China, Het Beloofde Land? De Wedloop Van De Internationale Detailhandel

China, het beloofde land? De wedloop van de internationale detailhandel

Johan G. Borchert Colofon

Copyright © 2006 - J.G. Borchert Auteur Grafi sche verzorging Johan Borchert is verbonden aan de Faculteit Gérard van Betlehem, GeoMedia, Utrecht Geowetenschappen, Universiteit Utrecht. Sinds november 2004 is hij tevens werkzaam bij Cartografi e Universiteit Nimbas. Rien Rabbers, GeoMedia, Utrecht Johan Borchert is gespecialiseerd in detailhan- Drukwerk delsgeografi e, distributieplanologie, en winkel- H.J. te Riele Grafi sche Producties, Landsmeer vastgoed. Hij publiceerde over deze onderwer- pen talrijke artikelen in binnen- en buiten- Uitgave landse vakbladen. Stichting Studiecentrum Marktontwikkeling Zijn internationale activiteiten richten zich met Wijnhaven 60 - Postbus 19412 name op de landen van de West Pacifi c Rim. 2500 CK Den Haag Hij organiseerde tientallen studiereizen naar China, Hong Kong, Taiwan en Japan onder ISBN andere voor de Universiteit Utrecht en de Am- 90-810943-1-9 sterdam School of Real Estate. 2 Inhoudsopgave

3.5 Alternatieve penetratiemethoden 5.1.3 Overaanbod 1996-1998 3.6 Variatie in winkelformules 5.1.4 Aanpassing aan overspannen markt Voorwoord 5 3.7 Shanghai is the place to be 5.1.5 Super en mega malls 3.8 Van periferie naar centrum en terug 5.1.6 Groter en hoger Inleiding 7 5.1.7 Breekt een nieuwe tijd aan? • De marktpotentie van steden: veelbelovend? 36 5.2 Hong Kong 1 De Chinese markt 9 5.2.1 Een westerse stad? 1.1 Verlokkend winkelparadijs 4 De vernieuwde detailhandel 39 5.2.2 Maximale concentratie 1.2 Onmetelijk land, begrensde markt 4.1 Beperkte internationalisatie 5.2.3 Een shoppers paradise 1.3 To get rich is glorious 4.2 Concurrentie bij de verkoop 5.2.4 Vooruitzichten 4.3 Inkoopmacht en export • China: vier werelden 14 4.4 Expansie Chinese detailhandel 6 China het beloofde land? 79 4.5 Geregiseerde ketenvorming 2 Economische hervormingen en detailhandel 19 4.6 Verliezers 2.1 Van planeconomie naar markteconomie 4.7 Geografi sche diff usie 2.2 Detailhandel als hekkensluiter 4.8 Nieuwe beperkingen? 2.3 De nieuwe consument 4.9 Aanpassing aan de markt 4.10 Een markt met hindernissen • Steden: dubieuze inwonertallen 22 • Detailhandel zoekt kleinere plaatsen op 55 3 Internationale marktpenetratie 27 3.1 Openlegging in fasen 5 Shanghai en Hong Kong 57 3.2 De regels en de realiteit 5.1 Shanghai 3.3 Beijing grijpt in 5.1.1 China’s No. 1 shopping street 3.4 Carrefour gekapitteld 5.1.2 Terugkeer van de buitenlanders 3

LANGHAM PLACE, MONGKOK, HONG KONG 4 Voorwoord

indringende veranderingen voltrekken, zeker ook op het gebied van de detailhandel, dan is De SSM is in 1975 opgericht op initiatief van Bouwfonds het wel China. MAB Ontwikkeling (voorheen MAB). De stichting is actief op het snijvlak van samenleving, ruimtelijke Het onderhavige boekje geeft ons inziens een inrichting, detailhandel en vastgoed en profi leert zich zeer waardevolle verdieping voor diegenen die als denktank voor een optimaal winkelapparaat. aan de studiereis hebben deelgenomen. Voor anderen is dit evenwel niet minder interessant. Door de jaren heen is de SSM van grote waarde Het is ons dan ook een groot genoegen te heb- gebleken voor alle daarbij betrokken partijen. ben mogen bijdragen aan de totstandkoming De vele activiteiten, waaronder de lunchbij- van deze uitgave. eenkomsten en de studiereizen, dragen bij tot meningsvorming op vele voor de gehele sector Ook de komende jaren draagt Bouwfonds MAB relevante vraagstukken, een verdere aanscher- Ontwikkeling de SSM een zeer warm hart toe ping van ons aller visie op binnensteden en en zullen wij door middel van het secretariaat winkelgebieden en een wederzijds begrip de stichting met raad en daad terzijde blijven tussen de betrokken partijen. staan.

De studiereis naar Shanghai en Hongkong in Jos Melchers mei 2005 heeft naar onze mening opnieuw bij- directeur Bouwfonds MAB Ontwikkeling gedragen aan de ambities van de SSM. Daarbij paste de gekozen bestemming bij uitstek in het meerjarenprogramma met als thema ‘de verandering’. Immers, als zich ergens in de wereld in een ongemeen hoog tempo grootscheepse en 5

Leeswijzer

De ontwikkeling van de detailhandel en de opmars van internationale winkelketens in China wordt beschreven in vijf hoofdstukken. De hoofdstukken worden van elkaar gescheiden door toelichtende teksten. Deze zijn afgedrukt op pagina’s met een rode balk aan de zijkant. In hoofdstuk 1 wordt de omvang van de Chinese markt kritisch bekeken. Kan de detaillist in China rekenen op 1,3 miljard nieuwe klanten? In hoofdstuk 2 komt aan de orde hoe detailhandel en consument veranderd zijn door de overgang van de communistische planeconomie naar een kapitalistische markteconomie met Chinese karakteristieken. Hoofdstuk 3 gaat over de opmars van internationale winkelketens sinds het begin van de jaren negentig: welke wegen werden bewandeld om een marktpositie te veroveren? De huidige situatie in de Chinese detailhandel wordt besproken in hoofdstuk 4. In het bijzonder wordt daarbij aandacht besteed aan de kansen en moeilijkheden voor een verdere uitbreiding van buitenlandse winkelketens. Het laatste hoofdstuk behandelt twee steden die in de Chinese detailhandel een uitzonderlijke positie innemen, Shanghai en Hong Kong.

6 Inleiding

Frans stokbrood in plaats van rijst? als waren het ufo’s van een vreemde planeet, De aanwezigheid van veel internationale zijn cultuur binnendringen? China het beloofde land? winkelketens wekt de indruk dat het penetre- Heeft het zin in een land zo groot als een we- Wie tegenwoordig door één van de hoofdwin- ren van de Chinese markt niet al te moeilijk is. relddeel, met een bonte verscheidenheid van kelstraten van Shanghai of een andere grote Is die indruk juist? Er zijn immers ook gevallen volken en consumptiegewoonten, een reeks Chinese stad loopt, waant zich in het Westen. bekend van gerenommeerde detailhandels- van uniforme Franse supermarkten te openen? Luxe winkels met beroemde namen als Cartier, concerns die schipbreuk leden en de strijd Chinezen eten toch geen stokbrood? Wat zijn Louis Vuitton, Tiff any of Dior, fast food etablis- moesten staken? En degenen die er wel in de kansen en mogelijkheden, valkuilen en sementen van McDonalds, Kentucky Fried slaagden wortel te schieten, zijn dat werkelijk belemmeringen voor internationale detailhan- Chicken, Pizza Hut of Delifrance, koffi eshops succesverhalen? Maken ze ook winst? Zijn er delsbedrijven in de Chinese wereld? van Starbucks, ijssalons van Häagen-Dazs, en ondertussen niet zoveel buitenlandse detail- Op dergelijke vragen wil dit boekje een ant- andere internationale ketens overheersen het listen dat ze meer last van elkaar hebben woord geven. straatbeeld. Ook Carrefour, Auchan, Ikea, Wal- dan van de Chinese detailhandel? Heeft het Mart, Metro, Makro, en 7-Eleven zijn nadrukke- opheff en van alle restricties voor buitenlandse lijk aanwezig. Het is duidelijk dat de open-deur investeerders in december 2004 in het kader politiek van China succes heeft gehad. In korte van China’s toetreding tot de WTO niet een tijd is er een moderne detailhandel ontstaan, hausse aan nieuwkomers teweeg gebracht? waarin internationale winkelketens een promi- Zijn er nog kansen voor laatkomers, of raakt nente positie innemen. De enorme bevolkings- de markt vol? Is de markt wel zo groot als het omvang en de aanhoudende economische lijkt? En beschikt de Chinese consument over vooruitgang houden de belofte in van een voldoende koopkracht? Zijn de luxe winkels in groeimarkt die voor de internationale detail- de hoofdwinkelstraten die zich richten op een handel een onweerstaande aantrekkingskracht topsegment, niet paradoxaal voor een ontwik- heeft. Is China het beloofde land? Er zijn twijfels kelingsland met een laag inkomensniveau? Is en vragen. de Chinese consument gebaat bij winkels die, 7 8 1 De Chinese markt

Als de hypermarkt open gaat, verdelen de wagens hoeven niet het formaat te hebben klanten zich over de twee etages. De inrichting dat bij ons gebruikelijk is. Buiten de winkel zijn 1.1 Verlokkend winkelparadijs doet erg Chinees aan; afgezien van de afdeling picnictafels en banken opgesteld, waar druk Quindao ligt aan de kust van de Gele Zee waar stokbrood afgebakken wordt, is er weinig gebruik van wordt gemaakt. ten zuidoosten van Beijng. Met twee miljoen Frans te ontdekken. Het assortiment is Chinees. inwoners is het zelfs naar Chinese begrippen Er zijn veel verse producten, opgesteld in grote De vestiging in Quindao is een van de meest een behoorlijke stad. In de oude stadskern bakken, manden en zakken als op een markt. winstgevende Carrefours. Op de dag dat de herinneren veel gebouwen aan de Duitse ko- De klanten kiezen met zorg, maar er worden hypermarkt in 1999 geopend werd, kwamen er loniale tijd. Maar de dynamiek speelt zich af in geen grote hoeveelheden gekocht. Winkel- 80.000 bezoekers. Dat er gebouwd was zonder het nieuwe centrum, ruim opgezet met brede vier- en zesbaans wegen en indrukwekkende Figuur 2 | Besteedbaar jaarinkomen per inwoner moderne gebouwen. Tegenover Hotel Equi- torial staat een Carrefour. Vanuit het hotel is te zien dat er voor openingstijd al mensen staan te wachten. De happy few hebben hun auto in de Carrefour-parkeergarage gestald. Maar de meesten zijn te voet gekomen, met de fi ets, of met een ezelskar. Vlak voordat de winkel open gaat, staat er een fl inke rij te wachten. Het tafereel moet een droom zijn voor iedere ondernemer in de detailhandel. Blijkbaar zijn Chinezen dol op buitenlandse winkels met hun grote aanbod.

Figuur 1 | Stedelijke concentraties 9 Tabel 1 | De regio’s van China Om te beginnen is de bevolking zeer ongelijk verdeeld. Het Westen en Noordwesten van Provincies Oppervlakte Aantal inwoners (2004) Miljoenensteden China bestaat uit onherbergzame berg- en % mln % per km2 Aantal Miljoen woestijngebieden, die zeer dun bevolkt zijn. steden inwoners Daar zijn slechts een paar steden die als Kust 12.9 541 41.7 410 22 56 afzetmarkt van belang zijn. De koopkracht in Centraal 10.2 368 28.3 354 7 13 deze perifere gebieden is voorshands nog zeer Noordoosten 18.3 90 6.9 48 5 8 beperkt. Daar tegenover staan de dichtbevolkte Westen 58.6 301 23.1 50 7 15 centrale provincies en de oostelijke kustprovin- • Nabije Westen 23.4 273 21.0 116 6 14 cies met samen 70% van de bevolking (tabel 1). • Verre Westen 35.2 28 2.1 8 1 1 De centrale provincies vormen nog geen belangrijk afzetgebied, want de besteedbare inko- China totaal 100 1300 100 127 41 92 mens zijn er nog bescheiden. Daarmee resteren de kustprovincies als potentieel marktgebied. de vereiste vergunningen wisten de bezoekers Voor buitenlandse detaillisten lijkt China Dit is het gebied met de belangrijkste stedelijke niet. Maar voor Carrefour was dat niet uitzon- met zijn onmetelijke bevolking een verlok- concentraties (fi guur 1) waar de recente econo- derlijk. Bij het veroveren van de Chinese markt kend paradijs. De gedachte schijnt te zijn: als mische ontwikkeling goed op gang gekomen van 1,3 miljard inwoners was haast geboden. De iedere Chinees slechts één Euro in mijn winkel is. China wordt echter nog steeds gekenmerkt offi ciële bureaucratische weg was te tijdrovend. besteedt, levert dat een omzet van 1,3 miljard door een omvangrijke plattelandsbevolking. Desondanks is Carrefour er in geslaagd op te Euro op. Maar die gedachte berust op een De nieuwe welvaart is daar nog niet aange- klimmen tot de top-10 van de Chinese detail- misverstand. komen. De tegenstellingen tussen platteland handel. Ook andere detailhandelsondernemingen stad waren altijd groot, maar zijn sinds het en zijn de uitdaging aangegaan. Het zijn niet 1.2 Onmetelijk land, begrensde markt begin van de economische hervormingen in allemaal succes-stories geworden. Een deel van De omvang van China gaat ons voorstel- 1978 voortdurend groter geworden (fi guur 2). de volhouders heeft wel een plaats in de markt lingsvermogen te boven. Van Kasghar in het De Gini-coëffi cient van de inkomensverdeling veroverd, maar wacht nog op winst. Anderen, uiterste westen tot Shanghai is het een afstand steeg van 0,24 in 1981 tot 0,39 in 2004, dat wil zoals Ahold, hebben de strijd gestaakt, en zijn van 4200 km. Het aantal inwoners wordt op 1,3 zeggen dat de inkomensongelijkheid tussen met stille trom vertrokken. miljard geschat. Maar is dat de relevante markt? platteland en stad met 62% gestegen is (een 1100 samen zijn ze goed voor nog niet één derde van de detailhandelsverkopen. De werkelijke marktkansen liggen niet op het platteland, maar in de steden en dan vooral in de grote steden die in de kustprovincies geconcentreerd zijn. Van de 41 miljoenensteden is de helft daar te vinden (tabel 1). Voorlopige conclusie: voor buitenlandse detailhandelsbedrijven die China willen veroveren, is primair de stedelijke bevolking van de kustprovincies van belang. Het gaat daarbij ruwweg om een bevolking van 200 miljoen. Dat is een marktomvang die overeenkomt met die van Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk gezamenlijk, althans gemeten naar aantal inwoners. Naar gemiddelde koopkracht is er echter een groot verschil. Bovendien heeft Figuur 3 | Consumptie per persoon 2004 (1 yuan = € 0,105) een deel van de stedelijke bevolking in China inkomens die (ver) onder het gemiddelde coëffi cient van 0 staat voor een gelijkmatige bevolking heeft een jaarinkomen van minder liggen, zodat de berekende 200 miljoen een verdeling). In 2004 was het gemiddelde inko- dan Euro 87 per persoon, en een derde daarvan te rooskleurig beeld geeft. Deskundigen gaan men van Chinese boeren 3200 yuan (335 Euro) bevindt zich onder de armoedegrens van Euro er van uit dat de ‘middle class’ momenteel niet per jaar. Buiten de kustprovincies was er echter 63 (december 2004). groter is dan 100 à 150 miljoen. We moeten niet één provincie die dat gemiddelde haalde Deze cijfers maken duidelijk dat de platte- daarom concluderen dat de huidige consu- (tabel 2). Daar was het inkomen nog een derde landsbevolking weinig te besteden heeft. Het mentenmarkt niet een omvang heeft van 1,3 minder. In de armste province, Guizhou, was consumptieniveau ligt ver onder dat van de miljard, maar ongeveer 130 miljoen, dat is 10% het jaarinkomen slechts 180 Euro. Dat zijn ge- stedelijke bevolking (fi guur 3). Twee derde van van de bevolking. middelden. Ongeveer 9% van de plattelands- de Chinezen wonen op het platteland, maar 1111 Tabel 2 | Besteedbare jaarinkomen 2004 per inwoner (in yuan)

Provincie Stedelijk Landelijk Provincie Stedelijk Landelijk gebied gebied gebied gebied Kustprovincies Noordoosten Shanghai 16683 7337 Binnen-Mongolië 8123 2606 Beijing 15638 7172 Jilin 7841 3000 Zhejiang 14546 6096 Heilongjiang 7471 3010 Guangdong 13628 4366 Westen Tianjin 11467 6525 Chongqing 9221 2535 Fujian 11175 4089 Yunnan 8871 1864 Jiangsu 10482 4754 Tibet 8200 1861 Shandong 9438 3507 Sichuan 7710 2580 Guangxi 8690 2305 Xinjiang 7503 2245 Liaoning 8008 3307 Shaanxi 7493 1867 Hebei 7951 3171 Gansu 7377 1852 Hainan 7736 2818 Guizhou 7322 1722 Centrale provincies Quinhai 7320 2005 Hunan 8617 2838 Ningxia 7218 2320 Hubei 8023 2897 Shanxi 7903 2590 China 9102 3204 Henan 7705 2553 Jianxi 7560 2953 Anhui 7511 2499

12 1.3 ‘To get rich is glorious’ beroepscategorieën aanzienlijk. In Beijing is door. China is nog niet volledig geintegreerd Een markt van 130 miljoen inwoners, maar met het gemiddelde inkomen van degenen die in de wereldeconomie, en is daardoor minder grote verschillen in besteedbaar inkomen. een Masterdegree hebben Euro 2260 per jaar, onderhevig aan regionale of mondiale ups In de steden liggen de inkomens drie keer tegenover Euro 860 voor werknemers zonder en downs. De ontwikkeling van de inkomens zo hoog als op het platteland, en tussen de hogere opleiding. De verschillen tussen hoge houdt gelijke tred met de economische groei. steden bestaan grote verschillen (zie ook tabel en lage inkomens zijn de laatste jaren groter Naarmate de inkomens stijgen komen er steeds 5). De hoogste besteedbare inkomens hebben geworden. Het adagium van Deng Xiaoping meer huishoudens die een groter gedeelte de inwoners van Shenzhen, de boomtown in ‘to get rich is glorious’ heeft zijn uitwerking niet daarvan kunnen besteden aan consumptie- het zuiden van Guangdong die tegen Hong gemist. Deng ging er van uit dat sommigen goederen die voorheen voor hen onbereikbaar Kong aan groeit, en inmiddels 7 miljoen eerder dit glorieuze stadium zouden bereiken waren. De toonbankbestedingen vertonen inwoners telt. Het jaarinkomen is hier met Euro dan anderen, en hij heeft gelijk gekregen. daardoor een jaarlijkse groei van 11 à 13%. Als 2265 per inwoner (in 2004) tweeënhalf maal zo De inkomenssituatie verandert echter snel. De die groei zich blijft voortzetten, betekent dat groot als het gemiddelde stedelijke inkomen. gemiddelde inkomens zijn de laatste tien jaar een verdubbeling van de detailhandelsomzet- Guangzhou (Canton), Shanghai en Beijing verdubbeld dankzij een voortdurende econo- ten in zes à zeven jaar. Dat opent perspectieven halen bijna twee maal het nationale stedelijke mische groei van rond de 10% per jaar. Zelfs tij- voor buitenlandse detaillisten die in hun traditi- gemiddelde. Terwijl in het China van Mao dens de Aziatische fi nanciële crisis van 1997/98, onele afzetgebieden minder expansiemogelijk- nivellering het hoogste goed was, zijn nu de die in veel omringende landen problemen heden hebben. inkomensverschillen tussen de verschillende veroorzaakte, ging de groei onverstoorbaar

Onmetelijke bevolking, beperkte markt Voor de buitenlandse detailhandel is niet heel China even interessant als potentiële afzetmarkt. De kansen liggen primair bij de stedelijke bevolking van de kustprovincies. Hoe groot is die markt? 13 Figuur 4 | Regionale indeling

