Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi Azərbaycan Turizm İnstitutu

“Azərbaycan turizmi: bu gün və sabah”

Ümummilli lider H.Ə.Əliyevin anadan olmasının 90-cı ildönümünə həsr olunmuş gənc tədqiqatçıların

IV Respublika elmi-praktiki konfransının

MATERİALLARI

Azərbaycan Turizm İnstitutunun Elmi Şurasının 25 may 2013-cü il tarixli 30 nömrəli protokol qərarı ilə çap olunur ______- m w -

Azaıbaycan Respublikası Prezidentinin işlər idarəsi PREZİDENT KİTABXANASI ------В A -K i--2-04-3 ------REDAKSİYA HEYƏTİ və TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ: MÜNDƏRİCAT

Sədr: On söz...... 7 Cəfər Cəfərov - ATİ-nin rektoru, t.e.d., prof. 1. Azərbaycanda qış turizmi - Fərhadova Nuridə, ATI...... 10 Üzvlər: Eldar Aslanov - Tədris işləri üzrə prorektor, s.ü.f.d. 2. Azərbaycanda müalicə-sağlamlıq turizmi - Sənan Əliyev - “Turizm və qonaqpərvərlik” fakültəsinin de­ Məcidova Nəzrin, ATİ ...... 12 kan əvəzi, i.e.f.d. Sevda Vəzirova - “Xidmət mühəndisliyi” fakültəsinin dekan 3. Туризм в Азербайджане. Новые возможности - əvəzi, t.e.f.d. İsmayılova Elmira, Qərb Universiteti...... 20 Bahadur Bilalov - “Turizm biznesinin təşkili və texnologi­ yası” kafedrasının müdiri, t.ü.f.d., dos. 4. Azərbaycanda müalicə turizmi - Həsənova Çinarə, ATİ. .25 Nəsirulla Nəsirli - “Magistratura, doktorantura və əlavə təh­ 5. Azərbaycanda turizmin tarixinə qısa ekskursiya - sil” şöbəsinin müdiri, f-r.e.n., dos. Tağısoy Gözəl, magistr, ADMİU...... 28 Novruz Quliyev - “Turizm biznesinin təşkili və texnologiya­ sı” kafedrasının müəllimi, p.e.d., dos. 6. Azərbaycanda turizmin inkişaf problemləri - Xaləddin İbrahimli - “Tədqiqat və inkişaf’ şöbəsinin müdi­ Nəsirov Şamxal, ATİ...... 36 ri, f.e.d., prof. Çingiz Gülalıyev - “Turizm biznesinin təşkili və texnologi­ 7. Azərbaycanda turizmin potensial imkanları - Məmmədzadə yası” kafedrasının müəllimi, k-t.e.f.d., dos. Müjkan, Mədəniyyotşünaslıq üzrə Elmi-Metodiki Mərkəzin Rəhman Səfərov - “Turizm biznesinin təşkili və texnologi­ Turizm təhsili bölməsi...... 39 yası” kafedrasının baş müəilimi, c.ü.f.d. Günəş Ağakişiyeva - “Turizm biznesinin təşkili və texnolo­ 8. Azərbaycanda turizmin müasir vəziyyəti - giyası” kafedrasının baş müəllimi, c.ü.f.d. Məmmədli Nailə, ATİ...... 44 Qəhrəman Yusupov - “Turizm biznesinin təşkili və texnolo­ giyası” kafedrasının baş müəllimi 9. Развитие зеленных отелей - “экологическая устойчивость” Araz Osmanov - “Turizm biznesinin təşkili və texnologiya­ будущего туризма в Азербайджане - sı” kafedrasının müəllimi Məmmədov Xəyal, magistr, ATİ...... 47

Katib: 10. Turizmin ətraf mühitə mənfi təsiri və bundan yayınma Günel İbrahimova - “Turizm biznesinin təşkili və texnolo­ yollan - İsmayılov İsmayıl, magistr, ATİ...... 51 giyası” kafedrasının müəllimi 11. Azərbaycan turizmində Fransa təcrübəsi - Aliyeva Zümrüd, magistr, ATİ. 56 12. Azərbaycanda turizmin inkişafına çağırışlar - 24. Turizm və Sosial Media - Eminov Məhəmməd, ATİ...... 109 İbrahimova Günel, müəllim, ATI...... 63 25. Turizmin marketinqi - Eyvazlı Səmra, magistr, ADMİU.....112 13. Regionların turizm ehtiyatlan - 26. К вопросу разработки анимационной программы для Musayeva Günay, magistr, ADMİU...... 68 детей на базе гостиницы (Кемпински) - 14. Duzdağ fizioterapiya mərkəzi - müalicəvi turizm obyekti İbrahimova Firuzə, magistr, ATİ...... 118 kimi - Bağırlı Sara, magistr, ATI...... 72 27. Marşrutla hərəkət edən zaman əsas təhlükəsizlik qaydaları - 15. Lerikin turizm potensialı tarixi-mədəni abidələr aspektində - Məmmədov Tofiq, magistr, ADBTİA...... 122 Rzayev Camal, ADMİU...... 76 28. Turizmin marketinqi 7P və 7C - 16. Naxçıvan regionunda turizmin təşkili və inkişaf Musayeva Nərmin, magistr, ATİ...... 127 istiqamətləri - İmanov Turan, NDU...... 80 29. Вопросы к психологической и коммуникативной 17. Türkiyə turizmin mərkəzi kimi- эффективности рекламы в туризме - Dədəyev Turac, ATİ...... 84 Əmrahzadə Samira, magistr, ATİ...... 136

18. İnsentiv turların təşkili xüsusiyyətləri - 30. Beynəlxalq müəssisələrdə strategiyaların təhlili - Namazova Lamiyə, ATİ...... 88 Əhmədli Nicat, ATİ...... 142

19. Turizmin gələcəyi: ekoturizm - 31. Loqistika-müəssisolorin reqabətqabiliyyətinin Əhmədov Hikmət, magistr, ATİ...... 91 artırılmasmdakı yeri - Hüseynəliyeva Ülkər, ATİ...... 147

20. Kənd turizmi - Qəmədli Simural, ATİ...... 95 32. Mobbinqin mahiyyəti, səbəbləri, mübarizə metodları - Aslanov Səbuhi, müəllim, ATİ...... 150 21. Gəncə şəhərinin tarixi və mədəni turizm ehtiyatlan - Məmmədov Üzeyir, magistr, ATU...... 99 33. “Öz turistini tanı sistemi” sistemi üzrə araşdırma və təhlil metodları. Öz turistini tanımaq üçün marketinq prinsipləri - 22. Adventure Tourism. Classification and its potential in Atakişiyeva Leyla, Bayramova Elza, müəllim, ATİ...... 156 Azerbaijan - Bayramova Aida, magistr, ATİ...... 101

23. Current Obstacles on the Development Way of Azerbaijan Tourism Industry - Rizvanlı Vəfadar, magistr, ATİ...... 106 ÖN SÖZ

Hörmətli konfrans iştirakçıları! Bildiyiniz kimi bu konfrans Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, ulu öndər Heydər Əli­ yevin anadan olmasının 90-illik yubileyinə həsr olunmuşdur. Heydər Əliyev ölkəmizin dövlət müstəqilliyini bərpa etməsin­ dən sonrakı dövrdə deyil, hələ müstəqillikdən 20-25 il əvvəl də Azərbaycan təhsilinin sabahı üçün çox əhəmiyyətli layihələrin icrasına böyük qayğı göstərmişdir. Ulu öndər hələ 60-70-ci il­ lərdə Azərbaycanın bir zaman dövlət müstəqilliyini bərpa edəcəyini sanki hiss etmişdi. O, həm Dövlət Təhlükəsizliyi Ko­ mitəsində çalışdığı illərdə, həm də ölkəyə rəhbərlik etdiyi dövrdə milli kadrların yetişdirilməsini, yerli mütəxəssislərin irəli çəkilməsini bir nömrəli məsələ kimi qarşıya qoymuş və hər cür təzyiqdən, təhdiddən çəkinməyərək öz arzularını real­ laşdırmağa nail olmuşdur. Ona görə də sovet Azərbaycanının ən inkişaf etmiş dövrü məhz 70-80-ci illər hesab olunur. Ulu öndər həmin dövrü belə xarakterizə etmişdir: “Azərbaycanın sovet dövründə inkişafının ən bariz nəticəsi odur ki, həmin dövrdə yaranmış iqtisadi, elmi-texniki və mədəni potensial respublika­ mızın tam müstəqil dövlət kimi fəaliyyət göstərməsi üçün möh­ kəm zəmin yaratmışdır”. Fikrimi aydınlaşdırmaqdan ötrü bəzi konkret faktları diqqə­ tinizə çatdırmaq istəyirəm. 1970-80-ci illərdə respublikanın ali məktəblərində 100-dən artıq yeni kafedra, 40-dan çox yeni fakültələr açılmış, 100-ə qədər yeni ixtisas üzrə ali təhsilli mütəxəssislərin hazırlığına başlanmışdı. Heydər Əliyevin öl­ kəyə birinci dəfə rəhbərlik etdiyi dövrdə respublikamızda 6 ye­ ni ali məktəb yaradılmışdı ki, həmin təhsil müəssisələri indi müstəqil Azərbaycanın gələcəyini təmin edəcək yüksək sə­ viyyəli mütəxəssislər hazırlanması işini uğurla davam etdirirlər. Rus dili və Ədəbiyyatı İnstitutu, Xarici Dillər İnstitutu, işğal al­ tında qalan Xankəndi Pedaqoji İnstitutu, İnşaat Mühəndisləri İnstitutu, Gəncə Texnologiya İnstitutu və Naxçıvan Pedaqoji İnstitutu ilə yanaşı 12 texnikum da məhz 1970-82-ci illərdə ya-

