17,5 do 18 oC), średni ą roczn ą sum ą opadów 550 mm, liczb ą dni przymrozkowych (<0 oC) od 110 do 120 i liczb ą dni gor ących ( ≥ 25 oC) od 30 do 40 (Lorenc, red., 2005).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Wysokie Mazowieckie na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001)

1 – granice mezoregionów

Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.31 – Wysoczyzna Kolne ńska, 843.32 – Kotlina Biebrza ńska, 843.33 – Wysoczyzna Białostocka, 843.35 – Wysoczyzna Wysokomazowiecka, 843.36 – Dolina Górnej Narwi, 843.37 – Równina Bielska, 843.38 – Wysoczyzna Drohiczy ńska

Lasy wyst ępuj ą na około 10% powierzchni arkusza. Najwi ększy kompleks le śny, poło- Ŝony w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza, nosi lokaln ą nazw ę Las Mazury. Mniejsze obszary le śne s ą poło Ŝone w okolicach miejscowo ści: Szepietowo, Nowe Piekuty, Wojsławy oraz Sokoły. W lasach dominuj ą siedliska Ŝyzne – las świe Ŝy i las mieszany, mniejsze powierzch- nie zajmuje bór mieszany świe Ŝy oraz bór świe Ŝy. We wszystkich lasach dominuje sosna wymieszana w wi ększej lub mniejszej ilo ści z gatunkami li ściastymi, zale Ŝnie od Ŝyzno ści

5 siedliska. Przewa Ŝaj ą drzewostany w wieku powy Ŝej 50 lat. W dolinach i lokalnych zagł ębie- niach terenu wyst ępuj ą siedliska olsu. Na obszarze arkusza Wysokie Mazowieckie ponad 60% powierzchni zajmuj ą grunty orne, zaliczane do klas bonitacyjnych od I do IVa. We wschodniej cz ęś ci arkusza wyst ępuj ą gleby chronione mineralne typu gleb brunatnych, na pozostałym obszarze gleby brunatne i w niewielkim stopniu pseudobielice. Na północ od miejscowo ści Stawiereje Podle śne wyst ępuj ą czarne ziemie. Niewielki udział w całkowitej powierzchni arkusza maj ą ł ąki na glebach pochodzenia organicznego (mursze płytkie zalegaj ące na piasku), wyst ępuj ące w rejonach bagiennych obni Ŝeń terenu, w południowej i północno-zachodniej cz ęś ci opisywanego obszaru. Obszar arkusza Wysokie Mazowieckie obejmuje tereny rolnicze. Dominuj ą gospodar- stwa indywidualne. Centrum gospodarczym jest Wysokie Mazowieckie (około 10 tys. mieszka ńców), które jest siedzib ą powiatu. Przedsi ębiorstwa działaj ące na terenie miasta s ą związane głównie z produkcj ą, przetwarzaniem i sprzeda Ŝą produktów rolnych. Najwi ększym zakładem jest Spółdzielnia Mleczarska Mlekovita 2. Na terenie miasta funkcjonuje od 1987 r. mechaniczno-biologiczna oczyszczalnia ście- ków Spółdzielni Mleczarskiej „Mlekovita”. Miasto korzysta z tej oczyszczalni, biorąc udział w kosztach jej rozbudowy. Wydajno ść oczyszczalni to 5 700 m3/d, w tym miasto ma zagwa- rantowany zrzut ścieków w wysokości 2 500 m 3/d. W nieskanalizowanej cz ęś ci Wysokiego Mazowieckiego (głównie tereny budownictwa jednorodzinnego) ścieki socjalno-bytowe gromadzone s ą w zbiornikach i wywo Ŝone do dwóch punktów zlewnych systemu kanalizacyjnego miasta. Zbiorniki te nie zawsze s ą wła- ściwie uszczelnione i wyciekaj ące z nich ścieki stwarzaj ą du Ŝe zagro Ŝenie dla wód powierzchniowych i podziemnych. Opisywany rejon jest w znacznym stopniu zwodoci ągowany. W Wysokiem Mazowiec- kiem sie ć wodoci ągowa niemal w pełni zaspokaja potrzeby mieszka ńców oraz zlokalizowanych tu zakładów przemysłowych (90% miasta jest objęte sieci ą wodoci ągow ą). W Szepietowie (ok. 2,3 tys. mieszka ńców) mie ści si ę Podlaski O środek Doradztwa Rolniczego, a miasto nazywane jest „rolnicz ą stolic ą Podlasia”.

2 Firma wywodzi swoje korzenie od zakładu mleczarskiego powstałego w Wysokiem Mazowieckiem w 1928 r. Od 1992 r. nosi nazw ę Mlekovita. Obecnie (2010 r.) nale Ŝy wraz ze swoimi filiami do najwi ększych i najno- wocze śniejszych firm mleczarskich w kraju.

6 Przez obszar arkusza przebiega droga główna (krajowa) nr 66 Zambrów – Wysokie Mazowieckie – Bielsk Podlaski – granica z Białorusią oraz drogi drugorz ędne (wojewódz- kie): Wysokie Mazowieckie – Białystok (678) i D ąbrówka Kościelna – Topczewo (659). Rozwini ęta jest tak Ŝe sie ć dróg lokalnych. Obszar arkusza Wysokie Mazowieckie przecina linia kolejowa E-75 Warszawa – Bia- łystok – granica białoruska. Jest to odcinek otwartej w 1862 r. Kolei Warszawsko– Petersburskiej i wa Ŝny, modernizowany obecnie, odcinek transeuropejskiego korytarza trans- portowego.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Wysokie Mazowieckie przedstawia arkusz Łom- Ŝa (Bałuk, 1973) Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (mapa wraz z obja śnieniami tekstowymi, opublikowana) oraz arkusz Wysokie Mazowieckie (śuk, 1999) Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 (mapa wraz z obja śnieniami tekstowymi, dost ęp- na w wersji archiwalnej). Poni Ŝej przedstawiono jedynie zarys budowy geologicznej, zwraca- jąc uwag ę głównie na elementy istotne dla omawianych dalej warunków hydrogeologicznych i geologiczno-in Ŝynierskich obszaru arkusza, problematyki surowcowej i mo Ŝliwo ści składo- wania odpadów (izolacji podło Ŝa). Obszar arkusza le Ŝy pod wzgl ędem geostrukturalnym w obr ębie wyniesienia mazursko- suwalskiego, wchodz ącego w skład wschodnioeuropejskiej platformy prekambryjskiej. Osady prekambryjskie, wykształcone w postaci granitoidów, łupków metamorficznych i diabazów, wyst ępuj ą na gł ęboko ści około 1000 m. Powy Ŝej wyst ępuj ą w profilu kambryjskie piaskowce z wkładkami łupków metamorficznych. Pierwotnie utwory te miały znaczn ą mi ąŜ szo ść , lecz do ko ńca ery paleozoicznej obszar był wynurzony i podlegał procesom erozji. W profilu wyst ępuje luka sedymentacyjna si ęgaj ąca do triasu dolnego, kiedy to nast ąpiła ponowna trans- gresja morska. Osadziły si ę wtedy przewarstwiaj ące si ę brunatne piaskowce, mułowce i pstre iłowce. W okresie jurajskim nast ępowało powolne spłycenie zbiornika, w wyniku czego w dol- nej cz ęś ci utworzyły si ę mułowce z wkładkami piaskowców, nast ępnie piaskowce ró Ŝnoziar- niste, a w górnej partii wapienie piaszczysto-margliste i wapienie rafowe, margliste, z krzemieniami. Kreda dolna reprezentowana jest przez piaskowce wapniste z glaukonitem i mu- łowce, a kreda środkowa i górna przez margle piaszczyste, margle z krzemieniami, wapienie margliste i kred ę pisz ącą.