1144 China: vier werelden

Shanghai, Beijing en Tianjin hebben in het Chi- was stagnatie in plaats van groei, laat staan nese administratieve systeem dezelfde positie evenwichtige groei. China is groot: ruim tien maal de oppervlakte van de Be- als provincies. Shanghai heeft een stedelij- Deng Xiaoping bracht eind van de jaren zeven- nelux, Duitsland en Frankrijk samen. Er zijn dichtbevolkte ke bevolking van 10 miljoen inwoners, Beijing tig een ommekeer. Zijn motto: van communis- gebieden en uitgestrekte vrijwel onbewoonde streken. 7,4 miljoen, en het dichtbij gelegen Tianjin 5 tische planeconomie naar een kapitalistische In dit boekje wordt China voorgesteld in vier delen (zie miljoen. De havenstad Guangzhou markteconomie met Chinese karakteristieken. fi guur 4), die voor de opmars van de internationale detail- (Canton), in de economisch meest ontwik- Een drastische koerswijziging, die met beleid handel een verschillende betekenis hebben. kelde provincie Guangdong, heeft 4,2 miljoen en geleidelijk moest plaats vinden: niet alle sec- inwoners. toren van de economie tegelijk, en niet meteen 1 Kustprovincies Evenals tegenwoordig het geval is, lag ook in in het hele land. De provincies aan de oostkust vormen het de 19e eeuw het economisch zwaartepunt Enkele gebieden moesten het voortouw ne- economische zwaartepunt. We spreken van in de kustprovincies. Hier waren de verdrags- men, en als navolgenswaardig voorbeeld func- ‘provincies’, maar zelfs de kleinste hebben havens van de koloniale mogendheden. Het tioneren. De aangewezen gebieden en steden een omvang waar Nederland een paar keer eens zo machtige Keizerrijk kreeg de verdragen liggen alle in de kustprovincies, gemakkelijk in past. De zuidelijkste, Guangdong, is half zo opgedrongen na de Opiumoorlogen. toegankelijk. Daar waren buitenlandse inves- groot als Duitsland. De meeste provincies Een vernedering. Mao Zedong wilde een einde teerders welkom om bedrijven te starten, eerst hebben een bevolking van tientallen miljoe- maken aan het overwicht van de kustprovin- in de industrie, later ook in de detailhandel. De nen. Shandong in het noorden spant de kroon cies. Deze erfenis uit het verleden moest geschiedenis lijkt zich te herhalen: het zijn weer met 91 miljoen inwoners. De dichtstbe- wijken voor een evenwichtige ontwikkeling de kustprovincies waar multinationals zich volkte provincie is Jiangsu ten noorden van van alle delen van het land. Door de ‘grote vestigen, net als de koloniale voorgangers van Shanghai: op een oppervlakte van tweeënhalf sprong voorwaarts’ zouden zelfs de meest weleer. Maar Mao hoeft zich niet om te draaien maal Nederland wonen 74 miljoen mensen. afgelegen streken deel hebben aan de eco- in zijn graf. Deze keer zijn de buitenlanders ge- In de kustzone liggen China’s grootste stede- nomische vooruitgang. Het werd een grote komen op uitnodiging, en de joint ventures die lijke agglomeraties. mislukking. Bedrijven in de kustzone waren zij sluiten zijn nadrukkelijk gewenst om de ken- ontmanteld, de economie was ontwricht, er nis over te dragen die nodig is om Deng’s her- 1155 Figuur 5 | Procentuele aandelen provincies 2004 kustprovincies. Er is slechts één stad met meer samen 70% van de bevolking. De overige 30% vormingen te realiseren. Zijn opzet is geslaagd: dan vier miljoen inwoners, namelijk de indu- woont in de randgebieden van het noordoos- de kustprovincies vormen een economische striestad Wuhan, in feite een agglomeratie ten en het westen, naar oppervlakte ruim drie- motor die de rest van het land opstuwt in een van de vroegere steden Hankou en Hanyang kwart van China. Het Noordoosten bestaat uit inmiddels onstuimige groei. Hier woont 42 aan de noordoever van de Yangtse en Wu- drie provincies, waarvan Binnen-Mongolië een procent van de bevolking, maar van de bui- chang aan de overkant van de rivier. De rivier zeer leeg gebied is. De twee andere perifere tenlandse investeringen komt hier 90 procent vormt de verbinding met Shanghai en de rest provincies zijn vergeleken met het kerngebied terecht (fi guur 5, tabel 3). van de Yangtse Delta, waardoor dit deel van de van China ook dun bevolkt, maar hebben centrale provincies vanouds het econo- vanouds belangrijke mijnbouw en industrie. 2 Centrale provincies mische zwaartepunt vormt. Voor de rest is het Veel daarvan is verouderd; dit is de roestbelt Het dichtbevolkte gedeelte van China beperkt vooral een gebied met zeer intensieve land- van China. Modernisering is hard nodig, maar zich tot het zuidoosten. Daartoe behoren be- bouw. De centrale provincies beslaan naar de perifere ligging is een probleem. Harbin en halve de kustprovincies, de acht provincies oppervlakte een gebied dat iets groter is dan Changchun hebben beide rond de 2,5 miljoen die we hier aanduiden als centrale provincies. de Benelux, Duitsland en Frankijk bij elkaar, inwoners, en daarnaast zijn er nog Het is het kerngebied van China. De gemiddel- maar ze hebben ruim twee maal zoveel inwo- drie miljoenensteden. de bevolkingsdichtheid ligt er maar iets lager ners. dan in de kustgebieden, maar het gebied is 4 Het Westen minder verstedelijkt. De zeven miljoenensteden 3 Het Noordoosten De westelijke provincies beslaan samen bij 60% steken mager af bij de tweeëntwintig van de De kust- en de centrale provincies hebben van de oppervlakte van China. Het gezamen- 1166 Tabel 3 | Procentuele aandelen provincies 2004 de hier aanwezige minderheden kleiner en de invloed van Beijing groter. Bevolkingsaandeel Detailhandelsomzet Buitenlandse investeringen De overige provincies vatten we samen als Na- Kustprovincies 41.7 60.9 90.2 bije Westen, om aan te geven dat ze de laatste • Beijing 1.1 4.1 4.1 tien jaar meer betrokken zijn geraakt bij de • Tianjin 0.8 2.0 2.5 moderne economische ontwikkeling. Dat geldt • Shanghai 1.4 4.6 9.9 vooral voor Sichuan, de grootste provincie (14x • Guangdong 6.2 11.8 19.1 Nederland, bevolking 87 miljoen) die door • overige provincies 32.2 38.4 54.6 zijn ligging aan de bovenloop van de Yangtse Centrale provincies 28.3 19.8 5.3 sterk profi teert van de economische explosie in de Yangtse River Delta rond de havenstad Noordoosten 6.9 6.5 1.3 Shanghai. De bouwaktiviteiten voor luxe koop- Nabije Westen 21.0 11.5 2.9 woningen en bedrijvenparken veranderden de • Chongqing 2.4 1.8 0.6 afgelegen provinciehoofdstad Chengdu in een • overige provincies 18.6 9.7 2.3 moderne metropool van 2,3 miljoen inwoners. Sichuan’s grootste agglomeratie, Chongqing, Verre Westen 2.1 1.3 0.3 kreeg in 1997 provinciale status, en daarmee China 100.0 100.0 100.0 zelfstandige handelingsbevoegdheid in het economische verkeer. De regering wil dat lijke kenmerk is dat ze door hun perifere bevolkt. Xinjiang is nog het dichtst bevolkt Chongqing een tegenhanger vormt om het ligging in ontwikkeling ver zijn achtergebleven. met gemiddeld twaalf inwoners per km2. Hier overwicht van de kustprovincies te verminder- Dat geldt met name voor de provincie Quing- ligt ook de enige stad van enige omvang, en. Door de nieuwe status kon geprofi teerd hai en de zogenaamde autonome gebieden Urumqi met 1,4 miljoen inwoners. China voert worden van soepeler regels om buitenlandse Tibet en Xinjiang. Deze drie gebieden zullen we al vele jaren een aktief ontwikkelingsbeleid. Be- investeerders aan te trekken. Daardoor kon gezamenlijk aanduiden als het Verre Westen. halve economische en strategische motieven Chongqing beter concurreren met de steden Het bestaat grotendeels uit onherberg- spelen bevolkingspolitieke achtergronden aan de oostkust. Tegelijk werd Chongqing een zame berggebieden en uitgestrekte woestij- daarbij een rol; door vestiging van Chinezen te aantrekkelijk alternatief voor de fl oating nen als de Taklamakan, en is zeer spaarzaam stimuleren wordt het bevolkingsaandeel van population, die nu dichter bij huis werk hoopte 1177 te vinden. Het tijdstip was echter slecht gekozen. Door de Aziatische fi nanciële crisis verkeerden de staatsbedrijven in Chongqing’s industrie (vooral chemie en staal) in moeilijkheden. Er kwamen 300.000 werknemers op straat te staan. De toevloed van naar schatting 2 miljoen boerenmigranten verergerde de situatie. Inmiddels is Chongqing er in geslaagd nieuwe werkgelegenheid te scheppen, vooral door het aantrekken van buitenlandse investeerders. Ook andere steden in het Nabije Westen vertonen de laatste jaren een opmerkelijke dynamiek. Xi’an (2,5 miljoen inwoners), Lanzhou en Kunming (beide 1,5 miljoen) zijn hard op weg de nadelen van perifere situering te overwinnen. Carrefour & Co zijn er sinds 2000 al volop aanwezig. De kleinere steden in de periferie komen in een volgende fase van de internationale penetratie aan bod.

18 2 Economische hervormingen en detailhandel

2.1 Van planeconomie naar markteconomie buitenlandse ondernemingen moet de weg De omzetting van de communistische planeco- openen om deel te kunnen nemen aan het Vanuit Chinees perspectief zijn de recente ontwikkelin- nomie naar een kapitalistische markteconomie internationale handelsverkeer en handels- gen in de detailhandel niet minder dan revolutionair te met Chinese karakteristieken is een ingrijpende verdragen. Door internationalisatie kunnen noemen. Na het uitroepen van de Volksrepubliek door operatie. Door de econoom Bradshaw worden het noodzakelijke kapitaal, technologie, Mao Zedong in 1949 was er een einde gekomen aan het vier dimensies in de transitie-economie onder- know-how en hoogwaardige productie- en bestaan van zelfstandige winkeliers. De term detail- scheiden, die ook bij de modernisering van de consumptiegoederen verworven worden. handel was een anachronisme geworden: er was geen detailhandel herkenbaar zijn. sprake meer van handel. De distributie van de schaarse 1 Een eerste vereiste is macroeconomische sta- Het transitieproces gaat gepaard met een consump tiegoederen werd verzorgd door staatsbedrijven, bilisatie, dat wil zeggen dat er een evenwicht veranderde rol van de overheid. In plaats van voornamelijk via primitieve warenhuizen. De vroegere moet komen tussen staatsinkomsten en op centraal niveau directieven af te kondigen warenmarkten behoorden eveneens tot het verleden. -uitgaven, en tussen inkomens en goederen- die op lagere niveau’s uitgevoerd worden, zijn Er was sprake van een schaarste-economie zonder voorziening om een einde te maken aan de er nu wetten en regels nodig die een kader marktwerking. De consument raakte er aan gewend dat schaarste-economie. vormen voor het zelfstandig handelen van de de bevoorrading van de winkels en de beschikbaarheid 2 Economische liberalisatie moet een einde verschillende bestuursniveaus. Van locale over- van goederen onvoorspelbaar was, en de klanten door maken aan de beperkingen die de staat heden wordt een actieve houding verlangd: het winkelpersoneel met onverschilligheid behandeld oplegt aan economische activiteiten, hetgeen niet meer het opvolgen van instructies van werden. De begrippen marktwerking en service pasten ook inhoudt een afbouw van de staatsbe- bovenaf, maar het ontplooien van eigen initia- niet in het jargon van de communistische planeconomie. moeienis met prijzen. tieven is nodig. Steden worden ‚entrepreneurial Pas vijftien jaar geleden begon de modernisering van de 3 Privatisering is nodig om de economische cities‘, die in competitie met andere steden hun detailhandel. ontwikkeling op gang te brengen. Het impli- eigen ontwikkeling moeten vormgeven. ceert het afstoten van staatsbedrijven en het toelaten van particuliere bedrijven. 2.2 Detailhandel als hekkensluiter 4 Internationalisatie door het oprichten van De economische hervormingen, die in 1978 joint-ventures en door het toelaten van onder Deng Xiaoping begonnen, hadden 1199 vooreerst nog geen invloed op de distributie. De hervormingen begonnen zeer geleidelijk in sommige gebieden en sectoren. Het voortouw werd genomen door de landbouw, waar geleidelijk de communes werden omgezet in een systeem waarbij afzonderlijke boeren meer eigen verantwoordelijkheid voor de productie kregen. Daarna volgde de industrie, en pas omstreeks 1990 was de detailhandel aan de beurt. De economische transitie voltrekt zich niet alleen successievelijk voor verschillende sectoren van de economie, maar ook met grote regionale verschillen. Een voortrekkersrol is wegge- legd voor speciale ontwikkelingszones (Special Economic Zones), die zonder uitzondering aan de kust liggen en daardoor gemakkelijk toegankelijk zijn voor buitenlandse investeerders. Fiscale en andere faciliteiten stimuleren de economische ontwikkeling van deze zone’s en moeten leiden tot grotere welvaart. De rest van China zal moeten leren van de SEZ’s om in een latere fase eenzelfde welvaart te bereiken. Figuur 6 | Bezit van duurzame consumptiegoederen per honderd huishoudens Net zoals sommige mensen eerder rijk worden en daarmee anderen tot navolging prikkelen, Kong, en de geleidelijke opening van de grens ongekende economische ontwikkeling. aldus de gedachte van Deng, zal dat ook met juist op het moment dat in de kroonkolo- In de SEZ’s, met voorop Shenzhen en al spoe- gebieden en steden het geval zijn. nie de stijgende lonen en de toenemende dig gevolgd door Shanghai, werd het eerst ge- De SEZ die zich al vroeg tot koploper ontwik- milieu-eisen bedrijven naar andere locaties experimenteerd met de nieuwe economische kelde was Shenzhen. De nabijheid van Hong deed omzien, veroorzaakten in Shenzhen een vrijheden van de beoogde markteconomie met 2200 Chinese karakteristieken. Ezra Vogel heeft in zijn 2.3 De nieuwe consument staatsmonopolies afgebroken en prijscontro- boek ‘One step ahead in China, Guangdong Na twintig jaar hervormingen zijn de verande- les opgeheven. Nu het niet meer verplicht is under reform’ (1989) beeldend weergegeven ringen alom zichtbaar, ook wat betreft de de- in te kopen bij staats-groothandelsbedrijven, hoe behoedzaam geprobeerd werd hoever tailhandel en de consumentenbestedingen. In kan er rechtstreeks door boeren en fabrieken men kon gaan zonder dat Beijing zou ingrijpen. Shanghai stegen de bestedingen van 565 yuan geleverd worden, die zelf hun prijs bepalen. Zouden bedrijven op eigen houtje met buiten- per persoon in 1980 tot 9043 yuan in 2000, een Door deze veranderingen kon de detailhandel landse afnemers contracten kunnen afsluiten? gemiddelde jaarlijkse stijging van 15,7% (koers zich ontplooien en verbeterde de kwaliteit van Kon men ongestraft buitenlandse detaillisten februari 2006: 1000 yuan is Euro 105). Het aan- de consumptiegoederen. In 1984 werd een toestaan fi lialen te openen? Een aandelenbeurs deel van de primaire levensbehoeften daalde, begin gemaakt met het leasen of verkopen opzetten? Zodra dergelijke gedurfde innovaties food van 55 naar 43%, kleding van 14 naar 6% van kleinere staatswinkels; wettelijke maatre- zonder repercussies bleven, vonden ze op gro- van de bestedingen. Daarentegen nam de gelen voor de overdracht van grotere winkels te schaal navolging, ook in andere gebieden. besteding aan luxe goederen toe. Per 100 huis- lieten nog tot 1994 op zich wachten. Dat was Het kopiëren van klaarblijkelijke succesformules houdens telt men in Shanghai 102 koelkasten de hoogste tijd, want ondertussen dienden de nam zo‘n omvang aan, dat we van een ware (het gemiddelde voor stedelijke huishoudens eerste buitenlandse detaillisten zich aan. imitatie-economie kunnen spreken. Deze nam in China is 90, voor plattelandshuishoudens 18). ten dele curieuze vormen aan. Internationale Ook wasmachines, digitale cameras, dvd-spe- vijfsterrenhotels, golfterreinen, luchthavens, lers en TV’s zijn gemeengoed geworden (fi guur openlucht folkloreparken en madurodam- 6). In het jaar 2000 kocht 17% van de huishou- achtige attractieparken schoten overal als dens in Shanghai een nieuw TV-toestel. paddestoelen uit de grond, ongeacht de vraag De toegenomen koopkracht en het veranderde of er ook een markt voor was. Markteconomie consumptiepatroon ging gepaard met de be- moet geleerd worden. De zuidelijkste provin- hoefte aan meer en grotere detailhandelsvoor- cie Guangdong met de steden Shenzhen en zieningen. De uitgestrekte en dicht bebouwde Guangzhou, en ook Shanghai, gaven de toon stedelijke nieuwbouwwijken versterkten de aan en werden blindelings nagevolgd. Daar zijn trend naar grootschalige detailhandel. Hoewel ook voor de detailhandel de gevolgen van de in principe sinds 1978 particuliere ondernemin- hervormingen het verst voortgeschreden. gen toegestaan zijn, hebben die pas sinds 1992 een grote vlucht gemaakt. Geleidelijk werden 2211 Steden: dubieuze inwoneraantallen

steden Shanghai, Beijing en Tianjin (en sinds delijke bevolking te tellen. De Chinese statistici kort Chongqing) behoren eveneens tot de eer- komen er zelf ook niet goed uit. Ze hebben in Chongqing: 31 miljoen inwoners ? ste laag. Ze vallen direct onder het centrale ge- de loop der jaren telkens andere defi nities ge- De grootste stad ter wereld ? zag. Andere steden behoren tot het tweede of hanteerd. Dat maakt het er niet overzichtelijker derde niveau, dat van de prefecturen en ‚coun- op. Het is echter niet de enige verklaring voor China heeft een indrukwekkend aantal miljoe- ties‘. Prefecturen en counties die niet de status de uiteenlopende inwonertallen. nensteden (fi guur 7). De meeste zijn bij ons van stad hebben, kunnen echter best steden Een tweede oorzaak is dat er de laatste jaren slechts bij een enkeling bekend. De inwonertal- of stadjes binnen hun grenzen hebben. De be- veel immigranten van het platteland naar de len zijn imponerend. Maar ze lopen erg uiteen. stuurlijke indeling bepaalt dus of een plaats al steden getrokken zijn. Ze wonen aan de rand Heeft Shanghai nu 10, 13 of 17 miljoen inwo- dan niet als stad aangeduid wordt. Maar het is van de stad, en proberen zich met allerlei baan- ners? Kunnen de Chinezen wel tellen? niet allemaal stad wat er stad genoemd wordt: tjes een bestaan te verschaff en. Men spreekt de grenzen zijn veelal zeer ruim getrokken. Het van fl oating population of boerenmigran- Er bestaat veel verwarring over het inwoner- grondgebied is bij steden van het eerste en ten. Voor heel China wordt hun aantal op 100 à tal van Chinese steden. Er worden aantallen tweede niveau onderverdeeld in stadsdistric- 130 miljoen geschat. Een derde complicerende genoemd die ver uiteenlopen. Voor Shenzhen ten en suburbane districten. Deze suburbane factor is het bewoners-registratiesysteem. Im- spreekt de ene bron over 1 miljoen inwoners, districten hebben vaak weinig urbaans: het zijn migranten krijgen slechts een tijdelijke verblijfs- een andere houdt het op 7 miljoen. Hoe kan landelijke gebieden die in de jaren vijftig onder vergunning en worden niet als permanente dat? jurisdictie van de steden gesteld zijn vanwege bewoners aangemerkt. Insiders zijn het er over eens: in geen land is de precaire voedselsituatie daar. Niet alleen het Om deze drie redenen vertonen de inwonertal- het zo ingewikkeld om de omvang van de platteland, ook de dorpen en landstadjes van len die in verschillende publicaties genoemd stedelijke bevolking te bepalen. China heeft de die gebieden vallen onder het bestuur van de worden een grote bandbreedte. Shenzhen, meest gecompliceerde bestuurlijke hiërarchie stad. Steden van het derde niveau zijn nooit de boomtown aan de grens pal ten noorden ter wereld. Wij hebben onder het staatsniveau onderverdeeld, ook niet als ze aanzienlijke plat- van Hong Kong - vijftien jaar geleden een slechts provincies en gemeenten, China heeft telandsgebieden binnen hun grenzen hebben. plaatsje met 10.000 inwoners - heeft volgens drie lagen. De eerste laag zijn de provincies. De Dit systeem maakt het erg ingewikkeld de stede census van 2000 1.061.200 inwoners. Het 2222 Figuur 7 | China met steden naar grootte

2233 werkelijke inwonertal wordt inmiddels op vier à De vraag welke stad tegenwoordig de metropolis, the most populous city that covers the acht miljoen geschat, niemand kan het precies grootste van China is, wordt verschillend largest area, a city with most administrative divi- zeggen. IT- en computerstad Dongguan, 90 beantwoord. De miljoenenstad Chongqing, sions in China’. (offi ciele website van Chongqing: km noordelijker langs de snelweg Shenzhen- aan de bovenloop van de Yangtse rivier, werd www.cq.gov.cn). Guangzhou, is ook zo‘n snelle groeier waarvan in 1997 gepromoveerd tot provincie-niveau. het inwonertal niet bij te houden is. De 2800 Het inwonertal nam daardoor plotseling toe Alles bij elkaar heeft het gebied een stedelijke electronica- en 20.000 andere buitenlandse tot 31 miljoen. Journalisten riepen Chongqing bevolking van ongeveer 10 miljoen. Maar de bedrijven die zich recentelijk vestigden hebben uit tot de grootste stad, niet alleen van China, stad Chongqing zelf heeft naar schatting niet van heinde en ver arbeidsmigranten uit arme maar zelfs van de wereld. Een dwaling. Door de meer dan 4 miljoen inwoners. Daarmee is het plattelandsgebieden aangetrokken. Guang- administratieve ingreep onderging Chongqing beslist niet de grootste stad van China. Die eer dong News meldt op de website: geen wonderbaarlijke bevolkingsexplosie. De komt Shanghai toe. ‘Dongguan has become an outstanding city, a bestuurlijke promotie ging gepaard met een Shanghai is al lang de grootste stad van China. rising star in South China’s economic develop- vergroting van het gebied dat onder de juris- Bij het uitroepen van de Volksrepubliek in 1949 ment in recent years. With a population of over 7 dictie van Chongqing valt. Dat gebied is groter was het een stad van 5 miljoen inwoners. Eind million, Dongguan is a city of migrants, for there dan twee maal Nederland. Het heeft weliswaar 2004 registreerde Shanghai 13,5 miljoen ‚perma- are over 5 million migrant workers and business- een bevolking van 31 miljoen, maar zeventig nent residents‘ op haar grondgebied, een ge- men out of its total population. They are from the procent daarvan woont op het platteland. Er bied met een oppervlakte van onze provincies diff erent parts of the country to seek a fortune or liggen ook stadjes en steden in, enkele zelfs van Utrecht en Gelderland. Een deel van dat gebied a better life’. rond de 1 miljoen inwoners. is platteland, met een agrarische bevolking van 3,2 miljoen, zodat de stedelijke bevolking van Ondertussen zullen wel een paar miljoen meer ‘Centering around the principal urban area of Shanghai 10,3 miljoen is. Dat zijn uitsluitend de- hun geluk in Dongguan beproeven, want het Chongqing, or Chongqing proper, the other genen die in het bezit zijn van een permanente bericht is na september 2003 niet geactua- districts, counties, autonomous counties and cities verblijfsvergunning. Daar komt nog de ‘fl oating liseerd. Voor 2005 wordt een inwonertal van are located around Chongqing proper like many population’ bij, de immigranten waarvan de 8 miljoen genoemd. Dat is ongetwijfeld een stars shining around the bright moon, forming overheid veronderstelt dat zij na enige tijd schatting waarin ook de tijdelijke bewoners a cluster of modern cities with big, medium and weer naar hun herkomstgebied terugkeren. Ze en de agrarische bevolking uit de omgeving is smaller cities well-organized in groups and in krijgen daarom een tijdelijke verblijfsvergun- meegerekend. a network system. Chongqing is an extra-large ning, en worden niet als permanente bewoners 2244 aangemerkt. Door de economische groei en net buiten de binnenring, is zo’n dorp. Deze de daarmee gepaard gaande bouwactivitei- informeel ontstane nederzettingen worden ten fungeert Shanghai als een ware magneet door de stedelijke overheid gedoogd. Maar als voor miljoenen plattelanders die op zoek zijn de ruimte nodig is voor bijvoorbeeld de bouw naar een beter bestaan. Eind 2004 waren het van een winkelcentrum, worden ze zonder enig er 3,4 miljoen. Alles bij elkaar komt daarmee pardon opgeruimd. de stedelijke bevolking van de agglomeratie De fl oating population is meestal inbegrepen Shanghai op 14 miljoen. Soms wordt veronder- in de inwonertallen die genoemd worden. Voor steld dat de tijdelijke immigranten illegaal in de een beoordeling van de betekenis van een stad stad zijn, maar dat is onjuist. Sommigen zullen als consumentenmarkt is dat niet zo zinvol. De hun papieren niet in orde hebben en illegaal immigranten behoren tot de laagste inkomens- in de stad verblijven, maar het merendeel staat groepen, en bovendien sturen velen een deel geregistreerd en hun aantal is bekend. van hun karige inkomen naar achtergebleven Er zijn verschillende soorten immigran- gezinsleden op het platteland. Voor de markt- ten. Eén op de drie werkt als goedkope potentie spelen deze miljoenen inwoners een fabrieksarbeid(st)er, en woont in een woonka- ondergeschikte rol. zerne bij het werk. Na een of twee jaar gaan ze terug naar hun geboortegrond. Hun plaatsen worden door nieuwe immigranten ingenomen. Eveneens een derde werkt in de bouw. Ze wonen niet zelden in bouwketen of op verdiepingen van gebouwen die nog in aanbouw zijn. De rest probeert met allerlei baantjes het hoofd boven water te houden. De grootste concentraties van immigranten zijn te vinden aan de rand van de stad. Migranten uit een bepaalde streek wonen vaak bij elkaar in hele ‘dorpen’. ’Anhui-village’ in het zuidwesten van Shanghai, 2255 Toegangsregels buitenlandse detailhandel