7 radılmışdı. Heydər Əliyev daim cəmiyyət həyatının bütün sahə­ xüsusi dövlət proqramları ilə inkişaf etdirilir. Prezident İlham lərində haqqın, ədalətin bərqərar olmasına, dövlətin yaratdığı Əliyevin təsdiq etdiyi ən çox dövlət proqramları da məhz təhsil imkanlardan bütün insanların bərabər şəkildə istifadə etməsinə sisteminin dünya standartları səviyyəsinə qaldırılması barədə­ çalışırdı. Bu tendensiyanın nəticəsi idi ki, 1969-82-ci illərdə dir. Azərbaycandan SSRİ-nin digər respublikalarının ali məktəblə­ Ulu öndərin layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyevin ən rinə göndərilən tələbələrin ümumi sayının 70 faizini fəhlə və uğurlu layihələrindən biri də Azərbaycan Turizm İnstitutunun kəndli ailələrində böyümüş gənclər təşkil edirdi. Daha maraqlı yaradılmasıdır. Bildiyiniz kimi ATİ fəaliyyətə başladığı gündən məqam isə ondan ibarətdir ki, bu gün qloballaşma prosesinin tədris və tədqiqatı uzlaşdırmağa çalışır, elmi araşdırmaların nə­ tərkib hissəsi olaraq gender siyasətinə çox böyük önəm verilir. ticələrinin turizm təhsilinə, ümumən ölkədə turizmin inkişafına Heydər Əliyev hələ 70-ci illərdə həmin məsələni gündəmdə tətbiq etmək istiqamətində fəaliyyət göstərir. Bu fəaliyyətin nə­ saxlamaqla, respublikadan kənarda təhsil almaq üçün göndəri­ ticəsi olaraq ATİ müxtəlif səviyyəli elmi, elmi-praktik kon­ lən tələbələr arasında qızların 50 faiz təşkil etməsinə nail ol­ franslara ev sahibliyi etmişdir. “Azərbaycan turizmi: bu gün və muşdu. 1980-ci ildə SSRİ-nin 49 şəhərinin 170 ali məktəbində sabah” adlı bu konfrans 4-cü dəfədir ki, keçirilir. Konfransda iş­ 244 ixtisas üzrə 3500 nəfərdən çox azərbaycanlı tələbə və 100 tirak üçün 60-dan çox məruzə təqdim edilmiş, onlar təşkilat ko­ nəfərdən çox aspirant təhsil alırdı. Həmin illərdə təkcə Mos­ mitəsi tərəfindən dəyərləndirildikdən sonra proqram tərtib edil­ kvanın 42 ali məktəbində 136 ixtisas üzrə 800, Leninqradın (in­ mişdir. Proqrama adları daxil edilmiş gənc tədqiqatçıları təbrik diki Sankt-Peterburq) 25 ali məktəbində 348 azərbaycanlı gənc edir və konfransa uğurlar arzu edirəm. oxuyurdu. Ulu öndər hər il başqa şəhərlərə göndərilən gənclər­ lə şəxsən görüşür, Azərbaycan üçün yüksək ixtisaslı kadr kimi Professor Сэ/эг Cəfərov yetişməsinin əhəmiyyətini onlara başa salırdı. ATİ-nin rektoru Ulu öndərin göstərişi ilə ötən əsrin 70-ci illərində Naftalan­ da və Bakının Mərdəkan qəsəbəsində, daha sonra isə Xankən­ dində, Mingəçevirdə, Naxçıvanda ekskursiya büroları, Qəbələ­ də “Qafqaz” və Xaçmaz rayonunun Nabran bölgəsində “Dostluq” turist bazası yaradılmışdır. 30 il əvvəl 1983-cü ildə SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini işləmiş Heydər Əliyevin birbaşa təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Xəzərin Azər­ baycan sahillərində Ümumittifaq əhəmiyyətli kurort zonasının yaradılması barədə müvafiq qərar qəbul olunmuşdu. Biz Azərbaycan təhsilinə ulu öndər Heydər Əliyevin qayğısı barədə söz açarkən o böyük dövlət xadiminin siyasi kursunu uğurla davam etdirən prezident İlham Əliyevin reallaşdırdığı proqram və layihələri də mütləq yada salmalıyıq. Belə ki, bu gün Azərbaycanın dövlət büdcəsindən ən çox vəsait ayrılan sa­ hə ordu quruculuğu, ikinci sahə isə təhsil sistemidir. Digər fakt isə ondan ibarətdir ki, 2003-cü ilin oktyabrından sonra Azər­ baycanda bütün sahələr ölkə başçısı tərəfindən təsdiq edilmiş 8 9 ması ilə nəticələnib. Azərbaycanda qış turizmi Daxili turizm bazarında infrastruktur qurulub, mehmanxana və turizm şirkətləri çeşidli xidmətlər göstərirlər. Təbii ki, ötən Fərhadova Nuridə il Bakıda yeni beşulduzlu otellərin istifadəyə verilməsi bu sahə­ ATI nin daha da inkişafına təkan oldu. Bu gün Azərbaycanda möv­ cud olan potensialdan səmərəli istifadə, həyata keçirilən layihə­ Azərbaycan müasir dövrümüzdə beynəlxalq aləmdə diqqət­ lər, infrastrukturun qurulması turizmin sürətli inkişafına töhfə­ də olan dövlətlər sırasındadır. Özünün ideologiyası, tarixi, iqti­ lərini verməkdədir. Bildiyimiz kimi, Azərbaycanda hazırda da­ sadi nailiyyətləri, mədəniyyəti, coğrafi mövqeyi baxımından in­ ha çox yay turizminə üstünlük verilir. Bu fəsildə həm ölkə da­ kişaf etmiş dövlətlər sırasında nüfuza malikdir. Dövlətimizin xilində, həm də bir sıra xarici ölkələrdən gəlmiş əcnəbi turist­ müstəqillik illərində böyük sıçrayışları yaşaması beynəlxalq lərin sayı artır. Etiraf etməliyik ki, insanlar qış turizminə də aləmdə bu nüfuzu daha da dərinləşdirib. Bunun nəticəsində meyillidirlər. Yay turizm mövsümündən sonra qış turizm Azərbaycana dünyanın müxtəlif ölkələrindən turist axını güclə­ mövsümünə keçid ölkəmizin bu mövsümdə də turistləri lazımı nib. Ölkə başçısı cənab İlham Əliyevin Azərbaycanın turizm sa­ səviyyədə qəbul etmək imkanı olduğunu göstərir. Azərbaycan həsinə ayırdığı diqqət dövlətin dünyada turizm potensialını ərazisində inşa olunanlar sırasında isə ən prioriteti Şahdağ Qış- nümayiş etdirməyə şərait yaradır. Bunun müqabilində Azər­ Yay Turizm Kompleksidir. Şahdağ qış-yay turizm kompleksinin baycana gələn turistlərin axını ilbəil artır. geniş perspektivləri var. Kompleksin fəaliyyətə başlaması ölkə­ 2011-ci ilin Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Sərənca­ mizdə qış turizminin inkişafına və daha kütləvi xarakter alması­ mı ilə “Turizm ili” elan edilməsi ölkədə turizmin daha da inki­ na zəmindir. Mütəxəssislərin fikrincə, “Şahdağ” kompleksinin şaf etdirilməsi və turizm fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yara­ tikilməsi turizmin bu istiqamətinin imkanlarını daha da artırır. dılmasına səbəb oldu. “Turizm ili” elan edilməsi ilə bağlı Təd­ Qusar rayonunun Dağlıq Alayan kəndi ərazisində yerləşən Şah­ birlər Planının təsdiqi isə bu işin daha da sürətlənməsi ilə nə­ dağ Qış-Yay Turizm Kompleksində inşaat işləri yüksək stan­ ticələndi. Turist axını çox olan rayonlarda turist düşərgələrinin dartlara uyğun olaraq həyata keçirilib. Şahdağ Milli Parkının təşkil edilməsi, turizm sahəsində fəaliyyət göstərən orta və ki­ ərazisində salınan bu kompleksin tikintisi ölkəmizdə dağ-xizək çik sahibkarlara dəstək məqsədi ilə təyinatlı və güzəştli kredit­ və digər qış idman növləri ilə məşğul olmaq üçün geniş imkan­ lərin ayrılması da bu nailiyyətlərin əldə edilməsinə zəmin oldu. lar yaradıb. Bu gün ölkəmizdə fəaliyyət göstərən otellərin sayı 500-ə ça­ Azərbaycanda qış turizmi orijinal cəhətləri ilə Qubada daha tıb. Bu proses davam etməkdədir. Statistik rəqəmlər, eləcə də, çox özünü göstərir. Turizm marşrutları Quba-Təngəaltı-Qonaq- inşa olunan otellər artıq Azərbaycan turizminin dünya miqyasın­ kənd, Quba-İspik-Xınalıq və Quba-Uzunmeşə olmaqla, 3 istiqa­ da rəqabət apara biləcək şəkildə qurulmasından xəbər verir. Öl­ mət üzrə təyin edilib. Sözügedən turizm marşrutları üzərində kəmizin turizm bazarının dünya bazarına daha rəqabətli çıxma­ 40-a yaxın istirahət obyekti, eləcə də 100-dək təbiət və tarixi- sı üçün müəyyən tədbirlər görülüb. Turizmin inkişafına dair memarlıq abidəsi yerləşir. Turistlərin Qubaya artan marağını və Dövlət Proqramı çərçivəsində ölkədə azad rəqabətin təmin mövcud əlverişli təbii mühiti nəzərə alan turizm mütəxəssisləri olunması yolu seçilib. Rəqabət və təkliflərin müxtəlifliyi isə rayonda müasir tipli turizm obyektləri yaratmağa başlayıblar. qiymətlərin aşağı salınmasına səbəbdir. Həm keyfiyyət, həm də Qax rayonu da qış turizmi üçün əlverişli məkandır. Qax ray­ müəyyən qədər qiymətlərin tənzimlənməsi turist axınının art- onunda hazırda 10 turizm obyekti fəaliyyət göstərir və yeni tu­ rizm mərkəzlərinin inşası da davam etdirilir. Yerli turizm mütə­ 10 11 xəssislərinin hesablamalarına görə, 2009-cu ildə rayona 4 min­ 1. Günəşli isti-quru hava şəraiti dən yuxarı turist gəlmişdisə, 2011-ci ildə onların sayı 15 min 2. Az buludlu mülayim hava (III sinif) nəfərdən artıq olub. Qax daha çox turizm sektoru inkişaf edən 3. Az buludlu, yayı quraq hava (IV - V) və bu sahədə geniş imkanlara malik bir rayon kimi ölkəmizdə 4. Tutqun və yağışlı hava sinifləri (VI - VII). yaxşı tanınır. Hazırda rayon iqtisadiyyatının ən gəlirli sahələrin­ Bu hava siniflərindən başqa X - XII az şaxtalı, XII, XIV, XV dən birini turizm sektoru təşkil edir. Artıq bu sahədən gələn gə­ cox şaxtalı hava sinifləri də mövcuddur. Müalicə-sağlamlıq, is­ lir hesabına bir sıra işlər görülüb, yeni layihələrə imza atılıb. tirahət üçün ən əlverişli hava sinifləri az buludlu mülayim hava Azərbaycanın bir sıra məkanlarda qış turizminin inkişafına və az buludlu, yayı quraq havadır. İnsanların sağlamlığı üçün ən zəmin mövcuddur. Bu sırada Daşkəsəni və Lerik rayonunu da əlverişli iqlim şəraiti yarıquraq xüsusiyyətlərə malik olan Ara­ qeyd etməliyik. Qış turizminin inkişafı üçün yeni layihə hazırla­ lıq dənizi iqlim rayonudur. Bütün bu amillər nəzərə alınmaqla, nıb. Dəniz səviyyəsindən 1600-1800 metr yüksəklikdə yerləşən dünyanın məşhur iqlim kurortları və istirahət mərkəzləri Aralıq, Daşkəsəndə qış turizminin inkişafı üçün geniş imkanlar var. Karib dənizi sahilləri, həmçinin Kaliforniya, Florida sahilləri, Murovdağın ətəklərində yerləşən rayonda qışın şaxtalı keçməsi Avstraliya, Afrikanın cənub-qərbi, Braziliya, Cənubi və Cənub- qış mövsümündə dincəlmək istəyən turistləri özünə cəlb edə bi­ Şərqi Asiyanın dəniz sahillərindodir. Bu ərazilərin iqlim kom­ lər ki, bu da rayonun iqtisadi inkişafına müsbət təsir göstərər. fortluğu ilə yanaşı, landşaft ekzotikliyi ilə əhatə olunması onun Layihə də məhz bu amillər nəzərə alınaraq hazırlanıb. turizm və rekreasiya əhəmiyyətini artırmış olur. Bu gün Azərbaycan özünün inkişaf mərhələsini yaşayır. Mineral və termal sular müalicəvi xüsusiyyəti, kimyəvi tər­ Bütün sahələrdə olduğu kimi, turizm sahəsində də böyük sıç­ kibinə və süfrə suyu kimi istifadə olunmasına görə qruplaşdırı­ rayışlar müşahidə olunmaqdadır. Azərbaycanın milli dəyərləri, lır. Mineral və termal suların kimyəvi tərkibinə, müalicəvi tarix-mədəniyyət obyektləri, qoruqları, iqlimi, relyefi turizmin xüsusiyyətlərinə görə aşağıdakı qruplara bölünür: inkişafına təsirini göstərdir. 1. Karbonatlı və hidrokarbonatlı. Bu sularda minerallaşma dərəcəsi yüksəkdir. Alp dağları, Bolqarıstan, Rumıniya ərazi­ sində, Türkiyənin Zonquldağ bölgəsində yayılıb. Azərbaycanda müalicə-sağlamlıq turizmi 2. Sulfidli və hidrogensulfıdli termal sular. Bu tipli termal su­ lar Rusiyanın şimali Qafqaz bölgəsində, Fransa, Böyük Brita­ Məcidova Nəzritı niya və Ukraynada yayılıb. Termal sulann əsas müalicəvi xüsu­ ATI siyyətlərinə dəri, dayaq-hərəkət orqanları, əsəb xəstəliklərinin müalicəsi daxildir. Ölkədə müalicə-sağlamlıq turizminin inkişafına bir sıra 3. Yodlu-bromlu termal sular. Bu sular əsasən neftli-qazlı amillər təsir edir. Bunlara iqlim komfortluğu, balneoloji eh- ərazilər üçün səciyyəvidir. Bu termal sularda qarışıqlar çox ol­ tiyyatlar, mineral və termal sular, qeyzerlər, palçıq vulkanları və duğu üçün müalicəvi xarakterinə görə digərləri ilə müqayisədə s. aiddir. İqlim komfortluğuna hava şəraiti, iqlim tipi, havanın azlıq təşkil edir, ABŞ, İtaliya, Şimali Afrika ölkələrində yayıl­ temperaturu, günəşli günlərin sayı, rütubətlənmə dərəcəsi, ha­ mışdır. vada oksigenin miqdarının çoxluğu ve digər amillər aiddir. Ku­ 4. Xloridli və ayrıca tərkibinin karbon qazının üstünlük təş­ rort-turizm baxımından istifadə imkanlarına görə iqlim tiplərini kil etdiyi sular. Bu sular minerallaşma dərəcəsinin yüksək olma­ aşağıdakı qruplara bölürlər: sına görə digərlərindən üstündür. Daha çox Rusiya, Türkiyə, Çexiya, Slovakiya, Ukrayna, Fransa, İtaliya ərazisində yayıl- 12 13 mışdır. şəfaverici keyfiyyətindən bəhrələnmişdir. 70-dən çox xəstəliyə Mineral və termal sularla yanaşı, müalicəvi palçıq vulkanları dərman olan bu neft vannalara doldurulur. Xəstələr neft vanna­ balneoloji kurortların əsas təbii bazasını təşkil edir. Palçığın sı qəbul edərək müalicə olunurlar. Elə buna görə respublikamı­ müalicəvi əhəmiyyətini artıran amil onun yapışqanlığı və tem­ zın şəhər və rayonlarından hər il çoxlu sayda xəstə bura pənah peraturunun yüksək olmasıdır. Belə kurortlar Rusiya, gətirir. Sümük-oynaq, sinir-əzələ, dəri, ginekoloji, uroloji xəs­ Gürcüstanda, Rumıniyada, Yeni Zelandiyada, Ukraynada, Av­ təliklərə tutulanlar Naftalan müalicəsini qəbul edirlər. Bu xəs­ striyada və ABŞ-da fəaliyyət göstərir. təliklərin siyahısını uzatmaq da olar. Bütün bu müalicəvi xüsu­ Azərbaycanda müalicə-sağlamlıq turizmini inkişaf etdirmək siyyətlərinə baxmayaraq, Naftalan neftindən düzgün istifadə et­ üçün çox geniş potensial var. İqlim tipləri, palçıq vulkanları, mədikdə zərər görmək olar. Çünki bəzi ciddi xəstəliyi olanlar müalicəvi suları ilə məşhurdur. Azərbaycanda müalicə-sağlam­ üçün bu vannaların qəbulu əks göstəricidir. Odur ki, tam, dəqiq lıq deyəndə ağla ilk gələn yer Naftalan və onun müalicəvi nef­ həkim müayinəsindən keçmədən, Naftalan vannası qəbul etmək tidir. Naftalan şəhəri eyniadlı kiçik kəndin yerində salınıb. 5-6 məsləhət görülmür. ildir ki, yenidən bu şəhərdə canlanma başlayıb və yeni Nafta­ Naftalan şəhərində dünyada yeganə olan və qeyri-adiliyi ilə lanla müalicə mərkəzləri istifadəyə verilib ki, bu da əhalinin seçilən bir muzey var. Muzeyin eksponatları qəribə də olsa, atıl­ oraya getməsinə müsbət təsir göstərib. Xüsusən yay aylarında mış qoltuqağaclarıdır. Burada müxtəlif növ və ölçüdə qoltuq Naftalanda nəinki Azərbaycanın digər bölgələrindən, eləcə də ağacları var. Səbəbi ondadır ki, buraya gələn pasiyentlor müa­ bir çox xarici ölkələrdən gələnləri görmək olar. Bura ənənəvi licədən əvvəl qoltuqağacları ilə bu müalicə müəssisəsinə gəlir­ olaraq daha çox Rusiya, Polşa, Almaniya, Fransa, İran, Türkiyə, dilərsə, artıq sanatoriyada müalicə prosedurlarını başa çatdır­ Filippin və başqa ölkələrdən şəfa tapmağa gələnlər var. Bu in­ dıqdan sonra, bu qoltuqağacları onlara lazım olmur. Məhz bu sə­ sanları bura gətirən isə təbii ki, Naftalan neftinin dünya şöhrət­ bəbdən onlar həmin qoltuqağaclarını Naftalanda qoyub gedirdi­ li müalicəvi əhəmiyyətidir. Naftalan nefti dünyada analoqu ol­ lər. mayan unikal müalicə vasitəsi sayılır və bu sərvət yalnız Azər­ Naxçıvanda müalicə-sağlamlıq məqsədilə duz yataqları var­ baycana məxsusdur. dır. “Duzdağ” Naxçıvanın simvollarından biridir və 90 milyon Bura gələnlər də Naftalan nefti və onun əsasında hazırlanan ton təşkil edir. Hər il minlərlə insan bura üz tutur. Burada 5 ul­ məlhəmlərlə müalicə alırlar. Naftalan nefti yaraların, dəri, sinir, duzlu Duzdağ oteli fəaliyyət göstərir. Zirzəmi qatı ilə 6 mərtə­ uroloji və ginekoloji xəstəliklərin, həmçinin qaraciyər, oynaqla­ bədən ibarət oteldə qonaqların istirahəti üçün hər cür şərait ya­ rın və oynaq ətrafındakı yumşaq toxumaların, dayaq-hərəkət radılıb. Yeraltı Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzi 1979-ci ildən 50 aparatının müalicəsi üçün çox səmərəli vasitədir. Müalicəvi çarpayılıq xəstəxana kimi fəaliyyətə başlayıb. 1980-ci ildə çar­ xassəsinə görə dünyada yeganə olan Naftalan nefti fiziki- payıların sayı 100-ə çatdırılb. Yer altındakı müalicə mərkəzi gi­ kimyəvi xassəsinə görə başqa neftlərdən fərqlənir. Bu neft üçün rişdən 300 metr məsafədə, 110 metr dərinlikdə yerləşir. Xəstə­ əsas xarakterik cəhət tərkibində yüngül fraksiyanın və bərk pa­ xananın yeraltı sahəsində işıqlandırılma sistemi yüksək sə­ rafin karbohidrogenlərin olmamasıdır. Başlanğıc qaynama tem­ viyyədə qurulub. Burada iki qadın, iki kişi, bir uşaq palatası və peraturu yüksək olduğundan (190-2200C), bu neftdə benzin iki istirahət foyesi fəaliyyət göstərir. Yer altındakı duz dağının fraksiyası da olmur. Tərkibində kifayət miqdarda qətran (14%) qalınlığı isə 8,2 metrdir. Havanın temperaturu 18-200C, nisbi olması və su ilə möhkəm emulsiya əmələ gətirməsi Naftalan rütubət isə 24-50% arasında dəyişir. Dəniz səviyyəsindən 1173 neftini başqa neftlərdən fərqləndirir. metr hündürlükdə yerləşən Yeraltı Duzdağ Fizioterapiya Mər­ Hələ qədimdən indiyə kimi saysız-hesabsız xəstə bu neftin kəzində duz layları arasında oksigen havanın düz 20%-ni təşkil 14 15 edir ki, bu da ağ ciyər xəstəliklərindən əziyyət çəkənlərə təbi­ Lənkəran sanatoriyalarında dayaq-hərəkət sistemi orqanları, ətin bəxş etdiyi ən gözəl dərmandır. Duzun tərkibindəki zəngin periferik sinir sistemi xəstəlikləri, artritlər, poleartritlər, revma- minerallar və kimyəvi elementlər də orqanizmə müsbət təsir tik və revamaitli ploartiritlər, radikulitlər, periferik sinirlərinin göstərir. Oksigen və zəngin duz minerallarının yaratdığı hava iltihablan-nevritlər müalicə olunur. ağciyər xəstəlikləri - bronxial-astma və bu kimi xroniki xəstə­ Müalicə və profilaktik tədbirlər Səhiyyə Nazirliyinin baş en- liklərin müalicəsində müstəsna rola malikdir. Qeyd edək ki, bu­ dokrinoloqunun diqqəti altında keçirilir. Sanatoriyaya putyovka­ rada istənilən adam müalicə ala bilər. Yalnız müalicə kursları nın (yollayış) dəyəri: dövlət qeydiyyatında olan və diabet icti­ fərqlidir. Belə ki, uşaqlar 12-15, böyüklər isə 14-18 gün yer al­ mai birliklərinin göndərişləri əsasında gələnlərə 40% güzəştlə tında yaşamaqla müalicə almış olurlar. Burada ilin istənilən fəs­ hesablanır. Bütün şəraiti olan 2 nəfərlik kotteclərdə, yemək, di­ lində müalicə almaq olar. aqnostika və müalicə daxil olmaqla putyovkaların (yollayışla- Duzdağa getmək istəyən şəxs mütləq özü ilə ən azı 1 litr su rm) bir günlük güzəştli qiyməti adambaşına orta hesabla 40 $ götürməlidir. İlin hansı fəsli olmasından asılı olmayaraq, buraya təşkil edir. qədəm qoyan şəxsin susuzluqdan boğazı quruyur. Sanki duz Palıdlı Sahil sanatoriyasında aşağıdakı xidmətlər göstərilir: adamın içini yandırır. Mədənlərdən duz maili qazma üsulu ilə - Klassik, müalicəvi və ekzotik massaj çıxarılır. Əvvəl dağda yeraltı tunel qazılır, sonra isə dinamitlə - Gözəllik salonu (bərbər, manikür, pedikür) partladılır. Partlayış üsulu ilə kütlələrə ayrılmış duz parçaları ki­ - Sauna, su hovuzu, mirvari vannası, fin hamamı çik vaqonlara yüklənərək açıq sahəyə çıxarılır. Burada isə çe­ - Duş proseduraları (iynəvari, şarko, yelpikvari, sirkulyar və şidlərə ayrılaraq emal edilir. Qeyd edək ki, layihədə işlənən tu­ yuxarı qalxan) nelin uzunluğu 1500 metrdir. İstehsal olunmuş duz kristal və - Fitnes (trenajor) və stolüstü oyunlar (bilyard, nərd, şahmat, üyüdülmüş formada satılır. Sexlərdə üyüdülmüş duzun bir tonu­ dama) na 66 qram yod vurulur. Bu da zob və bu kimi xəstəliklərin qar­ - Şəkərli diabet, ürək-damar və mədə-bağırsaq xəstəlikləri­ şısının alınmasından ötrüdür. nin reabilitasiyası Masallıda yerləşən “İstisu” sanatoriyası Talış meşələri ərazi­ - Təbii müalicə üsulları (zəli qoyma, pilinq (kisəçəkmə), pal­ sində Viləş çayının sahillərində yerləşir. Kükürdlü çeşmələr he­ çıq yaxması, banka) sabına, tərkibinə görə sonsuzluq, dəri-zöhrəvi, yel xəstəlikləri­ - İnqalyasiya və biokimyəvi laborator analizlər nin müalicəsi üçün misilsiz faydası olan sanatoriyadır. Müalicə­ - Həkim məsləhətləri (terapevt, stomatoloq, ofiolmoloq) vi əhəmiyyətli vannalar, gəzintilər, kafe-bar, restoran, park, sa­ - Fito bar (dəmləmələr) və dietik pəhriz yeməkləri də idman qurğuları, ticarət və iaşə meydançaları var. Xaltan isti suları Gil-gil çayı vasitəsilə iki hissəyə bölünür. İstisu “Fatimeyi-Zəhra” Şəfa Sanatoriyası Masallı şəhərin­ Çayın axarı istiqamətində sol tərəfdə (Quba ərazisində) isti su­ dən 13 kilometr aralıda, Dəmbəlov dağının ətəyində, Viləş yun bir mənbəyi və ondan əlavə, “ayaq suyu”, “böyrək suyu” çayının sahilində yerləşir. Burada təbii halda çıxan isti suyun və “göz suyu” yerləşir. Dəvəçi rayonunun ərazisində, Gil-gil tərkibində hidrogen-sulfıd, natrium-xlor, kalsium, maqnezium- çayının sağ sahilində isə digər mənbə yerləşir. Müalicə alanla- hidrokarbonat və hər litrində 30 milliqram yod var. Yerin çox nn 10-15 nəfəri eyni zamanda burada suya girərək vanna qəbul dərin qatlarından 60 dərəcədən də yuxarı isti halda çıxan məh­ edirlər. Bundan başqa, burada açıq səma altında hərarəti 50 də­ lul xəstəlikləri dava-dərmansız sağaldır. İstisu “Fatimeyi-Zəh­ rəcəyə çatan “ayaq suyu” var. Bu sudan həm insanlar içirlər, ra” Şəfa Sanatoriyasına Azərbaycan Respublikasının Mədə­ həm də həkimlər bəzi xəstəlikləri müalicə etmək üçün (məsə- niyyət və Turizm Nazirliyi (MTN) tərəfindən lisenziya verilib. İon, qan Belə ki' xes‘ 16 işlər İdarəsi 17 PREZİDENT KİTABXANASI telərə suyu qızdırıb, ayaqlarını vannada saxlamaq məsləhət “Şıx” sanatoriyasının rəhbərliyi dünyanın analoji tibb ocaq­ görülür. ları ilə qarşılıqlı əməkdaşlığın qurulması istiqamətində Bakıda da xeyli sayda sanatoriyalar vardır ki, əksəriyyəti də­ müəyyən işlər görür. 70 il öncə özünü büruzə verən şəfa suyu niz sahilində yerləşir. Bunlardan Bilgəh Kardioloji sanatoriyası­ uzun illərdir ki, insanlann xidmətindədir. Burada hərəkət or­ nın adını çəkmək olar. Burada həm ürək-damar xəstəlikləri, qanları və periferik sinir sistemi xəstəlikləri müalicə olunur. həm də qan dövranı orqanları xəstəlikləri müalicə olunur. Mərdəkandakı “Günəşli” sanatoriyasında bir növbədə 500-ə Respublikamızın şəfa ocaqları sırasında “Şıx” sanatoriyası­ qədər adam istirahət edə bilir. Son illərdə sanatoriya xeyli nın öz yeri var. Azərbaycan Respublikası Həmkarlar İttifaqı böyümüş və genişlənmişdir. İstirahətə gələnlər bir-birinə yaxın Konfederasiyasının nəzdindəki “Şıx” sanatoriyasının yaranma­ tikilmiş səkkiz müxtəlif korpusda yerləşdirilir. Hər korpusun sının maraqlı tarixçəsi var. 1940-cı il may ayının 15-də Bakının xidmətçisi, tibb bacısı və həkimi vardır. Ümumi yeməkxana sa­ o vaxt 26 Bakı Komissarının adını daşıyan (indiki Səbail rayo­ natoriya şəhərciyinin mərkəzindədir. Yeməkxananın səliqə- nunun) Xanlar qəsəbəsinin yaxınlığında dəniz kənarındakı Şıx sahmanına xüsusi fikir verilir. Yeməkxana günün eyni saatların­ bumu adlanan ərazidə neft quyusu qazılmağa başlanır. 1941-ci da üç dəfə - səhər, günorta və axşam dolur, boşalır. İstirahətdə il aprelin 18-də quyudan neft əvəzinə qaynar su fəvvarə vurur. olanlara mədəni xidmət işi yaxşı qurulmuşdur: yeməkxananın Onun qarşısını almaq mümkün olmadığından quyu özbaşına bu­ üstünə - ikinci mərtəbəyə nə vaxt qalxsan, nərd, domino oyna­ raxılır və buradan çıxan su axaraq quyunun ətrafında gölməçə­ yanların, şahmatçıların yarışının şahidi olarsan. Burada televizor lər yaradır. Yerli əhali bu gölməçələrdəki qaynar suda çimir və işləyir, kitabxana daim açıq olur. Bir mərtəbə yuxarıda isə rəqs bəzi xəstəliklərdən xilas olurmuşlar. Bu xəbər sürətlə yayılır və salonu və böyük klub yerləşir. Burada hər axşam milli və bey­ Bakıya müxtəlif yerlərdən müalicə almaq məqsədilə çoxlu say­ nəlmiləl mahnılar, rəqslər ifa edilir. Müxtəlif millətlərin da insanlar golmoyə başlayır. Sonralar mütəxəssislər həmin nümayəndələri rəqs saatını səbirsizliklə gözləyirlər. Klubda, suyun tərkibini öyrənir və onun hidrogcn-sulfıdli su olduğunu, demək olar ki, hər axşam yeni film nümayiş etdirilir. Uzaqdan oynaq xəstəliklərinin müalicəsində böyük rol oynadığını gələnlər ekskursiyalara aparılır. Abşeronun qədim abidələri vo müəyyənləşdirirlər. Əvvəl taxta binada fəaliyyətə başlayan bu görməli yerləri ilə tanış edilirlər. şofa ocağı 1957-ci ildə 50 çarpayısı olan səliqəli bir xəstəxa­ Sanatoriyanın gözəl bağı, həyəti vardır. Gediş-gəliş yolları­ naya çevrilir. nın, hovuzların ətrafındakı təmizlik və səliqə Mərdəkanm saf Ötən əsrin 90-cı illərində sanatoriya müqavilə əsasında res­ təbiətində, təmiz havasında xüsusən səhərlər istirahət vo müa­ publika Elmi Artiroloji Mərkəzinə verildi və 15 illik fəaliyyət­ licənin təsirini qat-qat artırır. Bu bağda, bu havada gəzmək tə­ dən sonra “Kurort” Səhmdar Cəmiyyətinin nəzdinə keçirildi. bii bir müalicə vasitəsi kimi, burada olanları daha çox razı salır. Bundan sonra burada yenidənqurma və əsaslı təmir işləri aparıl­ Sanatoriyanın bir üstünlüyü də budur ki, sən burada müxtəlif dı, vannioloji şöbə yenidən quruldu, yeməkxana, sanatoriyanın yerlərdən - Şərqi Sibirdən, Volqaboyundan, Orta Asiyadan, yataq korpusu əsaslı təmir edildi, dam örtüyü dəyişdirildi, yeni Mərkəzi qaratorpaq zonalarından, Qafqaz və Şimali Qafqazdan avadanlıqlar alındı. gəlmiş adamlarla tanış ola bilərsən; onların məişəti, təsərrüfatı, Sanatoriyada müxtəlif xəstəliklər üzrə müayinə və müalicə adət və ənənələri səni maraqlandırırsa, bilavasitə söhbət edib aparılır, ayrı-ayrı şöbələrdə həyata keçirilən ənənəvi və qeyri- öyrənə bilərsən. Bunun üçün bəzən xüsusi səyə də ehtiyac ol­ ənənəvi müalicə üsulları, müasir avadanlıqlar, peşəkar mütə­ mur: hər gün bir otaqda qaldığın, bir stol ətrafında nahar etdiyin xəssislər, bacarıqlı həkimlər buraya üz tutanlara yüksək sə­ adamla ünsiyyətdə olmaq kifayətdir. viyyədə səhiyyə xidmətini təmin edir. Sanatoriyada əsas məsələ istirahət və müalicədir (əsəb, 18 V 19 ürək, qan-damar xəstəliklərinin müalicəsi). Məlumdur ki, xüsu­ шей стране несомненно увеличивается, однако есть одно sən bizim əsrdə bu məsələ bimömrəli məsələlərdəndir. Əsəb, НО. К сожалению, эта статистика включает, в основном, ту­ ürək, qan-damar xəstəliklərinin müalicəsi üçün sanatoriyanın ристов, посетивших нашу страну с целью бизнеса и работы. xeyli imkanı və şəraiti vardır: narzan, yod-brom yannalan, dörd Остальные потенциальные туристы либо не знают о нашей kameralı vannalar əsəblərin müalicəsi, qan təzyiqinin normal стране, либо имеют трудности с визой и поэтому отказыва­ hala salınması, ürəyin fəaliyyətinin qaydaya düşməsi üçün ilkin ются сюда приехать. Так что если мы действительно хотим, müalicə üsullarından sayılır. Müəyyən vaxt ərzində həkim məs­ чтоб наша страна стала известным туристическим центром, ləhəti ilə hər kəs lazımi vanna qəbul edə bilir. мы должны исправить обе эти проблемы. Как поступить? Если вторую проблему (с визой) может решить лишь пра­ вительство нашей страны, то решить первую проблему мы Туризм в Азербайджане. Новые возможностиможем с помощью Альтернативных видов туризма, т.к. мас­ совый туризм никак не выделит нашу страну среди более из­ İsmayılova Elmira вестных конкурентов. В настоящее время существует множе­ Qərb Universiteti ство видов альтернативного туризма, и вот именно те виды, которые бы, по моему мнению, подошли нашей стране. Азербайджан - удивительная страна, с богатыми природ­ Экологический туризм - это путешествие и посещение хо­ ными ресурсами, древней культурой, историей и традиция­рошо сохранившихся природных территорий, представлен­ ми. Наша страна наделена живописными природными ланд­ных во всем мире, как правило национальными и природны­ шафтами, памятниками культуры и современными туристи­ми картами, резерватами и другими типами охраняемых ческими курортами. Кроме того в Азербайджане имеетсяприродных территорий. большое количество лечебных курортов и спа-центров, соз­Азербайджан располагает уникальными природно-кли­ дающих возможность для лечения многих болезней при по­матическими особенностями. Из 11 климатических зон на­ мощи природных терапий. Рассмотрим подробнее развитиешей планеты 9 представлены на территории Азербайджана: туризма в нашей стране (по данным YHWTO): от субтропиков до высокогорных альпийских лугов! Наша страна просто созданадля ЭкоТуризма! № Год Кол-вотуристов (чел.) Сельский туризм - разновидность рекреационного туриз­ ма и активная форма отдыха в сельской местности. Многим 1 2011 1.562.000 туристам западных стран поднадоел отдых в отелях, они хо­ 2 2010 1.280.000 тят отдохнуть подальше от шума, суеты традиционных ту­ ристических центров. Основой привлекательности сельско­ 3 2009 1.005.000 го туризма является комплекс факторов, благоприятно воз­ 4 2008 1.042.000 действующих на человека: оздоровительного, эстетическо­ го, познавательного. В этом плане открываются прекрас­ 5 2007 731.000 ные возможности для этого вида в Азербайджане, где есть 6 2006 681.000 замечательные условия для такого вида отдыха. Живопис­ ная природа и гостеприимные местные жители -залог успеха Как мы видим по данной таблице, поток туристов в на- в этой сфере. Культурный туризм - охватывает собой посещение исто- 20 21 шем деле не оставлять недовольными местное население, рических, культурных или географических достопримеча­ именно поэтому туристическая деревня должна быть отдель­ тельностей. Основная цель таких путешествий - ознакомле­ ной от деревни местных жителей, чтобы не мешать частной ние с туристскими достопримечательностями (памятниками жизни селян. истории, архитектуры, искусства; природными и этнически­ Нам нужны 2 категории персонала: высоко-образован­ ми особенностями; современной жизнью народа и т. п.). ные специалисты, которые будут помогать в техническом Наша страна способна привлечь большое количество ту­ процессе и контроле нашего проекта, и жители из соседних ристов и этим видом туризма, поскольку знаменита своей деревень, которые помогут нам обслуживать и обучать на­ древнейшей историей. ших туристов. Конечно же, обслуживающий персонал дол­ Гастрономический (Кулинарный) туризм - это поездка по жен пройти через тренинги и владеть хотя бы минимальным континентам и странам для ознакомления с особенностями английским, чтобы понимать туристов из других стран. местных кухонь, кулинарными обычаями, а так же с целью Питание в нашей деревне будет трехразовое, и каждый отведать уникальные для приезжего человека блюда или турист может принимать участие в процессе приготовления. продукты. Другие детали: Азербайджанская кухня принадлежит к одной из самых Тур будет состоять из 2-х классов: эконом и люкс классов. интересных кухонь. Она пользуется широкой известностью Туристы, выбравшие класс “люкс”, будут жить в боль­ среди восточных кухонь, а некоторые ее блюда вошли в ме­ ших домах со слугами, их одежда будет более дорогая. ню международных кухонь. Поэтому Кулинарный туризм Наши гости будут участвовать в национальных праздни­ идеально подходит нашей стране. ках, таких как Новруз, где их научат национальным песням Существует еще множество видов туризма, таких как экс­ и танцам. тремальный туризм, спортивный туризм, шопинг туризм и В некоторых отделах "деревни" будут скрытые камеры, много других. Но поскольку конкуренция на рынке туризма чтобы мы могли следить за поведением нашего персонала , слишком большая и сложно даже попасть на сам рынок, мы а иногда и туристов. можем создать свою собственную уникальную нишу, свою Эти же камеры мы можем использовать для того чтобы собственную форму туризма. Эта форма туризма будет со­ фотографировать наших г остей во время тура, а потом по­ держать в себе все виды туризма, которых я говорила преж­ дарить их туристам вместе с другими маленькими сувенира­ де, но они будут представлены немного по-другому. При­ ми. Благодаря этим презентам туристы смогут распростра­ мерно можно назвать этот вид туризма - Муляжный туризм. Муляжный туризм. Что это будет? нить информацию о нашем туре. Это будет “старинная” деревня, где наши туристы будут Туристы должны внимательно изучить контракт их тура, жить жизнью азербайджанского народа в 18-19-го века. Мы т.к. там могут быть такие нюансы как “нельзя использовать дадим им азербайджанские имена и одежду, и они будут технические приборы во время тура”. Эти меры нужны, что­ жить в домах того периода. Мы научим их готовить и ездитьбы туристы не отвлекались от тура из-за своих гаджетов и верхом, вышивать и ковать железо, танцевать народные тан­действительно смогли расслабиться и почувствовать себя в цы и рыбачить. То есть это будет смешанный этно-культур-другом мире. но-эко-сельский-кулинарный туризм! Развлечения на любой Какие возможности даст такой вид туризма: вкус! Наша страна может стать более популярной; Основные детали: Мы можем создать новый имидж нашей стране; Мы можем реставрировать старую, заброшенную дерев­ Этот проект будет сложно скопировать, т.к. наша культу­ ню или построить новую в стиле 19-го века. Главное в на­ра уникальна, поэтому у нас и не будет конкурентов на этой 22 23 нише; И жители нашей страны, и туристы из далеких стран луч­ Azərbaycanda müalicə turizmi ше ознакомятся с историей и обычаями нашей Родины; Экономическое развитие в регионах Азербайджана; Həsənova Çinarə Много людей, особенно жители из соседних деревень по­ ATİ лучат работу; Азербайджан может стать центром туризма в этой сфере. Угрозы: Turizm - asudə vaxtda zövq almaq və istirahət etmək, Мы можем не найти инвесторов для столь крупного про­sağlamlıq və müalicə, qonaqgctmə, dərketmə, dini və ya profes­ екта; sional -işgüzar məqsədlə (amma getdiyi yerdə ödəniş mənbəyi Большие риски; olan məşğuliyyətin olmaması şərti ilə) insanların daimi yaşayış Нехватка специалистов; yerini tərk edərək, başqa ölkəyə və ya öz ölkəsi daxilində baş­ Стереотипы о нашей стране могут сделать Азербайджа­qa yerə müvəqqəti getməsidir. ну антирекламу; Turizm məqsədinə görə növlərə bölünür: rekreasiya turizmi, Проблемы с визой; elmi vo ya konqres turizmi, idman turizmi, işgüzar turizm, etnik Несогласие местных жителей к сотрудничеству. vo ya nostalji turizm, macəra turizmi, kəndli-fermer turizmi, Продвижение проекта: ekoturizm, xüsusi məqsədli turizm, dini turizm, ritual turizm, Мы можем пригласить добровольцев (как из местногоkaravaninq turizmi, su turizmi, ixtisaslaşmış turizm vo s. Bun­ населения, так и иностранцев) бесплатно поучаствовать в lardan biri do müalicə turizmidir. Müalicə məqsədli səfərlər нашем туре. Для большей убедительности мы можем приг-turizmin növlərindən xüsusilə fərqlənir. İlk növbədə bu olduqca ласить и знаменитых людей; fərdi səyahət növüdür. Amma nəqliyyat xərcində güzəşt əldə Во время этого бесплатного тура мы можем снять доку­etmək məqsədi ilə, ayrı-ayrı turistlər, turist firması vasitəsi ilə ментальный фильм и разместить его на популярных тв-кана- qrup şəklində birləşə bilərlər. Müalicə turlarının davamiyyət лах и вебсайтах; müddəti adətən 24-28 gündür. Bu isə turizmin digər növlərin­ Рекламируя проект, мы должны подчеркнуть его уни­ кальность и пользу как для взрослых, так и для их детей. dən xeyli artıqdır. Qeyd etmok lazımdır ki, vətəndaşların sana­ Этот вид туризма поможет людям путешествовать во вре­toriyaya gəlişi (xəstə üçün yer olub olmamasından asılı olma­ мени, увидеть что-то новое и удивительное для себя, изучитьyaraq) turizmə şamil edilmir, çünki sanatoriyalar xəstəxanaların историю и культуру тех времен и просто хорошо провестиbir növüdür. время в кругу семьи и друзей среди самых красивых пейза­ Azərbaycanın müxtəlif regionlarında müalicə turizmi inkişaf жей Азербайджана. etmişdir. Ölkəmizə xarici ölkələrdən müalicə məqsədli turistlər gəlir. Onlar əsasən Naftalana, Naxçıvandakı Duzdağa, sanato­ riyalara üz tuturlar. Naftalan şəhəri Goranboy rayonunda, dəniz səviyyəsindən 240-250 m yüksəklikdə yerləşir. Yayı isti, qışı yumşaqdır. Hə­ lə qədimdən təbii şəkildə çıxan “Naftalan” neftinin müalicəvi əhəmiyyətini bilən xüsusi adamlar onu tuluqlara doldurub dəvə karvanı ilə müxtəlif yerlərə apararaq satırmışlar. Naftalan (neft