7 W paleogenie 3 (eocen i oligocen), w warunkach płytkich morskich zatok, sedymentowa- ły głównie piaski drobnoziarniste i mułki oraz piaski glaukonitowe. Osady miocenu (neogen) wyst ępuj ą na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci analizowanego obszaru, bezpośrednio pod utworami czwartorz ędowymi. S ą to utwory piaszczysto-ilaste z wkładkami w ęgla brunatnego. Powierzchni ę obszaru arkusza buduj ą utwory czwartorz ędowe: plejstocenu i holocenu (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść si ęga 150 m. Osady plejstoce ńskie reprezentowane s ą przez osady zlodowace ń południowopolskich (zlodowacenie Nidy 4, zlodowacenie Sanu 1, zlodowacenie Sanu 2) i wy Ŝej zalegaj ące osady zlodowace ń środkowopolskich (zlodowacenie Odry, zlodowacenie Warty). Przedzielaj ą je osady okresów interglacjalnych. Osadami zlodowace ń s ą głównie gliny zwałowe i podrz ędnie piaski wodnolodowcowe. Dla okresów interglacjalnych charakterystyczne s ą piaski wodnolodowcowe, a takŜe iły i mułki zastoiskowe. Poszczególne kompleksy litologiczno-wiekowe plejstocenu maj ą wskutek zmienno ści warunków sedymentacji i procesów erozyjnych zmienn ą mi ąŜ szo ść i cz ęsto brak ci ągło ści w obr ębie obszaru arkusza. Ci ągły poziom glin zwałowych o zró Ŝnicowanej mi ąŜ szo ści 10– 50 m pozostawiło zlodowacenie Nidy. Zlodowacenie Sanu 2 pozostawiło dwa poziomy glin zwałowych, rozdzielonych seri ą piasków wodnolodowcowych. Zło Ŝony kompleks utworów glacjalnych i mi ędzymorenowych o znacznej mi ąŜ szo ści. pozostawiły zlodowacenia Odry i Warty. Poziom glin zwałowych stadiału górnego Odry ma mi ąŜ szo ść 12–15 m i wyst ępuje na całym omawianym obszarze. Okres recesji l ądolodu reprezentowany jest miejscami przez drobnoziarniste piaski fluwioglacjalne. Z okresu zlodowacenia Warty pochodz ą ró Ŝnego typu kemy. Torfy, gytie i mułki jeziorne o kilkumetrowej mi ąŜ szo ści reprezentuj ą interglacjał eemski. Dzisiejsz ą powierzchni ę obszaru buduj ą osady środkowego stadiału zlodowacenia War- ty, a obecna morfologia terenu jest efektem procesów zaniku l ądolodu. Tak ukształtowany kompleks utworów plejstoce ńskich (warstw wodono śnych i izolacyjnych) decyduje o warunkach hydrogeologicznych (układzie poziomów wodono śnych). Typ litologiczny i wiek osadów odsłaniaj ących si ę na powierzchni terenu decyduje te Ŝ o kwalifikacji gruntów z punktu widzenia warunków budowlanych. Osady starszych zlodowace ń, bardziej skonsolidowane, maj ą zwykle bardziej korzystne cechy. Wychodnie niektó-

3 W 2002 r. Mi ędzynarodowa Unia Nauk Geologicznych usun ęła z tabeli stratygraficznej poj ęcie trzeciorz ędu jako okresu geologicznego (co uwzgl ędniaj ą ju Ŝ współczesne podr ęczniki szkolne). Rang ę okresów – zast ępuj ą- cych trzeciorz ęd – maj ą obecnie neogen i paleogen. 4 W polskiej literaturze geologicznej stosowana bywa tak Ŝe pisownia: zlodowacenie narwi, odry, warty itp.

8 rych kompleksów litologicznych maj ą niekiedy znaczenie surowcowe. Na obszarze arkusza takie zainteresowanie budz ą w szczególności wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem oraz iły zastoiskowe zlodowace ń środkowopolskich.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Wysokie Mazowieckie na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (wg L. Marksa i in., red., 2006)

CZWARTORZ ĘD holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady oraz torfy i namuły; plejstocen-holocen: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: z l o d o w a c e n i a p ó ł n o c n o p o l s k i e 11 – piaski, Ŝwiry i muł- ki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; i n t e r g l a c j a ł e e m s k i 19 – torfy, gytie, kreda jeziorna; z l od o w a c e n i a ś r o d k o w o p o l s k i e 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 26 – piaski, mułki Ŝwi- ry ozów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Uwaga: przy opisie wydziele ń stratygraficznych zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 Osady holoce ńskie to piaski i Ŝwiry w dolinach rzek oraz piaski humusowe i namuły w obni Ŝeniach terenu. Namuły torfiaste i torfy wyst ępuj ą na całym obszarze w trwałych, pod- mokłych obni Ŝeniach ró Ŝnej genezy oraz w dolinach cieków.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Wysokie Mazowieckie wyst ępuj ą dwa czwartorz ędowe kompleksy litologiczno-surowcowe: ilasty, reprezentowany przez iły zastoiskowe, oraz okru- chowy, na który składaj ą si ę piaski i Ŝwiry oraz piaski. Na omawianym obszarze udokumentowano (stan z grudnia 2010 r.) 5 złó Ŝ. Jest to zło Ŝe iłów i mułków ceramiki budowlanej „Szepietowo” (Data, 1992), zło Ŝa piasków i Ŝwirów: „Dworaki” (Kuczy ński, 2004), „Dworaki II” (Lipi ński, 2009) i „P ęzy” (Sadowski, 2010) oraz zło Ŝe piasków „Krasowo-Cz ęstki” (Lichwierowicz, 1992; Sadowski, 2003). Z krajowego bilansu zasobów zostało usuni ęte w 2009 r. zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Jabło ń D ąbrowa” (Ku- czy ński, 2005; Lipi ński, 2007), wcze śniej za ś zło Ŝe iłów i mułków ceramiki budowlanej „Szepietowo” (Milewski, 1954; Samocka, 1983) w rejonie obecnego zło Ŝa „Szepietowo”. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę wspomnianych złó Ŝ – z punktu widzenia ich ochrony i z punktu widzenia ochrony środowiska – przedstawia tabela 1, a główne parametry geologiczno-górnicze tabela 2. Kopalin ą w zło Ŝu surowca ilastego ceramiki budowlanej „Szepietowo” są iły i mułki zastoiskowe zlodowace ń środkowopolskich. Zawarto ść marglu w ziarnach wi ększych ni Ŝ 0,5 mm wynosi w kopalinie od 0,005 do 0,6% ( śr. 0,1%), woda zarobowa wzgl ędna od 19,2 do 25,9 ( śr. 22,2), skurczliwo ść wysychania od 4,0 do 6,0% ( śr. 4,6%), nasi ąkliwo ść w wyro- bach od 21,2 do 23,8% (śr. 22,6%). Surowiec ilasty z omawianego zło Ŝa mo Ŝe by ć stosowany tylko do produkcji wyrobów grubo ściennych niskich klas (Data, 1992). W zakładzie wytwa- rzano cegł ę pełn ą o wytrzymało ści rz ędu 12–34 MPa. W przyległych do siebie zło Ŝach piasków i Ŝwirów „Dworaki” i „Dworaki II” oraz w zło Ŝu „Krasowo-Cz ęstki” wyst ępuj ą utwory wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopol- skich. Najwa Ŝniejsze parametry jako ści kopaliny z tych złó Ŝ zestawiono tabeli 3. Wszystkie omówione zło Ŝa nale Ŝą do złó Ŝ powszechnych, licznie wyst ępuj ących, łatwo dost ępnych, dlatego zaklasyfikowano je z punktu widzenia ich ochrony do klasy 4 (Zasady…, 2002). W klasyfikacji sozologicznej (bior ącej pod uwag ę stopie ń kolizyjno ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospodarowania przestrzennego) wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy A, czyli małokonfliktowych (tabela 1). S ą to zło Ŝa małe, o niewielkim istniej ącym lub mo Ŝliwym wy- dobyciu, poło Ŝone na obszarach o stosunkowo niewielkiej warto ści przyrodniczej, niezagra- Ŝaj ące dobrom kultury.

10 Tabela 1

Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geolo- Wydobycie giczne bilansowe Kategoria Stan zagospodaro- Zastosowanie Klasyfikacja Nr Wiek kom- w 2009 r. (tys. ton, rozpoznania wania zło Ŝa kopaliny złó Ŝ zło Ŝa Nazwa Rodzaj pleksu (tys. ton) Przyczyny kon- tys. m 3* ) na zło Ŝa kopaliny litologiczno- fliktowo ści zło Ŝa mapie surowcowego klasy klasy wg stanu na rok 2009 (Wołkowicz i in., red., 2010) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 DWORAKI pŜ Q 144 C1 G 59,0 Skb, Sd 4 A – * 3 SZEPIETOWO i(ic) Q 18 C1 Z 0,0 Scb 4 A – 4 KRASOWO- p Q 182 C Z 0,0 Skb, Sd 4 A – CZ ĘSTKI 1 11

5 PĘZY pŜ Q 83 C1 N 0,0 Skb, Sd 4 A –

6 DWORAKI II pŜ Q 224 C1 N 0,0 Skb, Sd 4 A – JABŁO Ń D Ą- pŜ Q ZWB BROWA SZEPIETOWO i(ic) Q ZWB Rubryka 3: i(ic) − iły i mułki ceramiki budowlanej, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p − piaski Rubryka 4: Q − czwartorz ęd

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – C 1 Rubryka 7: zło Ŝe: G − zagospodarowane, Z – zaniechane, N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z Bilansu…, zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej za- mieszczonej w materiałach archiwalnych Rubryka 9: Scb − kopaliny skalne ceramiki budowlanej, Skb − kopaliny skalne kruszyw budowlanych, Sd – kopaliny skalne drogowe Rubryka 10: 4 − zło Ŝa powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A − zło Ŝa małokonfliktowe