• buitenlandse kandidaten moeten gereno- die teminste drie jaar in Hong Kong gevestigd meerde ondernemingen zijn met goede zijn 1992 reputatie en bedrijfsresultaat en in staat om • lagere kapitaal- en omzeteisen dan voor • uitsluitend in de steden Beijing, Shanghai, Chinese producten te exporteren andere investeerders Tianjin, Guangzhou, Dalian en Qindao en de • minimumeisen buitenlandse ondernemers: special economic zones (SEZs) Shenzhen, kapitaal US$ 200 miljoen, jaaromzet US$ 2 11 december 2004 Zhuhai, Shantou, Xiamen en Hainan miljard • toelatingsbeleid geliberaliseerd overeenkom- • per stad en SEZ slechts een of twee vergun- • minimumeisen voor Chinese partners: kapitaal stig eisen gesteld bij toetreding van China tot ningen (Shanghai vier) US$ 6,2 miljoen, jaaromzet US$ 37,5 miljoen de World Trade Organisation in 2001 • joint venture met Chinese partner verplicht, • extra fi scale stimulansen voor vestiging in • Ministerie van Handel (MOFCOM) publiceert maximale buitenlandse participatie 49% West China Measures for the Administration of Foreign • import maximaal 30% van assortiment • meerderheidsbelang tot maximaal 65% toe- Investment in the Commercial Sector • geen groothandel, geen levensmiddelen, gestaan voor ondernemingen met exportpo- • joint ventures met Chinese partners niet meer geen winkelketens tentie verplicht; vanaf 11 december 2004 zijn WFOEs • goedkeuring door centrale autoriteiten vereist (wholly foreign-owned enterprises) toege- 1 januari 2004 staan 1995 • vrijhandelsovereenkomst Closer Economic • geografi sche beperkingen vervallen • goedgekeurde joint ventures mogen meer- Partnership Arrangement CEPA tussen China • minimum kapitaaleisen beperkt dere winkels openen (ketens toegestaan) en Hong Kong heft tariefmuren en investe- • provinciale autoriteiten krijgen bevoegdheid • levensmiddelen toegestaan ringsbarrières stapsgewijs op voor afgifte MOFCOM-vergunningen • groothandel nu ook toegestaan • door CEPA kunnen ondernemingen uit Hong Kong eerder gebruik maken van free trade 1999 regels die vanaf 11 december voor alle buiten- • uitbreiding met de 27 provinciale hoofdsteden landse ondernemingen gaan gelden en 283 prefecturale steden • geldt ook voor buitenlandse ondernemingen 2266 3 Internationale marktpenetratie

ontwikkelingszone ten oosten van het stads- de echte internationale investeringen. Soms centrum. In alle gevallen moest het gaan om worden ook de investeringen van Overseas 3.1 Openlegging in fasen joint ventures met een buitenlands aandeel van Chinese uit bijvoorbeeld Thailand, Maleisië en Het aantrekken van buitenlandse investerin- maximaal 49%. Van de te verkopen goederen de Filipijnen niet als echt internationaal gezien. gen was een belangrijke voorwaarde voor het mocht maximaal 30% geimporteerd worden. Op grond van deze regels werden uiteindelijk realiseren van de economische hervormingen Verder gold: geen levensmiddelen en geen vijftien joint ventures goedgekeurd. De buiten- die in 1978 door Deng Xiaoping gelanceerd winkelketens. landse partners waren allen afkomstig uit Oost- werden. Voor buitenlandse detailhandelsonder- Aanvragen moesten door de staat worden en Zuidoost Azië. Multinationals met wereld- nemingen duurde het echter tot 1992 voordat goedgekeurd. De geaccepteerde investeerders faam, waarop veel stadsbestuurders gehoopt ze werden toegelaten. De toelating ging konden aanspraak maken op fi scale voorkeurs- hadden, ontbraken. Helaas, want wat men bovendien mondjesmaat en onder nauwkeurig tarieven. nodig had in deze fase om de detailhandel op vastgelegde condities. Stap voor stap werden Bij de toepassing van deze regels werd een gang te brengen, waren grote internationale de mogelijkheden verruimd. We onderscheiden onderscheid gemaakt in twee categorieën investeerders uit Noord-Amerika en West-Euro- drie fasen in de openlegging van de detailhan- buitenlandse investeerders. Hong Kong en pa. Locale bestuurders waren teleurgesteld dat delsmarkt in de periode 1992-2000. Macau is geen buitenland: ook voor de souve- de toch al zo beperkte quota verspild waren reiniteitsoverdracht werden ze als deel van het aan investeerders waarvan men de innovatieve Fase 1: Experimentele start 1992 Chinese grondgebied beschouwd. De afvallige kracht in twijfel trok. De opening van de detailhandelsmarkt voor provincie Taiwan maakt daar in de ogen van buitenlandse ondernemingen ging van start in de machthebbers in Beijing sowieso deel van Fase 2: Versoepeling 1995 juli 1992. Bij wijze van experiment mochten de uit. Investering van Overseas Chinese uit Hong Het stringente toelatingsbeleid van 1992 werd vijf Special Economic Zones en zes Ontwik- Kong, Taiwan en Macau worden derhalve niet in oktober 1995 enigszins verruimd. Nu werden kelingssteden elk maximaal twee buitenlandse gezien als internationale investeringen. Het zijn ook winkelketens toegelaten met maximaal 50 detailhandelsvestigingen toelaten. Shanghai investeringen van (voormalige) landgenoten vestigingen; groothandel en levensmiddelen had toestemming voor vier vestigingen, twee die momenteel in het buitenland wonen. Hun werden niet meer uitgesloten. Op grond van voor de oude stad en twee voor Pudong, de investeringen worden onderscheiden van deze wijziging kregen twee internationale 2277 bedrijven toestemming ketens op te zetten. gelen, aansluitend bij het algemene regionaal- en handelstechnieken. Een belangrijke overwe- Ito-Yokedo uit Japan ging een joint venture economische beleid om het overwicht van de ging daarbij is dat de Chinese detailhandel nog aan met China Sugar-Liquor Corporation, een kustprovincies te corrigeren. in de kinderschoenen staat en moet leren van onderneming van het Ministerie van Bin- Zowel aan de potentiële buitenlandse inves- de buitenlandse bedrijven. Daarom worden nenlandse Handel. De eerste niet Aziatische teerders als aan de Chinese partners worden er ook eisen gesteld aan de Chinese partners. onderneming die op grond van de nieuwe re- voortaan aanvullende eisen gesteld. Alleen Ze moeten niet alleen een facilitator zijn, die gels toegelaten werd, was Makro, die een joint buitenlandse bedrijven met een eigen kapitaal de weg wijst door de Chinese bureaucratie, venture aanging met China Native Products van tenminste 200 miljoen US$ en een jaar- maar geen wezenlijke bijdrage levert aan de Import/Export Corporation van het Ministerie omzet van minstens twee miljard US$ worden gezamenlijke onderneming. Door alleen grote van Buitenlandse Handel. Daarnaast werd toegelaten, en als partners komen alleen grote binnenlandse partijen in aanmerking te laten Weilai Central Department Store uit Taiwan Chinese detailhandelsbedrijven in aanmerking komen als partner in een joint venture, hoopt toegelaten tot Wuhan, maar in de offi ciële visie met een eigen kapitaal van tenminste zes men te bereiken dat deze een rol spelen als was dat geen internationale investering. miljoen US$ en een jaaromzet van 37 miljoen mede-beslisser. US$. Een versoepeling is dat nu een buiten- Fase 3: Uitbreiding en aanscherping 1999 lands meerderheidsbelang toegestaan is tot 3.2 De regels en de realiteit In juni 1999 werd het toelatingsbeleid voor de maximaal 65%, vooral voor bedrijven die over De verruiming van het toelatingsbeleid in 1999 derde maal aangepast. De verandering hield een goed internationaal distributienetwerk be- was dringend nodig. Het toelaten van buiten- een uitbreiding van de vestigingsmogelijk- schikken en op grote schaal Chinese producten landse detaillisten was tot dan toe uitermate heden in, maar tegelijke werden extra eisen gaan exporteren. aarzelend verlopen. In 1997 waren er nog maar gesteld om te bewerkstelligen dat vooral grote Het eff ect van deze nieuwe richtlijnen was achttien buitenlandse bedrijven offi cieel toe- gerenommeerde detailhandelsondernemingen dat toetreding van kleinere ondernemingen gelaten, waarvan slechts twee uit de westerse zouden worden aangetrokken. onmogelijk werd gemaakt. Dat trof vooral de wereld, namelijk één uit de Verenigde Staten De uitbreiding hield in dat buitenlandse vesti- Overseas Chinese, met name uit Hong Kong. (Wal-Mart) en één uit Nederland (Makro). Van gingen niet beperkt bleven tot de SEZ’s en de De bevoordeling van grote bedrijven was niet de overige kwamen er zeven uit Hong Kong, Ontwikkelingssteden. Provinciale hoofdsteden alleen bedoeld om grotere investeerders aan vijf uit Japan, en vier uit de rest van Azië (met en een aantal andere steden werden aan de te trekken, maar ook om multinationals in huis telkens één uit Singapore, Thailand, Maleisië en lijst toegevoegd. Voor de perifere westelijke te halen die voorop lopen op het gebied van Taiwan). provincies golden speciale stimuleringsmaatre- informatie-technologie, management, logistiek Het slepende toelatingsbeleid en de starre 2288 regels uit Beijing ondervonden op lagere in totaal 2785 vestigingen (waarvan 1697 van Hen werd te verstaan gegeven dat zij geen overheidsniveaus veel kritiek. De aangewezen internationale ondernemers, en 1088 van Over- bevoegdheid hadden om joint ventures goed steden waren er absoluut niet gelukkig mee seas Chinese). Shanghai mocht vier vergunning te keuren. De ten onrechte toegelaten joint dat zij slechts één of twee bedrijven mochten afgeven, maar liet in werkelijkheid 176 inves- ventures moesten alsnog aan een goedkeu- aantrekken. En de reactie van veel niet-aange- teerders toe met samen 1800 winkels. ringsprocedure onderworpen worden. Dat wezen steden was: waarom wij niet en zij wel? Het enthousiasme waarmee buitenlandse de- gebeurde in 1998. Het verrassende resultaat De werkelijke situatie week echter sterk af van taillisten door de wedijverende steden werden van die procedure was dat van de 277 gevallen de theorie. China is groot, en Beijing is ver weg. binnengehaald had twee kanten. Enerzijds er 236 werden getolereerd. Weliswaar moesten In veel steden werden dan ook op grote schaal waren de wereldbekende namen een sierraad 194 joint ventures bepaalde reorganisaties plaatselijke toestemmingen afgegeven. De voor de stad, en een bewijs dat het stadsbe- doorvoeren en daarna opnieuw de toelatings- buitenlandse bedrijven die op grond van zo‘n stuur open staat voor moderne ontwikkelingen. procedure doorlopen, maar uiteindelijk werden toestemming zich vestigden, konden weliswaar Belangrijker nog waren de kansen via de inter- slechts 41 ondernemingen gedwongen hun geen aanspaak maken op de fi scale faciliteiten nationale winkelketens de export te stimuleren. activiteiten te staken. Dat was een duidelijk voor buitenlandse investeerders, maar handige Het is niet toevallig dat de trotse aankondiging sein dat ook in Beijing de tijd rijp was voor een stadsbesturen wisten daar wel een mouw aan dat de wereldbekende keten X besloten heeft soepeler toelatingsbeleid, zoals dat in 1999 te passen. Anders dan in het verleden, toen alle zich te vestigen, meestal gepaard gaat met de werd afgekondigd. belastingopbrengsten aan de staatskas moes- vermelding van de overeengekomen export- Een indicatie voor het grotere tolerantieniveau ten worden afgedragen, was het belasting- contracten. De ontwikkeling van de export kan ook gezien worden in het feit dat het Minis- stelsel inmiddels gemoderniseerd waardoor geldt als een graadmeter voor het economisch terie van Binnenlandse Handel in 1998 optrad een deel van de door bedrijven betaalde succes van het locale beleid. als sponsor voor een forum in Shanghai over belastingen op locaal niveau achterbleef. Door Dat een dergelijke bestuurlijke ongehoorzaam- wat men kon leren van Metro, notabene een deze locale belasting kwijt te schelden, kon heid een reactie uit Beijing opriep, zal geen 100% buitenlandse groothandel die alleen een buitenlandse investeerders toch een aantrekke- verbazing wekken. stedelijke goedkeuring had. Dat er desondanks lijk fi scaal regiem aangeboden worden. grenzen waren aan het tolerantieniveau in Terwijl er op centraal niveau in 1997 dus maar 3.3 Beijing grijpt in Beijing, toont het geval Carrefour. Er moest een achttien vergunningen waren afgegeven, De reactie uit Beijing kwam in de vorm van een exempel gesteld worden, want de Carrefour- waren er in dat jaar in feite ongeveer 300 decreet van 11 augustus 1997. De betrokken methode vond steeds meer navolging. In de buitenlandse detailhandelsbedrijven actief, met stadsbesturen werden ernstig gewaarschuwd. race om de beste locaties konden buitenlandse 2299 investeerders zich de lange goedkeuringspro- ten in Beijing. Er wordt vermoed dat de lobby 3.5 Alternatieve penetratiemethoden cedures van de centrale instanties in Beijing van de grootste Chinese detaillisten de nodige Buitenlandse detaillisten zijn er op verschillen- niet veroorloven. Naarmate de toetreding tot druk op de machthebbers heeft uitgeoefend de manieren in geslaagd in China voet te vat- de World Trade Organisation dichterbij kwam, om in te grijpen. Boze tongen beweren zelfs ten toen dat in 1992 in principe mogelijk werd. werd de haast om zich bijtijds van goede dat buitenlandse collega-ondernemers daarbij Hoe eerder men wist te starten, hoe beter de locaties te verzekeren groter, want er werd een een rol hebben gespeeld. Maar ook zonder dat kans om strategische posities in de groeiende grote toevloed aan nieuwe investeerders ver- is het duidelijk dat Beijing niet kon tolereren markt in te nemen en de mededingers een slag wacht. De Carrefour-methode werd daardoor dat haar gezag werd ondermijnd door een voor te zijn. Een snelle penetratie werd welis- rond 2000 een ware hype. Wat bij de Franse buitenlandse onderneming die de regels aan waar belemmerd door het aanvankelijk sterk keten blijkbaar zonder repercussies getolereerd zijn laars lapte. Gezichtsverlies is het ergste dat restrictieve toelatingsbeleid van de centrale werd, kon men gerust imiteren. Dacht men. een Chinees kan overkomen. Hoe dan ook, in overheid, maar geinteresseerde stadsbesturen 2001 werd Carrefour op het matje geroepen. waren maar al te graag bereid vooruit te lopen 3.4 Carrefour gekapitteld Geheel naar oud-Chinese traditie moest de op een verwachte versoepeling van de regels Carrefour opende in 1995 de eerste hypermarkt hoogste baas van Carrefour, Daniel Bernard, en buitenlandse investeringen te faciliteren in China. Dankzij de bereidwilligheid van plaat- nederig zijn kowtow betuigen. De voortgang zoals we in het voorgaande zagen. selijke autoriteiten, die er een eer in stelden van de bouw van tien nieuwe Carrefours Behalve door gebruik te maken van plaatse- hun stad met een Carrefour te verrijken, kon de moest voor zes maanden worden opgeschort. lijke vergunningen, zijn er ook andere wegen opmars van de Franse superkruidenier gestaag Blijkbaar was daarmee de vrede hersteld, want bewandeld om zich van een plaats in de doorgaan, ook al ontbraken de offi ciële vergun- na afl oop van het halve jaar werd een verdrag detailhandelsmarkt te verzekeren. Zo mochten ningen uit Beijing, en hield Carrefour zich niet getekend met de State Economic and Trade buitenlandse bedrijven die in China produc- aan de regels voor joint ventures. Voordat de Commission, waarbij Carrefour toestemming ten lieten fabriceren, een deel daarvan in centrale overheid zich realiseerde wat er aan kreeg door te gaan met de ontwikkeling van eigen winkels of in franchise winkels in China de hand was, waren er op wonderbaarlijke nieuwe vestigingen, en waarbij alle bestaande verkopen. In de meest letterlijke betekenis van wijze overal in het land Carrefours verrezen. In Carrefours werden gesanctioneerd. Ondanks de het woord gaat het daarbij om factory outlets. 2000 waren er al 27. Daarmee was Carrefour tijdelijke onderbreking is Carrefour nog steeds Vooral in de kleding- en modesector is van de onbetwiste koploper. De onbedwingbare koploper; in mei 2006 opende de 76e Carrefour deze mogelijkheid gebruik gemaakt, onder expansiedrift kwam evenwel tot een abrupt haar poorten. andere door Pierre Cardin (Frankrijk), Giordano tijdelijke einde door ingrijpen van de autoritei- en Crocodile (Hong Kong) en Play Boy (USA). 3300 Een andere methode volgden cash-and-carry ders hun winkels onder een Chinese naam schaal imiteren. In een paar jaar tijds heeft de bedrijven, die strikt genomen in de beginjaren openden om op die wijze aan de toelatingsre- detailhandel in China daardoor een ware me- geen vergunning konden krijgen omdat pas na gels te ontsnappen. tamorfose ondergaan. Het heeft er toe geleid 1995 groothandelsbedrijven toegelaten wer- dat de buitenlandse detaillisten nu met eigen den. Door in samenwerking met een Chinese 3.6 Variatie in winkelformules wapenen worden bestreden. Ahold heeft dit partner het accent op de detailhandelsfunctie Buitenlandse detaillisten hebben het Chinese tot schade en schande moeten ondervinden. te leggen, lukte het vaak toch een vestigings- winkellandschap verrijkt met winkelformu- De helder verlichte en goed ingerichte Ahold vergunning te krijgen. Voorbeelden van deze les, waarvan de meeste tot dan toe in China supermarkten in Shanghai kregen in no time methode zijn Metro, Sam’s Club en Price Smart. onbekend waren. Aziatische detaillisten kozen concurrentie van een veelvoud aan Chinese Voor buitenlandse detailhandelsketens bestond echter veelal voor het traditionele warenhuis. navolgers. Het werd de ondergang van Ahold van meetaf aan ook de mogelijkheid te partici- Voorbeelden zijn onder andere Yohan, Jusco, in China. peren in 100% Chinese bedrijven of gebruik te Sogo, Isetan en Seiyu, alle van Japanse her- maken van franchisenemers. Daardoor kwam komst. Ondernemers uit Hong Kong vertonen 3.7 Shanghai is the place to be een aantal nieuwe Chinese detaillisten op de een voorkeur voor franchise speciaalzaken. Als Rond 1996/1997 begon de vestiging van bui- markt die franchisenemer van buitenlandse voorbeelden noemen we Texwinca met Balena tenlandse detaillisten goed op gang te komen. ketens zijn, zoals Lafayette Beijing en de Sogo en S&K (samen meer dan 1000 vestigingen), Gi- Het spreidingspatroon van de voortrekkers is warenhuizen. ordano, Esprit en Watson (zie tabel 4). Europese opmerkelijk. In 1997 is 70% van de internatio- Een minder gangbare methode voor buiten- en Amerikaanse detaillisten kwamen later en nale detailhandel gevestigd in Shanghai en landse investeerders was het ontwikkelen van introduceerden nieuwere formules zoals hy- Beijing. De rest verspreidt zich over een beperkt vastgoed, waarvan een deel voor detailhandel permarkten (Carrefour), cash-and-carry (Metro, aantal grote steden, vrijwel uitsluitend in de werd bestemd. Pakson uit Maleisië realiseerde Makro), discount department stores (Wal-Mart), kustprovincies. op deze wijze winkels in verschillende steden, membership clubs (Sam’s Club, Price Smart), De bedrijven van de Overseas Chinese hebben onder andere in Beijing en Qindao. convenience stores (7-eleven) en do-it-yourself een afwijkend spreidingspatroon. In dit geval Sommige buitenlandse detaillisten schijnen shops (B&Q, Obi). komen steden in de provincie Guangdong nog andere methoden te hebben toegepast De nieuwe winkelformules werden met op de eerste plaats, op de voet gevolgd door om een plaats in de Chinese detailhandels- enthousiasme begroet. Niet alleen door de Shanghai. De rest heeft een meer diff uus sprei- markt te veroveren. Chinese winkeliers hebben consumenten: Chinese ondernemers gingen dingspatroon, waarbij de provincie Fujian een althans herhaaldelijk geklaagd dat buitenlan- de buitenlandse voorbeelden al snel op grote opvallende concentratie vertoont. 3311 De opening van de Chinese detailhandelsmarkt Tabel 4 | Detailhandel in China: belangrijkste internationale winkelketens (selectie) ging in de beginperiode niet alleen mond- 1 jesmaat, maar was dus ook geografi sch zeer Naam Land van Eerste Format 2005 Aantal Uitbreiding met herkomst vestiging 2005 te realiseren in ... beperkt. Shanghai voerde de boventoon. Hoe is die beperkte spreiding te verklaren? Een Park’n Shop (A S Watson)2 Hong Kong 1984 SM 30 ? zekere concentratie kon verwacht worden op Watsons (A S Watson)2 Hong Kong 1989 H&B 150 1000 in 2010 grond van de regels die aanvankelijk immers Esprit (China Resources) Hong Kong 1992 FS 670 ? slechts vestiging mogelijk maakte in de SEZ’s Lawson (Daiei)3 Japan 1992 CVS 215 2000 in 2010 en de Ontwikkelingsssteden. Ook al ging het Giordano Hong Kong 1992 FS 681 ? overgrote deel van de buitenlandse bedrijven Dairy Farm (7-eleven)4 Hong Kong 1992 SM/CVS 280 ? van start zonder staatsvergunning, de kans na Parkson Maleisië 1994 WH 15 22 in 2008 verloop van tijd toch zo’n vergunning te kun- Ito-Yokado5 Japan 1994 WH/SC/SM 9 8 in 2008 6 nen krijgen werd wellicht hoger ingeschat als Yaohan Japan 1994 WH 0 - men voor de aangewezen steden koos en niet Jusco (AEon) Japan 1995 WH/SM 11 40 in 2010 voor andere. Seiyu Japan 1995 WH 0 - De onevenwichtig grote belangstelling voor Carrefour Frankrijk 1995 HM 70 23 per jaar Shanghai heeft ongetwijfeld ook te maken met Metro Duitsland 1995 C&C 28 40 in 2011 7 haar faam als de meest westers georienteerde Ahold Nederland 1996 SM 0 - en dynamische stad van China. Shanghai Baleno (Texwinca) Hong Kong 1996 FS 405 ? stond in het verleden bekend als het Parijs van Wal-Mart VS 1996 SC 42 13 in 2007 SHV-Makro8 Nederland 1997 C&C 5 30 in 2010 het Verre Oosten. Als grootste stad van China PriceSmart9 VS 1997 SC 0 - is Shanghai sowieso aantrekkelijk voor veel IGA (PRD)10 Hong Kong 1997 SC 5 15 investeerders. Beijing werd door sommige bui- Charoen Pokphand (Lotus Thailand 1997 SM 69 70 in 2006 tenlandse bedrijven gemeden als startplaats, SM) vooral omdat men aanvankelijk zonder de Trust-Mart11 Taiwan 1997 SM 100 0 noodzakelijke toelatingsvergunning opereerde, Ikea Zweden 1998 WWH 3 8 in 2009 en de machthebbers niet al te zeer wilde pro- OBI (Tengelmann)12 Duitsland 1998 DHZ 0 - voceren. Wal-Mart vormde in dit opzicht een 3322 Naam Land van Eerste Format 2005 1 Aantal Uitbreiding met herkomst vestiging 2005 te realiseren in ... Continent (Promodés)13 Frankrijk 1999 WH 0 - B&Q14 Engeland 1999 DHZ 52 100 in 2009 Auchan Frankrijk 1999 WH 13 ? Conv RetailAsia (Circle K)15 Hong Kong 2002 CVS 21 30 in 2007 Carrefour (Dia DS) Frankrijk 2003 DS 225 170 in 2007 Mango Spanje 2003 FS 30 ? Leroy Merlin Frankrijk 2004 DHZ 1 20 in 2009 10 Pearl River Distribution (Hong Kong) is in China franchiser FamilyMart Japan 2004 CVS 44 1300 in 2008 van IGA (Independent Grocers Association) uit USA. 11 Trust-Mart (Winston Wong) feb 2006 te koop. Was aktief Tesco16 Engeland 2004 SM 39 ? in Guangdong en West China. Andere Taiwan-ketens: Springfi eld (Cortefi el) Spanje 2004 FS 20 180 in 2010 RT-Mart (Ruentex Group) en Hymart-Hymall (TingHsin International). Carrefour (Champion SM) Frankrijk 2004 SM 8 20 in 2007 12 Tengelmann beëindigde activiteiten in 2005; de 19 OBI Seven&i (7-11 Beijing Co)17 Japan 2004 SM/CVS 27 350 in 2008 DHZ werden overgedragen aan B&Q. Mannings (Dairy Farm) Hong Kong 2005 H&B 5 25 in 2008 13 Promodès fuseerde in 1999 met Carrefour. 14 Kingfi sher’s B&Q nam 2005 de 13 vestigingen van OBI Zara (Inditex) Spanje 2006 FS 0 ? over. 15 Convenience Retail Asia (Li & Fung Retailing Group) heeft 1 C&C = cash & carry, CVS = convenience store, DHZ = doe-het-zelf, DS = Discounter, FS = fashion store, H&B = health & licentie voor Circle K in China. Tot dusvere alleen actief in beauty, HM = hypermarkt, SC = superstore, SM = supermarkt, WH = warenhuis, WWH = woonwarenhuis Guangzhou e.o. via CR Southern China Ltd., joint venture 2 Volle dochter van Hutchison Whampoa Ltd. Hong Kong. Vanaf 2000 ook superstores en megastores. Sterk geconcentreerd: met Guangzhou Grain Group Ltd. en Shanghai Shenhong eind 2005 heeft Watsons in Beijing 30, Shanghai 40, Guangzhou 35 vestigingen. Corp. 3 Lawson (Shanghai Hualian Lawson Co.) planning 2006 Shanghai 400 shops, 2010 Shanghai 1000, rest Yangtse Delta 1000. 16 Tesco verwierf 2004 50% van Taiwanese Hymart-Hymall 4 Dairy Farm opende 1989 twee SMen in hotels in Beijing; 1992 volgden 7-Eleven, 1994 Wellcome SM. Vanaf 2000 concen- SMen. Eerste Tesco (20.000 mý) wordt 2007 geopend in treert de onderneming zich uitsluitend op convenience stores in Shenzhen en Guangzhou. Beijing. 5 Licentie 1994, eerste opening SC 1996 in Chengdu. 2005: 2 SC. 1997 start Hua Tang Yokado Commercial Co., 2005: 5 WH. 17 Seven&i, opgericht 2005 is holding van Seven-Eleven 2004 Beijing Wang fu jing Yokado Commercial Co. opgericht, 2005: 2 SM. Japan, Ito-Yokado en Denny’s Japan. Seven-Eleven (Bei- 6 Opende 1995 in Pudong (Shanghai) luxe warenhuis Nextage, na Macy’s (New York) grootste ter wereld. Faillisement 1997. jing) Co. Ltd. opgericht 2004 door Seven-Eleven Japan, is 7 Ahold beëindigde activiteiten in 1999; de 40 SMen werden aan de joint venture partner overgedragen. eerste buitenlandse onderneming met vergunning voor 8 Makro kreeg de licentie in 1992 als een van de twee eerste buitenlandse ondernemingen. franchiseketen. 9 Wegens betalingsproblemen werden in 2005 de 15 SC en 28 N-Mart HMen verkocht aan B&Q en President (Taiwan). © J.G. Borchert, 2006 3333 uitzondering, en bewandelde de offi ciele weg. markt speelt de auto een beperkte rol. Bij een terwijl de stedelijke vijfj arenplannen uitgingen Dat de Overseas Chinese vooral kozen voor onderzoek dat Carrefour in 2003 uitvoerde bleek van 60 in 2005 en maximaal 100 in 2010. De de provincies Guangdong en het tegenover dat 28% van de klanten te voet kwam, 15% met groei kan niet zo doorgaan. In de visie van het Taiwan gelegen Fujian, is begrijpelijk omdat de fi ets, en 20% met de bus. Van de resterende stadsbestuur is een beheersing van de groei de meeste Overseas Chinese juist uit deze 37% kwam de helft per auto. Zelfs in Shanghai, noodzakelijk geworden. provincies afkomstig zijn en Cantonees de absolute topper met 28 autos per honderd Op regeringsniveau wordt er al langer op spreken. Bovendien onderhouden Chinezen huishoudens (2004), speelt de auto een onder- aangedrongen dat er structuurplannen voor de als ze geëmigreerd zijn sterke relaties met hun schikte rol bij het boodschappen doen. detailhandel worden opgesteld. Eind 2003 zou- geboortegrond, om aan het einde van hun De eerste locaties waren dus niet zo goed den de steden over dergelijjke plannen moeten leven begraven te worden bij hun voorouders. gekozen, zodat de verkoopprestaties achterble- beschikken, maar slechts tien steden hadden Daarnaast is de geringe afstand tot Hong Kong ven bij de verwachtingen. In een volgende fase aan die eis voldaan. De overheid wil zelfs, in en Taiwan een belangrijke verklaring voor de verschuift de aandacht naar locaties bij centrale navolging van buitenlandse voorbeelden, een voorkeur van de Overseas Chinese voor de woongebieden, bij voorkeur langs belangrijke wettelijk verplichting voor publieke hoorzittin- zuidelijke helft van China. busroutes. De vestigingen van Carrefour in gen invoeren als onderdeel van de toelatings- Beijing, Shanghai en Quindao zijn daarvan een procedure voor grootschalige detailhandel. 3.8 Van periferie naar centrum en terug goed voorbeeld. Tien jaar geleden had niemand kunnen beden- De spreiding van de vroege vestigers vertoont Inmiddels zijn er in de centrale stadsdelen ken dat planologische regulering van de detail- ook binnen de steden een opmerkelijk patroon. zoveel hypermarkten en andere grootschalige handel op zo‘n korte termijn nodig zou zijn. Het De eerste grootschalige vestigingen zijn vooral winkels verschenen dat daar oververzadiging is een indicatie voor de snelheid waarmee zich te vinden aan de rand van de stad of dichtbij dreigt. In Shanghai was eind 2004 de helft van de moderne detailhandel in China ontwikkeld belangrijke aanvoerroutes. Blijkbaar werden de 97 hypermarkten (van 5000 m2 of meer) in heeft. De tijd van de pioneers is voorbij. Deng locaties gekozen naar westerse gezichtspun- de binnenstad gevestigd, 30% tussen de bin- Xiaoping heeft met zijn hervormingsgedachte ten, zonder dat rekening werd gehouden met nenring en de buitenring, en 20% daarbuiten. gelijk gekregen: door impulsen van buitenland- de specifi eke Chinese omstandigheden. Het Shanghai en andere steden formuleren thans se voorbeelden is het detailhandelslandschap autobezit was in de tweede helft van de jaren een vestigingsbeleid om de ontwikkelingen bij grondig veranderd. Welke gevolgen de inter- negentig nog zeer laag. In 1998 telde men in te sturen en vestiging in de perifere stadsdelen nationalisatie van de detailhandel in concreto Beijing drie auto’s per honderd huishoudens. te stimuleren. Van 2001 tot 2005 nam het aantal gehad heeft, wordt in het volgende hoofdstuk Voor het bezoek aan een supermarkt of hyper- hypermarkten in Shanghai toe van 40 tot 123, onderzocht. 34 35 De marktpotentie van steden: veelbelovend?