24 25 alan) adının da elə buradan yarandığı ehtimal olunur. mövqeyə malikdir. Xəzərin Bilgəh, Nardaran, Pirşağı, Buzovna, Naftalan nefti əsəb, ginekoloji, uroloji və dəri xəstəlikləri­ Zuğulba, Novxanı sahillərindəki qumlu çimərliklər turizmin in­ nin, eləcə də qara ciyər xəstəliklərinin, oynaqların və dayaq-hə­ kişafı baxımından əlverişlidir. Balncoloji iqlimə malik bölgədə rəkət aparatına aid oynaqdan kənar yumşaq toxumaların müa­ “Gənclik” Beynəlxalq Turizm Məkozi, “Ncptun” turist bazası licəsi üçün müstəsna vasitələrdən biridir. və sanatoriya-kurort mərkəzləri (Bilgəh, Mərdəkan, Buzovna) Naftalanda dünyada yeganə olan bir muzey var: bu muzeyin fəaliyyət göstərir. eksponatları - atılmış qoltuq ağaclarıdır. Xəstələr sağaldığı üçün Abşeron yarımadasının mineral suları: onlara qoltuqağacları daha lazım deyildi, buna görə də onlar hə­ Abşeron rayonunun bir neçə çeşidli kurort imkanları vardır. min ağacları Naftalanda qoyub gedirdilər. Bunlara: metan və kükürdlü oksigen suları; mineral palçıq; mi­ Naxçıvanın simvollarından biri də təbii ehtiyatları 90 milyon neral göllər; çimərliklər; dənizkənarı iqlim stansiyaları daxildir. ton təşkil edən “Duzdağ”dır. Bu dağ ölkəmizdə təkcə saf və tə­ Yarımadada böyük sayda metan və kükürdlü mineral sular miz duzuna görə deyil, həm do şəfaverici xüsusiyyətinə görə ta­ vardır. Bunlardan ən məşhuru Suraxanı rayonundakı Zığ qəsə­ nınıb. bəsində və Şıx dilindəki mineral sulardır. Onların hamısı Duzdağda bronxial astmalı şəxslərə spcleotcrapiyalar vardır yüksək balncoloji əhəmiyyətə malikdirlər. Masazır kəndində Spcleoterapiyalardan sonra boğulma tutmalarının sayı azalır və yerləşən Böyük Şor və Masazır gölləri tükənməz qiymətli müa­ ya kəsilir. licəvi palçıq mənbəyi sayılırlar. Abşeron yarımadasının Bakı Azərbaycanda müalicə məqsədli çoxlu sanatoriyalar vardır. şəhəri ətrafında yerləşən dünyada misli-bərabəri olmayan qum­ Bunlara misal olaraq Qəbələ rayonun Ycngicə kəndində yerlə­ lu çimərlikləri turistlər arasında geniş şöhrət qazanmışdır. Xə­ şən “Ycngicə İstisu”, Bakı şəhəri Mərdəkan qəsəbəsində yerlə­ zər dənizinin suyu da bir sıra xəstəliklərin aradan qaldırılması­ şən “Günəşli”, “Qaranquş uroloji”, Dəvəçi şəhərində yerləşən na köməklik göstərir, rcvmalizıuanı aradan qaldırır, həmçinin “Qala altı”, Masallıda yerləşən İsti su “Fatmcyi-Zəhra” Şəfa bronxial xəstəliklərə qarşı da əhəmiyyətlidir (Dəmbəlov dağının döşündə, Viləş çayının sahilində yerləşir. Günəşli günlərin sayma görə ölkəmiz seçilir. Bu da raxit Tərkibində hidrogcn-sulfıd, natrium-xlor, kalsium, maqnezium- xəstəliyi olanlar üçün, yəni D vitamini çatışmayan və bundan hidrokarbonat və hər litrində 30 milliqram yod var. Yerin çox oziyyot çəkən insanlar üçün əhəmiyyətlidir. Azərbaycanda dərin qatlarından 60 dərəcədən də yuxarı isti halda məhlul çıxır. müalicə turizminin beynəlxalq səviyyədə inkişafı üçün istəni­ Bu məhlul xəstəlikləri dava-dərmansız sağaldır. Qədimdə yerli lən qədər potensial var. sakinlər bu suya minbir dərdin dərmanı olan möcüzə kimi ba­ xıblar), Xızıda Altıağac qəsəbəsində yerləşən “Qızıl qazma", Lənkəran şəhərində yerləşən “Bulaq”, “Palıdlı”, “Sahil” sa­ natoriyalarım göstərmək olar. Bakının kəndlərində SSRİ dövründə fəaliyyət göstərən sanatoriyalar var idi. Hal-hazırda bu sanatoriyalar standartlara cavab vermir, əksəriyyəti istifadə olunmur. Bu da müalicə turizminə mənfi təsir göstərir. Azərbaycanda müalicə turizmi əsasən Bakı-Abşeron, Lənkə­ ran-Astara turizm bölgəsində inkişaf edib. Bakı-Abşeron turizm bölgəsi Azərbaycan Respublikasının şərqində, Xəzər dənizi sahilində yerləşir və əlverişli coğrafi 26 27 gözəlliklərini, ən əsası isə, qonaqpərvər azərbaycanlıların sə­ Azərbaycanda turizmin mimiliyi, insanpərvərliyindən cəsarətlə fikir söyləmişlər. Bütün tarixinə qısa ekskursiya bu fikir və mülahizələrin fonunda Azərbaycana səyahət etmiş həmin tanınmış elm, mədəniyyət xadimləri odlar yurdunun zən­ gin tarixi, mədəniyyət və məişətinin orijinallığı, rəngarəngli­ Tağısoy Gözəl yindən bəhs etməklə, doğrudan da, bu ölkənin gəzmək, səfərlər ADMİU-nun magistri üçün əliverişliyinin təbliğinə ciddi şəkildə təkan vermişlər. La­ kin Azərbaycanın tarixən turizm üçün əliverişli məkan olması­ Bu gün müasir insanı soyahətlərsiz, gəzintilərsiz tosəvvür et- nın digər mühüm amili ölkənin yerləşdiyi coğrafi mühitidir. Bu mok qeyri-mümkündür. Bütün tarixi dövrlərdə insanlar müxtə­ baxımdan ölkənin gəzinti, səyahət üçün əliverişli məkanda yer­ lif məqsədlərdən irəli gələrək gəzmək, səyahət etmək fəaliyyə­ ləşdiyini söyləmək olar. Belə ki, tarixdən məlumdur ki, qədim ti ilə do məşğul olmuşlar. Lakin XX əsrin ikinci yarısından zamanlardan marşrut boyu yerləşən şəhərlər beynəlxalq status başlayaraq turizm dünyada əsaslı şəkildə sosial-mədəni sa­ alırdı. Çünki əcnəbi tacirlər və karvanları qəbul edən və xidmət həyə çevrildi. Turizm təkcə insanların səyahətlərinin təşkilinə, göstərən belə şəhərlər müvafiq infrastrukturlara malik olmalı onların mənəvi həzzinə xidmət etmir, eyni zamanda turizm in­ idilər. sanların müxtəlif bilgilərlə maarifləndirmək, onların dünya Çoxillik arxeoloji tədqiqatlar göstərir ki, Böyük İpək Yolu görüşlərini inkişaf etdirmək funksiyalarını yerinə yetirir. Tətbi­ ilə gətirilən antik mallar əsas anbar məntəqələrində Mingəçe­ qi kulturologiya elmi turizmə kulturologiyanın böyük bir sahəsi virdə yerləşdirilir və buradan da Qafqaz Albaniyasının digər şə­ və asudə vaxt şəraitində sosial mədəni fəaliyyətin bir növü ki­ hərlərinə göndərilirdi. Bu şəhərlərin əksəriyyəti Mingəçevirin mi yanaşır. yaxınlığında yerləşirdi. Antik mənbələrdə qeyd olunan Qafqaz Azərbaycanın turizm profilli ölkəyə çevrilməsi və dünya Albaniyası paytaxtı - Qəbələ, Şamaxı və Bərdə şəhərlərində arenasında öz sözünü deməsi üçün böyük potensialı vardır. aparılan çoxillik irimiqyaslı arxeoloji qazıntılar bu məlumatları Zəngin təbii sərvətləri, qədim tarixi və memarlıq abidələri, təsdiq edir. Bu cür təsəvvür elmək olar ki, Orta Asiya, Hindis­ özünəməxsus mentaliteti, əlverişli coğrafi mövqeyi, Xəzərin sa­ tan və Çindən Mingəçevirə gətirilən malların bir hissəsi hil zonaları turizmin inkişafında xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Gürcüstana və Qara dəniz sahillərinə göndərilir, bir hissəsi isə Odlar ölkəsində turizmin inkişaf etdirilməsinin perspektivlərin­ Mingəçevirdən ticarət yolu ilə yayılırdı. Bu trasslardan biri dən bəhs edərkən istər-istəməz onun bu istiqamətdə mövcud ta­ Bərdədən cənuba Naxçıvan - Kiçik Asiya istiqamətində, digəri rixi təcrübəsinin nəzərdən keçirilməsinə də ehtiyac duyulur. isə Mingəçevirdən Qəbələ - Böyük Qafqaz sıra dağlarının cə­ Belə ki, tarixin müxtəlif çağlarında Azərbaycanı seyr etmiş nub ətəkləri və Xəzər sahili boyunca Şamaxı - Dərbənd Şimali əcnəbi coğrafiyaşünaslar, səyyahlar bu ölkənin gəzməli, istira­ Qafqaz istiqamətində gedirdi. İpək yolu trassı üzərində Təbriz, hət üçün əliverişliliyini daim qabarıq şəkildə təsvir etmişlər. Marağa, Ərdəbil, Gəncə, Naxçıvan, Ordubad, Nuxa (indiki Şə­ Antik çağların görkəmli zəka sahibləri Plini, Plutarx, Heradot, ki) Azərbaycanın şimalında mühüm beynəlxalq ticarət mərkəz­ Ptolomey, Strabon, sonrakı tarix mərhələlərdə Marko Polo, lərinə çevrilmişdi. Bütün bu üstünlüklərə baxmayaraq, ölkədə Ryui Qonzales Klaxvio, Afanasi Nikitin, İosafat Barbara, həmin tarixi çağlarda turizmin, yaxud da sadə dillə desək, Ambrocco Kontarini, Antoni Cenkinson, Vincensi Aleksandri, səyahət və gəzintilərin planlı şəkildə təşkilindən danışmaq Sadko, Övliyə Çələbi, Fedor Kotov, Aleksandr Düma Azər­ düzgün olmazdı. Azərbaycanda turizmin dövlət səviyyəsində baycana səyahət etmiş, ölkənin qədim adət-ənənələri, təbiət və məqsədəuyğun şəkildə həyata keçirilməsi bütün dünyada ol- 28 29 duğu kimi, XX əsrin məhsulu hesab ctmok olar. Nazirlər Soveti Sədrinin birinci müavini olması respublikada tu­ Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulması turizmin rizm sektorunun yeni inkişaf dinamikası götürməsinin əsas ad­ dımlarından biri oldu. Xüsusilə, 1983-cii ildə Heydər Əliyevin kütləvi mədəni-maarif forması kimi toşəkkülünə geniş imkanlar təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə Xəzərin Azərbaycan sahillərində açdı. Cəmiyyətdə əhalinin fəal şəkildə bu hərəkata qoşulması Ümumittifaq əhəmiyyətli kurort zonasının yaradılması barədə məqsədilə 1929-cu ildə Azərbaycanda Proletar Turizm Cə­ müvafiq qərarın qəbul edilməsi respublikanın turizmi istiqamə­ miyyəti təşkil olundu. Yeni təşkil olunan bu qurum geniş tində on önəmli addımlardan biri oldu. Azərbaycan Respublika­ miqyaslı missiyanın gerçəkloşdirilməsini qarşısına məqsod qoy­ sı Nazirlər Sovetinin 1984-cü il 2 oktyabr tarixli 381 saylı qəra­ du: yeni qurulmuş zəhmətkeşlər cəmiyyətinin üzvləri arasında rına əsasən Azərbaycan Respublikasında 2000-ci ilə qədər Tu­ özfəaliyyət turizminin inkişafı, turizmə geniş, mütəşəkkil icti­ rizmin inkişaf sxeminin qəbulu da bu işin təkmilləşdirilməsi mai hərəkat forması vermək, diyarşünaslıq elementlərinin turiz­ mə tətbiqinə nail olmaq və s. Əlbəttə ki, cəmiyyətdə bütün sa­ məqsədinə xidmət etməli idi. Tarixi faktlardan göründüyü kimi, artıq ötən əsrin 70-80-ci hələr kimi, turizm do dövlotin ideologiyasına tabe etdirilmişdir. illərində Azərbaycanda turizm sektorunun inkişaf tempində sıç­ Gəzinti və səyahətlərin əsas məqsədinə zəhmətkeşlərin di­ rayış hiss edilməkdə idi. Ogor proqramda nəzərdə tutulanlar yarşünaslıq ünsürləri, xüsusilə, sosialist inqilabı məkanları, tari­ həyata keçsəydi, Azərbaycan sözün əsl mənasında inkişaf etmiş xi ərazilərlə yaxından tanışlığı daxil idi. Nə qədər sxematik xa­ rakter kəsb etsə do, bütün bunlar Azərbaycanda turizm sektoru­ turizm diyarına çevrilə bilərdi. Dövlət siyasətinin mühüm tərkib hissəsinə çevrilmiş bu sahədəki ləngimələr Azərbaycanın bir nun dövlət siyasəti çərçivəsində təşəkkülü və formalaşması ba­ tərəfdən daxili həyatındakı çaxnaşmalar, digər tərəfdən isə so­ xımından tarixi əhəmiyyət kəsb edirdi. Xüsusilə, sosializmin in­ kişafı mərhələsi kimi tanınan XX əsrin 70-80-cı illəri, həm də sialist rejiminin dağılması faktı ilə bağlı oldu. Xüsusilə, Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı Azərbaycanda ölkədaxili vəziyyətin gər­ respublikada turizmin sürətli və dinamik yüksəliş dövrü kimi ■ ginləşməsi, hərbi müdaxilə və döyüşlərin başlaması respubli­ səciyyələndirilir. Bunu bir sıra amillərlə izah etmək olar ki, bunların sırasında ən öncülü ilk növbədə, ümumilli lider Heydər kaya turist marağının heçə endirilməsinə başlıca səbəb oldu. Nəinki xarici, hətta daxili turizm sənayesində qısamüddətli olsa Əliyevin respublikaya rəhbərliyi ilə izah edilir. Görkəmli dövlət xadiminin ölkəyə rəhbərlik etməsi, istər iqtisadiyyatda, istərsə da, görünməmiş xaos baş verdi. də mədəniyyət və mənəvi həyatda həyata keçirtdiyi islahat SSRİ-nin ləğvi, Dağlıq Qarabağ hadisələri, X()-ci illərin sonu yönüıulti tədbirlər Azərbaycanın həm SSRİ məkanında, həm də 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanda hakimiyyətdə olan beynəlxalq aləmdə tanınmasına əlverişli şəkildə təsir göstərdi. qüvvələrin səriştəsizliyi və bacarıqsızlığı nəticəsində respubli­ kamızın iqtisadi-sosial həyatının bütiin sahələrinə olduğu kimi Düzdür, sovet rejimi dönəmində Azərbaycanın müstəqil şəkildə dünya arenasına çıxması absurd olsa da, lakin müxtəlif məqsəd­ turizm sahəsinə də böyük ziyan vuruldu. Həm Hrmənistaıı, həm lər üçün (daha çox dövlət əhəmiyyətli tədbirlər, mədəni müba­ də Qağlıq Qarabağ ərazilərindən məcburi şəkildə qaçmış dilələr) respublikaya səyahət edənlər buranın turizm üçün əlve­ köçkünlərin turist ev və bazalarında yerləşdirilməsi, bundan rişliyini dərhal hiss edirdilər. başqa Qarabağdakı turist bazalarının erməni vandallarının əlinə Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycan rayon və qə­ keçərək dağıdılması respublikanın turizm sektoruna vurulan on səbələrinin, Bakının yaşıllaşdırılması, memarlıq sahəsində ye­ güclü zərbə idi. Bundan başqa, 1991-ci ilin sentyabrında möv­ ritdiyi siyasət gözəl bəhrələri ilə, ölkənin həqiqətən də gözəl­ cud olan xarici turizm üzrə idarə ləğv olundu, onun yerinə isə ləşməsinin, əsl turizm məkanına çevrilməsinin başlıca amillə­ Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti nəzdində Xarici rindən idi. Ulu öndərin dövlət qulluğundakı yeni təyinatı - SSRİ Turizm 8-urası yaradıldı. Qeyd ctmok lazımdır ki. ölkə üçün ağır 31 30 olan 90-cı illordo bütün çətinlikləro baxmayaraq turizmin tama- Uzaqgörən siyasətçi turizmin inkişafı üçün ölkədəki sabitliyin milo durğunluğuna imkan yaradılmırdı. Təbii ki, bu ziddiyyətli başlıca şərt olduğu prinsipindən irəli gələrək, ilk növbədə tarixi dövrdə də müxtəlif səbəblərdən Azərbaycana səfər edən­ Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı sülh danışıqlarına üstünlük lər mövcud idi. Lakin Azərbaycanda turizmi əvvəlki vəziyyəti­ verdi. Hərbi münaqişələrə son qoyularaq, əldə olunan sabitlik nə qaytarmaq məqsədilə yeni strategiya işlənilməli və ilk öncə turizm sektorunun dirçəldilməsinə münbit şərait yaratdı. Bu sa­ isə ölkədə sabitlik təmin edilməli idi. Çox maraqlı haldır ki, bu hənin inkişafı üçün geniş miqyaslı işlər həyata keçirilir və rəng­ dəfə də həmin istiqamətin inkişaf mexanizminin işə salınmasın­ arəng formalardan istifadə olunmağa başlanıldı. Azərbaycanın da Heydər Əliyev fenomeni aparıcı rol oynadı. turizm cəhətdən həm ekzotik, həm də dünyəvi bir ölkə kimi ta­ Ümummilli lider Heydər Əliyevin müstəqil Azərbaycan Res­ nıdılması məqsədilə populyarlaşdırılması istiqamətində geniş publikasına yenidən rəhbərlik etməsi bir çox sahələr kimi tu­ miqyaslı tədbirlər həyata keçirilməyə üstünlük verildi ki, bun­ rizm sektorunun da müasir dünya standartları səviyyəsində start lardan 2001-ci ildə “Welcome to Azerbaijan” adlı xüsusi dis­ götürməsini təmin etdi. Azərbaycanın turizm regionları hesab kin hazırlanaraq Ümumdünya Turizm Təşkilatına təqdimini, edilon və 90-cı illərin əvvəllərində ən narahat bölgələr olan Qu- diskin “Tourism in Azerbaijan” adlı vcb səhifəsinin yaradılma­ sar-Quba-Xaçmaz, Zaqatala-Qax-Şəki, Masallı-Lənkəran zona­ sını nümunə göstərmək olar. larında ulu öndər Heydər Əliyevin müdrik siyasəti sayəsində sa­ Geniş miqyaslı tədbirlərdən biri də həmin illərdən başlayaraq bitlik bərpa olundu, qonşu dövlətlərlə sərhədlərimiz möhkəm­ ölkədə Beynəlxalq Turizm sərgilərinin təşkili, eləcə do müstəqil ləndirildi. Həmin ərazilərdə turizm inkişaf etməyə başladı. ölkə olaraq Azərbaycan Respublikasının özünün digər ölkələrdə Azərbaycan Həmkarlar İttifaqlarının bu regionlarda yerləşən is­ turizmlə bağlı tədbirlərdə fəal şəkildə təmsil olunmaları faktı tirahət bazalarına turist yollayışlarmm verilməsi bərpa olundu. idi. Bu kimi tədbirlər Azərbaycanın turizm potensialının dünya­ Uzaqgörən siyasətçi kimi bu işin başlanğıcını o, turizm üzrə qa­ nın tanınmış turist şirkətlərinə, eləcə də dünyanın ayrı-ayrı ölkə­ nunvericilik bazasının yaradılmasından başladı. Belə ki, 1999- lərinin vətəndaşlarına tanıdılması baxımından əhəmiyyət kəsb cu ildə Milli Məclis tərəfindən qəbul edilən “Turizm haqqında” etdi. Xarici turizmin inkişafına diqqətin gücləndirilməsinin digər Qanun ölkə Prezidenti tərəfindən həmin ilin 27 iyul tarixində mühüm arqumentlərindən birini də, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi­ təsdiq olundu. Hazırki qanun Azərbaycan Respublikasında tu­ nin əsl mahiyyətinin dünya ictimaiyyətinə obyektivcəsinə çatdı­ rizm bazarının hüquqi əsaslarının bərqərar edilməsinə yönəlmiş rılmasıdır. Azərbaycana gəzməyə gələn əcnəbi qonaqlar sadə və dövlət siyasətinin prinsiplərini, turizm fəaliyyətinin əsaslarını səmimi azərbaycanlılarla ünsiyyətdə olmaqla, onların (yəni biz­ müəyyənləşdirdi, turizm sahəsində münasibətləri tənzimləyə­ lərin!) ermənilərin bütün dünyaya car çəkdikləri kimi deyil, rək, sosial-iqtisadi inkişafı təmin edən vasitələrdən biri kimi tu­ sülhsevər millət olduğuna şahidlik edirlər. rizm ehtiyatlarından səmərəli istifadə olunması qaydalarını Turizm sahəsində özünü təsdiqləməyə başlayan Azər­ müəyyən etdi. baycan Respublikası artıq XXI əsrə turizm əsri kiırıi qədəm Ölkənin turizm tarixində həyata keçirilən ən önəmli və əhə­ qoydu. Bir-birinin ardınca strateji yönümlü qanunvericilik aktla­ miyyətli tədbirlərdən biri də 2001-ci ilin sentyabrında Azər­ rının təsdiqlənməsi bu istiqamətdə işlərin düzgün təşkili baxı­ baycan Respublikasının Ümumdünya Turizm Təşkilatına daxil mından əhəmiyyətli sayılırdı. Ölkə Prezidentinin 27 avqust olmasıdır. Bu kimi tədbirlər Azərbaycan Respublikasında turiz­ 2002-ci il tarixli “Azərbaycan Respublikasında 2002-2005-ci il­ min yeni standartlar səviyyəsində dinamik inkişaf keçirtdiyin­ lərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı” qarşısına qoy­ dən xəbər verir. Bu sahədə Heydər Əliyevin dövlət başçısı kimi duğu vəzifə və məqsədin gerçəkləşdirilməsinə nail oldu. Belə apardığı keyfiyyətcə yeni siyasət səciyyə kəsb etməyə başladı. ki, artıq XXI əsrin başlanğıcında Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda 32 33 və ölkənin digər şəhərlərində xarici qonaqları qəbul edə bilən “Ekspress” qəzetinin 2012- ci il 3 oktyabr tarixli nömrəsində jur­ müasir mehmanxana və otellər tikilərək fəaliyyət göstərməyə nalist Vasif Cəfərovun apardığı araşdırma və təhlillər respubli­ başladı. Respublikanın bütün regionlarını əhatə edən 100-dən kada turizmin son durumunun bəzi aspektlərinə aydınlıq gətirir. artıq turizm firması xarici turistlərin qəbulu və yerli əhaliyə tu­ Müəllif qeyd edir: “Statistikaya görə, ölkəmizə gələn turistlərin rist xidməti ilə məşğul olmaqla, 150-dən çox mehmanxana rəs­ sayına nisbətən Azərbaycandan xaricə dincəlmək üçün gedənlə­ mi qeydiyyatdan keçmişdir. rin sayı daha çoxdur. 2006-cı ildə Azərbaycana gələn 1,262 Ümummilli lider Heydər Əliyevin turizm sektoru sahəsində milyon əcnəbinin 681 mini turizm məqsədilə gəlib. Həmin ildə başladığı işi eyni strategiya ilə davam etdirən Azərbaycan Res­ 1,835 milyon nəfər Azərbaycandan xaricə gedib ki, onların da publikasının Prezidenti İlham Əliyevin bu sahədə imzaladığı ən 890 mini turizm məqsədilə edilən səfərlərdir. 2011 -ci ildə Azər­ mühüm sənədlərə “2009-2018-ci illərdə Azərbaycan Respubli­ baycana gələn əcnəbilərin sayı 2,239 milyon nəfərə yüksəldiyi kasında kurortların inkişafı üzrə Dövlət Proqramı” və bir il son­ kimi onların arasında turizm məqsədilə gələnlərin də sayı arta­ ra qəbul olunmuş “2010-2014-cü illərdə Turizmin İnkişafına raq 1,562 milyon nəfərə yüksəlib. Həmin ildə ölkəmizdən 3,55 dair Dövlət Proqramı” aiddir. Hər iki Proqram ölkədə turizmin milyon nəfər xaricə gedib ki, onların da 2,308 milyon nəfəri tu­ rastlaşdığı problemlərin həll edilməsi və turizm sahəsinin daha rist qismində gedənlərdir. Bu statistik məlumatlardan aydm olur da inkişaf etdirilməsinin təmin edilməsi üçün nəzərdə tutulmuş­ ki, Azərbaycana gələn əcnəbilərin sayı 2006-cı ildən bəri 1,77 dur. Azərbaycanda yüksək iqtisadi, sosial və ekoloji tələblərə dəfə artdığı halda, turistlərin sayı 2,3 dəfə artıb. Azərbaycandan cavab verən müasir turizm sahəsinin formalaşdırılması istiqa­ xaricə gedənlərdə artım 1,93 dəfə, turist kimi gedənlərdə isə ar­ mətində məqsədyönlü fəaliyyət həyata keçirilir. Turizm sahə­ tım 2,58 dəfə olub. Deməli, son illərdə Azərbaycana turizm sində normativ hüquqi bazanın və dövlət tənzimlənməsi mexa­ məqsədilə gələnlərin sayındakı artım gedənlərin sayına nisbətən nizmlərinin təkmilləşdirilməsi, turizm zonalarında müvafiq in­ geridə qalır. Bunun səbəbini mütəxəssislər Azərbaycanda tu­ frastrukturun yaradılması, ölkənin turizm potensialından istifadə rizm xidmətlərinin baha və keyfiyyətcə hələ də xarici ölkələr­ imkanlarının genişləndirilməsi, ölkənin bütün regionlarında tu­ dən geri qalması ilə əlaqələndirirlər”. rizm fəaliyyətinin stimullaşdırılması, turizm sahəsinə yerli və Respublikada turizmin inkişafı üçün həyata keçirilən geniş xarici investisiyaların cəlb edilməsi, turizmin müxtəlif növləri­ miqyaslı dövlət strategiyasına baxmayaraq, bəzi problemlər hələ nin inkişaf etdirilməsi, yeni turizm marşrutlarının yaradılması, də qalmaqdadır. Problemli vəziyyətlərdən biri də Azərbaycanda turizm xidmətlərinin keyfiyyətinin artırılması məqsədi ilə Qarabağ münaqişəsinin həll olunmamış vəziyyətdə qalmasıdır. mütərəqqi üsulların və standartların hazırlanması və tətbiq edil­ Bu reallıq Azərbaycanın ərazisinin hərbi vəziyyətli statusda ta­ məsi və bu kimi yeniliklərin Azərbaycan turizm bazarında tət­ nınması faktı ilə izah edilir ki, xarici turistlərin cəlbi məsələsin­ biqi yaxın 5 il ərizində tam şəkildə həllini tapmalıdır. Bundan də qlobal maneələrdən biri kimi çıxış edir. Beləliklə, aparılan irəli gələrək turizm sahəsində qabaqcıl beynəlxalq təcrübədən araşdırmalardan belə bir elmi-kulturoloji mühakimə yürütmək istifadə edilməklə səmərəli dövlət tənzimlənməsi və idarə edil­ olar ki, Azərbaycanda turizm mədəniyyətin ayrılmaz qolu kimi məsi mexanizmlərinin yaradılması əsas şərtlərdəndir. təşəkkül taparaq inkişaf etmiş və bu proses bu gün də müəyyən Ölkənin turizm sahəsinin təqdim etdiyi xidmətlərin keyfiyyət çətinlik, maneələrin olmasına baxmayaraq davam etməkdədir. səviyyəsinin beynəlxalq standartlara uyğunluğunun təmin edil­ Tarixən eyni yolla addımlayan mədəniyyət və turizm, demək məsi, dünya turizm xidmətləri bazannda ölkə turizminin rəqabət olar ki, həm də eyni inkişaf dinamikasına malik olurlar. Bu mə­ qabiliyyətinin artırılması məqsədi ilə görülən işlər davamlı ola­ nada turizm digər mədəniyyətlərə inteqrasiyanın əliverişli vasi­ raq həyata keçirilsə də, müəyyən uyğunsuzluqlar da mövcuddur. tələrindən biri sayılır. Azərbaycanın milli-tarixi, mədəni və mə- 34 35 nəvi irsinin, milli adət-ənənələrin dünyada təbliği, ayrı-ayrı re­ lam materialları buraxılır, bu sahədə çalışan işçilərin əməyi qiy­ gionların və şəhərlərin tarixini əks etdirən materialların nəşr et­ mətləndirilir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin, Azərbaycan dirilməsi və yayılması, müasir informasiya və kommunikasiya Turizm İnstitutunun yaradılması, turizmin inkişaf etdirilməsi, texnologiyalarının tətbiq edilməsi, turizmin inkişafı sahəsində turizm və rekreasiya zonaları, Azərbaycan kurortları haqqında beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi də müasir günün prezidentin fərmanlarının və dövlət proqramlarının qəbul edil­ vacib şərtlərindəndir. Turizmin rolunu və əhəmiyyətini nəzərə məsi olduqca təqdirəlayiqdir. Amma bununla yanaşı, respubli­ alan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2011-ci ili “Turizm kamızda turizm sahəsini daha yüksək səviyyəyə qaldırmaq üçün İli” elan edərək bu tədbirin əhatə dairəsində nəzərdə tutulmuş görüləcək işlər hələ çoxdur. perspektivlərin reallaşmasına şərait yaratmışdı. Turizmin inkişafı iiçün birinci növbədə respublikamızda tu­ rizm infrastrukturu yüksək səviyyədə yaradılmalıdır. Bu in­ Ədəbiyyat frastruktur yaradılarkən milli adət-ənənələrimizin qorunub sax­ 1. İlqar Hüseynov, Nigar Əfəndiyeva “Turizmin əsaslan”. Bakı, lanması vacib məsələlərdəndir. Turizmdə bu amil çox böyük 2008 əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, insanlar adətən gündəlik həyat­ 2. “Azərbaycanda turizm”, monoqrafiya, 1992 dan daha fərqli və yeni həyat tərzində yaşamaq, müxtəlif xalq­ 3. «Туризм и гостиничное хозяйство», Москва, 2005 ların mədəniyyətləri ilə tanış olmağa çox böyük maraq göstə­ 4. «Туризм и культура», Москва, 2011 rirlər. Yaradılan hər bir sahə kimi turizm sahəsi də insanların 5. «Энциклопедия туриста», Москва, 2008 marağına xidmət etməlidir. Əgər turizmin inkişaf proqramında milli amillər nəzərə alınsa, ölkəmizə kütləvi turist gəlişi gözlə­ nilən ölkələrin əhalisinin həyat tərzindən, adət-ənənələrindən Azərbaycanda turizmin kəskin fərqlənərsə, bura daha çox maraq göstərənlərin sayının inkişaf problemləri artmasına səbəb olacaq. Bu milli xüsusiyyətləri turistə hiss et­ dirmək ölkəmizdə turizm işinin təşkilini həyata keçirən mütə­ Nəsirov Şamxal xəssislərin üzərinə düşür. Turizmin inkişafı üçün hər bir ölkə ATI vətəndaşında hər şeydən əvvəl millət, vətən, torpaq sevgisi ol­ malıdır. İlk növbədə bu hisslər turizm sahəsində çalışan insan­ Azərbaycan çox nadir təbii, mədəni, milli, etnoqrafik ob­ larda olmalıdır. Turizm sahəsində çalışan kadrlar öz xalqının yektlər kompleksinə malikdir. Əlverişli coğrafi mövqeyi, doq­ mədəniyyətini, tarixini, adət-ənənələrini yüksək səviyyədə bil­ quz iqlim tipi, flora və faunasının müxtəlifliyi və zənginliyi, də­ məli, onu təbliğ etməlidir. Buna görə də turizmdə inkişaf etmiş niz sahilində yerləşməsi, mədəni-tarixi irsi, ləziz mətbəxi, ölkələrin təcrübəsini öyrənmiş, turizm sahəsində təhsil almış yüksək qonaqpərvərlik ənənələri ölkəmizdə turizmin inkişafı gənclərimizə üstünlük verməliyik. üçün böyük perspektivlər yaradır. Azərbaycanda turizmin istənilən səviyyədə inkişaf etməmə­ Son illər ərzində turizm infrastrukturunun genişləndirilməsi sinin əsas səbəblərindən biri də turizm sahəsinə investisiya ya­ istiqamətində respublikanın paytaxtı Bakı şəhərində və region­ tırmaq istəyən sahibkarların qarşısına ağır şərtlərin qoyulması­ larda böyük işlər görülüb. Respublikamızda müxtəlif turizm dır. Belə olduqda isə, sahibkar yatırdığı pulu tez götürmək üçün tədbirləri keçirilir, turizm şirkətlərinin sayı çoxalır, yerləşdirmə qiymətləri xidmətin keyfiyyətinə uyğun deyil, əsl dəyərindən obyektlərinin sayı gün-gündən artır, turizmə aid müxtəlif rek- qat-qat baha təyin edir. Bu da daxili turizmin inkişafına mənfi təsir göstərir. Bu xidmətlərdən istifadə etməyə əhalinin əksə- 36 37 riyyotinin maddi imkanı çatmır. Maddi imkanı olanlar isə, hə­ kit mövsümdür, turizm fəaliyyəti zəifləyir. Bu zaman turizm min qiymətə Türkiyə, Kipr, Yunanıstana üz tutur. Çünki oralar­ obyektlərində aztəminatlı ailələrin, təqaüdçülərin, əlillərin isti­ da xidmət səviyyəsi daha yüksəkdir. Azad rəqabət şəraitini tə­ rahətini güzəştli qiymətlərlə təşkil etmək mümkündür. Bu işdə min etməklə, sahibkarlara bir sıra güzəştlər etməklə qiymətlə­ Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi və Dövlət Sosial rin azalmasına nail olmaq olar. Müdafiə Fondunun köməyi lazımdır. Bir sıra MDB ölkələrində Azərbaycanda 6000-dən çox tarixi abidənin olmasına bax­ (Rusiya, Ukrayna, Belarus və s.) sosial turizm geniş yayılıb. mayaraq, onların əksəriyyəti yaxşı vəziyyətdə deyil. Bu isə ya­ Hər bir ölkədə turizmin inkişafı turist-ekskursiya marşrutu xın gələcəydə turizmin inkişafına ciddi maneədir. Respublika­ və istiqamətlərinin müvafiq hüquqi sənədləşməsini tələb edir. mızda turizm marşrutlarına daxil olan abidələrin mühafizəsi Respublikamızın böyük şəhərlərində daha populyar ekskursiya müvafiq orqanlar tərəfindən gücləndirilməli, bir çox tarixi abi­ marşrutlarının, müxtəlif ərazilərində yerləşən təbiət abidələri­ nin, istirahət zonalarının pasportlaşmasını həyata keçirmək la­ dələrin konservasiyasına və bərpasına diqqət yetirilməlidir. Əks halda, bir neçə ildən sonra həmin abidələr turistlərin maraq və zımdır. Bunun üçün Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin nəz- diqqətini cəlb etməyəcək. dində xüsusi pasportlaşdırma komissiyası təsis olunmalıdır. Əgər qrup şəklində ölkəmizə gələn turistlər üçün müvafiq Turizm ölkənin inkişaf etməsinə, varlanmasına, əhalinin gii- proqramlar tərtib olunursa, fərdi şəkildə gələnlər dilemma qarşı­ zaramnın yaxşılaşmasına xidmət edən golirli biznes sahəsidir. Bundan əlavə xalqın, onun mədəniyyətinin, milli dəyərlərinin sında qalırlar: hara getməli, nəyə baxmalı? Bu səbəbdən də mə­ dəni və əyləncə proqramlarının təşkilinə ciddi yanaşılmalıdır. dünyada tanınmasına xidmət edən bir sahədir. Azərbaycanın Ümumiyyətlə regionlar üzrə buklet, xəritə-sxem, ya çox az­ coğrafi mövqeyi, iqlimi, qonaqpərvərliyi, ölkənin daxili sabit­ liyi, qədim mədəniyyəti imkan verir ki, ölkəmiz tezliklə dünya­ dır, ya da heç yoxdur. Yeni tikilmiş obyektlər haqqında məlumat isə yox dərəcəsindədir. İxtisaslı mütəxəssislər çatışmır, ekskur­ nın turizm mərkəzlərinin birinə çevrilsin. siya bələdçiləri, təlimatçılar, yerləşmə və qida müəssisələrində peşəkar xidmət personalı olduqca azdır. Bu problemi həll etmək üçün xidmət göstərən mehmanxana və mehmanxana tipli istira­ Azərbaycanda turizmin hət mərkəzlərinin fəaliyyəti vaxtaşırı yoxlanmalı, onların göstər­ potensial imkanları dikləri xidmət səviyyəsi üzərlərinə götürdükləri öhdəliklərlə müqayisə olunmalı və bunun nəticəsində mehmanxana işçiləri Mənımədzada Miijkan təkmilləşdirmə kurslarına və ya treninqlərə yönəldirilməlidir. Mədəniyyətşünaslıq üzrə Elmi-Metodiki Keçmiş SSRİ dövründə bir neçə respublikanın ərazisindən Mərkəzin Turizm təhsili bölməsi keçən turist marşrutları fəaliyyət göstərirdi. Turizm şirkətləri indi də qonşu ölkələri birləşdirən maraqlı marşrutlar tərtib edə Bir vaxtlar Azərbaycan keçmiş sovet vətəndaşlarının yay is­ bilərlər. Məsələn, Azərbaycan-İran, Azərbaycan-Türkiyə, tirahətinin məşhur yeri olmuşdur. Ölkəmiz Sovet vətəndaşlarını Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyə, Azərbaycan-Gürcüstan, Azər­ isti və mineral su mənbələri ətrafında salınmış kurortlar, təbiə­ baycan-Rusiya, Azərbaycan-Türkmənistan və s. Belə marşrutlar ti, həmçinin sovet sivilizasiyası mərkəzlərindən uzaqlığı ilə xarici turistlər üçün sərfəli olduğu qədər də, bölgə ölkələri ara­ cəlb edirdi. sında qarşılıqlı turizm əlaqələrini inkişaf etdirər. Respublika­ Azərbaycan turizm sənayesinin inkişafı üçün zəngin ehtiyat­ mızda turizm mövsümü yay və qış turizm mövsümlərinə ayrılır. lara malikdir. Bu hər şeydən əvvəl onun çox əlverişli siyasi- Bu da ilin təqribən 190 gününü təşkil edir. İlin qalan günləri sa- 39 38 coğrafi mövqeyə malik olması ilə əlaqədardır. Belə ki, A zər­ raı' mövcuddur. Abşeron yarımadasının Bakı səhəri ətrafında baycan iki dünya mərkəzi sivilizasiyasının qovuşuğunda, Trans- yerləşən dünyada misli-bərabəri olmayan qun... çimərlikləri qafqaz nəqliyyat dəhlizinin ortasında yerləşir ki, bütün infra­ turistlər arasında geniş şöhrət qazanmışdır. Kyı . /.amanda res­ strukturlar - Avropa, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələrini birləş­ publikanın şimal-şərq sahilində Yalama-Xaçm w zonası çimər­ dirən hava və dəniz daşımaları, magistral avtomobil və dəmir liklərinin (Bakıdan 220 km aıalı) birbaşa -.ahil zolağında bitən yolları buradan keçir. enliyarpaqlı meşələr özünün sərinliyi ilə turistləri cəlb edir. Azərbaycan Respublikası nadir təbii-iqlim xüsusiyyətlərinə Çimərlik mövsiimii sentyabrın axırınadok davam edir. Yod- malik bir ölkədir. Bazardüzü, Şahdağ, Babadağın vüqarla, əzə­ lu, bromlu, florlu şəffaf su insana zövq verir və yayda insanları mətlə ucalan zirvələri, Böyük Qafqazın cənub ətəklərindən özünə cəlb edir. Yayda suyun hərarəti +24° və +26° C-yə çatır. axan çaylar, çoxsaylı şəlalələr, büllur kimi şəffaf Göygöl, Maral Azərbaycan çoxdan bəri sağlamlıq diyarı və əla istirahət ye­ gölün firuzəyi səthi, Qobustanın sərt və eyni zamanda mənzərə­ ri kimi şöhrət qazanıb. İqlim hər yerdə müstəsna dərəcədə əlve­ li palçıq vulkanları, Lənkəranın nadir qoruqları, Abşeron və Na- rişlidir, bəlkə do elə buna görədir ki, ölkəmiz uzunömürlülərin bran bölgəsinin müalicəvi əhəmiyyətli narın qumlu çimərliklə­ sayına gərə qabaqcıl yerlərdən birini tutur. ri - Azərbaycan, turistlərin gözündə məhz belə canlanır. Bu məsələdə sağlam qida və düzgün qidalanma mühüm rol Planetimizin 11 iqlim tipindən 9-u, bu və ya digər şəkildə oynayır. Dünyanın müxtəlif ölkələrindən gələn, ləzzətli və zə­ subtropik zonadan tutmuş yüksək dağ çəmənlərinə qədər Azər­ rif yeməkləri xoşlayan insanları Azərbaycan mətbəxinin ləziz baycan ərazisində mövcudluğu hamıya məlumdur. Flora aləmi xörəklərinin zərif dadı və xoş rayihəsi məftun edir. özünün parlaqlığı və rəngarəngliyi ilə adamı məftun edir. Bura­ Respublikada turizmin bütün növlərinin inkişafı üçiin daha da Qafqaz florasının demək olar bütün növlərinə təsadüf edilir. bir əlverişli şərait Azərbaycan xalqının səmimiyyəti və ənənə­ Azərbaycanda 1200-don çox irili-xırdalı çay axır. Dağlardan vi qonaqpərvərliyidir. Ölkəmizin hansı giişəsiııdə olursunuzsa- axan bir çox çaylar səsli-küylü əzəmətli şəlalələr yaradır. olun, sizi qayğı və diqqətlə əhatə edəcək, səxavətlə qonaq çağı­ Dağlıq yerlərdə və Arandakı mövcud göllər Azərbaycan tor­ racaq və səmimi kömək göstərəcəklər. pağının əsl bəzəyidir və bu göllərin ən gözəli Göygöl və Maral Azərbaycan zəngin tarixə və qədim mədəniyyətə malik öl­ göldür. Xəzərin sularında və ona yaxın çaylarda qiymətli qızıl kədir. Azıx mağarasında tapılmış neandertal adamın sümükləri balıq növləri vardır. onu göstərir ki, ibtidai insan burada hələ 1 50 min il qabaq, ilkin Dünyada tanınmış «Karlovı Varı» sularından heç do geri qal­ paleolit dövründə yaşamışdır. mayan isti və mineral bulaqlar - Badamlı, Turşsu, İstisu böyük Ölkəmizin ərazisində 6 mindən artıq tarixi-memarlıq abidə­ iqtisadi müalicəvi əhəmiyyət daşıyır. ləri mövcuddur. Onların əksəriyyəti Azərbaycan ərazisindən Təbii palçıqlar 100-dən çoxdur ki, dayaq-hərəkət aparatı, əsəb sistemi, dəri, ginekoloji və digər xəstəliklərin müalicəsi keçən Böyük İpək yolu boyunca qədim karvan yollarının üçün səmərəli istifadə olunur. Bunların arasında «Naftalan» üstündə yerləşir və indinin özündə də heyrət doğurur. müalicəvi nefti xüsusi yer tutur. Ümumdünya Turizm Təşkilatının proqnozuna görə 2020-ci Azərbaycanı günəşli ölkə adlandırırlar vo bu da təsadüfi de­ ildə dünyada turistlərin sayı 2 dəfədən çox artacaq və 1,5 mlrd, yil. İl ərzində günəşli günlərin sayına görə Respublikamız İta­ nəfərə çatacaq. Bunu nəzərə aldıqda Azərbaycan Respublika­ liya, İspaniya və Yunanıstanla müqayisə edilə bilər. Azər­ sında turizm sənayesinin inkişafı aktual və perspektivlidir. baycan ərazisi boyu 825 km uzanan Xəzərin dəniz sahillərinin Azərbaycanda bu sahənin digər ölkələrə nisbətən zəif inkişaf ucdantutma istirahət zonasına çevrilməsi üçün hər cür ilkin şə- etməsi ilk növbədə turizm xidmətləri səviyyəsinin aşağı olma­ sı, maliyyə vəsaitinin çatışması, ixtisaslı kadrların olmaması, 40 41 dünya turizm bazasında rəqabət qabiliyyətinin aşağı olması ilə kadrlara tələbatın artması ilə rayonlarda yeni ixtisaslar üzrə tə­ izah edilməlidir. limlərin vasitəsilə insan resurslarının inkişafına müsbət təsir Azərbaycana xarici turistlərin cəlb edilməsi və qəbulu im­ göstərə bilər. kanlarının təhlili göstərir ki, ölkəmiz turizm sənayesinin dünya­ Azərbaycanın turizm ehtiyatlarını, mövcud infrastrukturunu, da təkrar olunmayan ən mühüm təbii resurslarına malikdir. turizm və istirahət obyektlərini nəzərə alaraq, böyük kapital Azərbaycanda mənəvi mədəniyyət abidələri, təbii landşaftlar, xərcləri tələb etməyən və qoyulan vəsaitin tez qaytarılmasını mədəniyyətin müasir mərkəzləri, təkrar olunmaz Xəzər dənizi, təmin edən turizm növlərinin inkişafına xüsusi əhəmiyyət ver­ onun müalicəvi qumu, insan sağlamlığının bərpası üçün «vulkan mək lazımdır. Bu zaman turizmin bəzi növlərinin inkişaf etdiril­ palçığı», dünyada analoqu olmayan Naftalan nefti, istirahət üçün məsi təbiətin qorunma tədbirləri, hüquqi normativ aktları ilə bəxş olunan iusunkar təbiət mövcuddur. Qeyd olunanlar turiz­ uyğun gəlməsi xüsusi nəzərə alınmalıdır. min bütün növlərinin - dəniz turizmi, istirahət, mədəni-tarixi tu­ Bunları nəzərə alaraq hazırda Azərbaycanda aşağıdakı prio­ rizm, «konqress» turizmi, dini turizm, ekoloji turizm, rekreasion ritet turizm istiqamətlərinin inkişaf etdirilməsi məqsədə uyğun turizm, işgüzar turizm, ekstremal turizm və digər turizm sahələ­ hesab edilə bilər: kurort-rekreasiya turizmi, dağ-eksiremai turiz­ rinin inkişaf etdirilməsinə şərait yaradır, mi və alpinizm, Böyük İpək Yolunda turizm, ekoloji turizm, hə­ Turizm sənayesi ölkənin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb mçinin daxili turizm. edir. O, gəlir əldə etmək imkanları baxımından yoxsulluğun Kurort-rekreasiya turizmi - Xəzər dənizi və onun ətrafındakı azaldılması strategiyasının digor əsas istiqamətləri ilə çox bağlı­ böyük şəbəkəli pansionallar, istirahət evləri, kurort və digər dır. Belə ki, turizm, ilk növbədə regionlara maliyyə vəsaitləri­ müalicə müəssisələrinin maksimum effektli istifadə edilməsi nin axını deməkdir. Azərbaycanın iqlimi və təbiətinin rənga­ turizmin bu növünün inkişaf etdirilməsi üçün böyük imkanlar rəngliyi turizmin inkişafına, eyni zamanda, dövlətin regional in­ yaradır. Müalicə - sağlamlaşdırma imkanlarına görə Respubli­ kişaf siyasətinə müsbət təsir göstərə bilər. Bu, uzunmüddətli kanın digər regionlarında da müalicə-kurort və rekreasiya müəs­ perspektivdə regional infrastruktura investisiya qoyuluşu və tu­ sisələrinin bazası əsasında xidməti dünya standartlarına qaldı­ rizmin inkişafı nəticəsində regionlara səfər edəcək turistlər va­ rıb, xarici turistlərin cəlb edilməsinə yönəlmiş tədbirlər sitəsilə regionlara maliyyə vəsaitlərinin axını üçün müvafiq şə­ görülməlidir. Bunun üçün nəinki xarici investisiya, həmçinin rait yaradır. müasir xidmət texnologiyalarının cəlb edilməsi zəruridir. Azərbaycan turizmin inkişaf etdirilməsi üçün böyük potensi­ Dağ-ckstrcmal turizmi və alpinizm - Azərbaycan ərazisinin ala malikdir. Bu potensial ölkənin müxtəlif nöqtələrində yerlə­ çox hissəsində dağlar yerləşdiyinə görə, bu ehtiyatlar xarici tu­ şən qədim şəhərlərdə, incəsənət abidələrində, muzeylərdə ristlər üçün daha cəlbedicidir. Dünya turizm bazasında ekstre­ özünü təcəssüm etdirir. mal turizm böyük tələbatla istifadə olunur. Respublikanın məş­ Turizm, eyni zamanda həm yüksək, həm də aşağı ixtisaslı iş­ hur dağ rayonlarındakı, yüksək dağlarda məntəqə və kempinq lərə olan tələbi stimullaşdırmaqla, yerli səviyyədə gəlirgətirmə (lager) şəbəkələrinin yaradılması vacibdir. Turist və alpinistlər imkanları yaradır. Hazırda, xüsusilə rayonlarda işsizlik səviyyə­ üçün xüsusi məhdudlaşdırılmış ərazilərin mövcudluğu bir çox sini nəzərə alaraq, aşağı ixtisaslı şəxslərin çalışdıqları işlərə, ekstremal turizm növlərinin gələcək inkişafı üçün istinad nöqtə­ xüsusilə xidmətlərə yaranacaq yüksək tələbat yerli səviyyədə si ola bilər. bir sıra iqtisadi çətinlikləri aradan qaldırmağa kömək etməklə Böyük İpək yolunda turizm - təbiətin diqqətəlayiq yerlərin­ ölkədə yoxsulluğun azaldılmasına şərait yaradacaqdır. Daha dən başqa Azərbaycan Böyük İpək yolunun üstündə yerləşən və uzunmüddətli perspektivdə turizm sənayesində yüksək ixtisaslı dünyəvi əhəmiyyət kəsb edən tarixi-mədəni abidələrlə zəngin- 42 43 dir. Böyük İpok yolu ilə tranzit turlar təşkil etmək xüsusən ak­ Lakin müstəqillik dövründə bu sahəyə xüsusi önəm veril­ tualdır. Bunun nəticəsində Azərbaycan bir çox ölkələrin, məs., məyə və diqqət göstərilməyə başlandı. Beləliklə, ölkənin sürət­ Yaponiya, Malayziya, Çin Xalq Respublikası, Koreya və həm­ li inkişafı şəraitində müxtəlif ölkələrdən turistlərin respublika­ çinin Avropa ölkələrinin maraq dairəsinə çevrilə bilər. mıza axını başladı və bütün bu proses indi də uğurla davam edir, Ekoloji turizm - özündə nisbətən yeni turizm növünü əks et­ Azərbaycanı görmək, onu yaxından tanımaq istəyənlərin sayı il­ dirir, hansı ki, insanlar tərəfindən mənimsənilməmiş təbiət gu­ dən-ilə artır. şələrini gəzmək təbiətlə təmasda olmaq məqsədi daşıyır. Eko­ Azərbaycanın tarixini vo təbii-coğrafi üstünlüklərini həmişə loji turizmin inkişafı üçün yüksək rekreasiya potensialına malik yüksək qiymətləndirən ulu öndər Heydər Əliyev ölkədə turiz­ qoruqlar, parklar vo xüsusi qorunan ərazilərin olması zəruridir. min inkişafına xüsusi önəm verirdi. Bütün sahələrin inkişafına Ekoloji turizmin inkişafı üçün biosferli ərazilərin yaradılması ən xüsusi diqqət ayıran ulu öndər ölkəmizin həm də dünyada tu­ perspektivli variantlarından biridir. rizm mərkəzi kimi tanınması istiqamətində mühüm addımlar atırdı. 1999-cu ildə ‘Turizm haqqında” Azərbaycan Respubli­ kasının Qanununun qəbul edilməsi bu sahənin inkişafında Azərbaycanda turizmin mühüm addım oldu. Bu istiqamətdə reallaşan digər bir əhə­ müasir vəziyyəti miyyətli tədbir 2001-ci ildə Gənclər, İdman və Turizm Nazirı- liyinin yaradılması oldu. Eyni zamanda, həmin ilin sentyabrında Azərbaycan Ünuımdiinya Turizm Təşkilatına üzv qəbul olundu. Məmmədli Nailə Bu təşəbbüslər, əlbəttə, yeni-yeni layihələrin ortaya qoyul­ ATİ masına, Azərbaycanın dünyanın turizm ölkələri arasında öncül yerlərdən birini tutmasına imkan yaratdı. 2002-ci ildə “2002- Turizm bir çox ölkədə aparıcı gəlir sahələrindəndir. Çoxşa- xəli bir sahə olmaqla turizmin inkişafı üçün əsas şərtlərdən bi­ 2005-ci illərdə Azərbaycanda turizmin inkişaf proqramf’nın ri, bəlkə də birincisi ölkənin coğrafi mövqeyi, tarixi abidələri­ təsdiq olunması sonrakı mərhələlərdə ölkəmizin turizm sekto­ nin çoxluğu, təbii sərvətlərin bolluğu və təbii ki, ölkədə ictimai- runun formalaşmasına və genişmiqyaslı inkişafına təkan verdi, siyasi sabitliyin olmasıdır. Zəngin vo rəngarəng təbiətə malik Həmin ildən başlayaraq Bakıda Beynəlxalq Turizm Sərgisinin olan Azərbaycana ulu Tanrı bütün nemətləri bəxş edib desək, keçirilməsi Azərbaycan turizminin dünya turizminə inteqrasiya yanılmarıq. Çünki Azərbaycanda bütün fəsillərdə turizmin inki­ olunmasına müsbət təsir göstərdi. Məhz belə inkişafın davamı­ şafı, turistlərin qəbulu üçün gözəl şərait var. İsti yay dır ki, bu gün ölkəmiz təkcə regionda yox, dünyada həm də tu­ mövsümündə olduğu kimi, payız, qış fəsillərində də bunun şa­ rizm ölkəsi kimi tanınmaqdadır. hidi olmaq mümkündür. Ulu öndərin siyasi kursunun layiqli davamçısı Prezident İl­ Ölkəmiz tarixən Şərqlə Qərb arasında körpü rolunu oynayıb ham Əliyev do turizmin Azərbaycan üçiin nə qədər perspektiv­ və elə bu gün də həmin tranzit mövqeyini qoruyub saxlamaqda­ li olduğunu nəzərə alaraq bu sahənin inkişafını həmişə diqqət dır. Bunun tarixi isə lap qədim dövrlərə gedib çıxır. Hələ orta mərkəzində saxlayır. Son dövrlərdə respublikamızda turizmin əsrlərdə Azərbaycan ərazisinin coğrafi üstünlükləri xarici qo­ sürətli inkişafı və bu sahədə əldə olunan uğurlar vətəndaşların naqların diqqətini özünə cəlb edib. Bunu ayrı-ayrı vaxtlarda öl­ vo ölkəyə gələn turistlərin zövqlü istirahəti ilə yanaşı, Azər­ kəmizdə olan səyyahlar, tanınmış şair və yazıçılar da öz əsərlə­ baycanın iqtisadiyyatında yeni gəlir mənbəyinin formalaşması­ rində, yol qeydlərində qələmə alıblar. na gətirib çuarıb. Bu da öz növbəsində paytaxtda və bölgələr­ də vətəndaşların işlə təmin olunmasına və yaşayış səviyyəsinin 44 45 daha da yüksoldilməsino şorait yaratmışdır. təndaşların sayı 1 milyon 16 min 559 nəfər olmuşdur. Digər bir Prezident İlham Əliyevin 6 aprel 2010-cu il tarixli sorənca- məlumata görə, ölkəyə gələn əcnəbilərin 75-80 %-ni turistlər mına uyğun olaraq “Azərbaycan Respublikasında 2010-2014- təşkil edir. cü illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq Azərbaycanın gəzdikcə bitməyən və baxdıqca göz oxşayan olunması isə ölkədə turizmin daha da inkişafına çox mühüm tə­ təbii mənzərəsi və tarixin müxtəlif dövrlərindən süzülüb gələn sir göstərdi. 2011-ci ilin ölkəmizdə “Turizm ili” elan edilməsi maddi mədəniyyət nümunələri ölkəyə gələn xarici turistlərin il- isə bu sahəyə ayrılan diqqət və qayğının bariz nümunəsidir. Öl­ dən-ilə artmasında və Azərbaycan turizminin dünyada tanınma­ kə başçısının iyul ayının 2-də Bakıda “Kempinski Hotcl-Ba- sında az rol oynamayıb. Tarixi və mədəniyyət abidələri ilə zən­ damdar”, oktyabrın 3-də “Hilton Baku” otel komplekslərinin gin olan Azərbaycanda turistlərin diqqətini çəkən, onları açılışında iştirak etməsi do bu sahəyə nə qədər önəm verildiyi­ düşünməyə və maraqlanmağa sövq edən abidələr çoxdur. İçəri­ ni və bu yenilklərin turizmin inlişafı sahəsində çox böyük hadi­ şəhər, Bakı Dövlət tarixi etnoqrafik qoruğu olan Qobustan, Şir­ sə olduğunu göstərir: “Şəhərimiz inkişaf edir, gözəlləşir, yeni vanşahlar Saray Kompleksi, Atəşgah, Qız qalası və digər tarixi otellər açılır. İnvestorların Azərbaycan iqtisadiyyatına, xüsusilə yerlər turistlərin daha çox müraciət etdiyi ünvanlardır, ügər tu­ xidmət sektoruna diqqəti və marağı, əlbəttə ki, bizi çox sevindi­ ristlərin bir qismi tarixi abidələr olan məkanlara üstünlük verir­ rir. Bu il Azərbaycanda “Turizm ili” elan edilibdir. Bu, təsadüfi sə, digər qismi mənzərəli və müalicəvi yerlərə üz tuturlar. deyildir. Çünki turizm sektorunun inkişafına böyük diqqət gös­ Dövlət başçısının turizm sahəsinə göstərdiyi diqqət və bu is­ tərilir. Hesab edirəm ki, növbəti illərdə turizm sektoru Azər­ tiqamətdə görülən işlər deməyə imkan verir ki, Azərbaycanda baycanın iqtisadi potensialında mühüm yer tutacaqdır”. turizm yüksək inkişaf dövrünü yaşayır. Qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycanda ictimai-siyasi sabitliyin qorunub saxlanması Azərbaycanın turizm potensialı genişdir. Azərbaycanın turizm və şəffaflığın təmin edilməsi ölkədə turistlərin rahat hərəkətinə ehtiyatlarının zənginliyi və ölkəmizin bu sahədə qazandığı ge­ yol açmaqla yanaşı, həm də xarici vətəndaşların Azərbaycana nişmiqyaslı uğurlar təsdiq edir ki, yaxın gələcəkdə ölkəmi/, axınını artırıb. Yaradılan gözəl şərait - istirahət mərkəzləri, dünyada turizm dövlətlərindən birinə çevriləcəkdir. parklar, beşulduzlu otellər, geniş magistrallar, beynəlxalq aero­ portlar, eyni zamanda, mədəni-tarixi abidələrin bolluğu Azər­ baycana gələn xarici vətəndaşların sayının ildən-ilə artmasına Развитие Зеленных Отелей - “экологическая səbəb olur. Azərbaycanda turizm ehtiyatlarının zəngin olduğu­ Устойчивость” будущего nu dəyərləndirən dövlət başçısı ölkədə turizm ehtiyatlarının tam öyrənilməsinə, genişlənməsinə, insanların mədəni və rahat isti­ туризма в Азербайджане rahətinin təmin olunmasına, eyni zamanda, ölkədə daimi qazanc mənbəyinin əldə olunmasına xüsusi qayğı göstərir. Məmmədov Xəyal Dünyada neft ölkəsi kimi tanınan Azərbaycan bu gün həm ATİ-nin magistri də turizm ölkəsi kimi tanınır və bir sıra dünya ölkələri ilə turizm əlaqələrinin yaradılmasına nail olub. Turizm sahəsində zəngin Статья объясняет, какое влияние окажет внедрение инно­ təcrübəsi olan Türkiyə, İtaliya, Polşa, Gürcüstan, Ukrayna, Ru­ вационных зеленных отелей для устойчивого развития ту­ ризма в Азербайджане. В статье охвачена, следующая ин­ mıniya, Yunanıstan, Moldova və digər ölkələr Azərbaycanla bu формация; что такое зеленый отель, преимущества экологи­ istiqamətdə tərəfdaşlığı daha da artırmağa çalışırlar. Ümumilik­ чески безопасных методов, и применение практики в Азер- də 2011-ci ilin ilk altı ayı müddətində ölkəyə gələn xarici və- 46 47 оаиджане. количество затрат на электроэнергию. Отель достиг, 46% Индустрия гостеприимства каждый год тратит, пять мил­ снижения использования воды, за счет низкого оборота во­ лиардов долларов на обеспечение энергией, почти четыре ды в душе и туалетах, а также с помощью технологии Кои миллиона киловатт электричества, огромное количество Понд было достигнуто использование вторично перерабо­ природного газа, а также около семи миллиардов галлонов танной воды, с предварительным очищением. Однако глав­ пресной воды. Зеленная экономическая революция может ным достижением отеля, было получение огромной эконо­ стать уникальной возможностью для Азербайджана, в уве­ мии и укреплении позиций стабильного развития, которое личении дохода и доли туристского рынка. не наносит вред окружающей среде. И так, что же такое зеленый или экологически безопас­ Соответственно строительство и внедрение схожих тех­ ный отель? Это отели, которые взяли на себя инициативу и нологий в Азербайджане, может стать основным инструмен­ основную цель, в осуществлении практики снижения расхо­ том в развитии устойчивого туризма в стране. да энергии, природного газа и воды. Зеленные отели, цели­ В соответствии с планом осуществления государственной ком вовлечены в различные программы утилизации, уста­ программы по туризму 2010-2014, развитие альтернативных новки энергосберегающего оборудования, использовании видов туризма, а также внедрение инновационных техноло­ экологически чистого освещения, а также получении отзы­ гий является первостепенно значимой задачей. вов от своих гостей о вкладе в защиту окружающей среды и Для увеличения числа экологически чистых отелей следу­ планеты Земля. ющие факторы должны быть соблюдены: Тем самым, инновационное развитие зеленных отелей в • Государственное регулирование Азербайджане может оказать положительные результаты на • Потребность гостей в обеспечении экологически чисты­ экономическую стабильность экономики страны. К приме­ ми объектами размещения ру, по словам президента Altiman Hospitality Group inn, Вен. • Вера, что зеленная практика лучшее проявление туриз­ И Чанга, чья компания построила уникальный Gaia Napa ма Valley Hotel and Spa , зеленый это «множество методов», на­ • Использование экологически чистых технологий сохра­ правленных на инновационные подходы для сохранения и няет, как деньги, так и ресурсы, удовлетворяя при этом пот­ устойчивого развития туризма на планете Земля. ребности отдыхающих. Господин Чаиг, одно из самых узнаваемых имен в индус­ В настоящее время, отель не только должен предос­ трии гостеприимства, он принимал участие в проектирова­ тавлять услуги отдыхающим, но и должен с уважением отно­ нии величайших отельных комплексов, которые по сей день ситься к окружающей среде. Для этого соблюдение вышепе­ действует под брендами Hilton Holiday inn. Однако полно­ речисленных факторов, становиться необходимостью, а в стью экологически безопасным достижением господина совокупности с инновационными технологиями и пра­ Чанга, является, отель Эаиа Напа Валлей, он был построен вильным подходом к осуществлению, мы можем повторить, из переработанных и безопасных для экологии материалов: опыт зеленных отелей, с мировым именем создав экологи­ использовались инновационные сертифицированные пило­ чески чистые места размещения в нашей стране. материалы, краски, герметики, ковры и клей с низким со­ Развитие и продвижение южного региона страны, как держанием летучих органических соединений, а также плит­ место строительства новых зеленных отелей, оснащенных ку и гранит включающие переработанные материалы. Более экологически чистыми инновационными технологиями, мо­ того все строительные отходы были вторично переработа­ жет позиционировать Азербайджан как экологически безо­ ны. Внутренняя секреция энергетической системы и освеще­ пасное направление, готовое принимать туристов, волонте­ ние с помощью солнечных труб, сэкономило колоссальное ров, а также всех желающих кому не равнодушна окружаю­ 48 49 щая среда. В дополнении, следует отметить применение практики строительства инновационных зеленных отелей в Азербай­ Turizmin ətraf mühitə mənfi təsiri джане, окажет положительное влияние на следующие пока­ və bundan yayınma yolları затели государственной экономики и развития туризма. Экономическая эффективность - экологические, методы İsmayılov İsmayıl использования отелей экономически эффективны. ATİ-nin magistri Возможности расширения туристического рынка - спо­ собность привлечь больше количество и классов туристов. Turizm sektoru XX osrin sonlarından başlayaraq aparacı iqti­ Более того, маркетинг и реализация экологических продук­ sadi sahəyə çevrilmişdir. Bu sektoru daha da inkişaf etdirmək тов также существенно способствуют положительному про­ üçün dövlətlər müxtəlif proqramlar hazırlayıb davamlı strate­ движению региона или страны. giya tətbiq edirlər. Çünki bu sahə ölkəyə kompleks şəkildə tə­ Удовлетворенность сотрудников и гостей - Забота об ок­ sir edərək hərtərəfli inkişafa səbəb olur, dünya əhalisinin bir-bi- ружающей среде вызывает ответственность и удовлетворе­ rino yaxınlaşmasına zəmin yaradan bir sahə olmaqla yanaşı, ние местного населения и приезжих. Снижение количества отходов - переработка материалов hom də milyonlarla insanların sosial və iqtisadi problemlərinin значительно снижает количество отходов. ödənilməsinə, çox hallarda onun aradan qaldırılmasına kömək Оправданно высокая стоимость размещения - гостиницы göstərən böyük fəaliyyət sahəsidir. и отели использующие, зеленные технологии, как правило, Digər iqtisadi sahələr kimi turizmin də inkişafı bəzi mənfi дорогостоящие. xüsusiyyətlərə sahibdir. Turizmlə qarşılıqlı əlaqədə olduğu В итоге, значимость конструкции мест размещения - типа üçün ətraf mühit turizm qaynağı olduğu halda, turizm və rekre­ зеленных отелей, в охране окружающей среды, путем ис­ asiya fəaliyyətləri ilk növbədə ətraf mühitə təsir edir. Bu əlaqə­ пользования переработанных и вторичных материалов яв­ lər turizm mühitinin var olma səbəbini əmələ gətirir. Turizmin ляется первостепенной. Более того, экономия энергии и во­ məqsədi bir tərəfdən mövcud resurslardan maksimum istifadə ды положительно влияет на экономическое планирование. etmək, digər tərəfdən isə bu resursları on yüksək səviyyədə qo­ Внедрение экологически чистых инновационных техноло­ rumaqdır. Bu amil xüsusilə təbii və ekoloji chtiyyatlar üçün da­ гий в систему гостеприимства и размещения страны, может ha keçərlidir. Çünki turizmin mənbəyinin əsas hissəsini ətraf стать основным путем развития долгосрочного туризма в mühit təşkil edir. Азербайджане. Turizmin ekoloji təsirlərinin qiymətləndirilməsi və başa düşülməsi, sektorun dayanıqlı inkişafı baxımından olduqca əhə­ miyyətlidir. Resurslardan istifadə zamanı ətrafa vurulan ziyanın qarşısını almaq üçün turizmin inkişaf strategiyasında lazımi də­ yişikliklər etmək vacibdir. Turizm və rekreasiya fəaliyyətləri eyni zamanda bioloji müxtəlifliyə təsir göstərdiyi üçün düzgün istifadə olunmazsa bərpası mümkün olmayan nəticələrə gətirib çıxara bilər. İdarəetmədə yaranmış diqqətsizliklər nəticəsində turizm ət­ raf mühitin tərkibinin dəyişməsini, hava, su, torpaq çirklənməsi-