Tabela 2

Główne parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ Numer zło Ŝa Powierzchnia Mi ąŜ szo ść Grubo ść Rodzaj Warunki hydro- na mapie złoŜa zło Ŝa nadkładu N/Z kopaliny geologiczne i jego nazwa (ha) (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 piaski 6,1 0,2 1 DWORAKI 1,97 0,02 zło Ŝe suche i Ŝwiry (4,2–6,8) (0,2–0,3)

8,0 2,8 3 SZEPIETOWO iły i mułki 0,62 0,34 zło Ŝe suche (6,5–8,9) (1,2–4,4)

zło Ŝe 4 KRASOWO- 5,7 0,2 piaski 2,56 0,03 cz ęś ciowo CZ ĘSTKI (1,7–6,5) (0,2–,6) zawodnione zło Ŝe piaski 4,1 1,4 5 P ĘZY 1,14 0,37 cz ęś ciowo i Ŝwiry (3,0-7,1) (0,4–3,0) zawodnione Ŝwiry 6,0 0,7 6 DWORAKI II 2,00 0,13 zło Ŝe suche piaszczyste (5,1–6,8) (0,2–1,4)

W rubrykach 4 i 5 podano warto ść średni ą i (w nawiasie) warto ści skrajne parametru Rubryka 6: stosunek grubo ści nadkładu (N) do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (Z)

Tabela 3

Wła ściwo ści kruszywa naturalnego (piasków, piasków i Ŝwirów) z udokumentowanych złó Ŝ Zawarto ść Zawarto ść Gęsto ść Zawarto ść ziarn ziarn nasypowa Wska źnik Numer i nazwa zło Ŝa pyłów o średnicy o średnicy w stanie piaskowy (%) do 2 mm do 4 mm zag ęszczonym (%) (%) (t/m 3) 1 2 3 4 5 6 0,3 33,9 50,6 1,64 1 DWORAKI n.o. (0,2–0,6) (27,8–43,9) (46,9–53,0) (1,63–1,65) 4 KRASOWO- 7,0 91,8 94,9 74,2 1,82 CZ ĘSTKI (4,2–10,0) (83,2–97,0) (89,4–98,8,0) (58,5–85,1) (1,77–1,91) 6,8 69,1 81,1 1,66 5 P ĘZY n.o. (3,0–16,7) (27,8–87,2) (51,0–94,8) (1,57–1,82) 7,7 44,0 73,1 1,86 6 DWORAKI II n.o. (0,2–12,2) (27,8–53,6) (71,8–74,5) (1,65–1,97)

Rubryka 2: zawarto ść pyłów o średnicy ziarn poni Ŝej 0,063 mm Rubryka 3: zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm nazywana jest punktem piaskowym W rubrykach 2–6 podano warto ść średni ą i (w nawiasie) warto ści skrajne parametru Rubryka 5: wska źnik piaskowy okre śla stosunek obj ęto ści ziarn frakcji piaskowej i cz ęś ciowo Ŝwirowej (do 4 mm) do obj ętości tej frakcji wraz z cz ęś ciami wyst ępuj ącymi w formie zawiesiny Rubryka 5: n.o. – nie oznaczano

12 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Wysokie Mazowieckie w 2009 r. wydobycie było prowadzone jedynie w zło Ŝu piasków i Ŝwirów „Dworaki”. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Mirosław Dworakowski z Dworaków-Pikatów. Eksploatacj ę kopaliny rozpocz ęto w 2007 r. Koncesja jest wa Ŝna do 20.06.2017 r. Ustanowiono obszar i teren górniczy „Dworaki” o powierzch- niach odpowiednio 2,0 ha i 2,8 ha. Eksploatacja prowadzona jest w suchym wyrobisku wgł ębno-stokowym. Kopalina nie jest przerabiana. W zło Ŝu piasków „Krasowo-Cz ęstki” prowadzone od 1993 r. wydobycie zostało zaniechane w 2000 r. Koncesja wygasła w 2003 r., a obszar i teren górniczy został zniesiony. Wy- robisko uległo samorekultywacji. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Dworaki II” zostało udokumentowane w 2009 r. przez u Ŝyt- kownika zło Ŝa „Dworaki”. W czasie realizacji niniejszego opracowania nie wyst ąpiono o koncesj ę na wydobywanie kopaliny. Eksploatacji zło Ŝa surowca ceramiki budowlanej „Szepietowo” zaniechano w 1995 r. ze wzgl ędu na nieopłacalno ść produkcji i praktyczne wyczerpanie zasobów przemysłowych. Pozostało ści ą po działalno ści wydobywczej są ulegaj ące stopniowej samorekultywacji wgł ębne wyrobiska poeksploatacyjne o ł ącznej powierzchni około 15 ha i opuszczone zabu- dowania cegielni. Zło Ŝe piasków i piasków ze Ŝwirem „P ęzy” zostało udokumentowane w 2010 r. W czasie realizacji niniejszego opracowania nie wyst ąpiono o koncesj ę na wydobywanie kopaliny. W zło Ŝu piasków i Ŝwirów „Jabło ń D ąbrowa” eksploatacj ę zako ńczono w 2007 r.. Udzielona w 2005 r. koncesja na wydobywanie wygasła w 2008 r., a ustanowiony obszar i teren górniczy został zniesiony. Według dodatku rozliczeniowego (Lipi ński, 2007) bilansowe zasoby zło Ŝa zostały wyczerpane. Zło Ŝe zostało usuni ęte z „Bilansu zasobów…”. Wyrobi- sko podlega samorekultywacji. Ślady niekoncesjonowanej, okresowej eksploatacji piasków i Ŝwirów wyst ępuj ą w okolicach miejscowo ści: Kolonia Mogelice i Wypychy. Kruszywo z tych odkrywek (o powierzchni od 0,1 do 0,4 ha) wykorzystywane jest głównie do sezonowych napraw lokalnych dróg oraz w budownictwie indywidualnym. Zespół kilku wyrobisk poeksploatacyjnych o łącznej powierzchni około 10 ha w rejonie D ąbrowy Ko ścielnej jest nieczynny co najmniej od kilkunastu lat. Nieczynne jest równie Ŝ wyrobisko poło Ŝone w miejscowo ści Łopienie- Szel ągi.

13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Wysokie Mazowieckie prowadzone były poszukiwania piasków i piasków ze Ŝwirami (pospółek) oraz iłów ceramiki budowlanej. Na mapie zaznaczono obszary o negatywnych wynikach bada ń oraz 4 obszary perspektywiczne dla poszukiwa ń złó Ŝ piasków i piasków ze Ŝwirami. Dotychczasowe badania nie dały podstaw do wskazania ob- szarów prognostycznych, tj. obszarów (złó Ŝ ) o oszacowanych zasobach prognostycznych. Na obszarach w rejonie wsi Jabło ń-Śliwowo i Łopienie-Szel ągi na podstawie odsłoni ęć stwierdzono wyst ępowanie kruszyw naturalnych (piasków wodnolodowcowych) o punkcie piaskowym od 60 do 80%, pod nadkładem do 0,3 m, o mi ąŜ szo ści przekraczaj ącej 3 m (Czo- chal, 1995a; Doma ńska, 1995; Kuczy ński, 2005). W rejonie D ąbrówki Ko ścielnej odsłoni ęcia wskazuj ą na wyst ępowanie wodnolodowcowych piasków ze Ŝwirem o punkcie piaskowym od 60 do 85% i Ŝwirów o punkcie piaskowym od 40 do 50%. Mi ąŜ szo ść kompleksu wynosi co najmniej kilka metrów (Czochal, 1995c; Doma ńska, 1995). Obszar perspektywiczny dla pia- sków w rejonie wsi Krasowo-Cz ęstki powinien reprezentowa ć kompleks o podobnej mi ąŜ szo- ści i zbli Ŝonych parametrach jako ści jak w udokumentowanym zło Ŝu „Krasowo-Cz ęstki”. W rejonie miejscowo ści Nowe Piekuty wskazano te Ŝ dwa obszary o negatywnych wynikach poszukiwa ń kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego. Na północ od wspomnianej wsi wykonano 3 sondy o gł ęboko ści do 5 m, na południe od wsi 5 sond o analogicznej gł ęboko ści (Ma- kowiecki, 1993; Czochal, 1995a). W obu obszarach nie stwierdzono wyst ępowania kopalin uŜytecznych. Poza zło Ŝem „Szepietowo” wszystkie dotychczasowe poszukiwania złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej na obszarze arkusza zako ńczyły si ę wynikami negatywnymi. W rejonie Sokołów 4 odwierty (15-20 m) stwierdziły nieprzydatne surowcowo gliny piaszczyste i drobnoziarniste piaski (Kwa śniewska, 1984; Czochal, 1995b). W rejonie Rz ące – Dworaki-Pikaty stwierdzono wprawdzie interesuj ący kompleks wyst ępowania iłów zastoiskowych (o mi ąŜ szo ści od 1,7 do 17,8 m, średnio 7 m, pod nadkładem 0,2-0,3 m, o zasobach rz ędu 7 mln m 3), lecz wyst ępowanie w kopalinie ziarnistego marglu i Ŝwirów dyskwalifikuje obecnie jej przydatno ść surowcow ą (Bednarek, Salachna, 1968; Salachna 1969). By ć mo Ŝe w przyszło ści, przy zastosowaniu nowych metod przeróbki kopaliny, np. metodzie suchego przerobu, mo Ŝliwa b ędzie powtórna analiza przydatno ści złoŜowej wspomnianego obszaru.