concurrenten, vastgoedmarkt, logistieke, fi scale nadeel van een geringere marktpotentie werd en bancaire faciliteiten et cetera. Na Shanghai daarbij nog versterkt door de lange aan- en De aantrekkelijkheid van steden als vestigings- komen Beijing en Shenzhen, steden die reeds afvoerlijnen die de bevoorrading van winkels plaats voor (buitenlandse) detailhandel loopt in de beginfase van de detailhandelspenetra- bemoeilijken. zeer uiteen. De marktpotentie is afhankelijk van tie verschillende buitenlandse investeerders het inwonertal en het besteedbaar inkomen konden verwelkomen. Wal-Mart begon in Bieden de Chinese miljoenensteden een veel- per inwoner. Shenzhen, en ging er pas vorig jaar toe over in belovend perspectief voor de internationale De marktpotentie van de grootste steden Shanghai een vestiging te openen. Shenzhen detailhandel? Vooralsnog zijn de besteedbare wordt in tabel 5 vergeleken op basis van het was de natuurlijke invalspoort voor winkelke- inkomens van de bewoners bescheiden. De besteedbaar inkomen. Weliswaar vormen toon- tens die vanuit Hong Kong kwamen. marktpotentie van de enorme agglomeratie bankbestedingen slechts een deel van het be- Een derde groep vormen de steden Tianjin, Shanghai met zijn miljoenen inwoners is niet steedbaar inkomen, maar als dat gedeelte van Guangzhou en Dongguan, de twee laatste groter dan die van het stadsgewest Amster- stad tot stad geen al te grote variatie vertoont, vooral op basis van relatief hoge besteedbare dam. De aantrekkelijkheid schuilt meer in de is het getotaliseerde besteedbaar inkomen inkomens per inwoner. De resterende steden beloften voor de toekomst. De koopkracht ont- bruikbaar voor een onderlinge vergelijking van hebben een marktpotentie die een kwart of wikkelt zich exponentieel. De detailhandelsom- de marktpotentie van de verschillende steden. minder bedraagt dan die van Shanghai. Ze zetten zijn de laatste tien jaar verdrievoudigd. Uit de cijfers blijkt de eenzame toppositie werden voor de buitenlandse investeerders pas Waar elders ter wereld wordt een gemiddelde van Shanghai. Geen wonder dat Shanghai interessant op het moment dat de attractievere jaarlijkse stijging van 12% a 13% bereikt? Voor door de meerderheid van de buitenlandse steden al rijkelijk van internationale detailhan- multinationale retailers, die in andere mark- detailhandelsondernemingen uitverkoren is del voorzien waren. Bij ongeveer gelijke grootte ten met moeite hun marktaandeel kunnen als startplaats voor hun activiteiten in China. hebben de steden in de kustprovincies steeds handhaven, is de Chinese markt inderdaad Uiteraard spelen ook andere factoren een hogere waarden voor marktpotentie dan veelbelovend. Ook al wordt er voorlopig meer rol: toegankelijkheid, medewerking van de steden in de andere delen van China. De laatste geinvesteerd dan er winst gemaakt wordt, het plaatselijke autoriteiten, talenkennis van onder- kwamen dan ook later aan de beurt bij de is de moeite waard in deze markt een positie handelingspartners, aan- of afwezigheid van penetratie van buitenlandse winkelketens. Het te veroveren om daarvan in de toekomst de 3366 Tabel 5 | De grootste steden: aantal inwonersa en besteedbaar jaarinkomenb

Rang Aantal inwoners Besteedbaar inkomen 2005 Rang Aantal inwoners Besteedbaar inkomen 2005 Nr. 1 jan. 2002 in Euro Nr. 1 jan. 2002 in Euro x 1.000 x 1.000 per inwoner totaal miljard per inwoner totaal miljard Kustprovincies Centrale provincies 1 Shanghai 9838 1944 19,1 4 Wuhan 4488 1086 4,9 2 Beijing 7441 1823 13,6 18 Taiyuan 1906 1172 2,2 3 Tianjin 5095 1336 6,8 20 Zhengzhou 1692 1057 1,8 5 Guangzhou 4154 1843 7,7 25 Changsha 1489 1153 1,7 6 Shenzhen 4100? 2930 12,0 26 Nanchang 1386 966 1,3 7 Dongguan 4000? 2100 8,4 Westen 8 Shenyang 3981 1119 4,5 9 Chongqing 3934 1075 4,2 10 Nanjing 2822 1503 4,2 12 Xi’an 2589 934 2,4 15 Dalian 2118 1456 3,1 13 Chengdu 2341 1038 2,4 16 Hangzhou 1932 1552 3,0 22 Kunming 1549 975 1,5 17 Jinan 1917 1366 2,6 23 Lanzhou 1527 875 1,3 19 Qindao 1867 1383 2,6 27 Urumqi 1359 964 1,3 21 Shijiazhuang 1632 1094 1,8 24 Zibo 1514 1118 1,7 a Schatting stedelijke bevolking 1 jan 2002 gebaseerd op census van 1 nov 2000. De cijfers 28 Anshan 1287 967 1,2 hebben betrekking op de stad zelf, zonder omgeving. Bron: Thomas Brinkhoff , www.citypo- pulation.de. Shenzhen en Dongguan schatting J G Borchert. Noordoosten b Jaarcijfers berekend op basis van het besteedbaar inkomen in de maand november van huishoudens die als ‘urban‘ geclassifi ceerd zijn. De inkomens van de ‚rural‘ huishoudens zijn 11 Harbin 2672 1089 2,9 veel lager. Bron: National Bureau of Statistics of China, www.china.org.cn. (1 yuan = Euro 14 Changchun 2223 1089 2,4 0,105)

3377 vruchten te kunnen plukken. Op tijd er bij ELEMENTS, KOWLOON, HONG KONG zijn, dat schijnt de overwegende visie bij veel ondernemers te zijn, die de aantrekkingskracht van de Chinese miljoenensteden niet konden weerstaan.

38 4 De vernieuwde detailhandel

werden met ingang van 11 december 2004 alle Tien jaar geleden was er van een Chinese de- bestaande beperkingen om toe te treden tot tailhandel van enige betekenis geen sprake. De De Chinese detailhandel heeft de laatste tien de Chinese markt opgeheven. Dat maakt het in buitenlandse binnendringers hadden gemak- jaar een verbazingwekkende expansie ver- principe voor internationale detaillisten gemakkelijk spel. Maar de Chinezen hebben snel van toond. De detailhandelsomzet verdrievoudigde kelijker zich in China te vestigen. Of dat in de de internationale detaillisten geleerd. En ook (fi guur 8). Een dergelijke groei in zo‘n korte praktijk inderdaad zo is, is echter de vraag. zij hebben geprofi teerd van de toegenomen periode maakt duidelijk: hier is geen sprake van Zakendoen in China blijft lastig. Sommige welvaart en consumentenbestedingen. De Chi- evolutie, maar van een revolutionaire veran- van de problemen waarmee de pioneers te nese detailhandel is een marktpartij geworden dering. Het huidige detailhandelslandschap kampen hadden zijn er niet meer. Maar de om rekening mee te houden. Het wordt er voor van China is niet meer te vergelijken met dat detailhandelsmarkt is ondertussen wel grondig de internationale detaillisten niet gemakkelijker van tien jaar geleden. Er kan met recht van een veranderd. De tegenwind is sterker geworden. op een substantieel marktaandeel te veroveren. verniewde detailhandel gesproken worden. De condities voor de toetreding van buitenlandse detaillisten zijn daarmee ook fundamen- teel veranderd. Voor de toekomst spelen de ge- wijzigde marktverhoudingen waarschijnlijk een belangrijker rol dan de veranderingen door de toetreding van China tot de WTO. China moest de bestaande handels- en vestigingsrestricties geleidelijk afbouwen om aan de voorwaarden voor toetreding te kunnen voldoen. Voor de buitenlandse detailhandelsondernemingen

Figuur 8 | Ontwikkeling detailhandelsomzet 1980-2005 3399 Wat zijn de sterke punten voor de internatio- sterker opvallen dan deze feiten doen vermoe- een half jaar na de opening van de Carrefour nale detaillisten, en welke tegenkrachten zijn den, komt onder andere doordat ze door hun moest een nabijgelegen warenhuis de deuren er? Wat is de huidige stand van zaken? formaat en presentatie opvallen. Buitenlandse sluiten, en ook andere winkels in de omgeving winkels zijn veel groter dan Chinese. In Beijing waren zieltogend. Chinezen staan er echter 4.1 Beperkte internationalisatie maken buitenlandse vestigingen slechts 0,4% niet om bekend dat ze bij de pakken neer Sinds 1995 heeft de internationale detailhandel van het totale winkelbestand uit, maar ze heb- gaan zitten. Een moedige Chinees opende op een snelle opmars gemaakt. Toch is de beteke- ben gemiddeld een oppervlakte van 5250 m2 18 december 1997 een supermarkt in het ver- nis ervan voor de gehele detailhandel in China en 179 werknemers, terwijl vergelijkbare staats- zorgingsgebied van de Carrefour. Om er zeker zeer beperkt. Het gaat om minder dan 1% van winkels een derde van deze omvang hebben. van te zijn dat er veel publiek op de openings- het aantal winkels en een omzetaandeel van Ze vallen ook meer op door hun presentatie. feestelijkheden af zou komen, was er op grote 4%. Van de totale buitenlandse investeringen Wal-Mart laat ook aan de buitenkant van de schaal campagne gevoerd. De opzet lukte: er neemt de detailhandel slechts 1% voor zijn winkel zien dat ze ‘every day low prices’ hebben, kwamen massa’s mensen op af. In die men- rekening. en Makro tracht dat te overstemmen met ‘laag- senmassa werden ijverig folders uitgedeeld, In enkele steden is de invloed groter, maar zelfs ste prijzen’. De opvallende aanwezigheid van niet door de kersverse ondernemer, maar door in Shanghai dat met honderd joint ventures in buitenlandse winkels roept tegenkrachten op. medewerkers van de Carrefour die als bijdrage de detailhandel de kroon spant, is het omzet- aan de feestelijkheden die dag de prijzen extra aandeel van de internationale ondernemin- 4.2 Concurrentie bij de verkoop had verlaagd. Het publiek inspecteerde met de gen niet meer dan 8%. In steden als Beijing, Tegen de concurrentiemacht van de inter- folders in de hand de prijzen in de nieuwe su- Guangzhou en Shenzhen die ook relatief veel nationale detaillisten zijn de verouderde en permarkt, en velen besloten vervolgens bij Car- buitenlandse detailhandel hebben, ligt het kleine Chinese winkels niet opgewassen. Zij refour te kopen. Hoe lang het duurde voordat omzetaandeel niet hoger dan 5%. beschuldigen de buitenlanders van oneerlijke de nieuwe supermarkt weer van het fi rmament In de top-100 van grootste detailhandelsketens concurrentie. De moeilijke positie van traditi- verdwenen was, meldt het krantenbericht niet. staat Carrefour als buitenlandse onderneming onele winkels wordt in de pers breed uitge- eenzaam op de negende plaats. Wal-Mart staat meten. Sommige schrijnende gevallen krijgen 4.3 Inkoopmacht en export op de twintigste, Lotus op de eenentwintigste extra veel publiciteit. De gebeurtenissen rond Ook bij de inkoop zijn Chinese detaillisten in plaats. De overige internationale detaillisten zijn de Carrefour die in 1997 geopend werd in het het nadeel bij de buitenlanders. Niet alleen nog niet tot de top-100 doorgedrongen. Nanshan district, in het uiterste westen van hebben buitenlandse detaillisten schaalvoorde- Dat buitenlandse winkels in het stadsbeeld Shenzhen, zijn daarvan een voorbeeld. Binnen len vanwege hun vaak grotere omvang, maar 4400 als prompte betalers kunnen ze ook betere en Groot-Brittannië. De handel van Wal-Mart De grote inkoopmacht en lage winstmarges condities bedingen. Chinese winkeliers staan met en in China is goed voor anderhalf procent maken dat de internationale winkels hun bekend als slechte betalers. van het Chinese BNP. Geen wonder dat deze producten tegen veel lagere prijzen kunnen Internationale detailhandelsketens krijgen be- onderneming bij de machthebbers in Beijing aanbieden dan de Chinese concurrenten. tere inkoopprijzen omdat ze veelal niet alleen op een voorkeursbehandeling mag rekenen, Preciese cijfers zijn niet bekend, maar zeker is voor de vestigingen in China inkopen, maar maar bij de Chinese detailhandel in een slechte dat buitenlandse detaillisten met veel lagere ook voor hun vestigingen elders in de wereld. reuk staat. marges genoegen nemen dan hun Chinese Chinese producenten verkopen daardoor liever Ook Carrefour en Metro zijn goede klanten van soortgenoten. Voor de Chinese detailhandel aan buitenlandse ondernemingen, en leveren Chinese producenten: 90 to 95% van het assor- zijn marges van 15 tot 30% gebruikelijk, terwijl gratis extra diensten of personeel voor promo- timent wordt in China ingekocht. Daarnaast ko- voor Makro 9-12% genoemd wordt, en Car- tie van hun producten op de winkelvloer. pen ze in voor hun winkels elders in de wereld. refour een winstdoel van 4,3 tot 4,4% nastreeft. Grote exporteurs zijn bijvoorbeeld, Carrefour, Carrefour exporteert jaarlijks voor ongeveer 4 Omdat Carrefour & Co meer geinteresseerd zijn Jusco en Ikea, maar in de eerste plaats Wal- miljard US dollar en Metro voor 2,4 miljard. in het opbouwen van naamsbekendheid en Mart. Ikea is een andere grote inkoper, ook al is het het verwerven van een marktaandeel, nemen Wal-Mart koopt voor haar Chinese vestigingen aantal vestigingen in China nog maar beschei- ze in de aanloopperiode genoegen met lage 80 tot 85% van het assortiment ter plaatse, den. Van het assortiment dat Ikea wereldwijd winstmarges. en exporteert daarnaast op grote schaal, in in haar winkels verkoopt is 15% afkomstig uit Die lagere marges zijn ook mogelijk door een 2005 voor 22 miljard US$. Wal-Mart is in haar China. China is daarmee het belangrijkste grotere effi ciency. Zo heeft de Makrovestiging eentje verantwoordelijk voor tien à dertien aankoopland voor Ikea, vóór Zweden (12%) en in Guanzhou met een oppervlakte van 17.000 procent van de totale import van de Verenigde Polen (10%). m2 en een assortiment van 25.000 artikelen een Staten uit China. In China zijn voortdurend 560 De buitenlandse exporteurs kunnen soms personeelsbestand van 600 personen, terwijl inkopers voor ’s-werelds grootste detailhandels- partijen tegen extra lage prijzen inkopen door- vergelijkbare Chinese bedrijven 1500 tot 2000 bedrijf in de weer. Wal-Mart koopt wereldwijd dat fabrieken een aanzienlijke overcapaciteit werknemers in dienst hebben. De vloerpro- in bij 6000 producenten, maar 80% van die hebben. De onstuimige economische groei ductiviteit van Chinese winkels bedraagt vaak leveranciers is in China te vinden. Als Wal-Mart heeft er toe geleid dat er bij het plannen van slechts een tiende van hetgeen in westerse geen bedrijf maar een natie zou zijn, zou het de de productiecapaciteit niet altijd op realistische zaken gerealiseerd wordt. vijfde plaats innemen op de Chinese ranglijst wijze rekening is gehouden met de afzetmoge- van belangrijkste exportlanden, vóór Duitsland lijkheden. 4411 4.4 Expansie Chinese detailhandel over de opkomst van particuliere bedrijven. Nieuwe door buitenlanders geimporteerde Door de economische hervormingen hebben formules vinden in China snel navolging. Chinezen de mogelijkheid gekregen hun geluk Naarmate de markt opener wordt verloopt dit te beproeven als ondernemer. De detailhandel proces sneller. Het ontbreekt de Chinese onder- is een aantrekkelijke branche om een bedrijf nemers voorshands evenwel nog aan capabele te beginnen. Het gevolg daarvan is dat in de managers en kapitaal. detailhandel het aantal vestigingen van 1996 Desondanks is er een grote dynamiek. Su- tot 2000 is toegenomen van 14 tot 19 miljoen. permarkten naar westers voorbeeld waren De vele kleine winkeltjes dragen niet bij tot een in China voor 1992 onbekend, maar in 1996 effi ciënte distributie. Ze passen evenmin in het waren er 100.000 en in 2001 werden er 638.000 beeld van de modernisering dat de overheid geteld. Tegenover de opkomst van nieuwe voor ogen staat. Een zwakke detailhandel zal detailhandelsvormen staat de verdwijning van de concurrentiestrijd met de internationale verouderde typen. De vanouds overheersende detailhandel immers niet aan kunnen. Daarom warenhuizen zijn duidelijk op hun retour. In Bei- is modernisering noodzakelijk. jing bleken in 1997 vijfentwintig van de zestig warenhuizen van 10.000 m2 en meer verliesge- 4.5 Geregiseerde ketenvorming vend te zijn, terwijl er tien voor een faillisement China heeft willens en wetens buitenlandse stonden. Overigens kwamen ook enkele van de concurrentie in huis gehaald om modernisering buitenlandse warenhuizen in de problemen, op gang te brengen. Dat past in het streven ‘le- zoals het Japanse Yohan en Jusco, die zich ren van het buitenland’. Eén van de dingen die genoodzaakt zagen zich uit Shanghai terug te men van de internationale detailhandel geleerd trekken wegens voortdurende verliezen. heeft, is dat losstaande winkels geen toekomst Een belangrijke verandering in de detailhan- hebben en ketenvorming noodzakelijk is om del is dat het aandeel van de staatsbedrijven goede marktposities in te nemen. Sinds 1994 zienderogen minder wordt. In 1996 hadden de wordt ketenvorming daarom door de overheid staatswinkels nog 45% van de omzet, nu schat gestimuleerd. men hun aandeel op 25%. Daar staat tegen- In 1995 publiceerde het Ministerie van Bin- 42 nenlandse Handel de ‘Blueprint for development of retail chains in China’. In maart 1997 verscheen ‘National standards for operation and management of commercial chains’ en later dat jaar ‘Operation guidelines for commercial franchising’. De staat selecteerde zestig ketens die een speciale stimuleringssubsidie kregen, en de China Bank of Commerce stelde 6 miljard yuan ter beschikking om de groei van ketens te ondersteunen. Als extra stimulans kregen negentien ketens de toestemming om – net als buitenlandse detaillisten – zelf te importe- ren en te exporteren, hetgeen tot dan toe niet toegestaan was. Het resultaat was dat er in 1998 inmiddels 1000 ketens waren met 15.000 winkels, samen goed voor 8% van de detailhandelsomzet. Elf van de twintig grootste ketens zetelen in Beijing en Shanghai. Voor een nationale uitbreiding van deze ketens is dat niet gunstig, want in China heerst een sterk regionalisme: de regio’s willen hun eigen detailhandel beschermen en niet overvleugeld worden door bedrijven uit Beijing en Shanghai. Vooral niet door Shanghai. Er heerst een breed verspreid antagonisme ten opzichte van Shanghai. Shanghainezen worden vanouds als arrogant en mondain beschouwd. De economische 43 Tabel 6 | Top-10 detailhandelsondernemingen in 2005