50 51 ni, sosioloji problemlərin meydana gəlməsini sürətləndirir. Buna sı üçün turizm fəaliyyətinin yaratdığı tullantıların ilkin araşdırıl­ baxmayaraq düzgün təşkil olunmuş strateji planlaşdırma ətraf ması və qiymətləndirilməsi vacibdir. Ekoloji nöqteyi nəzərdən mühitə təhlükə olmaq əvəzinə, qoruyucu funksiya daşıya bilər. məişət və sənaye tullantılarının utilizasiyası böyük problemlər­ Ümumilikdə turizm ətraf mühit üzərində həm müsbət, həm dən biridir. “Vəhşi” zibilliklərdən zəhorli maddələrin və mik- də mənfi təsirlər göstərir. Mənfi təsirlərə diqqət yetirsək: su, roorqanizmlərin yeraltı sulara düşorok kilometrlərlə məsafələro hava çirkliliyi, səs-küy, tullantı problemləri, ekoloji pozulmalar, yayılması ətraf mühit üçün çox böyük və idarə olunması çətin ekoloji təhlükələr, arxeoloji və tarixi yerlərin korlanması, ərazi­ olan problemlər yaradır. nin istifadə çətinliyi kimi həm lokal, həm də qlobal problemlə­ Həmçinin məişət tullantılarının tərkibində çoxlu lazımlı mad- ri aşkar etmək mümkündür. dəlor do vardır. Bunlar: gübrə üçün yaralı orqanik birləşmələr, Ətraf mühitin mühafizəsi problemi müasir dövrün ən vacib kağız və karton, şüşə, plastmas, dəri, oduncaq vo metallardır. məsələlərindən biridir. Turizm sənaye müossisolorinin, nəq­ Turizm sənaye müossisolorinin tullantısız texnologiyaya liyyatın atmosferə, su hövzələrinə və yer altına atılan tullantısı keçməsinə zəmin yaradan əsas faktorları aşağıdakı kimi izah et­ elmin və texnikanın inkişafının müasir dövründə elə bir sə- mək olar. viyyoyə gəlib çatmışdır ki, bir çox rayonlarda, əsasən də Tullantısız texnologiya - bu elə bir texnologiyadır ki, hər yüklənmə çox olan mərkəzlərdə çirklənmənin səviyyəsi bura­ hansı dövrdə xammal vo enerji daha rasional istifadə olunur: xıla bilən həddən dəfələrlə çoxdur. xammal resursu > istehsalat > istehlak > ikinci xammal resur­ Ətraf mühitin mühafizəsi problemi kompleks problemdir və su. Bu ətraf mühitə təsiri minimal həddə endirir və onun nor­ qlobal xarakter daşıyır. İnsanlığın gələcək inkişafı bu problemin mal fəaliyyətinə daha az təsir göstərir. sosial, ekoloji, texniki, iqtisadi, hüquqi və beynəlxalq aspektlə­ Müasir turizm sənaye müəssisələri və turistlər ətraf mühi­ rini kompleks hesabatının nəinki hor hansı bir istehsalat sahəsi­ ti atmosferə və su ehtiyatlarına atdıqları tullantılar vasitəsi­ nə tətbiqi, hətta ölkə, region vo dünya miqyasında da tətbiqini lə çirkləndirirlor. Lakin bu tullantıların tərkibində təsərrüfa­ aparmadan mümkün deyil. ta yararlı maddələr var: metallar, şüşə, kağız və s. Məsə­ Turizm və rekreasiya fəaliyyotlori nəticəsində ətraf mühitin lə tullantılardan bu komponentləri ayıra bilən texnologiya və bərk, maye və qazvari sənaye və məişət tullantıları ilə davam mexanizmlər hazırlayıb işləməkdən ibarətdir. Bir istehsalatın edən çirklənməsi ətraf mühitin deqradasiyası, sosial və iqtisadi tullantısı digər istehsalatda xammal kimi istifadə olunur. Be­ əhəmiyyəti olan kəskin ekoloji problemin həll olunmamasına lə istehsalat texnologiyalarının yaradılması daha əlverişli və gətirib çıxarır. perspektivlidir. Nəticədə isə bərk, maye və qazvari tullantı­ Ekoloji təmiz turizm müəssisələrində aparılan araşdırmala­ ların ətraf mühitə atılması daha az olacaqdır. Aparılan araş­ rın uzun müddətinə və çoxluğuna baxmayaraq sənaye və məişət dırmalar göstərir ki, yaranan tullantıların 2/3-ni təkrar emal tullantılarının utilizasiyası1 və təkrar emalı problemi hələ do öz etmək üçün həm texniki biliklər, həm də avadanlıqlar aktuallığını itirmir. Ona görə də, ətraf mühitin sənaye və günümüzdə mövcuddur. Əsas maneə - istehsalatın düzgün qu- məişət tullantıları ilə çirklənməsinin iqtisadi, texnoloji və eko­ rulmaması, istehsalçılarda ekoloji biliklərin vo ətraf mühit is­ loji əsaslandırma ilə yeni proqressiv və təhlükəsiz metodlardan tifadəsi mədəniyyətinin olmaması, təbii ehtiyat qiymətləri­ istifadə etməklə alınması günümüzdəki əsas vacib məsələlər­ nin, ətraf mühiti çirkləndirən müəssisələrə tətbiq olunan cə­ dən biridir. Problemin daha rasional və dolğun həllinin tapılma- rimələrin aşağı olmasıdır. Şəhərlərdə məişət tullantılarının sayı getdikcə artır və ’Ətraf mühitin m əişət tullantılarından təmizlənməsi onların saxlanılması və ya basdırılması üçün böyük ərazilər 52 53 dir; turizm beynəlxalq və yerli strateji planlaşdırma və ətrafa tə­ ayrılır. Tonlarla bərk məişət tullantıları şəhərlərdə yığılır. sir dəyərləndirilməsi altında inkişaf etdirilməlidir. Onların zərərsizləşdirilməsi və utilizasiyası ətraf mühitin ♦ Müxtəliflik qorunmalıdır; təbii, sosial və mədəni müxtəli­ qorunması sahəsində əsas işlərdən biridir. Bərk tullantıların flik saxlanılmaqla dəyərləri artırılmalıdır. emalı heç də az olmayan iqtisadi səmərəyə malikdir. ♦ Yerli ohali ilə daimi olaqo saxlanılmalıdır; davamlılıq vo Zibilliklərin təkmilləşdirilməsi məişət tullantılarının zərər­ dayanıqlıq siyasətləri haqqında yerli əhali məlumatlandırılmalı sizləşdirilməsi və utilizasiyası probleminin həlli sayıla bil­ və onların dəstəyi təşkil olunmalıdır. məz. Xarici təcrübədə mexanikləşdirilmiş təmizləmə metodu ♦ Mütəmadi araşdırma və analiz aparılmalıdır; lazımi məlu­ tətbiq edilən xüsusi zavodlar geniş yayılmaqdadır. mat toplamaq vo analizlərini vaxtında araşdırıb nəticələrini təh­ Emal olunmuş xammalın təkrar emala ilkin xammal kimi lil etmək növbəti mərhələdə ətraf mühitin qorunması üçün verilməsi çox böyük ekoloji effekt verir. Məsələn, kağız və görülməsi vacib olan tədbirləri aşkara çıxarmağa birbaşa vasitə karton istehsalatında makulaturadan2 istifadə atmosferə atı­ olacaqdır. lan tullantıları 85%, suya atılan tullantıları isə 40%-ə qə­ Turizmin ətraf mühit üzərində mənfi təsirlərinin qarşısının dər azaldır. Tullantıların utilizasiyası təbii ehtiyatlardan daha alınması məqsədilə yuxanda qeyd olunan tədbirlərin həyata kc- səmorli istifadosino imkan yaradır. çirilməməsi turist qəbul edən ölkənin turizm tələbini meydana Bütün bunları nəzərə alaraq turizm müəssisələri üçün təklif gətirən dəyərləri öz əlləri ilə yox etmək mənasını ifadə edir. olunan ətraf mühitin mühafizəsi qaydalarının sırasına həmin tu­ Başqa sözlə desək, ölkə və ya bölgə turizm xammalını istehlak rizm müəssisələrinin, xüsusilə yerləşmə müəssisələrinin ətra­ edərək turizmdən əldə edəcəyi iqtisadi, sosial və mədəni fayda­ fında yerli, kiçik ölçülü tullantı emalı müəssisə yaratmağı daxil lardan uzaqlaşacaqdır. etmək olar. Belə ki, tullantıların ətrafa yayılmasının qarşısının alınması və təkrar istehsalı müəssisənin öz imkanları çərçivə­ Ədəbiyyat sində həyata keçirilə bilər ki, bu da ilk növbədə müəsisso üçün 1. Nazmiye Erdoğan, “Kitlc Turizmi, Alternatif Turizm vc Eko yararlı olacaqdır. Məsələn, içməli suyun təkrar emalı nəticəsin­ Turizmde Sürdürülcbilirlik Üzcrinc Bir Dcğcrlcndirmc”, də məişətdə istifadə edilməsi mümkündür ki, bu da qoyulan bir­ Türkiye’nin Alternatif Turizm Potansiyeli vc Güncel Sorunla- dəfəlik sərmayənin nəticəsində növbəti illərdə müəssisə üçün rı Konfcransı, 3-4 Mayıs 2007. böyük qənaətlərə gətirib çıxara bilər. 2. Hacıoğlu, N. vc Avcıkurt, C. (2008). Turistik Ürün Turizm və rekreasiya fəaliyyətlərinin təşkili zamanı ətraf Çeşitlendirmesi. Nobel yayın no: 1282, Ankara. mühitə dəyən zərərin minimuma endirilməsi, davamlı istifadə 3. Мазур И.И., Молдованов О.И., Шишов В.Н., Инженерная üçün aşağıdakı tədbirləri görmək olar: экология, том 1,2, М., Высшая школа,1996. ♦ Ehtiyatların davamlı və tarazlı istifadəsi təşkil edilməlidir; 4. Bilalov B.Ə., Əsgərov Ə.T., Gülalıyev Ç.G. Ekoloji turizm. təbii sosial-mədəni resurslar “qoruma-istifadə” qaydalarına Bakı, “Adiloğlu” nəşriyyatı, 2011, 276 səh. əsasən turistlərə açılmalıdır. 5. Ulusoy Başaran. Gelcceğimiz turizm. Tursab Kültür yayınları. ♦ Həddən artıq yüklənmə və tullantı miqdarı azaldılmalıdır; İstanbul 2005, 199 səh. ətraf mühitin korlanmış hissələrinin yenidən bərpası onun bu 6. Christopher Holloway J. The business of tourism. Ft Prentice hissələrini qorumaq üçün sərf edilən maliyyədən daha çoxdur. Hall - eighth edition. 2009, 779 page. ♦ Düzgün strategiya ilə turizmin inkişafı bütünləşdirilməli- 7. Diamantis Dimitrios. Ecotourism. Thomson, London - 2007,359 p.