14 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Wysokie Mazowieckie poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły, w zlewniach rzek Narwi i Bugu. Przez Wysoczyzn ę Wysokomazowieck ą przebiega dział wodny pomi ędzy tymi rzekami. Wschodnia i północna cz ęść obszaru arkusza nale Ŝy do zlewni Narwi, południowa i zachodnia do zlewni Bugu. W okolicy Wysokiego Ma- zowieckiego bior ą swój pocz ątek niewielkie dopływy Narwi (Jabłonka, Rokietnica, Ślina) i Bugu (Brok Mały i Du Ŝy oraz Mie ń, zwany tak Ŝe Miank ą, wpływaj ący do rzeki Nurzec, który uchodzi do Bugu). Rzeka Brok jest prawobrze Ŝnym, IV-rz ędowym dopływem Bugu. Ciek charakteryzuje si ę małym przepływem, jest uregulowany i posiada mało zasobn ą w wod ę zlewni ę. Koryto rzeki jest wci ęte około 0,5 m w dno doliny. Rzeka przepływa przez centraln ą i zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. Rzeka przepływa tak Ŝe przez miasto Wysokie Mazowieckie. Obszar arkusza charakteryzuje si ę do ść g ęst ą sieci ą hydrograficzn ą i wyst ępowaniem niewielkich zbiorników naturalnych i stawów hodowlanych. Doliny rzek cz ęsto s ą poci ęte gęst ą sieci ą rowów melioracyjnych, odwadniaj ących obszary podmokłe. Badania jako ści wód powierzchniowych (stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych) były prowadzone w 2009 roku przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku (Informacja o stanie środowiska…, 2010; Informacja Podlaskiego WIO Ś…, 2010) według wymogów Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. (Rozporz ądzenie…, 2008). Punkt pomiarowo-kontrolny w ramach monitoringu diagnostycz- nego na rzece Brok znajduje si ę w miejscowo ści Michałki, poni Ŝej Wysokiego Mazowieckie- go, na s ąsiednim arkuszu Jabłonka Ko ścielna (376). Stan ekologiczny Broku (na podstawie bada ń Makrofitowego Indeksu Rzecznego – MIR) oceniono jako słaby w 5-stopniowej skali, tj. od stanu bardzo dobrego, poprzez dobry, umiarkowany, słaby do złego. Wi ększo ść badanych wska źników fizyczno-chemicznych, zarówno tlenowych jak i biogennych, przekracza warto ści okre ślone dla stanu dobrego, i stan ekologiczny zakwalifikowano jako słaby (IV klasa jako ści wód). Wody rzeki nie spełniaj ą równie Ŝ kryteriów bytowania ryb w warunkach naturalnych. Średnioroczne warto ści st ęŜ enia fosforu ogólnego, azotanów i azotu ogólnego przekroczyły warto ści graniczne, co wskazuje na znaczny poziom eutrofizacji rzeki.

15 2. Wody podziemne

Według podziału regionalnego zwykłych wód podziemnych (Paczy ński, red., 1993, 1995) obszar arkusza Wysokie Mazowieckie poło Ŝony jest w wi ększej cz ęś ci w granicach makroregionu północno-wschodniego, regionu mazowieckiego (I). Wschodnie kra ńce omawianego arkusza le Ŝą w granicach makroregionu centralnego, regionu lubelsko-

podlaskiego (IX), subregionu podlaskiego (IX 1) i rejonu bialskiego (IX 1A ). Według podziału regionalnego słodkich wód podziemnych w Polsce (Paczy ński, Sa- durski, red., 2007) obszar arkusza znajduje si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci regionu (II) mazowiecko-mazursko-podlaskiego. W systematyce regionalnej (Paczy ński, Sadurski, red., 2007), z uwzgl ędnieniem jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (JCWPd), obszar ten znajduje si ę w Prowincji Wisły, Regionie Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN) i w Regionie Bugu (RB), Subregionie nizinnym (SBN). W obr ębie RNPN wydzielono 10 jednolitych cz ęś ci wód podziemnych, w tym nr 55 – zlewni ę górnej Narwi. W skład SBN wchodzi 6 JCWPd, z wydzielon ą jednostk ą nr 54 – zlewni ą Bugu środkowego. W obydwu jednostkach nr 54 i 55 s ą rozpoznane i u Ŝytkowane wody w utworach czwartorz ędowych. Teren arkusza Wysokie Mazowieckie (oraz wszystkich okalaj ących go arkuszy) jest poło Ŝony poza obszarami głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski, 1990). Krótk ą charakterystyk ę warunków wyst ępowania wód podziemnych przedstawiono na podstawie arkusza Wysokie Mazowieckie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Ćwiertniewska, Majer, 2004). Warunki hydrogeologiczne obszaru s ą raczej słabo rozpoznane, co uwarunkowane jest niewielkim zapotrzebowaniem na wod ę małych osad wiejskich i miasta Wysokie Mazo- wieckie. Poziomy wodono śne o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuj ą wył ącznie w czwartorz ę- dowych piaskach i piaskach ze Ŝwirem ( Ćwiertniewska, Majer, 2004). W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wyró Ŝniono cztery poziomy wodono śne: przypowierzchniowy i dwa lub trzy poziomy mi ędzymorenowe. Poziom przypowierzchniowy jest zwi ązany z dolinami rzek. Warstw ę wodono śną tworz ą piaski, przewa Ŝnie drobnoziarniste, o mi ąŜ szo ści około kilku metrów. Poziom nieizolo- wany od powierzchni terenu, jest znacznie nara Ŝony na zanieczyszczenia. Zwierciadło wody ma charakter swobodny. Gł ęboko ść wyst ępowania wody wynosi od poni Ŝej 1 m do kilku m. Poziom jest ujmowany studniami kopanymi i abisynkami.

16 Pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny, o lokalnym zasi ęgu, tworz ą piaski drobnoziarniste, czasami piaski pylaste zlodowace ń środkowopolskich. Mi ąŜ szo ść osadów wodono śnych wynosi około 3–5 m, a ich parametry hydrogeologiczne s ą mało korzystne. Poziom ten jest rozpoznany w rejonie wsi Sokoły. Drugi mi ędzymorenowy poziom wodono śny ma ci ągłe rozprzestrzenienie w granicach omawianego arkusza. Jest głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym i wyst ępuje w Ŝwi- rach i piaskach wodnolodowcowych zlodowace ń południowopolskich na ró Ŝnych gł ęboko- ściach, od 30–35 m do 65–80 m. Warstwa wodono śna ma zró Ŝnicowan ą mi ąŜ szo ść , przewa Ŝnie około 10 m. Poziom jest izolowany pakietem glin zwałowych o mi ąŜ szo ści rz ędu 20– 60 m. Wydajno ści eksploatacyjne otworów studziennych wynosz ą przewa Ŝnie 30–70 m 3/h przy depresji od kilku do kilkunastu metrów. Poziom ten jest cz ęsto ujmowany studniami wierconymi w kilku miejscowo ściach: Szepietowo, Nowe Piekuty i Wierzbowizna. Trzeci mi ędzyglinowy (gł ębszy) poziom wodono śny nie ma ci ągłego rozprzestrzenienia. Buduj ą go piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń południowopolskich. Jego mi ąŜ szo ść niekiedy przekracza 40 m. Wydajno ści poszczególnych studzien s ą zró Ŝnicowane w przedziale 20–80 m 3/h przy depresji od kilku do 20 metrów. Poziom jest eksploatowany tylko kilkoma studniami w miejscowo ściach Kalinowo-Czosnowo, Wysokie Mazowieckie i Szepietowo. Wi ększe uj ęcia wody podziemnej s ą zlokalizowane w Wysokiem Mazowieckiem. Miej- skie uj ęcie składa si ę z czterech studni poło Ŝonych przy ulicy 1 Maja 6 w Wysokiem Mazo- wieckiem. Całkowity pobór wody z uj ęcia nie przekracza 150 m 3/h. Podstawowe parametry studni zostały przedstawione w tabeli 4. Tabela 4

Parametry studni uj ęcia miejskiego w Wysokiem Mazowieckiem Wydajno ść Rok wł ączenia do eks- Lp. Nr studni Gł ęboko ść [m] Depresja [m] [m 3/h] ploatacji 1 nr 1 A 79,5 90,0 8,30 1985 2 nr 1 B 77,5 95,5 3,25 1993 3 nr 2 78,0 89,0 4,70 1972 4 nr 2 A 79,0 93,0 2,85 1993