Omzet in Aantal Groei t.o.v. 2004 in % miljoen Euro winkels Omzet Aantal Shanghai Brilliance 7568 6345 7,2 15,4 Beijing Gome Electric Appliance 5233 426 108,7 87,7 Suning Electric Appliance 4170 363 79,7 88,1 Dashang Group 3162 130 30,5 8,3 Beijing Hualian 2184 74 30,0 5,7 Wumart Group 2002 659 43,6 8,4 Suguo Supermarket 1903 1503 30,5 11,7 NGS Supermarket 1843 1572 28,0 27,6 Carrefour China 1831 78 24,9 25,8 Shanghai Yongle Electric Appliance 1592 199 40,0 80,9 vlucht naar voren die Shanghai de laatste tien heid, zodat het regionalisme daarbij minder als jaar vertoont, heeft deze gevoelens alleen storende factor optreedt. maar versterkt. Dat is mogelijk ook de achter- In 2001 deed Hua Lian (China United) uit liggende reden dat het beroemde Shanghai Shanghai al een poging het regionalisme te No. 1 Department Store in 2000 alle inmid- doorbreken door een fusie met Xidan De- dels verworven vestigingen in andere steden partment Stores uit Beijing. De grootste fusie weer afstootte, bijvoorbeeld in Chongqing en die tot dusverre tot stand gekomen is, is het Wuhan. samengaan in 2003 van Hua Lian met Lian Hua Momenteel wordt vooral franchising gepro- (United China) tot de Balian Group (Brilliance pageerd als snelle methode om te komen tot Group) met 5000 winkels. Daarmee ontstond ketenvorming. De deelnemende vestigingen de grootste detailhandelsonderneming in houden daarbij een grote mate van zelfstandig- China (tabel 6). De bedoeling is met jaarlijke 44 1000 winkels uit te breiden, zodat men in 2010 het midden van de jaren negentig grondig ongeveer 10.000 verkooppunten zal hebben. veranderd. De koopkracht nam toe, en daar- Een andere opmerkelijke fusie betrof de groot- mee de behoefte aan meer winkels. Mede door ste retailer van Beijing, Wangfujing Co.Ltd., die stimulerende maatregelen van de overheid was fuseerde met de Dong’an Group tot de Beijing de Chinese detailhandel snel gemoderniseerd. Wangfujing & Dong’an Group. Nieuwe winkelketens gingen de concurrentiestrijd aan met de nog weinig talrijke buiten- 4.6 Verliezers landse detailhandel. Internationale detaillisten De detailhandel-pioneers die omstreeks die na de tweede helft van de jaren negentig het midden van de jaren negentig China nog een plaats moesten veroveren kregen binnenkwamen, moesten veel problemen het moeilijk. De schipbreuk die Ahold leed, is overwinnen, maar ze hadden weinig last van daarvan een voorbeeld. concurrentie. Krachtige Chinese detailhan- Ahold begon in 1996 in Shanghai met een aan- delsondernemingen ontbraken, en voor de tal Tops supermarkten. Door enkele overnames buitenlandse vestigers was er volop ruimte in nam het aantal winkels toe tot 40 in 1997. Het de zich ontwikkelende consumentenmarkt. waren voornamelijk kleinere winkels, met een De voorlopers in de race die zich spoedig gemiddelde omzet van 500.000 Euro. Voor zou ontwikkelen genoten in de startfase de 2000 had Ahold 50 verkooppunten gepland. premie van hun tijdelijke monopolie-positie. De Het streven was er op gericht in Shanghai Chinese consument verdrong zich om met de marktleider te worden. Dat is echter niet goed nieuwe buitenlandse winkels kennis te maken. mogelijk met enkele tientallen winkels als er De nieuwsgierigheid was in de beginperiode daarnaast nog 3000 andere supermarkten zijn. groter dan de koopkracht, maar de nieuwe In 1998/1999 breidden de ketens Hua Lian en kooppaleizen konden hun reputatie vestigen Lian Hua uit van 400 naar 600 supermarkten. en een klandizie opbouwen voordat er kapers Hun winkels vertoonden opvallende gelijkenis op de kust kwamen. met de Ahold-winkels: fris, overzichtelijk en Deze situatie was slechts van korte duur. met veel TL-verlichting. Maar de assortimen- Chinezen leren snel en de marktsituatie is sinds ten waren beter op de smaak van de Chinese 45 consumenten afgestemd. Ze vormden een openbaar vervoer, en kopen per bezoek wat evenwel dat een verhoging van het aandeel geduchte concurrentie. De vervanging van de ze dragen kunnen. Een gemiddeld bestedings- Chinese inkoop strijdig was met het Duitse landenmanager door een nieuwe, afkomstig bedrag van vier Euro moet een onaangename karakter van OBI. van Dairy Farm International uit Hong Kong verrassing zijn voor een niet goed voorbereide Er zijn ook mislukkingen geweest van Aziati- – die in Guangdong een joint venture heeft supermarktmanager. Supermarkten hadden in- sche ondernemingen. De meest opmerkelijke met Sinogiant voor de exploitatie van honderd middels niet meer de glans van het nieuwe; de is die van Wing On, een bedrijf dat in 1918 in 7-elevens – bracht niet de redding. Ahold sprak nieuwe trend was de hypermarkt, daar kwamen Shanghai ontstond. Het Wing On warenhuis van een teleurstellende markt. Een jaar later de consumenten op af. Bovendien had Ahold nam een prominente plaats in op de Nanjing besloot Ahold zich terug te trekken uit China. sterk ingezet op versafdelingen. Maar Chinezen Road, de hoofdwinkelstraat van Shanghai. Na De belangen werden verkocht aan de Chinese kopen hun groente, fruit, vis en andere verse de communistische machtsovername in 1949 joint venture partner. Het China-avontuur had producten nog steeds liever op de markt dan in week Wing On uit naar Hong Kong. Het waren- Ahold 53 miljoen US$ gekost. een supermarkt. huis aan de Nanjing Road werd omgedoopt Over de preciese oorzaken van het debacle in Shanghai No. 10 Department Store. In 1992 van Ahold is niet veel bekend gemaakt. Maar Een andere Europese retailer die de strijd kwam Wing On terug naar haar geboorteplaats, het feit dat een onderneming met ontegen- staakte was de Duitse OBI, die in april 2005 haar maar de onderneming slaagde er niet in ook zeggelijk aanzienlijke expertise in de super- dertien vestigingen overdeed aan de B&Q doe- maar iets van de oude luister weer op te bou- marktsector er niet in slaagde haar plannen te het-zelf keten van Kingfi sher. In dit geval werd wen. In 2001 staakte Wing On de strijd. verwezenlijken, maakt duidelijk dat penetratie de beëindiging van de activiteiten in China Uit deze gevallen wordt duidelijk dat de con- in de Chinese markt niet gemakkelijk is. Wellicht mede veroorzaakt door fi nanciële problemen currentie van de aanwezige detailhandel, zowel zou Ahold meer kans op succes hebben gehad op de thuisbasis bij moederbedrijf Tengel- de Chinese als de buitenlandse, een factor ge- als ze eerder was geweest; 1996 was laat, maar mann. Bovendien was er een confl ict met het worden is om rekening mee te houden. De eer- ook anderen, zoals Wal-Mart, openden pas in management van OBI China, die een groter ste buitenlandse detaillisten konden het zich 1996 hun eerste winkels. Misschien was men te deel van het assortiment ter plaatse wilde veroorloven om met trial en error een goede overmoedig en had het aan een goede voor- inkopen. Het relatief hoge aandeel van import aanpassing bij de markt te zoeken. Dat tijdperk bereiding ontbroken. In ieder geval had men veroorzaakte ten opzichte van de concurrentie is voorbij; door de intensieve concurrentie onderschat dat de Chinese consument zich an- een te hoog prijspeil voor de Chinese consu- wordt iedere zwakte genadeloos afgestraft. ders gedraagt dan wat we in ons land gewend menten, waardoor de omzet achterbleef bij de zijn. Chinese klanten komen te voet of met verwachtingen. De moedermaatschappij vond 4466 4.7 Geografi sche diff usie buitenlandse detaillisten verwacht. Die ver- stelling van investeerders geleid heeft. In het spreidingspatroon van de internationale wachting schijnt niet uitgekomen te zijn. Er Anticiperend op de verwachte hausse hebben detailhandel doet zich een dubbele diff usie was wel een lichte toename in het najaar van reeds aanwezige winkelketens in 2003 en voor. Het strijdtoneel waar de internatio- 2004, maar waarschijnlijk betrof dat aanvragen 2004 een grotere belangstelling aan de dag nale detaillisten hun slag proberen te slaan die kort vóór de verwachte hausse ingediend gelegd voor kleinere steden. Waar slechts een verschuift: van de oostelijke kustprovincies werden. Daardoor is het aantal vergunningen beperkte marktruimte bestaat is het belangrijk naar de centrale provincies en daarna naar de dat in 2005 werd geregistreerd wat hoger dan om als fi rst mover een positie veilig te stellen. westelijke en noordoostelijke afgelegen streken overeenkomt met de trend. Het Ministerie Het diff usieproces is daardoor versneld. Zo van China. Tegelijk is er een tweede verschui- van Handel gaf in dat jaar vergunningen af verspreiden zich de hypermarkten en andere ving gaande. Eerst kwamen de verst ontwik- voor 1160 vestigingen, terwijl in de jaren tot buitenlandse winkelinnovaties als een olievlek kelde steden met vele miljoenen inwoners 2005 in totaal voor 4000 winkels een vergun- steeds dieper China in. aan bod: Shanghai, Shenzhen, Guangzhou en ning verleend werd. Bij de bekendmaking van De centrale en perifere gebieden hebben het Beijing. Vervolgens de andere miljoenensteden deze cijfers merkte de woordvoerder van het nadeel dat de besteedbare inkomens er over in de kustprovincies. Toen het daar dringen Ministerie op, dat sommige kleinere projecten het algemeen een stuk lager liggen. Boven- werd, ging de aandacht uit naar steden van die door provinciale autoriteiten werden goed- dien is er een niet te onderschatten logistieke de tweede orde: goed bereikbare steden in of gekeurd, niet inbegrepen zijn (Shanghai Daily handicap. Een betrouwbare en regelmatige be- dichtbij de kustprovincies, in de grootte-orde 13 feb 2006). Aangenomen moet worden dat voorrading van ver in het binnenland gelegen van een tot twee miljoen inwoners. Momenteel dat een zeer eufemistische formulering is, en vestigingen is nog een immens probleem. Die zijn steden van de derde orde aan de beurt, dat de werkelijke aantallen veel hoger liggen. situatie kan echter snel veranderen. Er wordt steden van 200.000 tot een miljoen inwoners. Mogelijk zijn vooral voor de grotere vestigingen energiek gewerkt aan de verbetering van de China telt 180 steden van die omvang, zodat de bij het Ministerie aanvragen ingediend, want infrastructuur. Voor de periode 2005-2010 is de buitenlandse detailhandel nu een veel grotere de gemiddelde winkeloppervlakte van de 1160 aanleg van 10.000 km nieuwe spoorlijnen aan- spreiding gaat vertonen dan in de beginjaren goedgekeurde winkels was 4000 m2 (het betrof gekondigd. In snel tempo worden snelwegen toen allen zich wierpen op een beperkt aantal voor 57% speciaalzaken, 26% hypermarkten gerealiseerd, die de transportmogelijkheden bekende steden. en 13% warenhuizen). Hoewel de cijfers geen zullen verbeteren (althans tijdelijk, want de Met de opheffi ng van de restricties voor harde conclusies toelaten, hebben insiders de verkeersintensiteit neemt explosief toe). buitenlandse investeerders in december 2004 indruk dat de liberalisatie van december 2004 Tegenover deze nadelen staat het voordeel werd een explosieve toestroom van nieuwe voor de detailhandel niet tot veel extra belang- dat de grond- en bouwkosten buiten de 4477 kustprovincies veel lager zijn, en de winkelex- verwacht ook voor 2006 eenzelfde toename (in een versnelde groei.. In dit gebied zijn vooral in- ploitatie door geringere loonkosten aanzienlijk 2004 steeg de omzet van Carrefour met 21% tot vesteerders uit Hong Kong actief. De aandacht goedkoper is. twee miljard US$). richtte zich in eerste instantie op de grootste Het algemene diff usiepatroon geldt niet voor Metro daarentegen opende eerst zes vesti- steden als Shenzhen, Guangzhou en Dong- alle bedrijven. Zo heeft Wal-Mart een nogal gingen in Shanghai voordat ze ook elders in guan. Nu de mogelijkheden voor ondernemers afwijkende strategie. Ze begonnen niet in China actief werd. Voor de nieuwste van de 29 uit Hong Kong sinds januari 2004 vergroot zijn Shanghai, zoals de meeste food-detaillisten, vestigingen koos Metro nog steeds het oosten, door de CEPA (Closer Economic Partnership maar in Shenzhen, waar ze nu acht vestigingen maar nu steden van de tweede orde, zoals Agreement), vindt een tweede golf van infi ltra- hebben. Van daaruit richtte de aandacht zich Nanjing, Wuxi, Nantong en Suzhou. Geleidelijk tie plaats, die ook hier kleinere steden betreft. op de zuidelijke landsdelen, en ook al vroeg worden andere landsdelen opgezocht. Zo zijn De drugstore-keten Watson opende in 2005 op de centrale provincies. In de dichtbevolkte er inmiddels drie vestigingen in de provin- haar 100e winkel in China en streeft er naar in kustprovincies hebben ze slechts negen zaken. cie Guangdong, waarvan de laatste in 2006 2010 een aantal van 1000 vestigingen bereikt te Wal-Mart heef aangekondigd voor de komende geopend werd. hebben. Het zwaartepunt ligt in Guangdong jaren vooral winkels te willen openen in klei- Laatkomer Tesco is in 2006 begonnen met en Fujian, al heeft Watson ook 40 winkels in nere steden in het binnenland. de bouw van haar eerste eigen winkel aan de Shanghai en 30 in Beijing. Carrefour heeft naast de vestigingen in de oos- oostkant van Beijing. De winkel met een opper- De diff usie van de buitenlandse detailhandel telijke kuststeden, al vroeg aandacht getoond vlakte van 20.000 m2 wordt in 2007 geopend. betreft nog lang niet alle uithoeken van China, voor de minder ontwikkelde gebieden in het Vanaf 2004 is Tesco actief in China door een maar gaat in een versneld tempo door. Een noorden en het uiterste westen. In 2004 ver- 50% participatie in de Hymart-Hymall keten groot deel van de bevolking heeft inmiddels plaatsten ze hun hoofdkantoor naar Chengdu uit Taiwan, die eind 2005 in China 39 winkels kennis kunnen maken met moderne winkels in de provincie Sichuan. Dat is een indicatie dat exploiteerde. die in alles afwijken van wat men gewend was. de Franse keten haar belangen wil consolideren De zuidelijke provincie Guangdong neemt in In de ogen van de overheid is het nog belang- in het verre Westen, dat algemeen als het strijd- de penetratie van de buitenlandse detailhandel rijker dat de voorbeeldfunctie van de buiten- toneel voor de komende jaren wordt gezien. een uitzonderingspositie in. Het is de meest landse detailhandel nu goed tot zijn recht kan Dat past in het beleid van de Chinese overheid, dynamische provincie, die het eerst profi teerde komen. Dat was immers de bedoeling van de die ‘go West’ al jaren propageert om economi- van de grotere economische vrijheden. De grote kleine man Deng Xiaoping toen hij de sche en strategische redenen. Carrefour zag fameuze ‘Southern Tour’ van Deng Xioaping in hervormingskoers naar een markteconomie haar omzet in 2005 met 25% toenemen, en januari 1992 was een geweldige stimulans voor inzette. De modernisering van de detailhandel 4488 strekt zich ook uit tot het platteland, al zullen de buitenlandse investeerders zich daar zelden laten zien. De overheid stimuleert energiek dat op het platteland de detailhandel een gedaantewijziging zal ondergaan. In 2005 zijn daarom in landelijke gebieden 70.000 supermarkten geopend. Het betreft een in februari 2005 begonnen proefproject van het Ministerie van Handel, dat 60 miljoen yuan (6,3 miljoen Euro) als startsubsidie ter beschikking stelde aan de 1150 betrokken supermarkt-ondernemingen. Het is een breed opgezette poging de winkelmogelijkheden van de plattelandsbevolking te verbeteren. Uit een onderzoek van de Landbouwuniversiteit onder 10.000 consumenten bleek dat 95% de nieuwe supermarkten als een belangrijke verbetering zag. Dat de prijzen 10 tot 15% lager waren dan wat men gewend was, speelde in de positieve beoordeling een belangrijke rol. Het plattelands-supermarktpro- gramma zal tot 2008 worden voortgezet en voorziet in 250.000 supermarkten. Vrijwel het hele platteland wordt bestreken. Voor de buitenlandse detaillisten is het platteland een moeilijk terrein, maar met 800 miljoen consumenten is het wel een substantieel deel van de totale consumentenmarkt van 1,3 miljard. 49 4.8 Nieuwe beperkingen? ten te ontplooien. Ondernemingen in categorie die in Amerika gangbaar zijn, in China geen Om de toenemende concurrentiedruk aan C dreigen alle rechten op nieuwe investeringen succes werd. banden te leggen dringen voormannen uit de en activiteiten kwijt te raken. De doe-het-zelf keten B&Q kwam er al snel Chinese detailhandel er bij de overheid op aan Naast administratieve maatregelen wordt achter dat Chinezen geen doe-het-zelvers zijn. een einde te maken aan de gunstige belasting- aangedrongen op een strictere regelgeving B&Q mikte vooral op de toenemende groep voorwaarden voor buitenlandse ondernemin- op het gebied van ruimtelijke ordening. De van eigen-woningbezitters, maar de midden- gen, en beter toe te zien op de naleving van de vestiging van grootschalige detailhandel moet klasse die zich een eigen woning kan permit- voorschriften. naar tijdstip en locatie gereguleerd worden. De teren, acht het beneden haar waardigheid verwachting is dat er in de naaste toekomst als doe-het-zelver actief te worden. Door een In 2003 werden door het Ministerie van Handel stringentere vestigingsplaatseisen gesteld overvloed aan goedkope arbeidskrachten zijn ‘Administrative Measures on Foreign-Invested gaan worden in het kader van de ruimtelijke er voldoende mensen beschikbaar om klusjes Commercial Enterprises’ aangekondigd. Bedrij- ordening. In steden als Shanghai is daar al een in huis te laten uitvoeren. Zelfwerkzaamheid is ven werden in drie categorieën ondergebracht. begin mee gemaakt om een overbezetting dus overbodig. De Chinese do-it-yourself (DIY) Ondernemingen die nooit China’s voorschriften met hypermarkten in de centrale stadsdelen is in werkelijkheid een buy-it-yourself (BIY). Om en richtlijnen overtreden hebben behoren tot te voorkomen. Zelfs Wal-Mart heeft in die stad dat te veranderen probeert B&Q een mentali- categorie A. Ondernemingen die zich schuldig moeilijkheden om toestemming te krijgen zich teitsomslag te realiseren, zodat Chinezen het hebben gemaakt aan overtredingen die op in het centrum te vestigen. doe-het-zelven als een hobby gaan zien. In de centraal niveau tot onderzoek hebben geleid winkels worden elementaire demonstraties behoren tot categorie B, en bedrijven die nog 4.9 Aanpassing aan de markt gegeven: hoe een stekker aan een snoer moet steeds in overtreding zijn behoren tot groep Net als de pioniers hebben ook de nieuwko- worden gezet of hoe een electrische boorma- C. De indeling in categorieën B of C blijft niet mers die zich willen vestigen, te maken met de chine gebruikt moet worden. Voor kinderen is zonder gevolgen. Ondernemingen in catego- vele handicaps die het zakendoen in China nu er een afdeling waar spelenderwijs het in elkaar rie B mogen een jaar lang na onderzoek van eenmaal met zich meebrengt. zetten van eenvoudige meubels geoefend hun misstappen geen bedrijven oprichten of Winkelformules kunnen niet zonder meer in wordt. B&Q ziet dat als een noodzakelijke inves- winkels openen, en na afl oop van die proeftijd een geheel andere cultuur met een ander tering in de toekomst. De Britse keten is sinds moeten ze schriftelijk aantonen dat ze hun consumentengedrag getransplanteerd worden. 1999 in China aanwezig, en heeft ondertussen houding gecorrigeerd hebben, alvorens ze Zo moest Wal-Mart in de startfase ontdekken 120 miljoen US$ geinvesteerd, zonder een cent weer toestemming te krijgen nieuwe activitei- dat de verkoop van kleding in de royale maten te verdienen. Volgens mededelingen van de 5500 CEO in China hoopt men in 2006 voor het eerst Het assortiment eiste ook aanpassing. Chinezen probeert Ikea ook de bovenliggende leeftijds- quitte te draaien. die in goede doen raken, laten dat graag zien. klasse tot 45 jaar aan te trekken. Ikea heeft in China ook veel geleerd sinds de Het gevolg: veel aandacht voor de woonkamer, Naarmate Ikea meer bekendheid krijgt, doet opening in 1998 van de eerste vestiging in want daar worden de gasten ontvangen die zich een speciaal probleem voor. Steeds meer Shanghai. Het begin was geen succes. Door men met de nieuw verworven Ikea-aanwin- bedrijven kopiëren de Ikea-designs. Dat is de forse importheffi ngen waren de prijzen sten wil imponeren. Goed voor Ikea: als de gemakkelijk, want de Ikea catalogus wordt op te hoog, en bleef het bezoek onder de maat. Chinese consument zijn woonkamer vernieuwt grote schaal verspreid, en op de website is het Assortiment, winkelinrichting en presentatie gaat hij grondig te werk. Het is alles of niets. hele assortiment te vinden. Ambachtelijke be- waren niet goed afgestemd op de Chinese Dat het ook beetje bij beetje kan, probeert drijfj es hebben de catalogus onder handbereik, consument. In 2003 werd een nieuw pand het Zweedse woonwarenhuis met TV-spots en maken op bestelling wat de klant aanwijst. geopend, twee verdiepingen met 33.000 m2, duidelijk te maken. Artikelen voor de slaapka- Industriële bedrijven kopiëren Ikea meubels ter vervanging van de eerste vestiging. De mer vinden weinig aftrek. Tot overmaat van met kleine wijzigingen en brengen die onder prijzen werden met 10% verlaagd. Dat was ramp bood Ikea aanvankelijk verkeerde bedden een fantasienaam en tegen iets lagere prijzen mogelijk doordat inmiddels een kwart van het aan: de extra korte bedden, afgestemd op de op de markt. Het verschijnsel neemt toe nu Ikea assortiment van locale leveranciers afkomstig slaapkamermaten van de Hong Kongse nieuw- op grotere schaal gebruik maakt van Chinese was. Omdat de Chinese consument er niet aan bouw, voldeden niet. Ze werden na korte tijd producenten. De indruk bestaat dat sommige denkt zelf zijn meubels in elkaar te zetten, is er vervangen door de standaardmaat. Speciale toeleveranciers dezelfde producten ook aan een service-afdeling die dat bij de kopers thuis campagnes zijn nodig om de Chinese consu- andere afnemers leveren. Ikea is er evenmin verzorgt. Van de klanten komt slechts 20% per ment te verleiden na de woonkamer ook zijn gelukkig mee dat er plotseling overal meubel- auto, hetgeen een omvangrijke bezorgdienst slaapkamer te moderniseren. Keukeninrichting zaken verschijnen in de kleuren geel en blauw. noodzakelijk maakt, ook voor klanten uit andere loopt in China slecht, want de keukens zijn zo Maar er is weinig tegen te doen. ‘If we spent steden. Ikea moest in China ook de locatie van klein dat er weinig bij kan. the time, money, and energy required to chase de winkels aanpassen: niet aan de rand van de Ikea besteedt veel aandacht aan consumenten- copycats there would be no time to focus on stad, maar op locaties die goed met openbaar onderzoek. De typische Ikea-klant heeft een anything else’ verzucht Ulf Smedberg, marke- vervoer te bereiken zijn. En met veel ruimte hoge opleiding, en geniet een inkomen dat ting manager van Ikea China. voor af en aan rijdende en wachtende taxis. drie maal boven het gemiddelde ligt. Vaak zijn Ook in andere branches is aanpassing aan het De parkeerterreinen die Ikea aanlegt zijn meer het tweeverdieners in de leeftijdsklasse van 20 consumentengedrag een proces van vallen bedoeld voor de toekomst. tot 35 jaar. Door herpositionering in de markt en opstaan. Supermarkten en hypermarkten 5511 weten dat voor hun versafdelingen de traditi- winkelketen is het van levensbelang dat de bureaucratie en een verhoging van kosten. onele markten een formidabele concurrentie goederenstroom naar de verkooppunten Voor de moderne detailhandel die streeft naar vormen. Groente, fruit, vlees en vis koopt de betrouwbaar en volgens plan verloopt. Goede minimale voorraden en just-in-time toelevering Chinese consument liever buiten op de markt supply chain management is in China echter is dit een grote handicap. in groezelige kramen dan uit de cleane koel- en een nachtmerrie voor iedere ondernemer. Dat vriesvitrines in de winkel. Om kans op succes de fysieke distributie door de nog allesbehalve Een tweede probleem waarmee de internatio- te hebben moeten de versafdeling tenminste volmaakte infrastructuur moeizaam verloopt nale detailhandel in China te maken heeft zijn de uitstraling van een wat rommelige markt ligt voor de hand. Het grootste probleem wordt handelsbelemmeringen van allerlei aard. Om te hebben. echter veroorzaakt door het woud van regels voldoen aan de voorwaarden verbonden met Wie tegenwoordig de winkelinrichting en dat locale en provinciale autoriteiten hanteren. de toetreding tot de WTO heeft China de hoge assortimenten bekijkt van Carrefour, Wal-Mart Het regionalisme is in China sterk ontwikkeld, importtarieven moeten afbouwen. Die waren en andere ketens die de nodige ervaring hetgeen gepaard gaat met protectionische bedoeld om de thuismarkt te beschermen. Nu opgedaan hebben, zal vaststellen dat zij hun maatregelen op allerlei terreinen. De locale en dat niet meer door importheffi ngen kan, neemt formules vergaand hebben aangepast. Gelijke- regionale autoriteiten hebben een grote mate men blijkbaar zijn toevlucht tot nontariff trade nis met hun vestigingen in Europa en Noord- van autonomie. De regels die ze uitvaardigen barriers. Goederen worden onderworpen aan Amerika is er nauwelijks. Uiteraard wordt dat hoeven helemaal niet te stroken met nationale onevenredig hoge kwaliteits- of veiligheidsei- ook veroorzaakt doordat het overgrote deel van voorschriften en wetten. Zo kan het vervoer sen, of er worden nieuwe regels voor etiket- het assortiment locaal ingekocht wordt. Door van bepaalde producten belemmerd worden tering ingevoerd. Insiders zijn van mening dat hoge importtarieven heeft China dat krachtig door extra eisen en keuringen, ook als alle China er alles aan doet om te voorkomen dat in gestimuleerd. certifi caten volgens de nationale richtlijnen de schappen van de winkels Chinese pro- in orde zijn. Provincies en prefecturen maken ducten worden vervangen door import. Voor 4.10 Een markt met hindernissen door autarkische bepalingen de invoer en distributie en detailhandel worden in sommige Het opzetten van een winkelketen in een doorvoer van bijvoorbeeld bepaalde agrarische gevallen geografi sche beperkingen gesteld aan ander land is geen sinecure. Ieder land kent producten onmogelijk. Daardoor zijn transpor- het gebied waarin een bedrijf activiteiten mag zijn specifi eke problemen. Maar in China ten over lange afstand zeer gecompliceerd. verrichten, of het aantal winkels dat een bedrijf komen daar een aantal extra hindernissen bij, Deze fragmentatie door locaal protectionisme mag openen is aan beperkingen onderhevig. die detailhandelsbedrijven voor onverwachte leidt tot ineffi ciënte, tijdrovende en daardoor Het lastige voor bedrijven is uit te vinden welke moeilijkheden plaatsen. Voor een moderne dure transporten, die gepaard gaan met veel regels voor hen van toepassing zijn, en hoe die 5522 geinterpreteerd moeten worden. Er wordt veel ondernemingen moesten gaan gelden. De hoewel die beperking waarschijnlijk in strijd is geklaagd over vage voorschriften en onbere- handelsrechten maken in principe vrije in- en met de WTO-verplichtingen. kenbare interpretaties daarvan. uitvoer van goederen mogelijk, en de distribu- Naast de specifi eke moeilijkheden voor Dat heeft te maken met een derde hindernis: tierechten garanderen de vrije verkoop, zowel detailhandelsbedrijven, zijn er ook algemene de moeizame bureaucratie. Zoals het goede- en gros als en detail. China voldeed aan de problemen waarmee alle bedrijven te maken renvervoer gehinderd wordt door regionaal verplichting deze rechten op de genoemde hebben. Dat er van een cultuurkloof sprake is, verschillende voorschriften en regels, zo is ook datum af te kondigen. Buitenlandse bedrijven blijkt bij het voeren van onderhandelingen en het geldverkeer gecompliceerd. Een winkelke- konden er voorshands echter geen gebruik van het afsluiten van contracten. Chinezen nemen ten die winkels in verschillende plaatsen laat maken, omdat de procedure voor het indienen daar ruim de tijd voor. De buitenlandse onder- bevoorraden, moet er bijvoorbeeld rekening van aanvragen tot medio 2005 op zich liet handelaar wordt met alle egards als een een VIP mee houden dat hij van de leverancier even- wachten. Geheel in strijd met de WTO-afspra- behandeld, maar merkt vaak na afl oop dat er zovele facturen kan ontvangen, en dat deze on- ken, werden aanvragen door verschillende nog weinig concreets bereikt is. Toezeggingen derhevig zijn aan verschillende belastingen en locale autoriteiten niet in ontvangst genomen. worden lang niet altijd waar gemaakt, maar de verzekeringsregels. In alle gevallen vergt de bu- Aanvragen in Beijing, Shanghai en Shenzhen buitenlander die daar een punt van maakt en reaucratie veel ouderwets papierwerk. In China werden doorgestuurd naar het Ministerie van er vragen over stelt moet op herhalingscursus. wordt grote waarde gehecht aan stempels op Handel, maar bleven onbeantwoord. Pas medio Chinezen willen niet hun gezicht verliezen, dat offi ciële stukken; electronische autorisatie past 2005 kwamen er centrale richtlijnen voor de is een gouden regel. Ze kunnen niet toegeven niet in die cultuur. Documenten moeten dan aanvraagprocedure. In de herfst van 2005, dat ze wellicht van hogerhand zijn teruggefl o- ook fysiek van hot naar haar gestuurd worden, een jaar na de toegezegde termijn, werden ten. Er zijn wetten en regels, maar ze zijn lang hetgeen een effi ciënte bedrijfsvoering niet de eerste vergunningen verstrekt. Aanvragen niet zo hard als bij ons. Stadsbesturen schep- bevordert. die ingediend worden via locale partners of pen hun handelingsruimte om eigen doelen te De wetgevingskwaliteit laat in China nog veel via gemeentelijke bureaus die nauwe relaties realiseren, maar soms moet afgewacht worden te wensen over. Wetten zijn vaak onduidelijk en hebben met de goedkeurende instanties, hoe hogere organen daarop reageren. Zelfs uitvoeringsregels zijn voor meerdere interpre- worden inmiddels vrij snel afgehandeld. De plechtig ondertekende contracten moeten tatie vatbaar, als ze al bestaan. Een voorbeeld wachttijd voor andere aanvragen is ongeveer daarvoor wijken. Zoals een storemanager na vormen de handels- en distributierechten drie maanden. Er gelden nog steeds bepaalde jarenlange onderhandelingen bij de opening – een uitvloeisel van het WTO-protocol – die restricties; zo moeten handelsmaatschappijen van een nieuwe vestiging opmerkte: grijp per 11 december 2004 voor buitenlandse zich beperken tot drie productcategorieën, iedere gelegenheid aan om het wijze beleid te 5533 prijzen, geef geen perscommuniqué uit zonder ringen de detailhandel in China de laatste tien de loftrompet te steken over de harmonieuze jaar doorgemaakt heeft. Sinds de entree van samenwerking en de prijzenswaardige vorde- de eerste internationale detailhandelsbedrij- ringen die de beleidsmakers in Beijing mogelijk ven rond 1995 is er veel veranderd. Sommige hebben gemaakt. problemen waar de pioniers mee te maken Sinds december 2004 kunnen buitenlandse kregen zijn minder geworden, andere zijn er investeerders hun gang gaan zonder een joint voor in de plaats gekomen. De inventarisatie venture met een Chinese partner. Daarvan van de uitbreidingsplannen van de aanwezige wordt op grote schaal gebruik gemaakt. Bij de internationale winkelbedrijven in tabel 4 laat nieuwe aanvragen gaat het in meer dan 60% maar één conclusie toe: er is vertrouwen in de van de gevallen om volledig buitenlandse on- toekomst. dernemingen. Ondernemingen die al langer in China werkzaam zijn, hebben op grote schaal aanvragen ingediend om als 100% buitenlands bedrijf zonder partner verder te mogen gaan. Maar ook als er geen Chinese deelneming is, men zal het niet zonder intermediairs kunnen stellen die de weg weten in de Chinese bureaucratie en over goede relaties beschikken. Wat Chinezen guanxi noemen vertalen wij met ‚goede relaties‘, maar dat is een onaanvaardbare versimpeling; er gaat een hele wereld achter schuil. Of men zijn doel bereikt hangt vaak meer af van een goede guanxi dan van formele condities. Zekerheden die met guanxi omge- ven zijn, zijn meer waard dan rechtszekerheid in westerse zin. In dit hoofdstuk is geschetst welke verande- 54 Detailhandel zoekt kleine plaatsen op