2Lazımsız kağız materiallarının qəbulu 55 54 olmaq istəyiriksə ilk öncə Fransanın keçdiyi turizm tarixinə qısa olaraq nəzər salmaq lazımdır. Məlumdur ki, Fransa dünyada ən Azərbaycan turizmində çox səfər edilən ölkədir. Zəngin tarixi-memarlıq abidələr və öz Fransa təcrübəsi qonaqpərvərliyi ilə Fransa turistləri həmişə özünə cəlb etmişdir. Memarlıq abidələri ilə zəngin olan bu ölkədə bir çox abidələr Aliyeva Zümrüd YUNESKOmun Dünya İrs Siyahısına düşmüşdür. Fransanın ATİ-nin magistri dünya ölkələri arasında liderliyi 2007-ci ildə 80 mln. turist qəbul etməklə qazanmışdır [7]. İkinci dünya müharibəsindən sonra Mövzunun aktuallığı. Turizm müasir iqtisadiyyatın, insan­ ictimai sərvətin və əhalinin gəlirinin artması, iş vaxtının azalma­ ların tolabatlarının ödənilməsinə və həyat səviyyəsinin yüksəl­ sı, asudə vaxtın çoxalması, avtomobil nəqliyyatı, aviasiyada əldə dilməsinə yönəlmiş mühüm fəaliyyət sahələrindən biridir. Ha­ edilən uğurlar, kommunikasiya, eləcə də informasiya texnolog­ zırkı dövrdə bütün dünya dövlətləri bu fəaliyyət sahəsinin iqti­ iyaları vasitələrinin təkmilləşməsi və s. turizmin inkişafını sürət­ sadi, siyasi, humanitar əhəmiyyətini dərk edərək turizmin inki­ ləndirən amillərdən olmuşdur [1]. Fransa daxil olmaqla bütün şafına can atır. Məlumdur ki, Azərbaycan Respublikası da bu sa­ Qərbi Avropa ölkələrində turizm sənayesinin inkişafına maraq hədə öz addımlarını ataraq müxtəlif layihələr hazırlayır və bir artmışdır. Fransa İkinci dünya müharibəsindən sonra xarici tu­ sıra tədbirlər irəli sürür. Ölkəmizin Qərb və Şərq mədəniyyəti­ ristləri ölkəyə cəlb etmək üçün böyük səy göstərmişdir [5]. Bu­ ni özündə birləşdirən zəngin mədəni irsə malik olmasına bax­ nun üçün Fransa dövləti bir sıra tədbirlər hazırlayıb həyata keçir­ mayaraq, siyasi sabitliyin pozulması və torpaqların işğalı bu sa­ di. Fransa Qərbi Avropada “Açıq qapı” siyasəti irəli sürən ilk hədə dövlətin inkişafını ləngitmişdir. Bununla belə qeyd etmək dövlət olmuşdur. Bundan başqa bəzi dövlətlərdən gələn turistlər lazımdır ki, turizm sektoru ölkədə sürətlə inkişaf edir. Buna re­ üçün giriş vizaları ləğv olundu. Qonaqpərvərlik sənayesinin in­ gionların sosial-iqtisadi inkişafı, turizmə dair dövlət proqramla­ kişafı yenidən bərpa olundu. Müharibədən sonra dəmiryolların­ rının qəbul edilməsi, müasir infrastrukturun yaradılması və s. da xarici turistlər üçün xüsusi endirimlər tətbiq olundu [6]. Am­ əyani misaldır. Respublikada turizm sahəsində son illər əldə ma endirimlərə baxmayaraq Fransa turistlər üçün həmişə bahalı edilmiş irəliləyişlər, həyata keçirilən müsbət işlərlə yanaşı, tu­ ölkə olaraq qalırdı. Elə bu səbəbdən 1960-ci illərdə bura səya­ rizmin inkişafına mane olan bir sıra problemlər hələ də qalmaq­ hətə gələn turistlərin qalma müddətində azalma tendensiyası dadır. Azərbaycan Respublikasında turizmin inkişafı sahəsin­ müşahidə edilmişdir [3]. də mövcud problemləri aradan qaldırmaq üçün bu sahədə Həmin dövrlərdə fransızların xaricə səyahəti sürətli şəkil­ inkişaf etmiş ölkələrin əldə etdiyi müsbət təcrübənin və tu­ də artmış və getmə turizm xərcləri beynəlxalq turizmdən alı­ rizm sahəsində yeridilən siyasətin müxtəlif variantlarının öy­ nan gəliri üstələmişdi. Turizmin iqtisadi göstəricisinin pisləş­ rənilməsi olduqca vacibdir. Qərbi Avropa dövlətlərindən olan məsi dövləti və biznes icmasını ciddi narahat etməyə başladı. Fransanın bu sahədə birinciliyini nəzərə alaraq turizmin inkişaf Buna görə də 1966-70-ci illər üçün nəzərdə tutulmuş sosial- etdirilməsində bu dövlətin təcrübəsindən istifadə etmək daha iqtisadi proqramda turizm balansının kəsr artımını cilovlamaq səmərəli olardı [4]. üçün bir sıra planlar nəzərdə tutulurdu. Bundan başqa xarici Tədqiqat metodu. Tədqiqat zamanı müqayisəli-tarixi, nəzə­ turistləri cəlb etmək və fransızların xaricə səfərini azaltmaq ri tədqiqat metoduna müraciət olunub. üçün müxtəlif tədbirlər görüldü. Məhz turizm sənayesi üçün Tədqiqat obyekti və alınan nəticələrin analizi. Fransa mo­ kadr hazırlamaq məqsədi ilə ixtisaslaşmış tədris müəssisələri delindən istifadə edərək Azərbaycanda turizmin inkişafına nail açıldı, eyni zamanda yolların tokmilləşdirilmosinə külli miq-

56 57 darda vəsait ayrıldı. məsələlərdə yaxından iştirak edir [8]. Ötən əsrin 60-ci illərinin sonlarında Fransanın cənub-qərbin­ Fransada turizmin inkişafının əsas istiqamətlərini həyata ke­ də sahil və kənd turizmini inkişaf etdirmək üçün plan hazırlan­ çirmək üçün Milli Turizm İdarəsi yaradılmışdır. Bu idarə tu­ mış və həyata keçirilmişdir. Bu illərdə qəbul olunan plana əsa­ rizm sahəsində dövlət siyasətim hazırlayır və həyata keçirir. sən Aktivaniyada sahil zonası 16 əsas sektora bölünmüş, onlar­ Milli Turizm İdarəsi hüquqi sonodlor əsasında turizm fəaliyyə­ dan doqquzunda turizm sahəsinin inkişaf etdirilməsi, yəni çi­ tini həyata keçirir, həmçinin müxtəlif sorğular aparır, turizm sa­ mərliklər, göllərdə istirahət zonaları, idmanın su növləri üçün həsində olan informasiyam sistemləşdirir və statistik məlumat­ obyektlərin tikilməsi nəzərdə tutulurdu [4]. Yaşıl zolaqlar adla­ ları toqdiın edir, yerli əhalinin istirahətini təmin etmək üçün so­ nan digər 7 zonada coğrafi landşaftı, ölkənin yerli təbiətini qo­ sial proqramlar, turizm sənayesi üçün kadr hazırlığı proqramla­ ruyub saxlamaq nəzərdə tutulurdu. Plana görə Arkaşon, Biaritis rını işləyib hazırlayır. kimi artıq mövcud olan kurortlar qorunub saxlanılmalı, Lakano Milli turizmin inkişafında böyük töhfəsi olan “Fransa Hvi” kimi məskənlər genişləndirilməli, Moliycts kimi yeni kurortlar 1987-ci ildə Turizm Nazirliyi tərəfindən yaradılmışdır. İqtisadi tikilməli idi [3]. məqsəd daşıyan bu hökumət təsadüfü olaraq yaradılmamışdır. Bu illərdə yeni yerləşdirmə obyektlərinin tikilməsi və in­ Fransa Evi daxili və gəlmə turizm axınının genişlənməsində iq­ frastrukturun inkişafı da həyata keçirilirdi. Bu layihənin reallaş­ tisadi maraqları əsas götürərək bu istiqamətdə müxtəlif tədbir­ dırılması turizmin inkişafını xeyli sürətləndirdi. Hətta 80-ci il­ lər həyata keçirir. Fransa Evinin Rusiya da daxil olmaqla 28 öl­ lərdə böhran dövrünün yaşanmasına baxmayaraq, turizmin inki­ kədə 33 regional ofisi fəaliyyət göstərir [8]. Bu hökumət dünya­ şafı ləngimədi [4]. 1967-ci ildə fransızları xarici səfərlərdən nın müxtəlif ölkələrində fəaliyyət göstərərək Fransanın cəlbe­ yayındırmaq məqsədi ilə milli turizmin inkişafı üçün cəmiyyət dici imicini yaradır və bu da öz növbəsində turistlərin marağına təsis edildi [7]. Görülən tədbirlərin nəticəsi olaraq 70-80-ci il­ səbəb olur. Turizm sahəsində fəaliyyət göstərən digər bir təşki­ lərdə gəlmə turizm sürətlə inkişaf edirdi. 1985-1994-ci illər ara­ lat isə ODİT Fransa adlanır və bu təşkilat turizm bazarının mo­ sında turistlərin orta illik artımı 4,7%, illik gəlir isə 13,1% təş­ nitorinqinin həyata keçirilməsində, həmçinin turizm layihələ­ kil etmişdir [7]. Xüsusilə Şengen müqaviləsini imzaladıqdan rində tədqiqat aparılmasında böyük rol oyanayır. Yerli haki­ sonra Fransaya səhayət etmək istəyənlərin sayı artdı. miyyət, peşokar turizm təşkilatları, eyni zamanda ayrı-ayrı tur- Fransada turizm fəaliyyətinin dövlət tənzimləməsinin komp­ firmalar turizm sənayesinin inkişafında maraqlı idi. leks toşkilati strukturu vardır. Turizm sənayesino audit hüququ­ Fransa tokcə xidmətlə kifayətlənmir, eyni zamanda özünə­ na malik Turizm naziri başçılıq edir. Turizm sənayesinə nəzarət məxsus xidmət keyfiyyətini göstərirdi. Bununla da Fransa “Q” edən ümumi müfəttişlik nazirliyə tabedir. Turizm üzrə fəaliyyət hərfi ilə başlayan və dünyada tanınan “qualitc”, yəni keyfiyyət­ göstərən müfəttişlik xarici turist firmalarının, eləcə də yerli fir­ li xidmət nişanını tanıtdı. 2003-cü ildə Fransa hökuməti turiz­ maların işinə nəzarət edir, Fransa və beynəlxalq turizm bazarı­ min davamlı inkişafı üçün milli strategiya planı irəli sürdü. Bu nın monitorinq fəaliyyətini də həyata keçirir. Turizm Nazirliyi planda xidmət zamanı keyfiyyət problemi daha geniş məna ifa­ nəzdində 200 üzvdən ibarət olan Milli Şura yaradılmışdır [7]. də edirdi və özündə ətraf mühitə qarşı zərərli təsiri azaltmaqla, Ayrı-ayrı əraziləri təmsil edən bu məşvərətçi orqan mühüm bir­ turizm fəaliyyətindən sosial-iqtisadi effekt əldə etməyi birləşdi­ ləşdirici rolu oynayır. Bu orqan müşahidə, mosləhət və razılaş­ rirdi. Bu istiqamətdə işlər hələ 2000-ci ildən, yəni Fransa Avro­ dırma funksiyası yerinə yetirir. Milli Şura turizm sahəsində pa Birliyinə sədrlik edən zamanından başlamışdır. Bu zaman dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində, layihələrin müzakirə­ bütün Avropa səviyyəsində qəbul edilən bu planda dağlıq ərazi­ sində, qanunvericilik sənədlərinin hazırlanmasında və digər lərdə, kurortlarda, kəndlərdə davamlı turizmin inkişafı nəzərdə 58 59 tutulurdu. Bundan başqa Avro dövriyyəsinə keçid turizm sahə­ dakılardır: sində öz yüksək təsirini göstərdi. Dünyada baş verən inflyasiya, • Şərqlə Qərbin ekzotik komponentinə malik orijinal sosial- İraq müharibəsinin, bəzi xəstəliklərin olmasına baxmayaraq, at­ mədəni xüsusiyyətlər; dığı uğurlu siyasət nəticəsində Fransa turistlərin maraq dairə­ • Əlverişli iqlimin (ölkədə quru, rütubətli subtropik iqlimdən sində qalırdı. Müasir dövr üçün onu deyə bilərik ki, Fransada tu­ tutmuş dağ tundrasına qədər 8 iqlim tipi) mövcudluğu; rizm siyasəti 3 istiqamətdə cəmlənib [7]. • Ölkənin zəngin tarixi (Qobustan, Azıx mağarası və s. kimi 1. Fransanın bir turizm ölkəsi olmasını qəbul etmək dünya insanlıq tarixi və antropologiya elmi iiçün nadir nümunə­ 2. Ölkədə turizm keyfiyyətini daim yüksəltmək lər) vo mədəni irsə malik olması; 3. Sosial turizmi inkişaf etdirmək • Zəngin arxitekturaya sahiblik (Şərq və Qərb üslubun­ Fransanın turizm sahəsindəki uğurlarına nəzər saldıqda da mövcud olan binalar, dünya abidələrindən sayılan İçərişə­ görünür ki, bu ölkənin turizm sahəsində həyata keçirdiyi isla­ hər, Kiş, İlisu kəndləri və s.); hatları hər bir dövlət icra edə bilər. Məhz bu istiqaməti əsas • Zəngin flora vo fauna (dünyada yalnız Azərbaycanda rast götürərək, ölkəmizdə turizmi sürətli şəkildə inkişaf etdirə bilə­ gəlinə bilinəcək bitki və heyvan növləri); rik. Fransa və Azərbaycanın turizm sahəsindəki ən başlıca ox­ • Xüsusi dəyərlərə malik adət-ənənələr vo xalqın qonaqpər­ şarlığı zəngin tarixə malik olmasıdır. Azərbaycan bəşər mədə­ vərliyi; niyyətinin ilkin beşiklərindən hesab olunur. Qədim insanların • Bütün fərqli dini və dünyəvi görüşlərə tolerant yanaşma, bu ərazidə hələ 1,5-2 milyon il bundan əvvəl məskən salması Zərdüşt dininin beşiyi olması; alimlər tərəfindən sübut olunmuşdur. Azərbaycanın mağara • Avropa vo Asiyanın arasında, həmçinin qədim İpək yolu düşərgələrində aparılan arxeoloji qazıntılar qədim daş dövrü in­ üzərində yerləşməsi; sanlarının təşəkkülü və inkişafı, qədim ibtidai icmalar haqqında • Şəlalələr, göllər, bulaqlar və qeyzerlər kimi su ehtiyatları; məlumat verməyə imkan vermişdir. Azərbaycanın paytaxtı Ba­ • Qaz və palçıq vulkanları kimi qeyri-adi təbiət fenomenləri; kı şəhərindən təqribən 55 km cənubda Qobustan qaya təsvirlə­ • Milli parklar və istirahət zonalarının mövcudluğu ; ri do bu diyarın qədim tarixindən söhbət açır. • Lokal tarixi potensiala bağlı olaraq inkişaf edən ol sənətlə­ Azərbaycan da Fransa kimi tarix turizmi baxımından da tu­ ri məhsullarının mövcudluğu; ristlərə geniş imkanlar vəd edir. Ümumilikdə Azərbaycanda • Daxili turizmdə son illərdə müşahidə edilən dinamizm; 7 minədək qorunan tarixi abidə mövcuddur [2]. Bundan başqa, • Bakıda və regionlarda artmaqda olan beşulduzlu otellər, zəngin mədəni irsə və arxitekturaya sahib Bakı şəhəri (Şərq vo müxtəlif əyləncə məkanları vo lüks restoranlar; qotik üslublu tikililər, dünya şöhrətli İçərişəhər, Qız qalası vo • Ləziz dada malik zəngin milli mətbəx; s.) hər zaman öz cəlbediciliyini qorumuşdur. Bütün bunlara gö­ • Azərbaycan iqtisadiyyatında davamlı iqtisadi inkişafın tə­ rə şəhər Şərq və Qərb memarlıq üslublarını özündə birləşdirir, min olunması; həm qədim, həm də müasir mədəniyyət mərkəzi təsiri bağış­ • Turizmin sosial və iqtisadi əhəmiyyətini ümumi olaraq qə­ layır. Azərbaycan Respublikasında turizmin inkişaf etdirilməsi bul etmiş cəmiyyət və hökumətin mövcudluğu; üçün çox geniş imkanlar var. İlk növbədə isə mövcud problem­ • Azərbaycanın Avropa Birliyi ilə “Yeni qonşuluq siyasəti” ləri aradan qaldırmaqdan başlamaq lazımdır. Fransanın turizm çərçivəsində apardığı müzakirələr; siyasətindən istifadə edərək və ölkəmizdəki imkanları nəzərə • Avrasiya bölgəsinin artan əhəmiyyəti vo bu şəraitdən alaraq turizmin inkişafında böyük naliyyətlər əldə etmək Azərbaycanın siyasi və iqtisadi baxımdan strateji əhəmiyyət qa­ mümkündür. Azərbaycanın turizm sektoru üçün imkanlar aşağı- zanması; 60 61 • Ölkəyo golən turistlərin əsason yüksək biznes strukturları­ Ədəbiyyat nı təmsil etməsi; 1. Bilalov В. Turizmin tarixi. Bakı - Mütərcim, 2008 • İnkişaf edən dünya iqtisadiyyatı və sağlam inkişaf edən tu­ 2. Aslanov E. Azərbaycanda turizm sektoru: imkanlar, rizm sənayesi; problemlər və perspektivlər Yekun hesabat. ATİB. Bakı, 2010 • Tədricən inkişaf etdirilən kommunikasiya imkanları və bu­ 3. Hüseynov İ., Əfəndiyeva N. Turizmin əsasları. Bakı, 2007 nunla əlaqədar uzun mosafəli səyahətlərin, başqa sözlə, tanın­ 4. Məmmədov C., Soltanova H., Rəhimov S. Beynəlxalq mış səyahət nöqtələrindən tanınmayan səyahət nöqtələrinə turizmin coğrafiyası. Bakı, 2002 doğru tələbin artması; 5. Tomallin B. Fransıya. Moskva-Astrel, 2006 • Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən regionlarda da­ 6. Çekulacva E. Parij. Moskva - Astrel, 2006 ha səmərəli siyasət, strategiyaların qurulmasına yardım göstəril­ 7. http://www.stranymira.com məsi (ölkənin imicini formalaşdırmaq üçün internet səhifələri 8. http://www.francctour.ru/ yaratmaq, broşürlor və digər nəşrlər, media reklamları vermək və s.) [2]; • Bakı səyahət agentlikləri ilə lokal turizm mərkəzlərinin Azərbaycanda turizmin əlaqələndirilməsi; inkişafına çağırışlar • Qısa zaman çərçivəsində otellərin, restoranların təkmilləş­ din İməsinin, lokal turizmlə bağlı saytların açılmasının, əl sənə­ İbrahimova Günel ti işlərinin hazırlanmasının öyrədilməsinin, lazımi insan poten­ ATİ-niıı mii.ıllinü sialının yetişdirilməsinin mümkünlüyü; • Beynəlxalq və lokal maraqlara xitab edən tematik səyahət­ Azərbaycan Respublikasının kiçik ərazidə yerləşməsinə lərin mümkünlüyü (Bakının qara qızılı, Nobel qardaşlarının vax- baxmayaraq, landşaft müxtəlifliyi və coğrafi mövqeyi onu on tilo burada fəaliyyəti, Neft Daşlarına səyahət, balıq kürüsü vo bir iqlim tipindən doqquzu ilə təmin edir. Keşmokeşli tarixi olan konyakın yer aldığı süfrə, milli musiqinin müşayiəti ilə milli yc- bu ölkə eyni zamanda çox zəngin mədəni irsə sahibdir. Ölkə iq­ məklərin təqdim edilməsi, xalça və digər əl işləri ilə bağlı mu­ tisadiyyatı əsasən enerji mənbələrinə əsaslanır vo gələcək inki­ zey və mağazaların gəzintisi və s.); şaf üçün əsas məsələ iqtisadiyyatda müxtəlifliyin təmin olun­ • Tarixi İpək yolunun canlandırılınası; masıdır. Azərbaycan Respublikasında inkişafa alternativ olaraq • Turistləri ölkənin görməli yerlərini gəzdirəcək və məlu­ turizmin inkişafı prioritet sahə kimi qəbul edilmişdir. matlandıracaq bələdçilərin hazırlanması; Azərbaycan Respublikası ərazisində təşkilatlanmış turizmin Yuxarıda göstərilən turizm resurslarından istifadə edərək öl­ təşkili XX əsrin əvvəllərinə aiddir. 1987-ci ildə ölkə 250 000- kəmizdə də bu sahədə nailiyyətlərə sahib olmaq olar. dən çox turist qəbul elmişdi. Lakin 1988-ci ildə Ermənistanın Nəticə. Tədqiqat zamanı ölkənin əsasən müsbət imkanları, Azərbaycana hücumu bir tərəfdən zəngin təbii və mədəni irsə əlverişli şəraiti göstərilmişdir. Lakin ölkəmizdə olan viza, malik olan Qarabağ bölgəsində yerləşən otel və kurortların kadr azlığı, xidmotdəki keyfiyyət vo s. kimi problemləri unut­ dağıdılmasına, digər tərəfdən isə yurdundan didərgin düşmüş maq olmaz. Turizm sahəsindəki maneələr aradan qaldırdıqdan bir milyondan çox qaçqının Azərbaycanın digər regionlarında sonra imkanlardan istifadə edərək turizmin inkişafına nail ol­ yerloşən turist yerləşdirmə məntəqələrinə sığınmasına səbəb maq olar. oldu. Siyasi narahatçılıq vo iqtisadi tənəzzül özünü aydın şəkil-