Wody pi ętra czwartorz ędowego w badanym obszarze charakteryzuj ą si ę dobr ą (klasa IIa) lub średni ą (klasa IIb) jako ści ą, tj. wymagaj ą tylko prostego uzdatniania ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zawarto ść Ŝelaza i manganu ( Ćwiertniewska, Majer, 2004). Wody podziemne głównego poziomu u Ŝytkowego ze wzgl ędu na dobr ą izolacj ę i rodzaj zagospodarowania terenu (głównie rolniczy) s ą w niewielkim stopniu zagro Ŝone zanieczysz-

17 czeniami antropogenicznymi. W ostatnich latach 2004-2009 na omawianym arkuszu nie ma Ŝadnego punktu krajowej sieci monitoringu wód podziemnych, prowadzonej przez Pa ństwo- wy Instytut Geologiczny – Pa ństwowy Instytut Badawczy (Rocznik hydrogeologiczny, 2010).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Rozporz ądzenie…, 2002). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Wysokie Mazowieckie (377) umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (media- nach) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczo- nych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo

18 w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7). Tabela 5

Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Wysokie bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Mazowieckie szu Wysokie Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) (377) Mazowieckie (377) Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–40 21 27 Cr Chrom 50 150 500 3–7 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 19–50 34 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2–6 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–6 4 3 Pb Ołów 50 100 600 <3–10 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 0,05 <0,05 Liczba badanych próbek gleb z arkusza Wysokie Ma- 1) grupa A zowieckie w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ en ia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 6 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza Wysokie Mazowieckie (377) do poszczególnych zow ane z wył ączeniem terenów przemysłowych, grup u Ŝytkowania (liczba próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – liczba próbek

19 Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, kadmu, kobaltu, miedzi i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. WyŜsz ą warto ść mediany wykazuj ą jedynie zawartości: cynku, niklu i rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwierdzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

20 377W PROFIL ZACHODNI 377E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5875115 5870750 5868068 5869922 5866003 m 5863875 m 5868247 5861941 5860920 5860232 5858145 5858441

0 10 20 30 40 50 60 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 21

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5875115 5870750 5868068 5869922 5866003 m 5863875 m 5868247 5861941 5860920 5860232 5858145 5858441

0 2 4 6 8 10 12 0 2 4 6 8 10 12

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 3. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Wysokie Mazowieckie (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe, gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na opisanym arkuszu (fig. 3), przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy. Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor ) i sztucznych (cez). Wyniki Warto ści promieniowania gamma na zachodnim profilu wahaj ą si ę w granicach od 22 do 49 nGy/h. Najni Ŝsze warto ści (<30 nGy/h) s ą zwi ązane z osadami zastoiskowymi i rzecz- nymi, pozostałe odpowiadaj ą glinom zwałowym, piaskom kemowym oraz piaskom i Ŝwirom wodnolodowcowym i lodowcowym. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania s ą nieco wy Ŝsze, od 32 do 59 nGy/h. Odpowiadaj ą one glinom zwałowym oraz piaskom i Ŝwirom lodowcowym i wodnolodowcowym. Warto doda ć, Ŝe średnia warto ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie i niskie, w granicach od 1,2 do 6 kBq/m 2, tylko punktowo jest nieco wy Ŝsze, nieznacznie przekraczaj ąc 10 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi

22 w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa, a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6).

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS:

− warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 6; − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne dokumentuj ą obecno ść warstwy izolacyjnej do gł ęboko ści 10 m. Tabela 6

Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik Mi ąŜszo ść [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10 -9 Iły, iłołupki K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1-5 ≤ 1 x 10 -9 O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 x 10 -7 Gliny

23 Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza Wysokie Mazowieckie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 ( Ćwiertniewska, Majer, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów praw- nie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowiska odpa- dów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Wysokie Mazowieckie około 40% powierzchni obj ęte jest bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wył ączeniom podlegaj ą: − tereny przykryte osadami holoce ńskimi, wykształconymi w postaci: torfów, gytii, namu- łów, namułów torfiastych i piaszczystych zagł ębie ń bezodpływowych, piasków humuso- wych, piasków i namułów den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych i okresowo prze- pływowych, jak równie Ŝ utworów deluwialnych, deluwialno-rzecznych oraz deluwialno- jeziornych. Utwory te akumulowane zostały przede wszystkim w dolinie Śliny, Rokietni- cy, Broku, Tłoczewki, miejscami równie Ŝ w zagł ębieniach wytopiskowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, wyst ępuj ące w południowej i północno-zachodniej cz ęś ci opisywanego obszaru, w zagł ę- bieniach dolin rzecznych odwadniaj ących wysoczyzn ę, wył ączone bezwzgl ędnie wraz ze stref ą o szeroko ści 250 m; − obszary predysponowane do wyst ępowania ruchów masowych, wyznaczone w rejonie Wykna Nowego, Sokołów, Szepietowa oraz Tłoczewa (Krzywicki i in., 2007); − zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha; − tereny zwartej zabudowy miejscowo ści gminnych: Wysokie Mazowieckie, Sokoły i Sze- pietowo; − otoczenie niewielkich zbiorników wodnych w rejonie Jabłoni-Piotrowic, Szepietowa, Szepietowa-Janówki (250 m od linii brzegowej).

24 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 60% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ącymi naturalnej bariery geologicznej (NBG) (tabela 6). W obr ębie omawianego obszaru rol ę naturalnej bariery izolacyjnej spełniaj ą plejstoce ń- skie gliny zwałowe, których zasi ęg powierzchniowy okre ślono na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (śuk, 1999). Na powierzchni terenu odsłaniaj ą si ę gliny zwałowe górne sta- diału środkowego zlodowacenia Warty (zlodowacenia środkowopolskie), występuj ące w postaci płatów o znacznej wielko ści. Pod wzgl ędem litologicznym, na wi ększo ści obszaru, s ą to gliny piaszczyste i piaszczysto-ilaste, br ązowe i szaro-br ązowe. Analiza otworów wiertni- czych i przekrojów geologicznych oraz hydrogeologicznych wskazuje, Ŝe mi ąŜ szo ść tych glin jest niewielka i zwykle nie przekracza 10 metrów. Waha si ę ona od 3 m (Ru ś Stara), 5 m (Mazury, Brzóski Stare), 6,5 m (Szepietowo Podle śne Nowe, Wawrzy ńce), 5–8 m (Sokoły), 8 m (Jakubowi ęta) do 10 m (Ma ćkowi ęta, Jabło ń-Samsony). W wielu miejscach gliny te pod- ścielone s ą pakietem starszych, mocniej skonsolidowanych glin zwałowych lub osadów zastoiskowych tego samego zlodowacenia (lokalnie równie Ŝ zlodowacenia Odry) zwi ększaj ącym mi ąŜ szo ść naturalnej bariery geologicznej do 14–78 metrów. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nast ąpi ć dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych bada ń hydrogeologicznych i geologicznych maj ących na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworz ących NBG wyst ępuj ą przepuszczalne osady piaszczyste o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Tworz ą je piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, lodowcowe oraz piaski wytopiskowe i eluwialne powstałe na glinach zwałowych lub mułkowo-ilastych osadach wytopiskowych. Lokalizacja składowisk w tych rejonach wymaga ć b ędzie usuni ęcia 1–2 m warstwy piaszczystej zalegaj ącej w stropie utworów słabo przepuszczalnych. Obszary przypowierzchniowego wyst ępowania osadów piaszczysto-Ŝwirowych o mi ąŜ- szo ści przekraczaj ącej 2,5 m: wodnolodowcowych, lodowcowych, eluwialnych, eolicznych, wytopiskowych, kemowych oraz akumulacji szczelinowej, okre ślono jako pozbawione natu-

25 ralnej warstwy izolacyjnej. Lokalizacja składowiska odpadów na tych terenach wi ąza ć si ę będzie z konieczno ści ą wykonania sztucznej bariery izolacyjnej jego dna i skarp. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych znajduje si ę czwartorz ędowe u Ŝytkowe pi ętro wodono śne zwi ązane z wodono śnymi utworami zlodowace ń środkowopolskich oraz południowopolskich ( Ćwiertniewska, Majer, 2004). Na obszarze wyznaczonych rejonów POLS strop warstwy wodono śnej poło Ŝony jest na gł ęboko ści od 15–100 metrów. Stopie ń zagro Ŝenia głównego u Ŝytkowego poziomu wodono- śnego (GPU) na niemal całym analizowanym obszarze wysoczyznowym okre ślono jako bardzo niski. Natomiast w okolicach miejscowo ści: Wypychy i Perki-Franki (północno- wschodnia cz ęść arkusza), wyznaczono niski stopie ń zagro Ŝenia. Stopie ń średni, z uwagi na wyst ępowanie ognisk zanieczyszcze ń, wskazano w -zachodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Wy- sokiego Mazowieckiego. Warunki hydrogeologiczne w rejonach przypowierzchniowego wyst ępowania osadów słabo przepuszczalnych nie powinny wpływa ć na funkcjonowanie prawi- dłowo zaprojektowanego składowiska odpadów. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU). Wyró Ŝniono je (na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ochrony zwartej zabudowy) w promieniu 1 km od miejscowo ści gminnych: Wysokie Ma- zowieckie, Szepietowo oraz Sokoły. Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracji geologicznej.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza wyznaczono rejony spełniaj ące wymagania pod lokalizacj ę składo- wisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych), dla których wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych o współczynniku wodoprzepuszczalno- ści <1x10 -9m/s i mi ąŜ szo ści wi ększej od 1 m. Barier ę izolacyjn ą tworz ą wychodnie osadów zastoiskowych odsłaniaj ące si ę lokalnie, głównie we wschodniej i południowej cz ęś ci obszaru omawianego arkusza, w rejonie miejscowo ści: Dr ągi, Dworaki-Pikaty, Korabie, Szel ągi, Krasowo-Cz ęstki, Pułazie-Świer Ŝe oraz Szymbory. Pod wzgl ędem litologicznym dominuj ą cienko laminowane mułki, mułki ilaste