Retail giants to open business in Jiaxing Three global retail giants Metro, Chia Tai and Au- Na Shanghai, Shenzhen, Guangzhou en Beijing kwa- chan are eyeing business opportunities in Jiaxing, men minder bekende miljoenensteden aan de beurt. a city in east China’s Yangtse River Delta and plan Inmiddels zoekt de detailhandel ook kleinere plaatsen to launch projects there, according to the city op. Jiaxing als voorbeeld. government. The German-based Metro Group, one of the top Jiaxing is een stad van 470.000 inwoners (2006). three on the Fortune Top 500 list, will build a mar- Het ligt 115 km ten zuidwesten van Shanghai, ketplace in the city’s economic development zone, langs de snelweg Shanghai-Hangzhou. Tot voor while its competitor from Thailand, Chia Tai Group kort was het een slaperig marktstadje waar plans to construct a Lotus Supermarket covering rijst en zijde van het omringende platteland an area of 16,000 square meters. verhandeld werd. Er waren textielfabrieken, wat French company Auchan, the No. 2 retail dealer levensmiddelenindustrie en er werd cement of France, is also joining the competition with the geproduceerd. Beroemd was Jiaxing omdat het ambition of building a shopping mall in the city. meeste sigarettenpapier er vandaan kwam. The hub of communications in the Yangtse River De laatste jaren is Jiaxing fl ink gegroeid. Sinds Delta, Jiaxing has great potential for business de- 1994 is het inwonertal meer dan verdubbeld. Er velopment. The city has made a series of favorable werden verschillende bedrijfsterreinen aange- policies to invite foreign investment in recent years. legd om bedrijven aan te lokken. Dat is goed So far overseas investment has gone to a variety gelukt. Tot eind 1997 werden 1450 buitenlandse of industries including tourism, IT, counseling and bedrijven en joint ventures toegelaten. De fi nancial services.Accor ding to sources, another economische opmars is niet te stuiten. De pers two German companies plan to set foot in the bericht dat nu ook buitenlandse retailers hun city’s business circle. kansen grijpen (China View, 29 december 2005): 5555 SHANGHAI NANJING ROAD - ANONIEME TEKENING 1989 COLLECTIE INTERNATIONAAL INSTITUUT VOOR SOCIALE GESCHIEDENIS, AMSTERDAM 56 5 Shanghai & Hong Kong

5.1 Shanghai De winkels oefenden blijkbaar een onweer- 5.1.1 China’s No. 1 shopping street staanbare aantrekkingskracht uit op Chinezen Er is alle reden afzonderlijk aandacht te besteden aan Stond Shanghai in het verleden bekend als het die van heinde en ver naar Shanghai kwamen. Shanghai en Hong Kong. In het detailhandelslandschap Parijs van de Orient, nu lijkt het zich op te ma- Vergeleken met wat er elders te koop was, had van China nemen beide een uitzonderlijke plaats in. ken het New York van het Oosten te worden. Nanjing Road veel te bieden. In de dertiger Shanghai geeft in veel opzichten de toon aan; het heeft De belangrijkste winkelstraat, de Nanjing Road, jaren was het één van de zeven belangrijkste een voorbeeldfunctie voor de rest van China. Voor veel heeft weliswaar niet de allure van de Fifth Ave- winkelstraten ter wereld. buitenlandse investeerders is Shanghai de eerste aan- nue, maar het is onmiskenbaar de voornaamste ‘China’s No. 1 shopping street’ is de bakermat loopplaats. Nieuwe winkelformules worden er uitgetest winkelstraat van heel China. Het is er drukker van elegante modezaken met beroemde voordat ze elders in China doordringen. De detailhandel dan op de Fifth Avenue. namen als Pei-Luo Meng (opgericht 1934), in Shanghai kan laten zien wat de rest van China te Het was er altijd al drukker. Auto’s, bussen, Hongxiang (1914) en Bong-Street (1935), namen wachten staat. vrachtwagens, karren, driewielers, motorfi et- die tijdens de Culturele Revolutie in onge- sen, en een dichte massa fi etsers probeerden nade vielen, maar tijdens de economische Hong Kong maakt sinds 1997 als bijzonder administratief er zich voort te bewegen, overigens zonder hervormingen van de jaren tachtig weer in ere gebied deel uit van de Volksrepubliek. Het bij de souve- veel succes. Een hekwerk op de as van de weg hersteld werden met de campagne ‘restoring reiniteitsoverdracht vastgelegde principe ‘één staat, twee was nodig om de twee rijrichtingen van elkaar famous-brand stores’. Vóór 1949 had de Nanjing systemen’ garandeert dat Hong Kong gedurende vijftig gescheiden te houden, want Chinese weg- Road al vier warenhuizen. Het beroemdste, de jaar haar economische bestaan onveranderd kan voort- gebruikers kiezen graag de verkeerde weghelft Sun Company (later omgedoopt in Shanghai zetten. Voor Hong Kong’s detailhandel zijn er desalniet- als dat sneller lijkt te gaan. Voetgangers waren No. 1 Department Store) met een verkoop- temin twee belangrijke veranderingen opgetreden: het verbannen naar de niet al te brede trottoirs, oppervlakte van 18.000 m2, kon zich bij de is de springplank geworden voor winkelbedrijven naar met hekken van de rijbaan gescheiden. Op opening in 1936 beroemen op de eerste roltrap. China, en het is in toenemende mate een winkelparadijs de kruispunten werd de voetgangersstroom Ook na de communistische revolutie bleef de voor ‘Mainland Chinese’. In die zin is van integratie met zonder erbarmen trappen opgestuwd om bewondering: ‘with eighteen spacious show- de rest van China geen sprake: Hong Kong houdt een via een ongenaakbaar ogende cirkelvormige windows facing the streets for displaying a uitzonderingspositie. fl y-over de overkant van de straat te bereiken. great variety of goods that dazzle the eyes of 5577 the passers-by, the store really proves itself to stammen, maar als wezensvreemde zo niet werd het belangrijkste gedeelte van de straat be the largest department store in China’. Min- vijandige restanten van een kapitalistische getransformeerd tot voetgangersgebied, zodat stens zo beroemd was het Wing On warenhuis, cultuur per ongeluk zijn blijven voortbestaan. de pas gemoderniseerde fl y-overs overbodig dat in 1969 omgedoopt werd in Shanghai No. Met een archaïsche winkelinrichting die de werden en konden worden verwijderd. Tegelijk 10 Department Store. Het assortiment bestond tand des tijds niet goed doorstaan heeft en begon de grote renovatie van de winkelpan- vóór de revolutie voor tachtig procent uit im- etalages waarvan de dodelijke saaiheid een den, waaronder de voormalige warenhuizen port uit de Verenigde Staten, Japan en Europa. voorproefj e geeft van hetgeen de klant binnen van Wing On, Sincere en The Sun, die nu alle Met zo‘n ‚foute‘ oriëntatie restte de beroemde kan verwachten. Zelfs in het beroemde Shang- drie in handen zijn van de Bailian Groep, China’s fi rma na 1949 niets anders dan een vlucht naar hai No. 1 Department Store stond het aanbod grootste detailhandelsonderneming. Hong Kong. Ook vermaard waren de Shanghai van simpele gebruiksartikelen en stoere No. 1 Foodstuff Store (voorheen Sun Sun Com- kleding in schril contrast met het omvangrijke 5.1.2 Terugkeer van de buitenlanders pany), de grootste levensmiddelenzaak van het assortiment van eigentijdse sjiek en elegante De reputatie als trendsetter maakte Shanghai Verre Oosten, en de Shanghai Garments Store, mode dat eens de Sun Company op hetzelfde bij uitstek geschikt als oefenterrein voor nieuwe het grootste kledingmagazijn van China (voor- adres aangeboden moet hebben. Een Chinese en vernieuwende winkelvormen. Toen de eco- heen Sincere Company, zo genoemd omdat reisgids uit 1984 merkt op: ‘Every year more nomische hervormingen aan het begin van de men er als eerste vaste prijzen introduceerde). than ten thousand foreign customers call on jaren negentig eindelijk ook de detailhandel in Onder de 340 winkels waren veel speciaalzaken the store. They are amazed at the quality and hun ban kregen, ontstond er een ware rush. Ie- in schoenen, zijde, stoff en en garens, bont, quantity of the goods’. Dat was maar al te waar. dere ondernemer beseft dat het ijzer gesmeed porselein en kristal. Zij bezorgden de straat een In de jaren negentig onderging de Nanjing moet worden als het heet is. Een plotselinge reputatie die politieke koerswisseling wist te Road een ware metamorfose. Om de ver- explosie van nieuwe winkels en winkelformules doorstaan. keerschaos enigszins aan banden te leggen was het gevolg. Rond 1995 kwamen ook de eer- Voor de westerse bezoeker had de Nanjing was de straat begin jaren negentig verboden ste buitenlanders. Shanghai behoorde tot de Road tot ver in het post-maoistische tijdperk terrein geworden voor fi etsers. De ouderwetse paar steden die buitenlandse investeerders met het onmiskenbare fl uïdum van verschaalde fl y-overs voor voetgangers op de kruispunten fi scale en andere fasciliteiten mochten verwel- grootsheid waarop winkelstraten in commu- waren vervangen door modernere ontwer- komen. Het centrale gezag wilde de toelating nistische landen een patent lijken te hebben. pen. Maar die maatregelen bleken al spoedig mondjesmaat laten verlopen, maar voor de Slecht onderhouden panden met een vervallen achterhaald door China’s overrompelende locale overheid kon het niet snel genoeg gaan. grandeur, die niet alleen uit een andere periode modernisering van de detailhandel. In 1999 En ‘the return of the foreigners’ ging snel. Mis- 5588 schien wel te snel en te veel. In veel branches Bovendien was er ook in China in de tweede was er sprake van een exponentiële toename, helft van de jaren negentig sprake van een veroorzaakt door binnen- en buitenlandse teruglopende economie waardoor de koop- ondernemers. In de jaren 1994-1996 werd kracht minder steeg, terwijl tegelijkertijd van de er bijvoorbeeld maandelijks één warenhuis burgers een grotere bijdrage voor huisvesting, geopend, waaronder vijftien van buitenlandse gezondheidszorg en onderwijs verlangd werd. huize. De buitenlandse warenhuizen streden Dat bracht veel detaillisten in moeilijkheden. alle om hetzelfde segment van de consumen- De manager van het Hong Kongse Shui Hing tenmarkt, de 5 à 10% van de consumenten warenhuis in Shanghai: ‘People’s spending met topinkomens die zich de designermode, power is not up to our expectations. There’s a Italiaanse schoenen of geimporteerde parfum- big gap between our projected sales and the merken konden veroorloven. present situation. We based those projections Voor de eerstkomenden ging het aanvankelijk on population statistics and income per family. goed. De Japanse onderneming Isetan opende Now sales are off by more than half of what in 1993 als een van de eersten een warenhuis we predicted in our feasibility study. We don‘t op de Huaihai Road, de tweede belangrijke Figuur 9 | Shanghai met winkelconcentraties understand how the Chinese collect statistics. winkelstraat na de Nanjing Road (fi guur 9). And there’s just been too much competition Het werd een doorslaand succes; de omzet 200,000 people. But here you have twenty two over a short time frame. Now the economy is steeg jaarlijks met tientallen procenten. In stores chasing only 700,000 people’. slowing down. Consumer spending habits are 1995 was de omzetstijging al danig afgezwakt. changing. They‘re spending less on consu- Een tweede, veel grotere Isetan-vestiging die 5.1.3 Overaanbod 1996-1998 mer products and more on other sectors, like in 1997 in de Nanjing Road geopend werd, Uiteraard konden de ondernemers weten dat insurance and housing – things that they didn‘t leverde magere resultaten op. De store-mana- de markt van consumenten met voldoende have to worry about before. Stores are off ering ger klaagde: ‘About 5% of 14 million people can koopkracht nog beperkt was. De haastige jacht very aggressive promotions to attract custo- aff ord the prices at our department store. Now om de beste locaties te bezetten voordat de mers. Expenses for the store are up because there are twenty two department stores going concurrent daartoe in staat was, leidde vrijwel wages are growing 10% per year. Margins are after this market. According to international noodzakelijkerwijs tot een overaanbod korte being squeezed.’ Dat was in 1996; twee jaar later standards, one department store should serve tijd nadat het jachtseizoen geopend was. trok Shui Hing zich terug uit Shanghai. 5599 De vier straten en de vier ‘cities’ van Sjanghai

The Four Streets • Sichuan Bei Lu Minder hoogwaardig aanbod, goedkoper, Chinezen hebben een passie voor getallen. Toen na de • Nanjing Dong Lu (Nanjing Road East) populair bij plaatselijke bevolking Culturele revolutie de eerste moderne consumptie- De drukste winkelstraat, van People’s Square artikelen binnen bereik kwamen, streefde iedereen in het westen tot de Bund in het oosten, deels naar de drie draaiende dingen. Dat daarmee fi ets, voetgangersgebied, gesloten winkelfront met The Four Cities naaimachine en horloge bedoeld werden hoefde er warenhuizen en speciaalzaken, veel toeristen niet bij gezegd te worden. In de maoïstische tijd wer- (Chinezen en buitenlanders). • Xujiahui den getallen gebruikt voor talrijke campagnes, zoals In zuidwesten van de stad, 6 km van de in 1951-1952 de campagne tegen de drie kwaden (cor- • Nanjing Xi Lu (Nanjing Road West) People‘s Square, aan metro-lijn, ontwikkelt zich ruptie, verspilling en bureaucratie). De economische De Nanjing Road ten westen van de People’s snel tot populairste winkelconcentratie na de hervorming werden in 1976 ingeluid met de vier mo- Square, grootschalige bebouwing, o.a. zes centrale winkelstraten. Belangrijkste projecten: derniseringen (namelijk van de landbouw, industrie, shopping malls met internationale uitstraling, Orient Mansion, Pacifi c Department Store, No. defensie en wetenschap & techniek). Twintig jaar later hoogwaardig aanbod, minder massapublieks- 6 Department Store, Huijin Plaza, Metro City, was de detailhandel aan de beurt. Shanghai vermeldt trekkers, minder druk dan Nanjing Road Oost Grand Gateway (102.000 m2). in 2005 triomfantelijk „Shanghai‘s retail properties are mede door niet-winkelfuncties (hotels en Grand Gateway I bestaat uit winkelpodium concentrated on the so-called Four Streets and Four Shanghai Exhibition Center) aan zuidzijde. van 6 etages, geopend 1999, en twee woonto- Cities”. Binnenkort zijn er van beide vijf. rens van 34 etages, Gateway II uit kantoor-twin- • Huaihai Zhong Lu towers, 52-etages, 262 meter hoog. Na eerste Drukke winkelstraat, bijna op hetzelfde niveau woontoren werd 1997-2002 bouw tijdelijk als Nanjing Road East. Gesloten winkelfront, stopgezet i.v.m. Aziatische fi nanciële crisis en warenhuizen en trendy winkels, moderne overaanbod op kantorenmarkt. uitstraling, minder traditionele winkelfacades. Winkelhuren fractie lager dan Nanjing Road East. 6600 • Pudong (Union Insurance Company, East Asiatic, en Nieuwe zakencentrum Lujiazui, grootste Mercantile Bank of India), met exclusieve win- winkelcentrum Super Brand Mall (243.000 m2) kels als Giorgio Armani, gourmet-restaurants en matig succes, Times Square, te luxe Nextage een art gallery. Noordelijk daarvan staan Bund warenhuis na faillissement in 1997 van Yoahan 18, Peace Plaza en Waitanyuan op stapel. heropend als No 1 Department Store. Groot- schalige bebouwing, lange loopafstanden, geen aantrekkelijk winkelgebied.