62 63 do ölko turizmində əks etdirdi. Lakin sonrakı illərdə əldə olun­ ni göstərəcəkdir. Bu baxımdan artıq Azərbaycanda uğurlu muş siyasi və iqtisadi sabitlik turizm sənayesinin inkişafı üçün təcrübə də mövcuddur. Belə ki, xalq musiqisinin inkişafına döv­ əsasları təmin etmişdir. lət dəstəyi turizmin inkişafına öz müsbət təsirini göstərmişdir. Keçən 10 ildə Azərbaycana turist axınları üç dəfə artmışdır. İnkişafın dayanıqlılığı milli irsin inkişafında ictimai və özəl sek­ Ölkəni ziyarət edənlərin 14%-i Rusiya, 12%-i Gürcüstan, 7%-i torun maraqhhğının təmin olunmasım tələb edir. Bu baxımdan İran vo 4%-i isə Türkiyə Cümhuriyyəti vətəndaşları təşkil et­ turizm ən mühüm vasitələrdən birinə çevrilir. mişdir (Döv. Stat. Kom., 2012). Turizm sektoruna qoyulan in­ Turizmdə məlumat xidmətinin keyfiyyətinin yüksəldilməsi vestisiyaların həcmi davamlı olaraq artmışdır. 2003-2011-ci il­ inkişaf yolunda qarşıda duran osas məsələlərdəndir. Turist hə­ lər arasında ölkədə yerləşən otellərin sayı beş dəfədən çox art­ rəkəti üçün regionların 1:50 000 ölçülü xəritələri hazırlanmalı­ mışdır. Qəbul etdiyi turistlərin sayı 2 milyon olsa da, mütəxəs­ dır. İctimai nəqliyyat sektorunda marşrut avtobuslarının hərəkə­ sislər Azərbaycanın 22-25 milyon turist qəbul etmək potensialı tini göstərən xəritələr aydın tərtib olunmayıb. Rcgionlararası olduğunu bildirirlər (Zaman, 2011). marşrutların hərəkət qrafiki vo biletlərin alınması internet üzə­ Buna baxmayaraq, Azərbaycan hələ də qəbul etdiyi turistlə­ rindən əlçatan deyil. Muzeylərdə məlumat xidməti çox zəif təş­ rin sayına görə dünya ölkələri arasında aşağı səviyyələrdə da­ kil olunub və bundan əlavə onların gəlir əldə etməsini təmin yanır. Dünya İqtisadi Forumunun hesabatına görə Azərbaycan edəcək suvenir mağazaları, kafeləri yoxdıır. On miihiim məsə­ turizmdə rəqabotliliyə görə dünya ölkələri arasında 78-ci yerdə lələrdən biri osas turist atraksionlarına aparan yol işarə nişanla­ dayanır (DİF, 2012). rının ölkə ərazisində çatışmaması və əksər hallarda ümumiyyət­ Turizm bu ölkənin iqtisadi inkişafında prioritet istiqamot ol­ lə olmamasıdır. Mobil telefonlara yüklənəbilən turistlər iiçüıı duğundan Azərbaycanda turizmin inkişafına osas çağırışların nəzərdə tutulmuş bələdçi proqramları (mobil internetin əsas is­ müəyyənləşdirilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Belə ki, turizmin tifadəçilərinin qoşulduğu android və applestorc-dan) və azər- dayanıqlı inkişafı Azərbaycanın bu çağırışları necə qarşılama­ baycancaya oflayn tərcümə proqramları demək olar ki, yox və­ sından asılı olacaqdır. Ümumiyyətlə, bu baxımdan hər hansı bir ziyyətindədir. sənaye sahəsində problemlər “inkişafa uzunmüddətli və qı­ Nəqliyyatın ohatoliliyinin və davamlılığının, eyni zamanda samüddətli çağırışlar” formatında dəyərləndirilir. Eyni zaman­ keyfiyyəti turizmin tələblərinə cavab verməlidir. Azərbaycana da, qeyd etməliyəm ki, qısa müddətli çağırışların müəyyənləş­ gələn turistlərin 37%-i qonşu ölkələrdən olsalar da, ümumilik­ dirilməsi uzunmüddətli çağırışların öyrənilməsində on osas də onların 93%-i hava nəqliyyatından istifadə edir. Ölkənin mərhələni təşkil edir. Bu məqalədə Azərbaycanda turizmin in­ mərkəzi aeroportu olan Heydər Əliyev Hava limanı standartlara kişafına çağırışlar nisbətən qısamüddətli perspektivdən dəyər­ cavab versə də, oradan şəhərə daimi ictimai nəqliyyat təmin ləndirilmiş vo şərti olaraq aşağıdakı kimi quruplaşdırılmışdır: olunmamışdır. Ölkəyə ucuz uçuşların yoxluğu da gələn turistlə­ Azərbaycan zəngin mədəni irsə sahibdir. Bununla belə mə­ rin sayma vo eyni zamanda profilinə güclü təsir göstərir. Hava dəniyyətin bir çox nümunələri qorunmasına olan iqtisadi maraq­ nəqliyyatı üzrə qiymətlərdə Azərbaycanın regionda roqabətli- ların yetərsizliyi və bazar çatışmamazlığından əziyyət çəkir. liyinin təmin olunmasına ehtiyac vardır. Turistlərin suvenir ala biləcəkləri irs marketlərinin sayı azdır və Taksi xidməti bütün ölkə ərazisində əlçatan olsa da sürücülə­ belə satış məntəqələrində satılan suvenirlər xalq incəsənətini rin çox az hissəsi ingilis dilini bilir. Lakin nisbətən yaşlı nəsil kifayət qədər əks etdirə bilmir. Məhz turizm ənənəvi sənayenin sürücülərin əksəriyyəti rus dilində danışa bilirlər. Bu ictimai dirçəlməsində çox mühüm rol oynaya bilər və öz növbəsində nəqliyyat sistemi xidmətçilərinə də aiddir. Ən dayanıqlı nəq­ ənənəvi sənayenin inkişafı turizmin inkişafına öz müsbət təsiri- liyyat növü hesab olunan qatar nəqliyyatında da informasiya, 64 65 xidmətin keyfiyyəti və əhatəlilik məsələlərinin həlli tələb olu­ işlərinə böyük ehtiyac var. O cümlədən, tarixi atraksionlarda nur. Ümumiyyətlə, məlumatın əlçatan olmaması (internet məlu­ mədəni irsin təqdimatına daha yaradıcı və praktiki yanaşma to- matlandırma sistemi, ingilis və digər dillərdə və ya aydın göstə­ ləb olunur. rilməsi) xidmət səviyyəsinə birbaşa təsir edən əsas amillərdən Restoran sektorunun Azərbaycanda nisbətən güclü inkişafına biridir. Taksi xidməti sahəsində monopoliyanın mövcudluğu­ baxmayaraq, onu turistlərin təloblorino uyğunlaşdırmağa böyük nun da rəqabətə və xidmətə təsir etdiyi göstərilir. Ölkənin şos- ehtiyac var (milli irsin restoranlarda təqdimatı: milli üslubda key­ se yolları keçmiş sovet ölkələri ilə müqayisədə “nisbətən yax­ fiyyətli dizayn, xidmət sektoru, işçilərinin xarici dil bilikləri). şı” qiymətləndirilsə də, bəzi regionlarda yollar standartlara ca­ Azərbaycana gələn turistlərin əksəriyyəti büdcə turistləri ol­ vab vermir, ucqar dağlıq ərazilərdə yerləşən bəzi kəndlərə ge­ masalar da, daha az xərcləməyə meyilli turistlər olaraq qiymət­ dən şosse yolları isə ümumiyyətlə pis vəziyyətdədir. ləndirilir. Buna səbəb isə bu turistlərin ölkəmizə dincəlmək Turizm xidmətində qiymətlərin yüksək olması da əsas ən­ üçün deyil, ziyarət etmək üçün gəlməsidir. Bu isə onu göstərir gəllərdən biridir. Buna iki mühüm səbəb vardır: turizmin Azər­ ki, ölkədə turizm sektorunda xidmət keyfiyyətinin yüksəldilmə­ baycanda, xususilo də regionlarda kəskin mövsümü xarakter da­ sinə böyük ehtiyac vardır. şıması və turizm sənayesində roqabətliliyin çox zəif olması. Azərbaycanda turizmin inkişafı ölkədə poçt sistemində ciddi Mövsümülüyün zəiflədilməsi üçün qış turizminin inkişafı ol­ yeniliklər tələb edir. Poçt sisteminin qiymətlərinin yüksək ol­ duqca mühümdür. Ərazisinin 27%-i 1000-dən yüksəkdə yerlə­ ması, xidmət keyfiyyətinin qənaətbəxş olmaması diqqətə alın­ şən Azərbaycanda buna iqlim şəraiti də vardır. Bu baxımdan, malıdır. Azərbaycana gələn turistlərin viza alma prosesində ra­ Şahdağ qış turizm kompleksinin açılışı mühüm əhəmiyyətli ha­ hatlığının təmin olunmasına da böyiik ehtiyac qeyd olunur. disədir. Bununla belə, ölkənin digər regionlarında da bu turizm Azərbaycana gələn əksər turistlərin ilk destinasiyası olan növünün inkişafına geniş inkanlar vardır. Təklif olunan xidmət­ Abşeron ərazisində ekoloji vəziyyət qənaətbəxş deyil. Bu ölkə­ lərin müxtəlifliyinin artırılması tələb olunur. nin təbiət turizmi destinasiyası kimi imicinə də təsir göstərir. Turizmin yerləşdirmə sektorunda əsas problemlər bunlardır: Çimərliklərdə və Xəzər dənizində də ətraf mühitin təmizliyinin qiymətlərin yüksək olması və iki və üç ulduzlu otellərin azlığı, çox aşağı olması turizm potensialına ciddi təsir göstərir. xidmət səviyyəsinin aşağı olması. Turizmdə nisbətən kiçik, iki- Azərbaycan haqqında mənfur qonşularımız ermənilər tərə­ üç ulduzlu otellərin istifadəsi həm də gəlirlərin sızması proble­ findən qərəzli fikirlərin formalaşdırılması da xaricdən turist minin həllinə müsbət təsir göstərir. Belə ki, bu tipli yerləşdirmə axınlarına təsir göstərir. məntəqələri ölkə turizmində kiçik və orta biznesin payını gös­ Azərbaycanda turizm profilli savadlı kadrların azlığı da tərir. Ümumiyyətlə, turizmdə kiçik və orta biznesin inkişafı gə­ mühüm problemdir. Azərbaycan Turizm İnstutunun təhsildə lirlərin üzü-yuxarı iri beynəlxalq investorlara sızmasını zəiflədir şəffaflığı və keyfiyyəti qoruması, son illordə bu ixtisaslar üzrə və yerli əhalinin inkişafına kömək edir. dünyanın qabaqcıl ölkələrinə dövlət xətti ilə təlobələrin göndə­ Tarixi turizm atraksionlarının qorunması və təqdimatı turiz­ rilməsi müsbət dəyərləndirilməlidir. min tələblərinə cavab vermir. Regionlarda arxeoloji tədqiqatla­ Azərbaycanda turizm sənayesi özünün ilkin inkişaf mərhələ­ rın aparılması tarixi turizmin inkişafına təkan verə bilər. Yerli sindədir. Ölkənin turizm potensialı düzgün dəyərləndirilərək əhalinin irsin təqdimatı prosesinə cəlb etmədən mədəni və tari­ inkişaf çağırışları uğurla cavablandırılacağı halda ölkə iqtisa­ xi irsin yorumlanması və təqdimatında dayanıqlılığı təmin et­ diyyatının bu sahəsi növbəti onilliklərdə dövlət büdcəsinin for­ mək mümkün deyildir. Odur ki, əhali arasında turizmin inkişafı malaşmasında mühüm paya sahib olacaqdır. maraqlarına cavab verən məlumatlandırma və maarifləndirmə 66 67 inkişaf etdirilir. Bakıda İçərişəhər kompleksi, Bibi-Heybət mə­ Regionların turizm ehtiyatları scidi, “Atəşgah” məbədi, Xəzəryanı müdafiə qurğuları, karvan­ saralar, qalalar və ovdanlar kompleksi və b. tarixi abidələrdir. Musayeva Günay Şəhərdən 70 km cənubda Qobustan Dövlət Tarix-Bədii qoruğu, ADMİU-nun magistri Altıağac Milli Parkı, Abşeron Milli Parkı, “Cənnət bağı” istira­ hət zonası yerləşir. Cənub-qərbində isə “Şıx” kurort kompleksi Azərbaycan Respublikasında 1995-ci ildə aparılan iqtisadi fəaliyyət göstərir. Müasir Olimpiya və digər idman kompleks­ rayonlaşmaya əsasən, ölkəmizdə 10 iqtisadi rayon ayrılmışdır: ləri idman turizminin inkişafına imkan yaradır. Abşeron, Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Dağlıq Şirvan, Gəncə- Quba-Xaçmaz turizm bölgəsi. Azərbaycanın şimal-şərqində, Qazax, Yuxarı Qarabağ, Kəlbəcər-Laçın, Aran, Lonkəran-Asta- Bakı-Xaçmaz turist marşrutunun üstündədir. Turizm ixtisaslaş­ ra, Naxçıvan. İqtisadi rayonlar oxşar təsərrüfat quruluşuna, təbii ması istirahət-əyləncə, dərketmə və idman istiqamətindədir. ehtiyatlara və əhalinin məskunlaşma qruplaşmasına görə ayrılır. Landşaftın rəngarəngliyi, iqlimin saflığı, mineral suları və qum­ Lakin, zaman keçdikcə təsərrüfat istiqamətləri və sahə quruluş­ lu dəniz sahilləri bölgənin səciyyəvi xüsusiyyətidir. Böyük Qaf­ ları doyişo bilir. qaz yüksək dağlarından Bazardüzü, Şahdağ, Tufandağ və b, bu Hazırda turizm dünya iqtisadiyyatının dinamik inkişaf cdon bölgədədir. Bölgənin Bakıya yaxın olması, aqroiqlim şəraiti tu­ sahələrindən biri hesab olunur. Müasir dövrdə beynəlxalq tu­ rizmin inkişafına geniş imkanlar açır. Şahdağ Milli Parkı, Təngoaltı dərəsi, Af'urca şəlaləsi, “Quba” istirahət mərkəzi, rizm neft, neft məhsulları və avtomobil ixracatından sonra üçüncü yeri tutur. “Balbulaq”, “Cənnət bağı” istirahət zonaları, Yalama və Nabra- Bakı-Abşeron turizm bölgəsi. Abşeron iqtisadi-coğrafi rayo­ nın qumlu çimərlikləri təbiətsevərləri istirahətə cəlb edir. Bcş- nunun tərkibinə Bakı, Sumqayıt ərazi vahidləri, Abşeron və Xı­ barmaq qayası və müdafiə səddinin qalıqları, türbələr, Şabran, zı inzibati rayonları daxildir. Bu iqtisadi-coğrafi rayon digər ray­ Gilgilçay istehkamlar kompleksi, Çıraqqala, Cümə məscidi və onlardan on inkişaf edən rayondur. b. maraqlı tarixi-memarlıq abidələridir. Azərbaycan Respublikasının şərqində, Xəzər dənizi sahilin­ Bölgədə turizm-istirahət müəssisələrinin şəbəkəsi genişlən­ də yerləşir və əlverişli coğrafi mövqeyə malikdir. Bölgə dərket­ dirilir. “Xəzər”, “Palermo”, “Şəms” turist bazaları, “Malibu”, mə, müalicə-sağlamlıq, idman, işgüzar turizm növləri üzrə ixti­ “Atlant”, “Qrccn-vill”, “Palma” istirahət mərkəzləri, Suvar dağ saslaşmışdır. Xəzərin Bilgəh, Nardaran, Pirşağı, Buzovna, turizm istirahət zonası, Qalaaltı sanatoriyası və müalicə pansio- Zuğulba, Novxanı, sahillərindəki qumlu çimərlikləri turizmin natı fəaliyyət göstərir. Nabranda beynəlxalq əhəmiyyətli turizm inkişafı baxımından əlverişlidir. Balneoloji iqlimə malik bölgə­ mərkəzi yaradılmışdır. Bu bölgəyə istirahət və əyləncə məqsə­ də “Gənclik”, Beynəlxalq Turizm Mərkəzi, “Neptun” turist ba­ dilə gələn turistlərin sayı ildən-ilo artır. Bölgənin turizm ehtiy­ zası və sanatoriya kurort mərkəzləri (Bilgəh, Mərdəkan, Buzov­ atları zəngin və perspektivlidir. Xəzər sahili boyu dağlıq ərazi­ na) fəaliyyət göstərir. Bakıda İçərişəhərin tarixi-memarlıq abi­ lərdə turizm inkişaf etdirilir. dələrindən olan Buxara və Multani karvansaralarından müasir Şoki-Zaqatala turizm bölgəsi. Azərbaycanın şimal-qərbində, dövrdə turist obyektləri kimi istifadə olunur. Bakı Əyləncə Böyük Qafqaz dağlarının cənub yamacında, Bakı-Balakən turist Mərkəzi, “Akva-park”, “Lunapark”, “Lido” istirahət və əy­ marşrutunun üstündə yerləşir. Dağlıq və dağətəyi landşaft, mi­ ləncə mərkəzlərində turistlərə yüksək xidmət göstərilir. Dər­ neral bulaqlar, dağ gölləri, şəlalələrlə zəngin bölgədə qədim ketmə turizminin mərkəzi olan Bakıda gəlmə və getmə turizmi dövrlərdə iri ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi tanınmış Şəki şəhəri yerləşir. “Yuxarı Baş” Tarix-Memarlıq Qoruğu, Kiş mə- 68 69 bodi, İsfahan, Tobriz, Ləzgi karvansaraları, Gələsən-Görəsən mi inkişaf etdirilir. qalası və b. bu bölgənin maraqlı turizm obyektlərindəndir. Şəki Lonkəran-Masallı turizm bölgəsi. Lənkoran-Masallı turizm karvansara otelləri, “Səadət”, “Marxal” istirahət zonaları, “Sa­ bölgəsi Azərbaycanın cənub-şərqində, Bakı-Astara turist marş­ hil”, “Çonlibcl” istirahət mərkəzləri, Qafqaz dağ-turist bazala­ rutunun üstündədir. Şərqdən Xəzər dənizi ilə əhatə olunur. İran rı, “İlisu”, “Şəfa” pansionatları və “Gülüstan” turist bazasında İslam Respublikası ilə həmsərhəd olması iki dövlət arasında tu­ turistlərə xidmət göstərilir. rizm əlaqələrinin genişlənməsinə imkan yaradır. Subtropik iqli­ Şamaxı-İsmayıllı turizm bölgəsi. Bakı-Abşeron, Şəki-Zaqa- mə malik bölgədə turizm ixtisaslaşması istirahot-miialicə və tala turizm bölgələri arasında yerləşir. Bakı-Balakən turist mar­ dərketmə istiqamətindədir. İqlimi, zəngin mineral suları bal- şrutu bu bölgədən keçir. Böyük Qafqaz dağlarının cənub-şərq ncoloji turist təsərrüfatının inkişafına əlverişli şərait yaratmış­ yamaclarında yerləşən, füsunkar təbiətə malik bölgənin turizm dır. “Mcşəçi” qonaq evi, “Xanbulan” istirahət mərkəzi, “Hir­ ixtisaslaşması istirahət, idman, dərketmə istiqamətindədir. Şir­ kan” motel i, “Qafqaz”, “Qala”, “Xəzər”, “Masallı” və “Dəş- van DTQ və MP, Pirqulu DTQ bu bölgədədir. Şamaxıda Cümə tvond” otelləri, “Min bir gecə” istirahət ocağı, “İstisu” sanato­ məscidi, Gülüstan və Buğurt qalaları, səkkizbucaqlı Şahixon- riyası, zəngin faunaya malik olan Qızılagac DTQ və Hirkan MP dan, Yeddi günbəz, Pirmərdəkan, Diribaba türbələri, Astrofizi­ bu bölgədədir. Qədim məscidlər, tarixi-diyarşünaslıq muzeylə­ ka Rəsədxanası, İsmayıllıda qədim qalalar, Lahıc DTQ kimi ri, Babək qalası, türbələr, karvansaralar respublikanın mühüm maraqlı turist obyektləri vardır. Bölgədə 638 yerlik TYO fəa­ tarixi-memarlıq abidələridir. Bölgə turizmin inkişafı baxımın­ liyyət göstərir (2005). “Fortuna” dağ-turist bazası və b. istirahət dan perspektivlidir. Turizm ehtiyatları yeni istirahət və əyləncə mərkəzləri açılmışdır. mərkəzlərinin yaradılmasına, Lerikdə dağ turizminin inkişaf et­ Gəncə-Qazax turizm bölgəsi. Gəncə-Qazax turizm bölgəsi dirilməsinə, Lənkəran və Astara sanatoriya-kurort şəbəkəsinin Azərbaycanın qərbində, Bakı-Qazax turist marşrutunun üstündə genişləndirilməsinə imkan verir. yerləşir. Turizm ixtisaslaşması meşə landşaftı, mineral su ehtiy­ Naxçıvan turizm bölgəsi. Naxçıvan turizm bölgəsi Azər­ atları ilə zəngin bölgə turizmin inkişafı baxımından perspektiv­ baycanın cənub-qərbində yerləşir. İqliminin təzadlı olmasına lidir. Nizami Gəncəvinin məqbərəsi, Cümə məscidi, İmamzadə baxmayaraq, burada da mineral bulaqlar, dünya gözəli “üzən tikililər kompleksi, Şeyx İbrahim məqbərəsi, karvansara və s. adalar” olan Batabat gölü ilə yanaşı, Culfa və Ordubad rayonla­ Gəncənin maraqlı turizm obyektləridir. Böyüklüyünə və iqtisa­ rı ərazisində də göz oxşayan süni göllər də vardır. di əhəmiyyətinə görə respublikanın ikinci şəhəri olan Gəncənin cənubunda dəniz səviyyəsindən 1556 m yüksəklikdə yerləşən Ədəbiyyat Göygölün ətrafında Göygöl və Hacıkənd istirahət zonaları, 1. Bilalov B., Əsgərov Ə.T., Gülalıyev Ç.G. “Ekoloji turizm”, Göygöl DTQ yaradılmışdır. Beynəlxalq əhəmiyyətli Naftalan Bakı, 2011 kurortu bu bölgədə yerləşir. Qazax rayonu tarixi-memarlıq abi­ 2. Eminov Z.N. Coğrafiya. Bakı, 2005 dələri ilə zəngindir. İbtidai insanların yaşayış məskənləri olan 3. Müseyibov M.A. Azərbaycanın fiziki coğrafiyası. Bakı, 2005 Aveydağ mağaraları maraqlı təbiət abidələridir. Mingəçevir şə­ hərinin yaxınlığında qədim arxeoloji kompleks yerləşir. Şəhər­ də respublika əhəmiyyətli avarçəkmə bazası var. Gəncə şəhə­ rindəki “Gəncə”, “Kəpəz” mehmanxanaları və “Lüks” otelin­ də turistlərin istirahəti üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Gəncə­ də Olimpiya idman kompleksi tikilmişdir. Bölgədə idman turiz- 70 71 milli və müasir memarlığın nailiyyətlərini özündə cəmləşdirən Duzdağ fizioterapiya mərkəzi - istirahət parkları və bulaq-abidə kompleksləri istifadəyə veril­ müalicəvi turizm obyekti kimi miş, müasir tələblərə cavab verən mehmanxanalar tikilmiş, ye­ ni abidələr ucaldılmış, tarixi yaddaşı əks etdirən qədim memar­ lıq abidələri bərpa edilərək əvvəlki görkəmlərinə qaytarılmış­ Bağırlı Sara dır. Həmçinin dünyada analoqu olmayan Duzdağ və Badamlı fi­ A Tl-nin magistri zioterapiya xəstəxanaları və Darıdağ arsenli su müalicəxanası müasir tələblər səviyyəsində yenidən qurulmuşdur. Eyni za­ Naxçıvan Muxtar Respublikasının coğrafi mövqeyi, özüno- manda 2008-ci ilin iyun ayında görkəmli açılış mərasimi ilə is­ moxsus iqlimi, fauna və florası, qədim tarixə malik mədəniyyət tifadəyə verilən Duzdağ Sanatoriya Kompleksində müayinə, abidələri turizmin inkişafı üçün əlverişli şərait yaradır. Burada müalicə vo istirahət üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Ümumi­ qədim dövrlərin yadigarı olan təbiət və tarixi abidələr - likdə, Naxçıvan MR özünün müalicəvi imkanları, təbii ehtiyat­ Mömünə xatun, Qarabağlar, Yusif ibn Küseyir, Gülüstan türbə­ ları ilə olduqca zəngindir. Mineral suları, təbii müalicə imkan­ ləri, əsrlərdən bəri qorunub saxlanılan, yaşı 800 ildən artıq olan ları ilə Azərbaycanda müalicəvi-sağlamlıq turizminin əsas mər­ Şərq çinarı, nalbənd, tut ağacları və tarixi yaddaşı özündə əks kəzlərindən biridir. Naxçıvanın müalicəvi turizm regionu kimi etdirən qədim insanların ilk məskunlaşdığı yaşayış yeri - Gəmi- formalaşmasında Duzdağ fizioterapiya mərkəzinin xüsusi əhə­ qaya, Kilit mağarası, bu yerlərin əzəmətinin, məğlubedilməz­ miyyəti vardır. liyinin simvolu olan Əlincə Qalası, möhtəşəmliyi ilə seçilən Bildiyimiz kimi insanların əsas əziyyət çəkdiyi, müalicəsinə İlandağ, misilsiz təbiət abidələri olan Babək qalası, Göy-göl, mümkün görünən xəstəliklərdən biri bronxial astmadır. Ötən Əshabi-Kəhf və yüzlərlə sənət əsərləri Naxçıvan diyarının ana­ əsrin ikinci yarısının əvvəllərindən dünya təbabət elminə bron­ loqu olmayan turizm potensialıdır. Həmçinin ərazidə 250-dən xial astmalı xəstələrin karst mağaralarında, duz şaxtalarında çox mineral və müalicəvi əhəmiyyətli su mənbələrinin möv­ müalicəsinin yüksək effekt verdiyi məlum olub. Uzun axtarış­ cudluğu, Duzdağ Fizioterapiya Xəstəxanası, Darıdağ Balncoloji lardan, tədqiqatlardan sonra təbiblər bu qənaətə gəliblər ki, duz Müalicəxanası muxtar respublikada turizmin inkişafı üçün geniş mədənlərində natrium və xlor ionları üstünlük təşkil etdiyindən imkanlar yaradır. Ümumilikdə Muxtar Respublikada mədəni, o, speleoterapiya ağciyər-bronx xəstəliklərinin müalicəsinə ol­ ekoloji, müalicə, istirahət, dini və digər turizm növlərinin inki­ duqca müsbət təsir göstərir. Speleoterapiya dedikdə isə mağara şaf etdirilməsi və turizmin bu növləri əsasında keyfiyyətli, əhə­ şəraitində, mağarada müalicə nəzərdə tutulur. Duz şaxtası şə­ miyyətli ekskursiyalar aparmaq üçün lazımi şərait vardır. raitində aparılan müalicə İtaliya, Macarıstan, Polşa, Almaniya, Lakin Türkiyə və İranla həmsərhəd Naxçıvan Muxtar Res­ Ukrayna, Rumıniya və s. kimi ölkələrdə geniş yayılmış və ef­ publikası keçmiş SSRİ-nin strateji bölgəsi olduğu üçün burada fektivliyi ilə məlumdur. Şaxta şəraitində ilk dəfə müalicə hələ turizmin inkişafına imkan verilməmişdir. Məhz bu səbəblə 1871-ci ildə İtaliyanın Florensiya şəhərinin yaxınlığında, Tos- dünyada çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu sektor muxtar kana vilayətinin Monsumman yaşayış ərazisindəki şaxtalarda respublikada yeni-yeni formalaşmaqdadır. Müstəqilliyin ilk illə­ revmatik poliartritə tutulmuş xəstələrdə aparılmışdır. Ölkəmiz­ rində yaranmış iqtisadi-siyasi problemlər həll edildikcə mövcud də isə bu şaxtalar vasitəsilə müalicə 1979-cu ildən etibarən turizm potensialının işlənilməsi və inkişaf etdirilməsi aktual Naxçıvan şəhərində aparılır. mövzuya çevrilmişdir. Son illərdə infrastrukturun yaxşılaşdırıl­ Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzi adlandırılan bu müalicəvi ması istiqamətində xeyli işlər görülmüş, şəhər və rayonlarda duz şaxtası 1979-cu ildə Kəngərli rayonunun Böyükdüz kəndi 72 73 yaxınlığında qədim duz mədənlərinin bazası əsasında təşkil genişləndirilmiş, müasir avadanlıqlarla və ləvazimatlarla təmin olunmuşdur. Xəstəxananın yeraltı şöbəsi Naxçıvan şəhərindən olunmuşdur. 2008-ci ilin iyununda duz dağlarının qoynunda öz 12,2 km aralıda yerləşir. Yeraltı şöbə duz mədənində II əsas dağ müasirliyi ilə seçilən 5 ulduzlu otel fəaliyyətə başlamışdır. Otel­ sexində, girişdən 300 metr məsafədə, 110 metr dərinlikdə 9 iş­ də qonaqların səmərəli istirahəti üçün hər cür şərait yaradılmış­ lənmiş ştrixdə yerləşir. Şəhər Mərkəzindən Duzdağ Fiziotera­ dır. Duzdağ Fizioterapiya Mərkəzi 2008-ci ildən Duzdağ Fizio­ piya Mərkəzinə 9,8 km-dir, Xəstəxana ilə Duz mədəni arası terapiya Xəstəxanasının bazasında fəaliyyət göstərir. məsafə isə 2,4 km-dir. Yeraltı şöbəsi 9 şaxtadan ibarətdir. On­ Müalicə və turistik məqsədlərlə hər il buraya dünyanın bir lardan ikisində qadın, ikisində kişi, birində uşaq palataları, iki­ çox ölkələrindən yüzlərlə insan gəlir. Belə ki, bronxial astmalı sində istirahət foyeləri və s. vardır. Naxçıvan Fizioterapiya Xə­ şəxslərdə speleoterapiyadan sonra boğulma tutmalarının sayı stəxanasında xəstələr ən əvvəl 2-3 gün xəstəxana ərazisində azalır və ya kəsilir, quru öskürək azalır və ya bəlğəmli öskürək­ adaptasiya olunurlar. Bundan sonra saat 18:00-dan 8:00-a qədər, lə əvəz olunur, yuxuları yaxşılaşır (gecə boğulma tutmaları aza­ böyüklər 20-24 seans, uşaqlar isə 14-18 seans yeraltı şöbədə lır və ya kəsilir), təngonəfəslik azalır. Bütün bunların nəticəsi­ olurlar. Bu müddət xəstəliyin ağırlığından, xəstəliklərdən, ümu­ dir ki, Duzdağ turistlərin diqqətini olduqca cəlb edir və ölkə­ miyyətlə xəstənin səhhətinin vəziyyətindən asılı olaraq dəyişi­ mizdə bu növ xəstəliklərin müalicəsində unikal mərkəz olmaq­ lə bilir. Bundan əlavə, lazım gəldikdə xəstələr dərman prepara­ la, keyfiyyətli müalicə üsulları ilə öz şöhrətini ildən-ilə artırır. tları, fizioproseduralar, masajlarla və s. təmin olunurlar. Bunun­ Duzdağ Fizioterapiya mərkəzi hazırda nəinki Azərbaycanda, la belə, mümkün qədər dərmanlardan az istifadə etməyə eyni zamanda dünyada əsas müalicə mərkəzlərindən biri ol­ üstünlük verilir. Speleoterapiya xəstələrdə remissiya dövrü, yə­ maqla, həm müalicə, həm də digər məqsədlərlə gələn turistlər ni boğulma tutmalarının olmadığı, sakit dövrdə tətbiq olunur. üçün olduqca maraqlıdır. Bu mərkəzin imkanlarından düzgün Naxçıvan Respublika Fizioterapiya xəstəxanasının müalicə­ istifadə etməklə, bu imkanları dünya ölkələri ilə daha yaxından vi təsiri, digər Duz şaxtalarından üstünlüyü ondadır ki, şaxta ho­ tanış etməklə, müalicələrin keyfiyyətini artırmaqla, əmin ola bi­ rizontal yerləşdiyindən xəstələr yeraltı şöbəyə adaptasiya ola­ lərik ki, Duzdağ gələcəkdə daha böyük bir müalicə mərkəzinə, raq girirlər. turizm obyektino çevriləcək. Xəstəxanada bronxial astma (tənəffüs yollarının xəstəlikləri) və ağciyər bronx sisteminin digər qcyri-spesifık xəstəlikləri Ədəbiyyat müalicə olunur. Müalicə üsulu çox sadədir. Yeraltı şaxtalardakı 1. Naxçıvan Ensiklopediyası “Azərbaycan Milli Elmlər Akadc köhnə duz mədənlərində qoyulmuş çarpayılarda gecələyən xə­ miyası”; Bakı, 2002 stələr burada şəfa tapırlar. Xəstələrdə yaxşılaşma uşaqlarda 2. Naxçıvan Muxtar Respublikasının Fizioterapiya xəstəxanası dördüncü, beşinci günü qeyd edilir. Böyüklərdə isə bir qədər “Duzdağ”, Naxçıvan, 2006 fərqlidir. Belə ki, xəstəliyin gedişindən asılı olaraq bir qrupun­ 3. www.nakhchivan.az da yaxşılaşma iki həftədən sonra, bəzilərində müalicənin so­ nunda, bəzilərində isə yaşayış yerinə gedəndən 15-30 gün sonra qeyd edilir. Ümumiyyətlə, müalicə başa çatdıqdan sonra uşaq­ larda 80-85%, böyüklərdə isə 65-70% yaxşılaşma müşahidə olunur. 2003-cü ildə xəstəxananın yeraltı şöbəsində ən müasir tələb­ lərə uyğun olaraq yenidənqurma işləri aparılmış, yeraltı şöbə 74 75 tensialmın ehtiva olunduğu, tarix və mədəniyyətə işıq salan qiy­ Lerikin turizm potensialı mətli maddi-mədəni irs toplanılmışdır. tarixi-mədəni abidələr aspektində Lerikin maddi mədəniyyət abidələrini aşağıdakı xronoloji mərhələ üzrə təsnif etmək olar: 1. Daş dövru abidələri; Rzayev Camal 2. Son Tunc və Erkən Dəmir dövru abidələri; ADMİU 3. Antik dövr abidələri; 4. Orta əsr abidələri. Azərbaycan Respublikasının cənub-şərq bölgəsinin turizm Lerik rayonunun təbii-coğrafi şəraiti, burada ibtidai insanla­ baxımından böyük maraq doğuran, mühüm tarixi ərazilərdən bi­ rın məskunlaşması üçün əlverişli mağaraların mövcudluğu əra­ ri də Lerik rayonudur. zidə paleolit abidələrinin varlığı ehtimalım artırmışdır. XX əs­ Talış dağlarında yerləşən bu rayon füsünkar təbiəti, zəngin rin 80-ci illərinin ortalarına qədər rayon ərazisində daş dövru maddi-mədəniyyət abidələri ilə diqqətəlayiqdir. Məhz ölkənin abidələrinin olması elmə məlum deyildi. cənub-şərq bölgəsində turizm potensialını zənginlik baxımın­ Bölgənin qədim daş dövru abidələrinin axtarışı məqsədi ilə dan maraqlı edən faktorlardan biri də Talış dağlarının ən yüksək Azərbaycan Elmlər Akademiyası Paleolit Arxeoloji Ekspedisiya­ zirvələri olan Kömürgöy (2493 m) və Qızyurdu (2433) dağları­ sı 1985-ci ilin iyul-avqust aylarında Lənkəran, Astara, Lerik və nın rayon ərazisində yerləşməsidir. Masallı rayonları ərazisində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmışdır. Zəngin və ecazkar təbiəti ilə maraq doğuran rayon eyni za­ Qeyd olunan rayonların ərazisi diqqətlə müşahidə olunmuş, manda tarixi-mədəni abidələri baxımından da zəngin tarixi olan bir diyardır. ümidvcrici elmi nəticə Lerik rayonu ərazisində əldə edilmişdir. Büzeyir mağarası bölgənin ibtidai insanların yaşaması üçün Lerik rayonunun arxeoloji abidələrinin öyrənilməsinə XIX coğrafi baxımından əlverişli olduğunu söyləməyə əsas vermiş­ əsrin 90-ci illərində başlanılmış və ilk tədqiqatlar Fransanın dir. Mağara Talış dağlarının yüksək silsilə qatındadır. Büzeyir Sen-Jerman muzeyinin əməkdaşı Jak de Morqanın adı ilə bağlı mağarası Lcrik-Büzcyir yolunun 10-cu km-də, Zuvand çayının olmuşdur. 