26 i iły stadiału środkowego zlodowacenia Warty, barwy szarej, ciemnoszarej, be Ŝowej i jasno- br ązowej. W sp ągu osadów ilastych na ogół wyst ępuj ą gliny zwałowe dolne tego samego sta- diału. Warunki umo Ŝliwiaj ące składowanie odpadów komunalnych wskazano równie Ŝ w miejscach wyst ępowania w stropie osadów zastoiskowych glin zwałowych i piasków lodowcowych o mi ąŜ szo ści nie przekraczaj ącej 2,5 m. W tych rejonach konieczne b ędzie usuni ęcie nadkładu przepuszczalnego. Z uwagi na niejednorodne wykształcenie litologiczne bariery geologicznej odpowiedniej dla składowania odpadów komunalnych, w miejscach jej wyst ępowania wyznaczono zmienne warunki izolacyjno ści. W rejonie Plewek odwiercony został otwór hydrogeologiczny dokumentuj ący płytkie (na gł ęboko ści 3,0 m) wyst ępowanie plejstoce ńskich osadów ilastych o mi ąŜ szo ści 3,0 m. Co prawda nie s ą znane ich wła ściwo ści izolacyjne, lecz wskazuje to, Ŝe w tym rejonie mo Ŝna równie Ŝ poszukiwa ć terenów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk typu „K”. W przypadku konieczno ści budowy składowiska tego typu odpadów na terenie arkusza, nale Ŝy przeprowadzi ć szczegółowe badania geologiczne umo Ŝliwiaj ące okre ślenie cech izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia istniej ącej naturalnej bariery geologicznej. Budowa składowiska odpadów b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zastosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa zamkni ęte składowiska odpadów komunalnych, zlokalizowane w rejonie miejscowo ści Nioski Śnietne oraz D ąbrówka Ko ścielna.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Spo śród wydzielonych na mapie obszarów predysponowanych do składowania odpa- dów oboj ętnych najkorzystniejsze parametry wykazuj ą rejony przypowierzchniowego wyst ę- powania ilasto-mułkowych utworów zastoiskowych, rozpoznanych w okolicach miejscowo- ści: Dr ągi, Dworaki-Pikaty, Korabie, Szel ągi, Krasowo-Cz ęstki, Pułazie-Świer Ŝe oraz Szym- bory. Ponadto pod ścielone s ą one na ogół warstw ą glin zwałowych, stanowi ących dodatkowe uzupełnienie bariery izolacyjnej. Osady te mog ą stanowi ć podło Ŝe umo Ŝliwiaj ące bezpo śred- nie składowanie odpadów komunalnych. Jako korzystne dla składowania odpadów oboj ętnych wskaza ć nale Ŝy rejony poło Ŝone w rejonie miejscowo ści: Ma ćkowi ęta, Jabło ń Samsony, Mazury oraz Ru ś Stara, gdzie mi ąŜ- szo ść bariery geologicznej zło Ŝonej z glin zwałowych i serii zastoiskowej izoluj ącej GPU dochodzi do 45 metrów.

27 Są to obszary pozbawione ogranicze ń warunkowych. Wyst ępuj ący na preferowanych terenach czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny charakteryzuje si ę bardzo niskim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk zlokalizowano dwa wyrobiska poło Ŝone w granicach udokumentowanych złóŜ kruszywa naturalnego: „Dworaki” i „Krasowo-Cz ęstki”. Z uwagi na istnienie niezagospodarowanych nisz w morfo- logii terenu, mog ą by ć one rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów, pod warunkiem stworzenia pełnej lub uzupełniaj ącej sztucznej bariery izolacyjnej. Wskazane od- powiednim symbolem wyrobiska posiadaj ą punktowe ograniczenia ze wzgl ędu na konieczno ść ochrony zasobów złó Ŝ kopalin oraz s ąsiedztwo zabudowy. Na map ę naniesiono równie Ŝ jedno wyrobisko po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego (rejon Bruszewa). Wyrobisko to posiada punktowe ograniczenie warunkowe, z uwagi na blisko ść zabudowy wiejskiej. Dwa wyrobiska zlokalizowane jest na obszarze posiadaj ącym naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, a dwa znajduj ą si ę na terenie bez izolacji.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocena warunków podło Ŝa budowlanego obejmuje na Mapie geo środowiskowej Polski wyró Ŝnienie dwu kategorii obszarów: o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo (Instrukcja..., 2005). Z powy Ŝszej oceny wył ączono na arkuszu Wysokie Mazowieckie obszary le śne, obszary wyst ępowania grun- tów ornych klasy od I do IVa i ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz tereny zwartej zabudowy miejskiej Wysokiego Mazowieckiego, Szepietowa i Sokołów. Waloryzacj ę wykonano na podstawie analizy map w skali 1:50 000: topograficznej, geologicznej i hydrogeologicznej. Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zalicza si ę tereny wyst ępowania gruntów spoistych: zwartych, półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych, najcz ęś ciej średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geo- dynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Takie kryteria w obr ębie arkusza spełniaj ą tereny wyst ępowania gruntów niespoistych – piasków wodnolodowcowych zlodowace ń środkowopolskich, w których zwierciadło wód gruntowych stabilizuje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t.

28 Korzystne warunki budowlane zwi ązane s ą tak Ŝe z gruntami spoistymi skonsolidowanymi (zlodowacenie Odry) oraz mało skonsolidowanymi i nieskonsolidowanymi, najcz ęś ciej morenowymi: glinami i glinami piaszczystymi (zlodowacenie Warty). Obszary o korzystnych warunkach budowlanych maj ą najwi ększe rozprzestrzenienie na wysoczy źnie morenowej (północno-zachodnia i północno-wschodnia cz ęść arkusza). Mniej- sze obszary korzystnych warunków budowlanych wytypowano w rejonie miejscowo ści: Ja- bło ń-Dąbrowa, Racibory Nowe oraz Wysokie Mazowieckie. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony występowania grun- tów słabono śnych (głównie namułów organicznych i piasków aluwialnych) oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody podziemnej stabilizuje si ę płycej ni Ŝ 2 m p.p.t. Warunki takie wyst ępuj ą w północno-zachodniej cz ęś ci opisywanego obszaru oraz w rejonie miejscowo ści: Rz ądze, Starej, Wysokiego Mazowieckiego, w dolinach: Tłoczewki, Broku i mniejszych cieków. Nale Ŝy zwróci ć uwag ę, Ŝe przy urozmaiconej rze źbie w zagł ę- bieniach terenu mog ą wyst ępowa ć utwory słabono śne i towarzysz ące im podmokło ści oraz wyst ępuj ące w s ąsiedztwie pastwisk grunty organiczne. Warunki utrudniaj ące budownictwo wymagaj ą specjalnych zabiegów przy prowadzeniu robót budowlanych (np. wymiany gruntu, odwodnienia). System Osłony Przeciwosuwiskowej SOPO 5 nie rejestruje na obszarze arkusza osuwisk, ale wskazuje 4 niewielkie obszary predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych (Krzywicki i in., 2008). Jest to zachodni brzeg doliny Tłoczewki mi ędzy Pruszark ą Mał ą a Krasowem-Wólk ą i zachodni brzeg doliny Mienia mi ędzy Średnic ą-Ma ćkowi ętami a D ą- brówk ą Ko ścieln ą oraz stoki wzgórza 165,7 koło Sokołów i niewielki obszar koło Sokołów- Gł ąbów. Wszystkie te tereny zaliczono do obszarów o niekorzystnych warunkach dla budownictwa.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Teren arkusza Wysokie Mazowieckie znajduje si ę poza krajow ą sieci ą przyrodniczych i krajobrazowych obszarów chronionych, a tak Ŝe poza obszarami Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej Natura 2000. Jedynie niewielki południowo-wschodni fragment obszaru arkusza wchodzi w obr ęb korytarza ekologicznego rangi krajowej w sieci ekologicznej ECONET- POLSKA (fig. 4).