• Zha Bei Populair winkelgebied voor locale bevolking, ten noorden van de Inner Ring.

• Yuyuan De oude stad, Yuyuan tuin en theehuis zijn toe- ristische topattracties, toeristisch winkelgebied.

Nieuwe centra

• Xintiandi Zie tekst. Wordt uitgebreid met derde fase.

• The Bund De fl aneerboulevard met indrukwekkende koloniale gebouwen, wordt ook een winkelgebied. In 2004 is ‘3 on The Bund’ geopend in een magnifi ek voormalig bankgebouw uit 1916 PLAZA 66, NANJING ROAD WEST 6611 Er waren omstreeks 1997, 1998 meer slachtoff ers liepen uiteen. Sommige buitenlandse onder- ten – al is deze onderneming niet meer puur van de oververhitting. Behalve Ahold, gaf ook nemers zagen na grondig marktonderzoek Chinees door een 50% participatie van Tesco de supermarktketen Park N‘ Shop van Hutchi- af van vestiging in China. Marks & Spencer is sinds juli 2004. son Whampoa uit Hong Kong haar vestigingen daarvan een voorbeeld. Anderen stelden hun Ondanks het minder gunstige klimaat in de in Shanghai op, althans tijdelijk. Printemps leed winkelformules bij om lagere marktsegmen- tweede helft van de jaren negentig waren er in 1995 een verlies van US$ 540.000, het daarop ten te bedienen. De 1999 geopende Grand eind 1999 toch bijna 400 buitenlandse winkels volgende jaar 770.000. Het warenhuis Next- Gateway Mall in Xujiahui in het zuidwesten van in Shanghai, 160 afkomstig uit Hong Kong, age, in Shanghai’s nieuwe fi nanciële district de stad trok winkels van het midden- en lage Taiwan en Macau, en 231 uit andere landen. Veel in Pudong, werd een fi asco. Het was met veel prijsniveau aan in plaats van de aanvankelijk was het nog niet: op een totaal van 46 700 win- tamtam in 1995 geopend als grootste waren- beoogde prestigieuze zaken. Zelfs Ikea kwam kels minder dan één procent. De buitenlandse huis ter wereld na Macy’s in New York. Het in 1998 tot de ontdekking dat hun prijspeil te winkels waren met gemiddeld 65 werknemers moderne winkelinterieur, het hoogwaardige hoog was voor de beoogde doelgroep. Pas na wel aanzienlijk groter dan de Chinese, waar het aanbod en de prijzen zouden in New York niet een prijsverlaging van 10% trok het bezoekers- gemiddelde nog geen 10 werknemers was. misstaan hebben. De royale ruimteverdeling aantal aan. De detailhandel was ondertussen grondig ver- was berekend op grote aantallen bezoekers. anderd. Bij het begin van de economische her- Die kwamen echter niet. Het werd in 1997 een Het meeste succes hadden discount-formules. vormingen eind jaren zeventig had Shanghai smartelijk faillisement voor het Japanse Yaohan. Carrefour & Co hadden de wind mee in de jaren 17 500 winkels. Particuliere winkels waren er Het veronderstelde topsegment van de markt, dat andere internationale detaillisten alle zeilen niet. Twintig jaar later was het aantal winkels waarop Nextage mikte, was er in Shanghai in moesten bijzetten om het hoofd boven water met bijna 30.000 toegenomen. Nog steeds de tweede helft van de jaren negentig nog te houden. Carrefour had zwaar ingezet op bestond het winkelapparaat voor de helft uit niet. Dat bleek ook uit de onverhuurbaarheid Shanghai met zeven hypermarkten, meer dan staats- en collectieve winkels, maar inmiddels in 1999 van de winkeleenheden in het Kerry in welke stad dan ook. Ook deze winkelformule waren er daarnaast bijna 22.000 particuliere Center op de Nanjing Road, die speciaal voor kreeg al spoedig Chinese concurrenten. Van de winkels. Winkelketens bestonden niet, totdat winkels in het topsegment bedoeld waren. drieendertig hypermarkten die 1999 in Shang- Hua Lian in 1993 daarmee een start maakte. hai bestonden was de helft Chinees. Sindsdien Eind 1999 waren er inmiddels vierenveertig 5.1.4 Aanpassing aan overspannen markt is het aantal hypermarkten toegenomen tot ketens met 3429 winkels. Enkele winkelketens De reacties op de minder gunstige marktsitu- 123, en zijn Chinese in de meerderheid. Hymall ontwikkelden in korte tijd een fenominale atie in de tweede helft van de jaren negentig heeft in Shanghai bijvoorbeeld tien hypermark- expansie door toepassing van franchising. Tus- 6622 sen de twee grootste, Lian Hua (United China) (van Lian Hua), Kedi (Shanghai Bright Dairy Co.), lijk vertoon geopend werd. Dat centrum is met en Hua Lian (China United) was er sprake van Alldays (NGS) en Buddies (Liangyou). 560.000 m2 bijna twee keer zo groot als Cana- een ware nek-aan-nek race vanaf 1995. In 1998 da’s West Edmonton Mall. Het is nu onbetwist hadden ze allebei 360 vestigingen, maar in 5.1.5 Super en mega malls wereldkampioen grote winkelcentra. Althans 2000 had Lian Hua met 950 fi lialen zijn rivaal De overrompelende snelheid waarmee nieuwe voorlopig, want Qindao en Wenzhou staan in ver achter zich gelaten; Hua Lian had 682 verschijnselen aan het detailhandelsfi rmament de startblokken om de wereld te laten zien dat verkooppunten. Alleen al in het jaar 2000 had in Shanghai omarmd worden, is nergens zo er nog veel grotere shopping malls gebouwd de overwinnaar 344 winkels geopend. Lian Hua duidelijk als bij de moderne shopping mall. Tot kunnen worden: precies vier keer zo groot als en Hua Lian, die in 2003 samen verder zouden eind van de jaren negentig kwamen werkelijke het grootste centrum in de Verenigde Staten, gaan als Shanghai Brilliance, hadden een grote shopping malls in China niet voor, nu zijn er de Mall of America. De Amerikanen hebben het voorsprong op de derde keten, NGS (NongG- alleen al in Shanghai minstens twintig met nog nakijken. ongShang) Supermarkten met in 2000 bijna zo‘n vijftien in aanbouw. In een paar jaar tijd 150 fi lialen, voornamelijk de succesvolle Alldays wordt een inhaalslag geleverd, waar in Europa Door wie worden die centra gebouwd? Profes- conveniene stores. In 2002 hadden deze drie of Amerika decennia over gedaan is. Het ene sionele ontwikkelaars van winkelcentra heeft ketens samen 88% van de supermarktomzet. winkelcentrum moet nog mooier en groter China niet, althans tot voor kort nog niet. Buitenlandse detaillisten konden deze race niet dan het vorige. Tussen Shanghai, Beijing, en Mooie kansen voor internationale ontwikke- bijhouden. De enige die in de buurt komt is de Guangzhou is een ware strijd ontbrand om laars uit Amerika en Europa, nu de bouw van Japanse Lawson die in 1995 de eerste conve- China’s grootste winkelcentrum te bouwen. nieuwe winkelcentra in hun eigen markten nience store opende – in een joint venture Shanghai was koploper met de Super Brand aan het afnemen is? Tot dusverre schijnen waarin Lian Hua met 30% deelnam – en eind Mall, maar werd gepasseerd toen Guangzhou alleen de Forrester Group, West Development 2001 90 vestigingen had. Dat had veel inspan- in 2005 een centrum opende dat net iets groter Corporation en Kimco uit de Verenigde Staten ning gekost; Lawson had veel geinvesteerd, was. Uiteindelijk heeft Beijing gewonnen. In en Triple Five uit Canada interesse getoond te maar moest toegeven in zes jaar er nog niet oktober 2004 werd in de Chinese hoofdstad hebben. Andere ontwikkelaars en investeerders in geslaagd te zijn winst te maken. In februari de Golden Resources Shopping Mall geopend, uit het Westen volgen wel nauwkeurig wat 2005 waren er 215 Lawson fi lialen; of ze nu winst het grootste shopping center ter wereld. De er gaande is, maar hebben blijkbaar meer tijd maken? Zelfs met dat aantal blijft Lawson een overwinning was van korte duur: een half jaar en zekerheid nodig voordat ze actief worden. kleine speler in de supermarkt-sector vergele- later werd Beijing naar de kroon gestoken toen De fi rst-movers zijn vrijwel allemaal afkomstig ken bij de aantallen van concurrenten als Quik in Dongguan de South China Mall met feeste- uit Zuidoost-Azië. De eerste grote centra in 6633 De grootste shopping malls ter wereld: tien van de zeventien in China

Naam Geopend Plaats Land Bruto Aantal vloeropp. winkels

Mall of China 2007 ? Quindao China 930.000 ? Triple Five Wenzhou 2007 ? Wenzhou China 930.000 ? South China Mall 2005 Dongguan China 660.000 1500 Golden Resources Shopping Mall 2004 Beijing China 560.000 1000 West Edmonton Mall 1981 West Edmonton Canada 350.000 800 Beijing Mall 2005 Beijing China 320.000 600 Panda Mall ? Chengdu China 300.000 ? Grandview Mall 2005 Guangzhou China 279.000 ? Wuzhou Fengqing Mall 2006 Shenzhen China 260.000 ? South Coast Plaza 1967 Costa Mesa USA 250.000 280 Aricanduva Mall 1991 Sao Paulo Brazilië 242.000 535 Super Brand Mall 2002 Shanghai China 241.000 ? Oriental Plaza ? Foshang China 230.000 ? Mall of America 1992 Bloomington USA 230.000 520 Sawgrass Mills DOC ? Ft Laudergate USA 230.000 350 Del Amo Fashion Center 1975 Los Angeles USA 230.000 300 Mall of the Emirates 2005 Dubai VAE 225.000 350

6644 Shanghai zijn gerealiseerd door Aziatische complex van beperkte omvang gerealiseerd Een klein eindje verder komt Plaza 66, met 66 investeerders: de Super Brand Mall in Pudong luisterend naar de wat grootse naam Shanghai etages de hoogste van de zes torens. Het in (243.000 m2) door de Thaise Charoen Pokphand Center. 2001 opgeleverde Plaza 66 bestaat uit twee Group, het Grand Gateway centrum in Xujiahui Het eerste echte winkelcentrum is de in 1997 kantoortorens met 140.000 m2 vloeroppervlak- (102.000 m2) door Shanghai KongHui Property geopende Westgate Mall van Hutchison te, verbonden door een podium van zes etages Development Co. samen met Hang Lung Pro- Whampoa uit Hong Kong. Vergeleken met wat met 59.000 m2 winkelvloer. Het fotogenieke perties. Het grootste centrum, Rainbow Mall in later gebouwd werd is het een bescheiden to- gebouw trekt veel kijkers. De winkels die er het zuidwesten van de stad met een vloerop- renfl at van 38 verdiepingen, waarvan de eerste gevestigd zijn ook. Het zijn bijna zonder uitzon- pervlakte van 330.000 m2 werd ontwikkeld zeven – met 60.000 m2 vloeroppervlakte – voor dering exclusieve boetieks van Piaget, Hermès, door een investeerder uit de Filippijnen. In 2002 winkels bestemd zijn. Het Japanse warenhuis Prada, Dior, Versace en soortgenoten. Kopers werd begonnen met de bouw, maar verder Isetan fungeert als trekker. Verder zijn er veel laten zich zelden zien. Dat is ook niet nodig. dan de ruwbouw is het niet gekomen. Mogelijk brand stores, de meeste in het luxe marktseg- Beweerd wordt dat de luxe-merken boetieks werd het project slachtoff er van maatregelen ment. Westgate Mall is de eerste shopping mall geen huur hoeven te betalen en alleen aange- die de Chinese overheid eind 2003 nam om de op de Nanjing Road ten westen van de People’s trokken zijn om de kantoortorens het prestigi- oververhitte economie te beteugelen. Daarbij Square (voorheen het People’s Park), het enor- euze image te verlenen dat bij een toplocatie werden grote bouwprojecten onder de loupe me plein dat de hoofdwinkelstraat in tweeën past. De Amerikaanse Facade Group die het genomen, en sommige vervolgens geschorst, deelt. Westgate Mall is de eerste van een reeks: dure interieur ontwierp heeft zijn naam eer aan ook al was de bouw een eind gevorderd. binnen 1300 meter zijn hier aan dezelfde straat- gedaan; Plaza 66 is eerder een showroom dan kant zes shopping malls. Na Westgate komt een winkelcentrum. In het centrum van Shanghai is een hele reeks het wat hogere Citic Square (45 verdiepingen) In hetzelfde jaar als Plaza 66 werd een eindje shopping malls gerealiseerd in de belangrijkste eveneens van een Hong Kongse ontwikkelaar. verderop United Plaza geopend en in 2004 de winkelstraten. De meeste ruimte voor nieuwe In het jaar 2000, toen het geopend werd, zag laatste op het rijtje van zes, City Plaza. Het door ontwikkelingen bood het westelijke deel van men meer mogelijkheden in het topsegment de Amerikaanse architect Jerde ontworpen de Nanjing Road, de Nanjing Xi Lu. Het ligt van de consumentenmarkt. In Citic Square zijn zwierige centrum heeft op zeven etages een enigzins in de luwte van de drukkere oostelijke verschillende brand shops, zoals Max Mara, winkeloppervlakte van 100.000 m2. Het staat Nanjing Dong Lu waar de belangrijkste wa- Alfred Dunhill en Esprit, maar daarnaast ook ook bekend onder de namen Sogo City Plaza renhuizen zijn. Als een vroege voorloper werd winkels die zich op het middensegment van de en Joinbuy City Plaza, naar de Hong Kongse in 1990 bij het Ritz Carlton Hotel een winkel- markt richten. en Chinese partners die het ontwikkelden. De 6655 Shanghai Nanjing Road West: shopping malls

Naam Huisnummer Jaar opening Etages Hoogte in m Aanvullende informatie

WESTGATE MALL 1038 1997 38 144 Hutchison Whampoa, Hong Kong Shanghai Institute of Architects

CITC SQUARE 1160 2000 45 193 Citic Pacifi c, Hong Kong en Swire Properties Hong Kong (10%); 33.000 m2 detailhandel P & T Arichtects & Engineers, Hong Kong

PLAZA 66 1266 2001 66 288 Hang Lung Group, China Architecten Kohn Pederson Fox Associates met Frank CY Feng Architects & Associates (Hong Kong) en East China Architectural Design Institute; 51.700 m2 detailhandel

SHANGHAI CENTER 1376 1990 48 165 Portman-Ritz Carlton Architect John Portman & Associates

UNITED PLAZA 1468 2001 43 160 Four Seasons Tong Ren, Shanghai Stone Rich Sight Int. Technology Co., Beijing Architect C Y Lee & Partners (Taipeh 101)

JOINBUY CITY PLAZA 1618 2004 SOGO, Hong Kong + Joinbuy, China Architect Jerde 100.000 m2 detailhandel

6666 meeste ruimte wordt ingenomen door het faamde Shanghai No. 1 Department Store. Met verwierf in Shanghai aan het eind van de jaren shop-in-the-shop Sogo warenhuis. De begane 333 meter is Shimao Plaza, een ontwerp van het negentig verschillende uitgelezen locaties, grond is gereserveerd voor ‘world’s prestigious architectenbureau Ingenhoven & Overdiek uit terwijl andere investeerders pas op de plaats brand boutiques’. Het meest opmerkelijk is Düsseldorf, het hoogste gebouw in dit gedeelte maakten vanwege de torenhoge leegstand na echter het souterrain met een zeer hoogwaar- van de stad. Het project met 50.000 m2 winkel- de bouwboom van de voorgaande jaren. Eind dige Freshmart, die gekopieerd lijkt van de vloer, kantoren en een vijfsterren Le Meridien 1996 was de leegstand voor kantoorruimte 22%, succesvolle City Super formule uit Hong Kong. hotel, werd ontwikkeld door de Shimao Group eind 1997 34% (in Pudong geschat op respectie- De vraag is natuurlijk of daar in Shanghai vol- van vastgoedmagnaat Xu Rongmao. Xu, of met velijk 60% en 70%). Zelfs A1 locaties wisselden doende koopkracht voor bestaat. Uit gegevens zijn Cantonese naam Hui Wing Mau, is goed voor lage bedragen van eigenaar. De Shimao van de moedermaatschappij van Sogo, Lifestyle voor 1 miljard US dollar. Volgens de Herald tower staat op zo’n locatie; het is het drukste International Holdings, blijkt dat er het eerste Tribune is hij geen Donald Trump, hij is groter. punt in Shanghai, met de hoogste winkelhuren halfj aar 2005 dagelijks 29.000 bezoekers kwa- Hij staat op de negende plaats van de Forbes (tabel 7). men. De maandomzet bedroeg 5 miljoen Euro. lijst van rijkste Chinezen. In zijn jonge jaren Dat leverde een ’manageable operating loss’ werkte Xu als eenvoudige textielarbeider in Tabel 7 | Huurniveau winkelruimte in Shanghai op. Men hoopt eind 2006 winst te gaan maken. Hong Kong. Zijn eerste stappen in het vastgoed in Euro per m2 per jaar Gezien de perifere ligging aan het einde van zette hij in zijn geboorteplaats in de provincie de Nanjing Xi Lu en het klantonvriendelijke Jiangsu, waar hij goede relaties onderhield met Winkelpand Winkel centrum begane grond ontwerp van Jerde, zou dat wel eens een te op- de hoogste bestuurskringen. In 1988 kreeg hij timistische verwachting kunnen blijken te zijn. toestemming voor de bouw van een textiel- Nanjing Road 1200-2250 1200-1650 Tegenover City Plaza komt Cross Ocean Plaza. fabriek. Achteraf bleek de textielfabriek een East Als die in 2007 opent, heeft dit uiteinde van de hotel te zijn. Het kwam gereed precies op het Nanjing Road 1050-2100 600-1800 Nanjing Road er een publieksmagneet bij. moment dat particuliere hotels toegestaan West werden. Xu was daarmee de eigenaar van het Huaihai Road 1050-2100 750-1650 5.1.6 Groter en hoger eerste particuliere hotel in China. Het werd Sichuan Road 450-1050 850- 950 North Een van de laatste aanwinsten is de in 2005 de basis voor een van de eerste vastgoed- Xujiahui 450-1200 780-1350 geopende Shanghai Shimao International concerns in China. Xu bleek een goede neus Pudong-Lujiazui 550- 900 650- 850 Plaza op de hoek van de Nanjing Road met de te hebben om op het juiste moment op de People’s Square, precies tegenover de be- beste locaties onroerend goed te kopen. Hij Bron: Cushmann & Wakefi eld 2005 6677 Het winkelgedeelte van Shimao Plaza wordt andere eigenaardigheid is dat de winkeleenhe- die vanaf de straat toegankelijk is door een gemanaged door de Brilliance Group, waarin den afzonderlijk verkocht of verhuurd worden, karakteristieke poort met een houten deur. Shanghai No. 1 Department Store participeert. hetgeen een slagvaardig management in de Achter de gesloten deur bood deze bouwvorm Het concept wijkt af van hetgeen in de andere weg staat. Dat kan een probleem worden bij enige bescherming in woelige tijden. Tijdens malls gebruikelijk is. De winkels, voor het me- toekomstige aanpassingen en moderniserin- de Taiping-opstand, in het midden van de rendeel merken-boetieks, zijn over meerdere gen. De ontwikkeling van winkelcentra heeft negentiende eeuw, zochten bewoners uit het etages verspreid en lijken zelfstandige eenhe- zich in China zo snel voltrokken, dat er blijkbaar omringende platteland een veilig heenkomen den. Pas bij het afrekenen aan de centrale kassa weinig tijd was nieuwe concepten te ontwikke- in de buitenlandse concessiegebieden van merkt de klant dat er in werkelijkheid sprake is len in plaats van de bekende voorbeelden na te Shanghai. Daar ontstonden de Shikumen-hui- van een warenhuissysteem. De omslachtige be- volgen. Het kan ook anders; van een vernieu- zen, die in deze vorm elders niet voorkomen. taalprocedure, met bonnetjes in veelvoud die wende aanpak biedt Shanghai Xintiandi een Bij het ontwerp van Xintianda Plaza heeft men van stempels worden voorzien, doet denken eerste bemoedigend voorbeeld. getracht de sfeer van deze typerende bebou- aan tradities uit het maoistische verleden. Het wing en smalle straatjes te behouden. Voor het aanbod in Shimao lijkt wat meer afgestemd 5.1.7 Breekt een nieuw tijdperk aan? ontwerp werd het architectenbureau Wood & te zijn op de midden-inkomensgroepen dan Shanghai Xintiandi maakt deel uit van het Zapata uit Boston aangetrokken, die gespeciali- bijvoorbeeld in Plaza 66, mogelijkerwijs omdat Taipingqiao Redevelopment Project, een groot seerd is in het hergebruik van oude gebouwen. de meeste topmerken in 2005 inmiddels een stadsvernieuwingsproject in het zuidelijke Een aantal oude huizen werd gereconstrueerd, fl agship store hadden in de andere malls in het deel van de binnenstad. Xintiandi ligt vlak bij gebruik makend van de typerende bakstenen stadscentrum. Dat hoeft het succes van Shimao het oostelijke einde van de Huaihai Zong Lu, en oude bouwelementen. Daarnaast zijn er niet in de weg te staan, want hoeveel consu- en dus vlak bij het centrum. Onder het motto nieuwe gebouwen toegevoegd in dezelfde menten kunnen zich een Dior tas veroorloven ‘yesterday meets tomorrow in Shanghai today’ stijl. Het complex bestaat uit twee blokken, die het dubbele van het gemiddelde maandsa- heeft de ontwikkelaar, de Shui On Group uit gescheiden door een wat bredere straat, waar laris kost? Hong Kong, vanaf 1999 een kleinschalig winkel- het historische gebouw staat waar het eerste Een kenmerk van vrijwel alle hier besproken en leisurecomplex gerealiseerd dat harmonisch congres van de communistische partij plaats winkelcentra is, dat het om gemengde projec- past in de traditionele bebouwing. Die bestond vond. ten gaat. De winkels bevinden zich in de sokkel grotendeels uit Shikumen-huizen, een soort Xintiandi heeft een bescheiden omvang. De van torenfl ats, die verder voornamelijk voor hofj es met kleine lage woningen aan weerszij- totale vloeroppervlakte is 25.000 m2. Het kan kantoren en soms hotels gebruikt worden. Een den van een langwerpige smalle binnenplaats daardoor niet in de schaduw staan van bijvoor- 6688 de glimmende marmer-en-glas kooppaleizen uitstek voor innovaties, die zich in duizeling- elders in de stad. wekkend tempo voltrekken. Buitenlandse voor- Xintiandi heeft veel aandacht getrokken zowel beelden worden snel nagevolgd. Het resultaat in China als daarbuiten. Het concept werd vertoont kenmerken van een snelle en weinig bekroond met verschillende onderscheidingen, planmatige groei. In de centrale stadsdelen is er zoals de ‘Innovation China 2001 Architectural een overmatige concentratie van detailhandel. Award’ en in 2003 de ‘Award for Excellence’ Er is een gebrekkige integratie tussen de ruim- van het Urban Land Institute uit de Verenigde telijke verdeling van de detailhandel en het Staten. De aanpak, die omschreven kan worden nieuwe metro-netwerk; de shopping malls zijn als behoedzame stadsreconstructie, wordt door slecht aangesloten op de knooppunten van de Shui On nu ook in andere steden toegepast. Als ondergrondse. De centrale winkelgebieden zijn het voorbeeld van Shui On voor kleinschalige niet voorbereid op het snel toenemende auto- centra met een menselijke maat school maakt, bezit en zullen in de naaste toekomst moeilijk kan het een einde betekenen van de race naar bereikbaar zijn. steeds hogere en grotere winkelcentra van de De vele shopping malls die kort na elkaar afgelopen paar jaren. China heeft inmiddels verrezen zijn, zullen vroeger of later – maar naar schatting 400 shopping malls, en het of- waarschijnlijk vroeger – tegelijk verouderen. Figuur 10 | Detailhandelsomzet Shanghai fi ciële standpunt is dat er inmiddels te veel zijn. De centra die zich richten op het topsegment Nieuwe grootschalige projecten worden door hebben voorlopig nog te kampen met een be- beeld de Super Brand Mall. Het trekt echter de overheid ontmoedigd. perkte consumentenmarkt. Chinese consumen- minstens zoveel bezoekers, zowel Chinezen als ten zijn weliswaar dol op beroemde-merken buitenlanders. Het complex telt slechts zesen- Shanghai is koploper in China. Door goede artikelen om hun nieuw verworven welvaart te twintig winkels, maar daarnaast een veel groter relaties met de hoogste regeringskringen in demonstreren, maar het aanbod is groter dan aantal restaurants, bars en dergelijke. Hoewel Beijing heeft Shanghai meer dan andere steden de vraag. de archaïserende nieuwbouw met gebruikers de mogelijkheid gekregen te experimenteren. In tien jaar heeft de detailhandel in Shanghai als Paulaner Brauhaus, McDonald’s en Starbucks Dat geldt ook voor de ontwikkeling van winkel- een ontwikkeling doorgemaakt die in het Wes- enigszins kunstmatig aandoet, vinden veel be- vastgoed en de introductie van nieuwe vormen ten vele decennia besloeg (fi guur 10). De rest zoekers het een verademing ten opzichte van van detailhandel. Shanghai is het speelveld bij van China beijvert zich het voorbeeld Shanghai 6699 zo snel mogelijk te volgen. Ondertussen zal de 5.2 Hong Kong naast het Chinees, ook nu nog. Het is waar, veel detailhandel in Shanghai niet stil blijven staan. Hong Kong Special Administrative Region (SAR) straten hebben nog steeds Engelse namen, er Sinds 2001 is de winkeloppervlakte jaarlijks met maakt sinds de souvereiniteitsoverdracht van is een Engelstalige krant, de South China Mor- 18% toegenomen. Begin 2005 had het stads- 1997 deel uit van China. Maar voor de opper- ning Post, advertenties en uithangborden zijn centrum 3,5 miljoen m2; de negen belangrijkste vlakkige bezoeker is er nauwelijks een verschil ten dele in het Engels, kortom, Engels overal. projecten die in de loop van het jaar opgele- te merken met de situatie van voor die tijd. Als In werkelijkheid spreekt niet meer dan 4% van verd werden, voegden daar 442.000 m2 aan toe. Britse kroonkolonie ontwikkelde Hong Kong de inwoners thuis Engels. De meesten spreken Behalve de kwantiteit is echter ook de kwaliteit zich tot een moderne stad met een hoog Cantonees, de taal van de provincie Guang- van belang. De vormgeving en invulling van de welvaarts- en consumptieniveau. Eerder een dong – andere Chinezen kunnen het wel lezen, meeste winkelcentra laat nog veel te wensen vooruitgeschoven post van het Westen dan maar niet verstaan. Weliswaar kan 40% van de over. Van een goede afstemming op de wensen een Chinese stad. inwoners in meerdere of mindere mate Engels van de consument en een doelgerichte positio- spreken, maar een groot deel van de bevolking nering is geen sprake. Aziatische ontwikkelaars 5.2.1 Een westerse stad? verstaat geen woord Engels. De buitenlander waren er snel bij om de groeikansen van de Het ‚westerse‘ karakter schuilt niet in de bevol- die meent dat de gemiddelde taxichauff eur de Chinese markt te benutten, maar zij zijn uit op kingssamenstelling, want 95% van de bevol- naam van zijn internationale hotel zal verstaan, maximale winsten op zo kort mogelijke termijn. king van Hong Kong is Chinees. De overige vijf komt bedrogen uit. Het gevolg zijn centra waar de winkeliers van procent bestaat voornamelijk uit Aziaten, met Waarop berust de indruk dat Hong Kong de de willekeurig bij elkaar geraapte winkels als grootste contingent de 140.000 Filippino’s sfeer ademt van een westerse metropool, slechts kunnen hopen voldoende klandizie die als huishoudelijke hulp werkzaam zijn. Qua terwijl bevolking en taal overwegend Chinees te trekken. Soms is dat een ijdele hoop, zoals aantal leggen de westerlingen geen gewicht zijn? Is het de fascinerende skyline met dicht blijkt uit de grote leegte die sommige centra in de schaal. Hong Kong was wel een Britse op elkaar gepakte hoogbouw van Hong Kong kenmerkt. Het is een uitdaging voor Shang- kroonkolonie, maar het aantal Britten dat in Island, die aan Manhattan doet denken? Het hai koploper te worden in het ontwikkelen Hong Kong woonde is altijd zeer beperkt ge- weliswaar drukke maar goed geordende van duurzame centra met een professioneel weest. Samen met Amerikanen, Canadezen en verkeer en het uiterst effi ciënte openbaar mamagement, die beantwoorden aan de Australiërs gaat het om iets meer dan 1% van vervoer? De winkelstraten en winkelcentra, die wensen van de consument van de toekomst. Er de totale bevolking van 7 miljoen. er goed geordend en netjes uitzien – overigens is in ieder geval één stad die als voorbeeld kan Doet Hong Kong zo westers aan vanwege zonder de steriele cleanliness van Singapore te dienen: Hong Kong. de taal? Engels was de offi ciële taal, en is dat, benaderen? Belangrijker is waarschijnlijk dat de 7700 westerse bezoeker getroff en wordt door het internationale en moderne karakter van Hong Kong, het hoogwaardige winkelapparaat en de zichtbare welvaart. Naar welvaartsniveau komt Hong Kong direct na de Verenigde Staten, met in 2005 een bruto binnenlands product per inwoner van US$ 36.800. Dat is 20% meer dan het voormalige moederland, Nederland of Japan, die in 2005 een BBP per inwoner van ca. US$ 30.500 hebben (BBP-cijfers met koopkrachtcor- rectie). Hong Kong verschilt daarmee hemelsbreed met de steden in de Volksrepubliek. Shanghai had in 2005 een BBP van US$ 7.850 per inwoner en de stad die het hoogste scoorde, Shenzhen, US$ 8.400. Het is vanzelfsprekend dat daardoor Hong Kong’s detailhandel sterk afwijkt van die in China.