1890-ci ildə Jak de Morqan Lerik rayonunun cənu­ sol sahilində, Büzeyir kəndindən 3 km şərqdə, dəniz səviyyə­ bunda yerləşən kəndlərdə ilk arxeoloji tədqiqat işlərinə başla­ sində 1640 m hündürlükdə olan Dəlikdaş zirvəsində yerləşir. mışdır. O, Lerik rayonu ərazisində bir çox abidələri tədqiq et­ miş, əldə etdiyi maddi-mədəniyyət nümünələrinin ən nəfisləri­ Büzeyir mağarasının uzunluğu 17 m, eni 9-14 m, mağara dəli­ yinin hündürlüyü 10 m, torpaq çöküntüsünün qalınlığı 2-2,5 m- ni Sen-Jerman muzeyinə göndərmişdir. Jak de Morqan rayonun dağlıq ərazisində 220-yə qədər müxtəlif qəbir abidələri açaraq, dir. son tunc və erkən dəmir dövrünə aid zəngin maddi-mədəniyyət Lerik rayonunun qədim dövr abidələri içərisində son tunc və nümünələri əldə etmişdir. erkən dəmir dövr abidodələri xüsusi yer tutur. Lerik rayonu əra­ Lerikin tarixi abidələrinin tədqiqi ilə Fransa, Rusiya, Alma­ zisində son tunc və erkən dəmir dövrünə aid yarım köçəri mal­ niya və b. ölkələrin arxeoloq-alimləri ilə yanaşı, Azərbaycan ar­ darlıq təsərrüfatı əlamətlərini özündə əks etdirən çoxlu abidələr xeoloqları da məşğul olmuşdur. Lerik rayonu ərazisində aparıl­ qeydə alınmış və tədqiq edilmişdir. mış arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində daş, son tunc, erkən dəmir Bu dövrün abidələri əsasən qəbir abidələri olduğu üçün on­ dövrlərinə, antik və orta əsrlərə aid xeyli abidə qeydə alınmış, ları 3 tipə ayırmaq olar: 1. Daş qutu qəbirstanlıqlan; 2. Kurqan­ onların bəzilərində qazıntılar aparılmış və bölgənin turizm po- lar; 3. Dolmenlər. Daş qutu qəbirstanlıqlar Keraveladi, Veri, Tülu, Coni, Hama- 76 77 rat, Hovil, Orand, Rvarud və s. qəbiristanlıqlarda rast gəlinir. Coni Veri və s. kəndlərinin ərazisindəki orta əsr qəbiristanlıqla­ Vizual müşahidələrə əsasən Lerik rayonunda Kurqanların rında 100-dən çox daş qoç heykəli qeydə alınsa da, hazırda on­ yüksək dağlıq ərazilərində və dağ zirvələrində salındığım qeyd lara çox az rast gəlinir. etmək olar. Rayonda Çayrud, Rvarud, Piəkujə, Andruma kur­ Bütövlükdə Lerikin arxeoloji abidələrinin tədqiqi rayonun qanları mövcuddur. Lerik rayon ərazisində dolmenlərin olması və eləcə də respublikamızın tarixi ilə bağlı problem məsələləri haqqında ilk məlumat Fransız arxeoloqu Jak de Morqan vermiş­ aydınlaşdırmaqda mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir. Bununla dir. O, Keraveladi, Çodigəş, Coni, Tülu, Rəzgov və s. kəndlər­ yanaşı, Lerikin tarix-mədəni abidələr aspektində tədqiqi rayo­ də dolmenlərin olmasını qeyd etmişdir. nun nə qədər zəngin turizm potensialına malik olmasım bir da­ Lerik rayonunun antik dövr abidələrinin tədqiqi ilə əsasən ha sübut edir. Q.Qoşqarlı məşğul olmuşdur. Antik dövr abidələrinə Şağola- Rayonun tarixi-mədəni abidələrinə Lerik rayon Mədəniyyət kan, Boykəndil, Kürdəsər, Mistan və s. göstərmək olar. Rayo­ və Turizm şöbəsi tərəfindən aşağıdakı turizm marşrutları təşkil nun antik dövr abidələri 2 qrupa bolunur: 1. Yaşayış yerləri, 2. olunur: Qəbir abidələri. 1. Tarix diyarşünaslıq muzeyi, uzunömürlülər muzeyi, Hey­ Yaşayış yerlərinə Şağolankan, Cındırtəpə, Zövnə, Köhnə dər Əliyev Mərkəzi, Orand və s. misal çəkmək olar. Qəbir abidələri kimi rayon əra­ 2. Cabir, Xəlifə Zəkəriyyə türbələri, XIX əsr abidəsi olan zisində əsasən antik dövrə aid daş qutu və kup qəbirlərindən Lülələran kənd məscidi, qədim yaşayış məskəni olan Büzcyir ibarət nckropol üzə çıxarılmışdır. mağarası, Lerikin orta əsr arxeoloji abidələrini aşağıdakı şəkildə qrup­ 3. XVI əsr abidəsi olan Babagil türbəsi, XIV əsr Xoca Seyid laşdırmaq olar; türbəsi, 1. Qalalar; 2. Kənd tipli yaşayış yerləri; 3. Dini-tarixi abidə­ 4. Mastail və Monidigah abidələri lər; 4. Daş qoç heykəlləri. Rayonun tarixində önəmli yer tutan abidələr, xüsusilə Rva­ Rayon ərazisində qeydə alman arxeoloji abidələrin müəyyən rud kəndində yerləşən Seyid Əbulqasim, Seyid Paşa, Mir Ca­ qismini kənd tipli yaşayış yerləri təşkil edir. Arxeoloji cəhətdən hangir ağa, Seyid Vəliağa türbələrinə turların təşkil olunmasını Lerikin orta əsr kənd tipli yaşayış yerləri tədqiq olunmayıb. Bu­ dini turizm marşrutunun miqyasının genişləndirilməsi yönu- na Lildiqo, Kanadi (Köhnə kənd), Kamilikəqo və s. misal çök­ mundən məqsədəuyğun hesab etmək olar. Lerikin Pirasora kən­ mək olar. dində yerloşən Piramidalar son zamanlar bir sıra tədqiqatçıların Lerikin memarlıq abidələri içərisində dini-tarixi abidələri marağına səbəb olmuş və əraziyə turist axınına şərait yaratmış­ mühüm yer tutur. Bunun başlıca səbəbi isə orta əsrlərdə bu böl­ dır. gədə islam dininin güclu təsir qüvvəsinə malik olması idi. Bun­ Beləliklə, rayonun tarixi-mədəni abidələrində yaşanan tarix, lara Hüseyn Ata, Babagil, Yaşıl Baba, Xoca Seyid türbəsi, Se­ rayonun əzəmətli keçmişindən xəbər verir. Tarixi zəngin olan yid Əbulqasim, Seyid Paşa və s. aid etmək olar. Rayonun rayon üçün bu cür abidələrin tarixin sınağından bu günə gəlib Rvaurd kəndində qədimlərdən gələn rəvayətlər Hz.Yaqub çatması, gələcəkdə rayonda turizmin ərazi üçün xarakterik növ­ Peyğəmbərin (s) pirinin yerləşdiyini qeyd edir. Pir ziyarətgaha lərinin inkişaf etməsi üçün əlverişli şərait yaradır. çevrilmişdir. Pirin yeri məlumdur. Lerik rayonunun dini-tarixi abidələrində və orta əsr qəbiris­ tanlıqlarında çoxlu sayda daş qoç heykəlləri qeydə alınmışdır. Rayonun Cəngomiran, Barzavu, Mondigah, Rvarud, Çayrud, 78 79 mərkəzi kimi yenidən şöhrət qazanmışdır. Naxçıvan regionunda turizmin Muxtar Respublikada turizmin spesifik xiisusiyyotiori kimi təşkili və inkişaf istiqamətləri turizm sənayesinə daxil ola biləcək milli arxitektura, milli mət­ bəx, adət-ənənələr və s. kimi unikal ehtiyatların Şərq və Avro­ İmanov Turan pa sistemində formalaşmış olan müasir xidmət səviyyəsində tu­ Naxçıvan Dövlət Universiteti ristlərə təklif olunması göstərilə bilər. Bu baxımdan, yerli əha­ linin böyük bir hissəsinin yaxın və uzaq xarici ölkələrə getmə Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çox­ turizm təcrübəsinin olması çox mühüm amil ola bilər. əsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan Naxçıvan diyarı Naxçıvan Muxtar Respublikasında turizm sənayesi, onun in­ mürəkkəb və çətin inkişaf yolu keçmişdir. Orta əsrlərdə Şərqin kişafı, bu sahədə beynəlxalq əməkdaşlığın genişləndirilməsi diqqət mərkəzində saxlanılmışdır. Turizmi iqtisadiyyatın iri elm, mədəniyyət, ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri yüksək gəlirli sahəsinə çevirmək, sosial və ekoloji tələblərə ca­ kimi şöhrət qazanmış Naxçıvan dünya sivilizasiyasına dəyərli vab verəcək səmərəli və rəqabətə davamlı müasir turizm kom­ tövhələr vermişdir. pleksləri yaratmaq istiqamətində aparılan məqsədyönlü tədbir­ Naxçıvan Muxtar Respublikasının paytaxtı Naxçıvan şəhəri lər öz müsbət nəticələrini göstərməkdədir. Azərbaycanın ən qədim və gözəl şəhərlərindən biridir. Naxçı­ Naxçıvanın ərazisi ilk insan məskənlərindən biridir. Qədim van bir sıra görkəmli tarixi şəxsiyyətlərin vətənidir. Zəmanəmi­ daş dövrlərindən başlayaraq insanlar bu ərazilərdə yaşamış, zə­ zin böyük dövlət xadimi, ümummilli lider Heydər Əliyevin ngin mədəniyyət yaratmışlar. Bu diyarda Azərbaycan xalqının doğma şəhori olan Naxçıvanın özü bir tarixi muzeydir. Heydər tarixi, elmi vo mədəni irsi formalaşmışdır. Bəşər sivilizasiyası­ Əliyevin bənzərsiz ömür yolu, zəngin ictimai-siyasi fəaliyyəti, nın ilk beşiklərindən olan Naxçıvan diyarı əsrlər boyu Şərqin 34 illik hakimiyyət dövrü onun həqiqətən fenomen bir şəxsiyyət ticarət, sənətkarlıq, turizm, elm və mədəniyyət mərkəzi statusu­ olduğunu təsdiq etmiş, görkəmli siyasi və dövlot xadimi kimi o, nu qoruyub saxlamışdır. Naxçıvan, eyni zamanda, Azərbaycan Azərbaycanın çağdaş tarixində öz layiqli yerini tutmuşdur. Da­ dövlətçiliyi tarixində mühüm yer tutmuşdur. Bu ərazidə möv­ hi şəxsiyyətin Azərbaycana rəhbərlik dövrü iki böyük mərhələ­ cud olmuş dövlət qurumları milli dövlətçilik ənənələrinin for­ ni əhatə edir və bunların hər biri Azərbaycanda quruculuq, çi­ malaşması ilə yanaşı, həm də bölgənin inkişafına, müdafiə qa­ çəklənmə dövrü kimi xarakterizə edilə bilər. Sosial-siyasi həy­ biliyyətinin güclənməsinə, inzibati-idarəçiliyin möhkəmlənmə­ atın bütün sahələrində əldə edilən nailiyyətlər məhz ümummil­ li liderin gərgin iş fəaliyyətinin bəhrəsidir. sinə mühüm töhfələr vermişdir. Tarixi mənbələrdə 5 min ilə yaxın yaşı göstərilən bu şəhərin Hər bir xalqın qədimliyini sübut edən onun mədəniyyətidir, zəngin tarixi və mədəni keçmişi vardır. Naxçıvan şəhərinin adı­ tarixi abidələridir. Bu cəhətdən Naxçıvan ərazisi xüsusilə diq­ nın Nuh peyğəmbərin adı ilə əlaqəli olması turistlərdə böyük qəti cəlb edir. Naxçıvan torpağı antik, orta əsrlər, yeni və müa­ maraq doğura bilər. 2006-cı ildən Nuh peyğəmbərin Naxçıvan sir dövr, maddi-mədəniyyət nümunələri və turizm obyektləri ilə şəhərindəki məzarüstü türbəsinin bərpası üzərində aparılan iş­ zəngindir. Bu qədim diyarda hər addımda ilk insanların yaşadıq­ lər bu baxımdan təqdirəlayiqdir. Mühüm ticarət və nəqliyyat ları mağaralara, qədim yaşayış yerlərinə, erkən şəhər mədə­ yolları üzərində yerləşən Naxçıvan tarixin müxtəlif dövrlərində niyyəti qalıqlarına, möhtəşəm qala divarlarına, qayaüstü dəfələrlə yadelli işğalçıların təcavüzlərinə məruz qalaraq dağıl­ rəsmlərə, daş qoç heykəllərə, türbələrə, bir sözlə, nadir maddi- sa da, bərpa olunaraq bu region mühüm ticarət və sənətkarlıq mədəniyyət nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Naxçıvan­ dakı qazma, Əshabi-Kəhf və Kilit mağaraları daş dövrü mədə- 80 81 niyyotinin qalıqlarını yaşatmaqdadır. E.ə. III minilliyin sonu II «mühəndislər şeyxi» adlandırılan Əbubəkr Əcəminin vətəni minilliyin əvvəllərində Naxçıvan ərazisində Oğlanqala, Çalxan- olan Naxçıvan torpağının hər bir daşı, qayası, dağı canlı tarixdir. qala, Çovurqala... kimi qala şəhər mədəniyyətləri yaranmışdır. Son dövrdə bölgədə turizm imkanlarının genişləndirilməsi üçün Gəmiqaya qalaüstü rəsmləri e.ə. IV-I minillikdə xalqımızın bə­ bir sıra tədbirlər həyata keçirilir. dii təfəkkürünü, adət-ənənələrini, estetik-fəlsəfi baxışlarını və Muxtar respublikada 1170-ə yaxın tarixi abidə var ki, onun dini-ideoloji təsəvvürlərini əks etdirən qiymətli, təsvirlər qale­ 56-sı dünya əhəmiyyətlidir: Tarixi abidələrimizdən Möminəxa- reyasıdır. tun, Yusif ibn Kiiscyiroğlu türbələri, Qarabağlar memarlıq kom­ Müstəqillikdən sonrakı dövrdə turizm özünün inkişaf sürəti­ pleksi, Xanəgah abidə kompleksi, Gəmiqaya abidələri, İlanlı nə və cəmiyyətin sosial-iqtisadi həyatında oynadığı rola görə dağ abidələri, Qurani-Kərimdə bəhs edilən Əshabi-Kəhf ziya­ iqtisadiyyatın ən dinamik inkişaf edən sahələrindən birinə çev­ rətgahı, Kültəpə abidələri, qədim tikililər, qalalar, yaşayış yer­ rilmişdir. İstər ölkə iqtisadiyyatında, istər əhalinin sosial-mədə­ ləri və nckropollar, bu günə qədər gəlib çıxan sənətkarlıq ni həyatında, istərsə də beynəlxalq münasibətlərdəki yerinə gö­ nümunələri turistlər üçün cəlbedici və maraqlıdır. rə turizm maraqlı tədqiqat obyektinə çevrilmiş, bu sahənin Azərbaycan Respublikası ərazisində vo onun ayrılmaz tərkib problemləri müxtəlif istiqamətlərdə araşdırılmaqdadır. Bu ba­ hissəsi olan Naxçıvan Muxtar Respublikasında da dini istiqa­ xımdan Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz hissəsi olan Nax­ mətli ziyarətgahların coğrafiyası çox genişdir. Ona görə də bu çıvan Muxtar Respublikası son illərdə sosial-iqtisadi, siyasi vo abidələrdən istifadə etməyə, onların qorunub saxlanılmasına mədəni sahələrdə çox sürətlə inkişaf edir. Hoyata keçirilən ge­ nail olmağa vo səyahət edənlərə yüksək səviyyədə xidınət gös­ nişmiqyaslı quruculuq, abadlıq və yenidənqurma işləri Azər­ tərməyə ehtiyac var. Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisində baycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin və onun siy­ yerləşən Oshabi-Kəhf ziyarətgahı bu qəbildən digər bölgələr­ asi kursunu uğurla davam etdirən Azərbaycan Respublikasının dəki ziyarətgahlara nümunə göstərilməlidir. Prezidenti İlham Əliyevin, Naxçıvan MR Ali Məclisinin Sədri Naxçıvanın mineral suları, Duzdağ Fizioterapiya Xəstəxana­ Vasif Talıbovun adı ilə sıx bağlıdır. Muxtar respublikamızda tu­ sı, Darıdağ Balncoloji Miialicəxanası turistlər üçün xüsusilə rizm ehtiyatlarının istifadəsi, onların iqtisadi dövriyyəyə cəlb cəlbedicidir. Ümumilikdə muxtar respublikada mədəni, ekoloji, olunması sahəsində geniş imkanlar vardır. Bu sahə ilə bağlı miialicə və digər turizm növlərinin inkişaf etdirilməsinə şərait müvafiq infrastrukturun yaradılması, reklam işlərinin aparılma­ var: Muxtar respublikada 1 təbiət qoruğu, 1 milli park, 2 təbiət sı, turizm ixtisası üzrə kadrların hazırlanması istiqamətində işlər yasaqlığı, I tarix-memarlıq qorıığu, 1 tarixi bədii qoruq, 2 ziya­ sürətləndirilmiş, Naxçıvan Turizm İnformasiya Mərkəzi yeni rətgah kompleksi, 2 tarix-mədəniyyət qoruğu, 3 teatr, 2 1 muzey, bina ilə təmin olunmuşdur. Turizm sahəsində fəaliyyətin səmə­ filarmoniya, 4 lisenziya almış mehmanxana var. «Azərbaycan rəliliyinin artırılması təsirsiz qalmamış, 2012-ci ildə muxtar res­ Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi publikaya ölkəmizin digər bölgələrindən və xarici ölkələrdən, inkişafı Dövlət Proqramı»nda vo «Naxçıvan Muxtar Respubli­ ümumilikdə 350 mindən çox turist gəlmişdir. Sosial-iqtisadi kasının 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət həyatın bütün sahələrində müşahidə olunan dinamik artım Proqramı»nda digər sahələrlə yanaşı, muxtar respublikada turiz­ meylləri və əhalinin rifahının yaxşılaşdırılması, öz növbəsində, min inkişaf etdirilməsi üçün tədbirlər nəzərdə tutulub. demoqrafik vəziyyətə də müsbət təsir göstərmişdir. Naxçıvanda müxtəlif xarakterli beynəlxalq tədbirlər də keçi­ Azərbaycanın qədim torpağı olan, minilliklərin izini yaşadan rilir. 2008-ci ildə burada İslam Konfransı Təşkilatının «Dini və Naxçıvanın zəngin tarixi-mədəni abidələri, böyük turizm poten­ sağlamlıq turizmi. Monovi vo fiziki istirahətin təşkili» adlı bey­ sialı var. XII əsrdə Şərq aləmində böyük memar və öz dövrünün nəlxalq konfrans və 2009-cu ildə dövlət başçılarının zirvə top- 82 83 lantısı keçirilib. ci ildə ən çox ziyarət edilən ölkələr sırasında 9-cu yerdə olan Turizmin inkişafı üçün problemlərə gəldikdə isə Ermənistan Türkiyə 2008-ci ildə 8-ci sıraya yüksəldi. 2008-ci ildə dünya tu­ tərəfindən blokadada olan Naxçıvan Muxtar Respublikasına tu­ rist sayındakı artım 2% olduğu halda, bundan 6,5 dəfə çox artı­ ristlərin gəlib getməsində xeyli çətinliklər ortaya çıxır. Bir mə­ ma sahib olan Türkiyəyə gələn turistlərin sayı əvvəlki ilə nisbə­ sələni də qeyd etmək istərdik ki, nisbətən bahalı olan hava nəq­ tən 13% artdı. liyyatından istifadə müəyyən çətinliklər törədir. 2009-cu il qlobal iqtisadi böhran və “donuz qripi” epidemiy­ Beləliklə, tam məsuliyyətlə demək olar ki, Naxçıvan turizmi asının təsirilə turizm sektoru üçün ən çətin il olmasına baxma­ bu gün əldə etdiyi nailiyyətlərə görə dahi şəxsiyyətə - Heydər yaraq, Türkiyəyə gələn turist sayı 2009-cu ildə də artım göstər­ Əliyevə borcludur. di. Yəni dünyada turist sayı öncəki ilə görə 4,3% azalarkən, Türkiyədə 2,8% artım oldu. 2009-cu ildə dünyanın ilk 10 turizm ölkəsi içində sadəcə Türkiyəyə gələn turist sayı artdı və dünya­ Türkiyə turizmin mərkəzi kimi da ən çox turist qəbul edən 7-ci ölkə oldu. Ümumdünya Turizm Təşkilatı tərəfindən hazırlanan “Tu­ Dadayev Turac rizm: 2020 Vizionu Avropa” mövzulu işdə, Türkiyənin 2020-ci ATİ ildə, bölgəsində Fransa, İspaniya vo İtaliyadan sonra 4-cü ölkə mövqeyinə gələcəyi və eyni il turizmdə əldə edəcəyi gəlirin 40 Turizm - fəal istirahətin geniş yayılmış və ən kütləvi milyard ABŞ dollarına yüksələcəyi təxmini edilməkdədir. növüdür. Hər il minlərlə insan soyahət həvəskarları sırasına qo­ Türkiyənin 2020-ci ildə hədəfi isə, 60 milyon ziyarətçi və 50 şulur və getdikcə kənd turizmi daha geniş vüsət alır. Turizm sa­ milyard ABŞ dolları dəyərində turizm gəlirinin olmasıdır. dəcə maraq və dəb deyil, bu, son 20-25 ildə insanların vərdiş et­ Türkiyənin on çox turist cəlb edən şəhərləri olan İstanbul, dikləri həyati təlabatdır. Antaliya, Muğla vo İzmirlə yanaşı, Dənizlidə yerləşən Pamuk- Son onilliklər ərzində insanların həyat şəraiti yaxşılığa doğru qala, Ncvşəhirdə yerləşən Görcmc-Ürgüpun da ildən-ilə turizm xeyli dəyişilmişdir. Sözsüz ki, günəş, hava və su sağlamlığın yönümdən yüksələn bir xətt ilə maraq doğurduğunu söyləmək möhkəmləndirilməsinin əvəzolunmaz amilləridir. olar. Yay gəldimi, insanlar on bir aym yorğunluğunu çıxarmaq Türkiyənin turizmdə əldə etdiyi və edəcəyi nailiyyətlər tə­ üçün məzuniyyətə çıxıb təbiət qoynuna, dəniz kənarına, imkanı sadüfi deyil. Avropanın ən yeni və ən keyfiyyətli otelləri olanlar xarici ölkələrə, uzaq-uzaq adalara səyahət edib dincəlir, Türkiyədə yerləşir. 2009-cu ildə Avropadakı ən yaxşı 100 otelin həm də necə deyərlər, dünyanı gəzib dolanırlar. Etiraf edək ki, 40-nm, dünyadakı ən yaxşı 100 otelin isə 20-nin Türkiyədə ol­ turist səfərinə çıxmaq, səyahət etmək təcrübəsi və ənənəsi da­ duğu təsdiqlənmişdir. Türkiyənin yaxın gələcəkdə bu sektorda ha çox inkişaf etmiş ölkələrin vətəndaşlarında formalaşıb. daha üst səviyyədə haqq etdiyi yerə yüksələcəyinə dair müxtə­ Daha çox turist qəbul edən və turizm sənayesini yüksək sə­ lif praqnozlar verilir. viyyədə inkişaf etdirən ölkələrə - Fransa, İspaniya, ABŞ, Çin, Türkiyə - canlı mədəniyyət, qədim sivilizasiyalar ölkəsidir. İtaliya, Böyük Britaniya, Almaniya, Türkiyəni və s. misal gətir­ Fikrimcə, burada bir dəfə olan hər bir kəs yenə və yenə bura gə­ mək olar. lir. Avropa səviyyəli xidmət üçün ucuz istirahət, qızıl qumlu çi­ Türkiyə son illərdə dünya turizm sıralamasında hər il daha mərliklər, əsas rclikt ağaclarla örtülmüş mənzərəli dağlar, par­ üst sıralara yüksələn bir turizm ölkəsi olaraq diqqət çəkir. 2007- laq günəş vo əlbəttə ki, şəflar, təıniz və isti dəniz - bütün bun­ lar turistləri Türkiyədə istirahətə cəb edir. 84 85 Tiirkiyonin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya yolunda son il- mələri üçün hər bir şərait var. Hər bir şey, otellərdən tutmuş çi­ lordo on müvəffəqiyyətli olduğu sektor turizmdir. Bu müvəffə­ mərliklərə qədər turistlərin ixtiyarına yüksək səviyyədə hazır­ qiyyəti nəzərə alan Türkiyə, sahib olduğu bu potensialı yaxşı lanıb verilmişdir. qiymətləndirərək, beynəlxalq turizm gəlirindən daha çox pay Türkiyə neçə ildi ki, Avropaya inteqrasiya etmək istəyir. almaq yolunda turizm siyasətlərini yeni bir anlayışla nəzərdən Mənim fikrimcə, Türkiyə Avropaya inteqrasiya etmək istəyirsə keçirməkdədir. Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, turizm səna­ ilk növbədə turizm sənayesini inkişaf etdirməlidir. Çünki, yesinə təsir edən bütün faktorları nəzərə alaraq yeni marketinq Türkiyənin İstanbul, Antaliya, İzmir, Ankara və s. müasir, inki­ strategiyalarını hərəkətə keçirmişdir. şaf etmiş, daha çox turist qəbul edən şəhərləri olmaqla yanaşı, Xarici ölkələrin içində qonşu Türkiyə ilk yerlərdən birini tu­ Türkiyənin belə desək “qəbilə icması” şəklində qalmış bölgə­ tur. Bu məmləkət öz tarixi zənginliyi, təbiətinin gözəlliyi, eyni ləri də var. İlk növbədə bu bölgələri inkişaf etdirmək lazımdır. zamanda, öz mövqeyi ilə bütün dünyanın diqqətini cəlb edir. Bunun üçün turizm sənayesi bu bölgələrdə inkişaf etdirilməli­ Asiya ilə Avropanın kəsişdiyi nöqtəni çoxları görmək istəyir. dir. Türkiyənin turizm bazaları çox inkişaf edib və xidmət Turizm üçün hər bir yer - buzlaqlardan tutmuş, səhralara qə­ yüksək səviyyədədir. İstər məşhur Antaliyası olsun, istər Bod- dər yararlıdır. Əgər Türkiyənin geridə qalmış regionlarına turist rum, istərsə də Anadoluda kiçik bir kəndi... Bu ölkədə görməli axını olsa, turizm sənayesi inkişaf etsə, insanlar turistlər ilə yerlər çoxdur! Təbii ki, Türkiyənin digər şəhərləri, kəndləri də ünsiyyətdə olar, əlaqələri genişlənər, dünya görüşləri artar və yaxşı tətil keçirmək üçün kifayət qədər maraqlı məkanlardır. həmin bölgələr inkişaf edib turizm sənayesi üçün yararlı olar. Bizim region da turizm bazarında dinamik inkişafa meylli ol­ Əgər bu siyasət yürüdülərsə həqiqətən Türkiyə turizmin sa da, hələlik oturuşmuş bazar deyildir. Baxmayaraq ki, poten­ mərkəzi olacaq və Avropaya inteqrasiya etməsi üçiin gözəl şə­ sial mövcuddur. Belə ki, Azərbaycanda 7000-dək mühafizə olu­ rait yaranacaq. nan yerli, ölkə və dünya əhəmiyyətli tarixi abidə, mədəniyyət Nəticədə Türkiyənin turizminə belə bir tərif vermək olar: və cəlbedici təbiət vardır. 11 iqlim qurşağından 8-i Azərbaycan­ Türkiyə - Avropalı turistlər tərəfindən Asiya ölkələri arasın­ dadır. Deməli, ölkədə turizmi inkişaf etdirmək olar. da ən çox ziyarət edilən, qədim mədəniyyəti ilə yanaşı, müasir Tədqiqatçıların söylədiklərindən məlum olur ki, Azərbaycan görünüşü olan, turizmin biilün növlərini yüksək səviyyədə inki­ turizm sənayesinin rəqabət apardığı coğrafiyada əsas yeri Ru­ şaf etdirilən və Asiya qitəsinin zəngin turizm potensialı olan siyanın Qara dəniz və Şimali Qafqazdakı turizm müəssisələri, ecazkar bir ölkədir. Türkiyənin Aralıq dənizi sahilindəki turizm mərkəzləri təşkil Türkiyə dövlətində turizm sənayesinə olan diqqət, qayğı və edir. Mövcud vəziyyətin təhlili göstərir ki, turizm xidmətlərin­ bu iqtisadi sahənin ölkəyə verdiyi xeyir Azərbaycan üçün bir dən istifadə etmək arzusunda olan orta gəlirli Azərbaycan və­ nümunə ola bilər. təndaşları əsasən müalicəvi turizm xidmətlərindən yararlanmaq üçün Rusiya, istirahət və əyləncə üçün isə Türkiyə turizm baza­ rını seçirlər. Türkiyədə turizmə, xüsusilə də ekoturizmə çox önəm verilir. İnsanlar artıq dəniz turizmindən dağ turizminə yönəlirlər. Türkiyə yaxın bir neçə ildə həqiqətən turizmin mərkəzinə çevriləcək. Bu Türkiyənin həm müasir və qədim, həm də ekzo­ tik ölkə olması ilə əlaqədardır. Türkiyədə turistlərin istirahət et- 86 87 ho mütəxəssislərinin xidmətindən istifadə olunur. Bu cür mütə­ İnsentiv turlann təşkili xüsusiyyətləri xəssislərin rolu adi turizm agentliklərinin əməkdaşlarından böyükdür. Əməkdaşlıq adətən şirkət müştərilərinin peşə sahə­ lərinin təhlili və mükafatlandırılma növü ilə, eləcə də işçilərin Namazova Lamiya mükafatlandırılmağa can atmaqları ilə başlayır. Bu funksiyalar AT İ yerinə yetirildikdən sonra, mütəxəssislər işçilərin fəaliyyət mo­ nitorinqi əsasında il boyu iş qrafıkinə uyğun aktivliyini təyin İnsentiv turizm - turizmin xüsusi bir növü olaraq, şirkət tərə­ edir və qalibləri müəyyənləşdirir. Qaliblər üçün turların təşkili findən öz işçilərini mükafatlandırmaq və verilən yeni tapşırıqla­ və həyata keçirilməsi onların işlərinin son nəticəsi olur. rı yerinə yetirməyə həvəsləndirmək üçün bir vasitədir. Buna Turizm sənayesinin bütün sektorları (otel, nəqliyyat şirkətlə­ əsaslanaraq, bir çox şirkətlər bundan şirkət daxilində məhsul­ ri, turoperatorlar, bələdçilər və b.) inscntiv-turların təşkilində darlığı artırmaq və məhsulun satışı ilə məşğul olan işçilərin fə­ iştirak edir. aliyyətini artırmaq üçün istifadə edirlər. İnsentiv-turizmin istira­ İstirahət və insentiv-turizm arasında əhəmiyyətli dərəcədə hət turizmi ilə oxşarlığı olsa da, insentiv-turizm işgüzar-turiz­ fərqlər var. Ona görə də, inscntiv-turlara xidmət edən şəxslər min gizli sektorudur. Bu mühüm sektoru qiymətləndirmək üçün bu tura xas olan unikal xüsusiyyətləri nəzərə almalıdır. Məsə­ müəyyən göstəricilər əsasında statistik məlumatlar toplanmış­ lən: belə tələbkar bazar sahəsində çalışan otel işçilori məhsulun dır. fiziki keyfiyyətindən daha çox xidmətin keyfiyyətinə üstünlük Birincisi, ölkədən çıxan vədəndaşlar öz səyahətlərinin məq­ verməlidirlər. İnscntiv-turlar üçün əsas xüsusi tələblər aşağıda­ sədlərini göstərmələrinə baxmayaraq, insentiv-turun iştirakçısı kı qruplara daxildir: olan turistlər xüsusi bir qrup şəklində ayrılmırlar, sadəcə olaraq - Unikallıq. Heç bir səyahət təkrar olunmamalıdır. Marşrut­ işgüzar və istirahət səyahətçiləri kateqoriyasına daxil olurlar. lar gözlənilməz və sürprizlərlə dolu və xüsusi tədbirlərlə zəng­ İkincisi, bir çox şirkətlər, öz ərazilərindəki yüksək dərəcəli in olmalıdır. rəqabət səbəbindən bu turizm sektorunun əsl xərclərini gizlə­ - Fantaziya və ekzotika. Bu tur paketin əsas hissəsi olub, dirlər. qeyri-adi bir şeydən zövq almaq imkanları yaradır. Üçüncüsü, insentiv-turizmlə mükafatlandırılmış işçilərin Bir çox otel şirkətləri, öz qonaqlarını otaqlarına ekzotik və­ üzərinə vergi qoyulur və bəzi hallarda, şirkətlər bunuməsrof saitlərin köməyi ilə aparır. Məsələn: Havay adalarındakı, Hyatt maddələri ilə birləşdirir və bu da sonda sənayenin qiymətini Regency Waikoloa oteli öz qonaqlarını otaqlara xüsusi qazılmış qaldırır. kanal vasitəsilə qayıqlarda çatdırır. Dördüncüsü, insentiv-elementlərlə güclij şəkildə bağlı olan - İstisnalar: Turun sonunda turistlər əmin olmalıdırlar ki, görüş və konfransların hansı hissəsinin insentiv-səyahət kateqo­ onlar qeyri-adi bir yerə səyahət ediblər və çox maraqlı insanlar­ riyasına daxil olduğunu müəyyon etmək çətindir. la qarşılaşıblar. Biznesin müxtəlif sahələri arasında əsas hissəni: əczaçılıq, - Orijinallıq. Bu sferada xüsusilə yenilikçi ideyalar yüksək informasiya, texnologiya, maliyyə, elektron və kosmetik şirkət­ qiymətləndirilir. Məsələn, təşkilatçılar bilməlidirlər ki, insen- lər təşkil edir. Şirkətin işçi heyəti arasında insentiv-səyahətləri tiv-turistloro müxtəlif yarışlar, çimərlik idman növləri iizrə daha çox yüksək səviyyəli rəhbərlər həyata keçirir. ABŞ və Av­ Olimpiya oyunları təşkil olunmalıdır. ropada bir çox şirkətlər bu cür səyahətlərə öz dillerlərini cəlb Lakin insentiv-tur təşkilatçısının qarşısında bir sıra problem­ edir. Şirkət əməkdaşlan üçün insentiv-turlarm təşkilində bu sa- lər yaranır. Məsələn: bu cür turlar qrup şəklində olduğu üçün, 88 89 toşkilatçı, eyni qrupdan olan insentiv-tur iştirakçıları arasında qısqanclıq yarada bilən məsələlərə də diqqət yetirməlidir. Bu Turizmin gələcəyi: ekoturi/.ır baxımdan, heç bir vəziyyətdə insentiv-tur iştirakçılarının öz hüquqlarından məhrum olunmuş kimi hiss etməmələri üçün, Əhmədov Hikmət təşkilatçı, turistlər üçün eyni səviyyəli, hətta eyni mebel növlə­ ATİ-nin magistri rindən olan otaqlar seçməlidir. Məkanın seçilməsi zamanı təşkilatçı insentiv-tur iştirakçıları Dünyadakı sürətli, iqtisadi, siyasi və texnoloji inkişafa para­ üçün aşağıdakı kriteriyalara xüsusilə diqqət yetirməlidir: lel olaraq; turizmin istehlak qəliblərində də son illərdə əhə­ 1) Yüksək xidmət standartlarına uyğun yaşayış, əyləncəli miyyətli dəyişikliklər müşahidə edilir. Son 10 ildə olan dəyişik­ xidmətlərin təklifi, eləcə də restoran və barlarda yüksək xidmə­ liklərlə baxsaq, xüsusilə do inkişaf etmiş ölkələrdə, turizm an­ tin olması, eləcə də insentiv görüşlərin keçirilməsi üçün kon­ layışının "3S" (sca-dəniz, sand-qum, sun-günəş) modelindən frans-zalların olması mühümdür. uzaqlaşaraq, “3E” (education-tohsil, cntcrtainmcnt-əyləncə, en- 2) Eksklüziv imic. Təşkilatçıların çox az bir hissəsi, qrupu vironment-təbiot) modelinə - həssas, davamlılığı olan turizm kütləvi istirahətin olduğu yerə göndərir. Çünki bu onlarm növlərinə yönəldiyini görə bilərik. Bu yeni turizm anlayışı, imicində əhəmiyyətli dərəcədə tənəzzülə səbəb ola bilər. maksimum mənfəət əldə etmək istəyən kütləvi turizm yerinə, 3) Müxtəlif nəqliyyat vasitələri ilə təyin olunmuş məntə­ fərdi və ya daha kiçik qruplar halında gələn turistləri cəlb et­ qəyə cəld və vaxtında çatdırılma imkanı. məyi, turizm fəaliyyətlərini genişləndirərək, turizmi daha uzun 4) Görməli yerlər mümkün qədər müxtəlif olmalıdır. Yeni zamana yaymağı və turizmin fərqli məkanlarda təşkil olunması­ və fərqli bir şeyin görüntüsü və onun dərk edilməsi insentiv-tu- nı üstün tutan bir xüsusiyyətə sahibdir. Burdan isə yeni tip tu­ run əsas elementlərindən hesab olunur. ristlər daha çox təbiətlə iç-içə və təmiz bir ətraf mühitdə istira­ Aydındır ki, turizm mərkəzlərinin seçimində ən əsas faktor­ hət etmək istəyən, daha çox xarici ölkələrin mədəniyyətləri ilə lardan biri, insentiv-turlara ayrılmış büdcədir. İnsentiv büdcənin tanış olmağa cəhd edən, ətraf mühitə daha həssas davranan bir paylanmasının “Qızıl qaydası” - vəsaitin yerləşdirmə, uçuş və kütlə olaraq qarşımıza çıxır. Bunun nəticəsidir ki, resursların da­ yerlərə təşkil olunmuş proqramlar arasında bərabər paylanması­ ha uzun müddətli işlodilməsinə əsaslanan: davamlı turizm, al­ nı tələb etməkdir. Məhdud büdcə ilə təşkilatçılar müxtəlif yer­ ternativ turizm, yaşıl turizm, ekoturizm, təbiət turizmi və s. ki­ lərə təşkil olunmuş proqramlarda yox, qəribə do olsa, yerləşdir­ mi turizm növləri gündəmə gəlmişdir. Bu yeni profildə ekotu- mə və uçuşa qənaət etməyə çalışırlar. Bu onunla izah olunur ki, rist olaraq adlandırılan kütlənin profilini müəyyən etmək iiçün, mükafatlandırılmış əməkdaşlar üçün inscntiv-turların təşkilin­ beynəlxalq ekoturizm ili çərçivəsində Beynəlxalq Turizm Təş­ də, onların sərbəst səyahət etdikləri zaman təkrar edə bilmə- kilatı (WTO) tərəfindən Almaniya, Kanada, İtaliya və İngiltərə­ yəcəklori heyranedici proqramın hazırlanmasıdır. Bu proqram­ də aparılan araşdırmalarda ekoturizm bazarındakı turistlərin; lar özündə xüsusi ekskursiyalar, idman oyunları və prezentasiy­ 30-59 yaşları arası, yüksək gəlir sahibi və yüksək təhsilli insan­ alarda iştirak etmək kimi xüsusi elementləri birləşdirir. Bu da lar olduqları aşkar edilmişdir. insentiv-turlarda iştirak edən turistdə imtiyazlı mövqedə ol­ Pamela A. Wight’ın Şimali Amerikada ekoturistlərin tələb duğunu göstərir və onun səyahətini unudulmaz edir. profili və səyahət xarakteristikası haqqında apardığı tədqiqatda isə ekoturistlərin: “daha çox böyük şəhərlərdə yaşayan, 25-54 yaşları arası, təhsil səviyyələri yüksək, xüsusilə yay