5 geoportal.pgi.gov.pl

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Wysokie Mazowieckie na tle systemu ECONET (wg A. Liro, red., 1998) 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 24M – Doliny Dolnego Bugu, 25M – Do- liny Górnej Narwi; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 48k – Dolina Nurca

Sie ć ta (Liro, red., 1998) nie ma umocowania prawnego, ale mo Ŝe stanowi ć wytyczne planowania przestrzennego. Powstała w wyniku realizacji europejskiego programu badawczego Mi ędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN). ECONET jest wielkoprze- strzennym systemem obszarów w ęzłowych (tj. obszarów najlepiej zachowanych pod wzgl ę- dem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów), powi ązanych wzajemnie korytarzami ekologicznymi, które maj ą zapewni ć ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie systemu. Na opisywanym terenie ustanowiono 2 pomniki przyrody. S ą to pomnikowe drzewa (tabela 7). Znajduj ą si ę one na terenie dawnych, zniszczonych parków dworskich. W parku podworskim w Stokowisku (punkt 2) status pomnika przyrody miał tak Ŝe okazały i s ędziwy jesion wyniosły (Fraxinus excelsior ). Drzewo uległo jednak zniszczeniu i w 2007 r. rozporz ą- dzeniem wojewody podlaskiego zostało usuni ęte z rejestru pomników przyrody.

30 Pi ękny park podworski znajduje si ę w Szepietowie-Wawrzy ńcach. Został zało Ŝony w 1927 r. (przy wykorzystaniu starszego drzewostanu) według projektu znanego łódzkiego architekta ogrodów Stefana Rogowicza (1891-1946). Jest to park w stylu kaligraficznym (ob- wodnicowym). Ma powierzchni ę 2,94 ha. Park wraz z odchodz ącymi od niego alejami (lipo- wą, kasztanow ą, grabow ą) obj ęty jest ochron ą konserwatorsk ą. Tabela 7

Wykaz pomników przyrody Numer Gmina Rok obiektu Forma Miejscowo ść zatwier- Rodzaj obiektu na ochrony Powiat dzenia mapie 1 2 3 4 5 6 Wysokie Mazo- PŜ – dąb szypułkowy ( Quercus ro- wieckie bur ), obwód pier śnicowy 570 cm, 1 P Mazury 1982 Wysokie Mazo- wysoko ść 25 m wieckie 52 o 57’ 9” N 22 o 37’ 16” W PŜ – lipa drobnolistna ( Tilia corda- Nowe Piekuty ta ), obwód pier śnicowy 340 cm, wysoko ść 23 m; kasztanowiec zwy- 2 P Stokowisko 1992 czajny ( Aesculus hippocastanum ), Wysokie Mazo- obwód pier śnicowy 362 cm, wyso- wieckie ko ść 19 m 52 o 53’ 44” N 22 o 43’ 6” W Rubryka 2: P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – pomnik przyrody Ŝywej

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Wysokie Mazowieckie obejmuje tereny Podlasia, le Ŝą ce niegdy ś na po- graniczu Mazowsza i Rusi, pó źniej Polski i Litwy. Zostały one zasiedlone w okresie X–XIII wieku przez ksi ąŜą t mazowieckich. Dzisiejsi mieszka ńcy s ą potomkami drobnej szlachty ma- zowieckiej. Wi ększo ść wsi została zało Ŝona w okresie od XIII do XVI w. Charakterystyczne są na omawianym obszarze „wsie gniazdowe”, obejmuj ące zespoły przysiółków (za ścian- ków). Szepietowo zamieszkuj ą Szepietowscy, Dworaki – Dworakowscy, Piekuty – Piekutow- scy, Jabło ń – Jabło ńscy. Prawa miejskie ma Wysokie Mazowieckie (1503–1863 i od 1916 r.) oraz Szepietowo (od 2010 r.). Miały je tak Ŝe Sokoły (1827–1867, 1915–1950). Wojny, poczynaj ąc od potopu szwedzkiego, nie szcz ędziły na omawianej ziemi zniszcze ń materialnych i okrucie ństw wobec ludno ści. Do rejestru zabytków nieruchomych województwa podlaskiego zostały wpisane nast ę- puj ące obiekty z terenu arkusza Wysokie Mazowieckie:

31 • w Wysokiem Mazowieckiem zespół neobarokowego ko ścioła pw. św. Jana Chrzci- ciela (wybudowanego w latach 1875–1878 r. wg projektu Stanisława Kucharzew- skiego) wraz z kostnic ą (3 ćw. XIX w.), ogrodzeniem, bram ą i kapliczkami (3 ćw. XIX w.) i plebani ą (1898 r.) oraz ko ściół pw. Narodzenia Naj świ ętszej Marii Panny (dawna cerkiew unicka z 1798 r., dobudowana w 1896 r.), • w Jabłoni Ko ścielnej klasycystyczny ko ściół pw. śś . ap. Piotra i Pawła (1868 r., projektant Karol Majewski) i ogrodzenie z bramą cmentarza rzymskokatolickiego (2 poł. XIX w.), • w Sokołach neogotycki ko ściół pw. Wniebowzi ęcia NMP (1906–1912 r., projektant Franciszek Przecławski), lamus pleba ński (1837 r.), drewniana dzwonnica (1835 r.), drewniany ko ściół cmentarny (dawna cerkiew unicka bazylianów z połowy XVIII w. przeniesiona w 1833 r. z Tykocina), ogrodzenie z bram ą (1867 r.), • w Mazurach dwór i park (2 poł. XIX w.), • w we wsi Stara Ru ś dwór z pocz ątku XX w. i spichlerz, • we wsi D ąbrówka Ko ścielna neoklasycystyczny ko ściół pw. św. Anny (1875 r., proj. Władysław Marconi) i drewniana dzwonnica (1786 r.), • w Szepietowie-Wawrzy ńcach park podworski z 1927 roku. Ochronie konserwatorskiej podlega tak Ŝe układ przestrzenny Wysokiego Mazowiec- kiego, obejmuj ący obecny Rynek Piłsudskiego oraz ulice wylotowe: Dług ą i Ko ścielną. Do rejestru zabytków wpisane zostały liczne cmentarze. S ą to cmentarze wojenne Ŝoł- nierzy niemieckich i rosyjskich z okresu I wojny światowej w miejscowo ściach: Jabło ń Ko- ścielna (2), Jabło ń-Śliwowo, Krasowo Wielkie, Łopienie-Ru ś, Stara Ru ś, Stokowisko, Bru- szewo (2), Rz ące, Szepietowo, Średnica-Pawłowi ęta, Mazury, Brzóski-Tatary. Świadcz ą one o tocz ących si ę na omawianym obszarze walkach w 1915 r. W rejestrze zabytków uj ęty został tak Ŝe cmentarz katolicki w Sokołach (XVIII, XIX w.) oraz cz ęść cmentarza katolickiego i cmentarz Ŝydowski w Wysokiem Mazowieckiem. Szczególnym miejscem pami ęci jest kaplica w Krasowie-Cz ęstkach. 17 lipca 1943 r. Niemcy zamordowali 259 mieszka ńców tej wsi (dzieci, kobiet i m ęŜ czyzn). Zbiorowa mogiła 96 mieszka ńców (w tym 33 dzieci i 31 kobiet) zamordowanych przez Niemców 8 marca 1944 r. znajduje si ę te Ŝ we wsi Jabło ń-Dobki. Na obszarze arkusza zarejestrowane s ą liczne stanowiska archeologiczne ( ślady osadnic- twa, cmentarzyska, pojedyncze artefakty), lecz Ŝadne z nich nie zostało wpisane do rejestru zabytków (ksi ęgi C).