5.2.2 Maximale concentratie Op buitenlandse bezoekers maakt de detailhandel van Hong Kong een overweldigende indruk. De delen van de stad waartoe de meeste bezoekers zich beperken lijken wel één reusachtig winkelcentrum, een winkelcentrum waarin naast eenvoudige winkels veel exclusieve zaken te vinden zijn met wereldbekende namen. De vraag dringt zich op hoe zo‘n 7711 enorme concentratie van winkels kan bestaan winkelfront op. Dat kan nauwelijks op die ene Drie kwart van de detailhandel is in Hong Kong in een stad van beperkte omvang die – net als vierkante kilometer ondergebracht worden. Island en Kowloon geconcentreerd. Berlijn voor de val van de muur – hermetisch is Zo gezien is het geen wonder dat grote delen afgegrendeld van zijn ommeland. van Hong Kong één eindeloos winkelcentrum 5.2.3 Een shoppers paradise De grote winkeldichtheid in de drukste delen lijken. Het veelzijdige winkelaanbod van Hong Kong van Hong Kong kan voor een deel worden De grootste concentratie van winkels is te oefent een grote aantrekkingskracht uit. Toe- verklaard door de grote bewoningsdichtheid. vinden aan de noordkant van Hong Kong risme is belangrijk voor Hong Kong. De hotels, Men woont dicht op elkaar, in kleine woningen Island en op het daar tegenover liggende Tsim met een totaal aanbod van 38.000 hotelkamers, in hoge fl atgebouwen. In het verleden had Sha Tsui, de zuidelijke punt van Kowloon. Niet hebben in normale jaren een bezettingsgraad Kowloon een bevolkingsdichtheid van 100.000 alleen is hier de bewoningsdichtheid hoog, van 85 tot 90%. Van de totale winkelomzet inwoners per vierkante kilometer, het absolute dit is ook het centrum voor heel Hong Kong. is twintig procent te danken aan bezoekers. wereldmaximum. Het teldistrict met de hoog- De bewoners van de New Towns en housing Tendens stijgend. ste dichtheid in 1981 had 165.000 inwoners per estates die de laatste vijfentwintig jaar op grote De vele exclusieve winkelcentra zijn een waar vierkante kilometer. Door stadsvernieuwing is schaal vooral in de New Territories gebouwd shoppers paradise. Meer dan 40% van de win- de bebouwingsdichtheid tegenwoordig lager, zijn, blijven voor hun winkel- en andere voor- keloppervlakte betreft overdekte winkelcentra waardoor nog maar enkele van de zeventien zieningen sterk op het centrum aangewezen. (fi guur 11). De meest exclusieve zijn te vinden censusdistricten een gemiddelde dichtheid Het bevolkingsaandeel van de New Territories op Hong Kong Island. Pacifi c Place wordt door van 50.000 inwoners per vierkante kilometer is in korte tijd snel toegenomen. In 1971 was insiders beschouwd als een van de meest benaderen. het nog een landelijk gebied, met rijstvelden, attractieve centra ter wereld. Landmark stond Wat betekenen dergelijke dichtheden voor het visvijvers, dorpen en plattelandsstadjes. Het be- al op hoog niveau voordat het in 2005 een up- winkelapparaat? Statistisch is de gemiddelde volkingsaandeel was nog geen 19%. In 1981 was grading onderging. Harvey Nichols opende hier winkeloppervlakte per inwoner in Hong Kong dat gestegen tot 25%, en tegenwoordig woont de eerste vestiging in Azië, meteen de grootste tegenwoordig anderhalve vierkante meter, net de helft van de bevolking in de New Territories, winkel van deze voorname Britse fi rma. En als in Nederland. Als er op een vierkante kilo- voornamelijk in dichte pakking in de torenfl ats Louis Vuitton heeft in hetzelfde centrum een meter 50.000 mensen wonen, is daar theore- van de New Towns. Uiteraard zijn er in de New museum ingericht. Opmerkelijk is dat een van tisch een winkeloppervlakte van 75.000 m2 voor Town winkelcentra gebouwd, maar van de de kantoortorens bij de renovatie omgebouwd nodig. Omgerekend naar traditionele winkeltjes totale winkeloppervlakte van Hong Kong is is tot een vijfsterrenhotel, het Oriental Manda- met een diepte van 15 meter levert dat 5 km slechts 26% in de New Territories te vinden. rin: de huuropbrengsten van hotelruimte zijn 7722 Tabel 8 | Huurniveau winkelruimte in Hong Kong in Euro per m2 per jaar weten al lang dat knooppunten van het openbaar vervoer uitgelezen locaties vormen voor Gemiddelde winkelhuur Top aanvangshuren januari 2006 winkelcentra en kantoren. Het ontwikkelen en nov 2005 2006 % Groei t.o.v. jan 2005 exploiteren van vastgoed is voor hen minstens zo belangrijk als het vervoeren van passagiers. Causeway Bay 4888 9734 56,1 Bij de vijf stations van de Airport Express zijn Central 4485 7915 46,3 25.000 woningen gepland, 650.000 m2 kantoor- Tsimshatsui 4166 7665 54,1 ruimte, 375.000 m2 voor hotels (ruim 5000 Mongkok 4305 7673 19,7 kamers) en 331.000 m2 detailhandel (exclusief Bronnen: Colliers International 2006 (gemiddelde huren), Cushmann & Wakefi eld 2006 (aanvangshuren). de 300.000 m2 van de luchthaven zelf). Ten noorden van het Kowloon Station ontwikkelt dubbel zo hoog als voor kantoorruimte. In het is dat op Kowloon een ware vernieuwingsgolf de MTR Corporation het hoogste gebouw ter fi nanciële hart van Hong Kong werd IFC Plaza is losgebroken, en er torenfl ats gebouwd kun- wereld, Union Square, een toren van 480 meter (International Finance Center) aan de al ruime nen worden die voorheen het monopolie van met 105 etages. Het bijbehorende winkelcen- collectie hoogwaardige centra toegevoegd. Hong Kong Island leken. Nog belangrijker is trum Elements biedt ruimte aan 36.0000 m2 Het traditionele Causeway Bay is het winkelge- dat de nieuwe luchthaven een hele reeks van winkels, 27.000 m2 horeca, en 27.000 m2 ‚lifestyle bied met de hoogste huurprijzen (tabel 8). vervolgprojecten met zich mee heeft gebracht: & entertainment‘. Het geheel wordt bekroond Kowloon doet nauwelijks onder voor Hong nieuwe (snel)wegen, tunnels en raillijnen, waardoor een daktuin van zes hectare, volgens de Kong Island, al heeft het een minder uitgespro- onder de Airport Express Line, met de bijbeho- ontwikkelaar zeven maal zo groot als die van ken exclusief karakter. Momenteel is Kowloon rende stations. Voor zoveel nieuwe infrastruc- San Francisco’s Union Square. De opening van bezig met een inhaalslag die verband houdt tuur bood het volgebouwde Kowloon geen Elements is voor 2006 gepland. met een grondige geografi sche heroriëntatie ruimte. Landaanwinning aan de westzijde van Hong Kong mag dan al een shoppers paradise van de detailhandelsknooppunten in Hong Kowloon bracht de oplossing: Kowloon werd zijn, na 1997 ging het minder paradijselijk. De Kong. Dit is een uitvloeisel van de verplaatsing 30% groter. Deze veranderingen veroorzaken oorzaak was niet de overdracht van Hong van de luchthaven van Kai Tak op Kowloon een verschuiving van de passantenstromen en Kong aan China, zoals sommige pessimisten naar Chek Lap Kok. Nu er niet meer op Kai Tak bieden nieuwe mogelijkheden voor de ontwik- voorspeld hadden. De bedreiging van het gevlogen wordt, zijn de hoogterestricties die keling van winkelcentra. De exploitanten van paradijs werd veroorzaakt door de Aziatische voor Kowloon golden, opgeheven. Het gevolg de ondergrondse MTR en de KCR-spoorlijnen fi nanciële crisis, die in Hong Kong leidde tot 7733 Figuur 11 | Winkelcentra in Hong-Kong een ondermijning van het vertrouwen in de tot de helft of minder. In 1998 daalde de detail- toekomst. Voor het eerst werd Hong Kong handelsomzet met meer dan 15%. Vervolgens geconfronteerd met werkloosheid van enige kwam de SARS. Toeristen bleven weg, winkels omvang. De gevolgen waren vooral zichtbaar gingen failliet. De markt in Hong Kong reageert op de vastgoedmarkt. Tot 1997 waren de prijzen vaak heftiger dan elders, met grote fl uctuaties van het vastgoed tot ongekende hoogte in de vastgoedmarkt. Meestal komt het herstel gestegen. De val die er op volgde was ook spoedig, maar de depressie die in 1997 inzette ongekend. Op toplocaties daalden de waarden duurde lang. Pas in 2004 kwam men uit het dal 74 omhoog, en in 2005 was het vertrouwen in de toekomst weer terug. Een belangrijke rol bij het economisch herstel speelden de toeristen, die terugkeerden toen de SARS-epidemie overwonnen was. Maar het zijn andere toeristen dan voorheen. Vóór de

‘It is not unusual for wealthier mainland visitors to spend US$77,000 on jewelry, US$13,000 on a Vertu phone or US$6,500 on skin care in a single visit, all settled in cash.’

Laura Wenke, Senior Vice-President of Marketing and Sales at department store Lane Crawford in Hong Kong (Financial Times, July 10/July 11, 2004)

Aziatische fi nanciële crisis was Hong Kong de bestemming voor veel rijke toeristen uit landen als Japan. De bezoekers die nu de straten bevolken komen in steeds sterkere mate uit China. De grens met China wordt poreuzer. Kregen aanvankelijk alleen Chinezen die in groepsverband reisden toestemming om naar 75 Hong Kong te gaan, inmiddels kunnen ook inkopen wat ze thuis nog niet vinden, of wat in vertaald in een krachtige stijging van de winkel- dividuele reizigers uit bepaalde steden op een ieder geval in Hong Kong goedkoper is: dure huren: gemiddeld stegen die in de voornaam- bezoekvergunning rekenen. In 2004 bestond merkkleding, sieraden, horloges en andere ste winkelgebieden met 48%. Die stijging liep ruim een derde van de Chinese bezoekers uit exclusieve artikelen. Anderen zoeken juist voor een deel vooruit op het overschatte eff ect individuele reizigers. Vanaf 1 maart 2005 moch- het minder dure assortiment. De horeca zal van Disneyland. De huurverhogingen in combi- ten de inwoners van Chongqing en Tianjin zich moeten aanpassen. De nieuwe toeristen natie met de tegenvallende omzetten hebben gebruik maken van dit zogenaamde Individual besteden hun geld niet aan vijfsterrenhotels, er toe geleid dat een aantal winkels de duurste Travel Scheme, dat zijn weer vele miljoenen maar prefereren goedkope onderkomens, locaties op Hong Kong Island hebben verruild potentiële bezoekers extra. Telkens als de waar ze met velen een kamer kunnen delen. voor iets goedkopere in Kowloon. Mongkok, in regels versoepeld worden, is dat in Hong Kong Amerikaanse toeristen in Hong Kong besteden het noordelijke deel van Kowloon, ontwikkelt te merken aan een verhoogde instroming. In 43% van hun uitgaven aan hotelrekeningen, zich daardoor tot een steeds belangrijker win- 2004 was de toename ten opzichte van het Chinese toeristen slechts 12%. Tours, uitstapjes kelgebied. De eind 2004 geopende Langham voorgaande jaar 40%, en kwam meer dan de en entertainment hebben eveneens weinig Place Mall, een creatie van het Amerikaanse helft van alle 21 miljoen bezoekers uit China. De belangstelling bij Chinese bezoekers. De hoog- architectenbureau Jerde, met een winkelop- verwachting is dat het aantal bezoekers tegen gespannen verwachtingen van het in septem- pervlakte van 56.000 m2 verdeeld over vijftien het einde van dit decennium 35 miljoen zal ber 2005 geopende Disneyland zijn daardoor etages, vormt daar een nieuw zwaartepunt. zijn, en dat die toename vrijwel uitsluitend te niet uitgekomen. De Mainland Chinese geven danken zal zijn aan Mainland Chinese. in Hong Kong bijna 70% van hun budget uit in 5.2.4 Vooruitzichten De veranderde samenstelling van de bezoe- winkels. Ze behoren daarmee tot de Na de sombere jaren van de Aziatische fi nanci- kersstroom is in Hong Kong goed te merken. ‘big spenders‘, en hebben krachtig bijgedra- ele crisis en de SARS is het optimisme in Hong Op straat is waar te nemen dat de Mainlanders gen aan het herstel van de detailhandel na de Kong teruggekeerd. Bouwplannen voor grote zich nog niet helemaal thuis voelen in de stad moeilijke periode 1997-2003. Niet de hele detail- projecten die tijdelijk opgeschort waren, zijn of die voor hen het summum van de westerse handel heeft daarvan kunnen profi teren; de worden uitgevoerd. De detailhandelsomzetten consumptieweelde is. In de winkels is het ook branches voor sieraden, kleding en electronica stijgen weer, vooral dankzij de toenemende te merken, want de nieuwe bezoekers hebben hebben zich goed hersteld, terwijl warenhui- aantallen toeristen uit Mainland China, die de een heel ander consumptiepatroon. Een deel zen en meubelzaken en vooral supermarkten te verwachten lichte bevolkingsafname van van hen behoort tot de nieuwe rijken van achtergebleven zijn. Hong Kong zelf ruimschoots compenseert. China en komt naar Hong Kong om daar te De positieve ontwikkeling heeft zich in 2004 De bestedingen van de toeristen uit China 7766 vormen nu al 80% van de winkelbestedingen van toeristen en 16% van de totale detailhandelsomzet. Naarmate de mogelijkheden voor Chinezen om naar het buitenland te reizen verruimd worden, zal Hong Kong zich nog meer kunnen profi leren als koopcentrum van een onmetelijk achterland. Minder positief is dat de toenemende afhankelijkheid van China risico’s met zich mee brengt. Een eenvoudige vogelgriep kan de toeristenstroom tot stilstand brengen. Daarnaast kan de concurrentiepositie van de detailhandel in Hong Kong onder druk komen te staan van de ontwikkelingen van de detailhandel in China zelf. Shenzhen, aan de andere kant van de grens, net ten noorden van Hong Kong heeft ambiteuze plannen voor meerdere winkelcentra met een totale omvang van 800.000 m2. En nog iets noordelijk ligt de South China Mall, het grootste winkelcentrum ter wereld. Hong Kong heeft nog een grote voorsprong, maar de modernisering van de detailhandel in China voltrekt zich met een enorme snelheid. Hong Kong loopt het gevaar dat de voorsprong die ze nu heeft, met die- zelfde snelheid kleiner zal kunnen worden.

7777 ELEMENTS, KOWLOON, HONG KONG

78 6 China het beloofde land?

situatie. De gedachte, dat degenen die nog geen entree in China hebben gemaakt, nu De detailhandel heeft in China sinds het mid- te laat zijn, is misplaatst. Grote delen van de den van de jaren negentig een ware metamor- Chinese markt liggen nog braak. De concur- fose ondergaan. Het tempo en de schaal van rentieverhoudingen zijn echter aangescherpt de veranderingen zijn indrukwekkend. Tussen ten opzichte van de situatie die de pioneers de situatie thans en die van tien jaar geleden, aantroff en, die zich vanaf het midden van liggen werelden. De modernisering en globali- de jaren negentig aan het Chinese avontuur sering in de detailhandel is echter nog lang niet waagden. De Chinese markt is een competi- in heel China doorgedrongen. Er is nog een tieve markt geworden, vergelijkbaar met die in lange weg te gaan, al kan verwacht worden dat andere kapitalistische landen. De voortgaande China die lange weg in een hoge versnelling zal economische ontwikkeling en de toename afl eggen. Hetgeen bereikt is in de grote steden van de consumentenbestedingen houden de als Shanghai, Beijing en Shenzhen, is impone- belofte in van een ongeëvenaarde groeipoten- rend, maar vertoont anderzijds kenmerken van tie. De penetratie in deze markt is er echter niet een overhaaste groei. Voor de toekomst houdt eenvoudiger op geworden, ondanks de door dat de uitdaging van een kwalitatieve inhaal- de WTO afgedwongen opheffi ng van handels- slag in, en een betere afstemming op de snel restricties. China is niet het beloofde land van veranderende behoeften van de consument. de gemakkelijke successen. Maar dat was het Buitenlandse detaillisten hebben een belang- ook in het verleden niet. rijke rol gespeeld bij het op gang brengen van de modernisering van de detailhandel in China. Hun rol is niet uitgespeeld. De Chinese markt biedt nog steeds kansen voor ondernemers die weten in te spelen op de thans ontstane 7799 8800