32 XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Wysokie Mazowieckie charakteryzuje si ę nieznacznym zró Ŝni- cowaniem pod wzgl ędem zagospodarowania przestrzennego. Jest to teren rolniczy. Ze wzgl ę- du na niewielkie antropogeniczne przekształcenie terenu mo Ŝliwy jest tu tak Ŝe rozwój agrotu- rystyki. Na omawianym obszarze jest udokumentowane 5 małych złó Ŝ na potrzeby lokalne: zło- Ŝe iłów ceramiki budowlanej „Szepietowo”, zło Ŝa piasków i Ŝwirów „Dworaki”, „Dworaki II” i „P ęzy” oraz zło Ŝe piasków „Krasowo-Cz ęstki”. Wskazano obszary perspektywiczne dla rozpoznania niewielkich złó Ŝ kruszywa pia- skowo-Ŝwirowego w rejonie D ąbrówki Ko ścielnej i Łopieni-Szel ągów oraz piasków w okolicach miejscowo ści: Jabło ń D ąbrowa i Krasowo-Cz ęstki Podstawowym źródłem zaopatrzenia w wod ę ludno ści s ą na obszarze arkusza wody podziemne. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny zwi ązany jest z czwartorz ędowymi osadami piaszczystymi. Na opisywanym obszarze znajduje 18 uj ęć studziennych, których wydajno ść eksploatacyjna jest wy Ŝsza ni Ŝ 50 m 3/h. Ocena warunków budowlanych wykazała, Ŝe korzystne warunki są zwi ązane głównie z wyst ępowaniem gruntów spoistych i niespoistych (w których zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę gł ębiej ni Ŝ 2 m p.p.t.), które buduj ą wysoczyzn ę morenow ą w północno-zachodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa s ą rejony wyst ępowania gruntów słabono śnych oraz miejsca podmokłe i zabagnione, które wyst ępuj ą głównie w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza oraz w dolinach: Tło- czewki, Broku i mniejszych cieków. Wyniki bada ń próbek gleb pobranych na obszarze arkusza nie wykazały przekroczenia w nich dopuszczalnych st ęŜ eń metali (których źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne). Wyniki mieszcz ą si ę w granicach przeci ętnych zawarto ści tych pierwiastków w glebach tere- nów niezabudowanych w kraju. Warto ści średnich dla obszaru kraju nie przekracza te Ŝ pro- mieniowanie gamma i st ęŜ enie poczarnobylskiego cezu. Na obszarze arkusza znajduj ą si ę dwa pomniki przyrody (w dawnych parkach dworskich w Mazurach i w Stokowisku). Ochron ą konserwatorsk ą obj ęty jest tak Ŝe park w Szepie- towie-Wawrzy ńcach. Do rejestru zabytków wpisane jest kilkana ście zabytków, głównie obiektów sakralnych. Liczne s ą – obj ęte t ą sam ą form ą ochrony – cmentarze wojenne i pomniki poległych z okresu I wojny światowej. Zaznaczono je na mapie jako historyczne miejsca pami ęci.

33 W granicach arkusza Wysokie Mazowieckie wyznaczono obszary predysponowane do bezpo średniego lokalizowania składowisk odpadów komunalnych oraz oboj ętnych. Wymogi przewidziane dla projektowania składowisk spełniaj ą ilasto-mułkowe osady zastoiskowe oraz gliny zwałowe zlodowacenia Warty, wyst ępuj ące na powierzchni obszarów wysoczyznowych. Rejony o dopuszczalnej bezpo średniej lokalizacji składowisk odpadów komunalnych wskazano w miejscach wychodni czwartorz ędowych iłów i mułków zastoiskowych. Najkorzystniejsze warunki dla składowania odpadów oboj ętnych wyst ępuj ą w połu- dniowej cz ęś ci obszaru arkusza w okolicy Ma ćkowi ęta, Jabło ń Samsony, Mazury oraz Ru ś Stara, gdzie mi ąŜ szo ść kompleksu glin zwałowych oraz pod ścielaj ących je utworów zastoiskowych dochodzi do 45 metrów. UŜytkowe poziomy wodono śne na przewa Ŝaj ącym obszarze arkusza charakteryzuj ą si ę bardzo niskim, niskim i lokalnie średnim stopniem zagro Ŝenia wód podziemnych. Na obszarze arkusza zlokalizowano trzy wyrobiska kruszywa naturalnego, które mogły- by by ć w przyszło ści rozpatrywane jako potencjalne miejsce składowania odpadów. Lokalizacja składowisk odpadów na preferowanych obszarach powinna by ć poprzedzo- na szczegółowymi badaniami geologiczno-in Ŝynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwo- lą na dokładne rozpoznanie parametrów okre ślaj ących wła ściwo ści izolacyjne utworów słabo przepuszczalnych, ich mi ąŜ szo ść , rozprzestrzenienie, jak i skal ę ewentualnych zaburze ń glaci- tektonicznych. Podstawowymi kierunkami rozwoju gospodarczego omawianego obszaru s ą: rolnictwo (zwłaszcza ekologiczne) oraz przetwórstwo rolno-spoŜywcze. Takie zało Ŝenia przyjmuj ą pla- ny gospodarcze gmin i taka strategia jest realizowana.

XIV. Literatura

BAŁUK A., 1973 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Łom Ŝa, wraz z obja-

śnieniami tekstowymi. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BEDNAREK D., SALACHNA P., 1968 – Sprawozdanie z prac geologiczno- poszukiwawczych za surowcem ilastym i piaskami kwarcowymi w powiecie Łapy. CAG, Warszawa. ĆWIERTNIEWSKA Z., MAJER K., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Wysokie Mazowieckie (377). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CZOCHAL S., 1995a – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie woje- wództwa łom Ŝyńskiego. Gmina Nowe Piekuty. CAG, Warszawa.

34 CZOCHAL S., 1995b – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie woje- wództwa łom Ŝyńskiego. Gmina Sokoły. CAG, Warszawa. CZOCHAL S., 1995c – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie woje- wództwa łom Ŝyńskiego. Gmina Szepietowo-Stacja. CAG, Warszawa. DATA I., 1992 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa surowców ilastych „Szepietowo”, woj. łom Ŝyńskie. CAG., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1995 – Inwentaryzacja złó Ŝ surowców mineralnych stałych na terenie wo- jewództwa łom Ŝyńskiego. CAG, Warszawa. Informacja o stanie środowiska na obszarze województwa podlaskiego w 2009 r. Woj. In- spektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku, 2010, Białystok. [www.wios.bialystok.pl] Informacja Podlaskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska w Białymstoku o stanie środowiska na terenie powiatu wysokomazowieckiego za rok 2009. Woj. In- spektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. Delegatura w Łom Ŝy, 2010, Łom Ŝa. [www.wios.bialystok.pl] Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1:500 000. Instytut Hydrogeologii i Geologii In Ŝynierskiej AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KROGULEC E., WIERCHOWIEC J., 2007 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Wysokie Mazowieckie (377). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M., FRANKIEWICZ A., 2008 – Mapa osuwisk i ob- szarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie podlaskim. CAG, Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2004 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dworaki”

w kat. C 1 w miejscowo ści. Dworaki. CAG, Warszawa. KUCZY ŃSKI A., 2005 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Jabło ń

Dąbrowa” w kat. C 1 w miejscowo ści Jabło ń-Dąbrowa. CAG, Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1984 – Sprawozdanie z prac badawczych wykonanych dla okre ślenia warunków wyst ępowania surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie wojewódz- twa łom Ŝyńskiego. CAG, Warszawa.

35 LICHWIEROWICZ I., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna z projektem zagospodarowania zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Krasowo-Cz ęstki”, miejscowo ść Kra- sowo-Cz ęstki. CAG, Warszawa. LIPI ŃSKI L, 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego

„Jabło ń D ąbrowa" w kat. C 1 w miejscowo ści Jabło ń D ąbrowa. LIPI ŃSKI L., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Dworaki II”

w kat. C 1 w miejscowo ści Dworaki Pikaty. CAG, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – ECONET-Polska. Koncepcja krajowej sieci ekologicznej. Wydawnic- two Fundacja ICUN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LORENC H. (red.), 2005 – Atlas klimatu Polski. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. MAKOWIECKI G., 1993 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie województwa łom Ŝyńskiego. CAG, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski, skala 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MILEWSKI E., 1954 – Dokumentacja geologiczno-technologiczna surowców cegielni Sze- pietowo. CAG, Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1993, 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, tom I, Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Rocznik Hydrogeologiczny Pa ństwowej Słu Ŝby Hydrogeologicznej. Rok hydrologiczny 2009. Pa ństw. Inst. Geol. – PIB, 2010, Warszawa. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. DzU z 2002 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów DzU z 2003 r., nr 61, poz. 251. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych DzU z 2008 r., nr 162, poz. 1008.

36 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. DzU z 2009 r., nr 39, poz. 320. SADOWSKI W., 2003 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa naturalnego „Krasowo-Cz ęstki” w miejscowo ści Krasowo-Cz ęstki. CAG, War- szawa. SADOWSKI W., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „P ęzy”

w kat. C 1, gmina Sokoły. CAG, Warszawa. SALACHNA P. 1969 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym w rejonie „Racibory” i „Józefin”, pow. Łapy, woj. białostockie. CAG, Warszawa. SAMOCKA B., 1983 – Dodatek do dokumentacji zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Szepietowo”. CAG, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce. Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II. Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 00. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity, z pó źniejszymi zmianami). DzU z 2007 r., nr 39, poz. 251. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2009 r. Ministerstwo Środowiska, Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Zasady dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych. Ministerstwo Środowiska. Departament Geo- logii i Koncesji Geologicznych. Komisja Zasobów Kopalin, 2002, Warszawa. śUK R., 1999 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Wysokie Mazowieckie (377), wraz z tekstem obja śniaj ącym. CAG, Warszawa.

Rozwi ązania skrótów nazw archiwów wykazanych w spisie literatury: • CAG, Warszawa – Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństwowy Instytut Geologiczny w Warszawie, ul. Rakowiecka 4. • Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Białystok – Wojewódzkie Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszałkow- skiego Województwa Podlaskiego w Białymstoku, ul. W. Skoczylasa 4.