90 91 mövsümündə səyahəti seçən, yetişkin cütlüklərin daha çox qa­ ♦Turistlərin və yerli xalqların, turizm sənayesinə daha məsu­ tıldıqları, 8-14 gün müddətli səyahətləri daha üstün tutan, səya­ liyyətli yanaşmasının təmin edilməsi hətləri müddətində ən az 1.500 $ və daha çox pul xərcləmə po­ ♦Tükənən təbii ehtiyatların minimal səviyyədə istifadəsi tensialına sahib olduqları nəticəsi” təsbit edilmişdir. ♦Yerli xalq üçün iş yerlərinin yaradılması Bir çoxları üçün “Ekoturizm” anlayışı, onun sadəco təbiətin Unutmayaq ki, əgər söhbət perspektivli, davamlılığı olan bir qorunmasından, flora və faunaya olan heyranlıq və sevgidən turizmdən gedirsə burda uğura nail olmaq üçün, 50% turizm eh­ doğan bir turizm növü olduğu yönündədir. Lakin, bu konsept tiyatları ilə necə təmin olunmaqdan asılıdırsa, yerdə qalan 50% heç də, o qədər sadə və dar çərçivəli deyil. Əksinə, ekoturizmin isə bu ehtiyatların necə idarə olunub-olunmamasından, düzgün məqsədləri gedilən yerlərdə qalan karbon ayaq izlərini belə planlandırılmasından və nccə yönləndirilməsindon asılıdır. kontrol altında tutacaq qədər geniş vo dərin bir əhatəyə malik­ Düzgün təşkil olunmuş ekoturizmin faydalarını qruplaşdırmağa dir. Ekoturizm turistlərin etdikləri səyahotdon marjinal fayda əl- çalışaq: do etməsi ilə paralel, təbiətin qorunması mənafeyini güdsə do, 1. Yerli əhaliyə istiqamətlənən faydalar: başlıca məqsəd səfər olunan məkanlarda təbii mühitin mühafi­ Ekoturizm prosesinin bütün mərhələlərində yerli əhalinin iş­ zə və inkişaf etdirilməsi, davamlılığı təmin edib, gələcək nəsil­ tiraka təşviq olunması və onlar üçün münbit şəraitin yaradılma­ lərə də ötürülməsinə nail olmaqdır. Bu isə ekoturizmin təbiətə sı: kənd ərazilərində hər kəs, bələdçi kimi, yerli sənətkar sənət vo səyahətə olan sevgidən daha çox şey ifadə etməsi anlamına nümunələrinin satışı kimi, kənd təsərrüfatı məhsullarını ictimai- gəlir. iaşə müəssisələrinə sataraq, evlərini turistlərə icarəyə verərək Ekoturizm təbiətin və mədəni dəyərlorin davamlılığını bu və ya digər şəkildə bu prosesə cəlb olıına bilərlər. Ekoturizm sığortalayıb, yerli xalqlara maddi imkanlar təmin edən turizm inkişafıyla paralel bölgədə inkfraslrukturun da canlanmasına sə­ növü olaraq başa düşülsə do, əsas fəaliyyət sahəsi olaraq təbiət­ bəb olacaqdır. Bundan əlavə kənd yerlərində içməli su mənbə­ də təşkil olunan turizm növlərini əhatə etməkdir. lərinin, kommunal xidmətlərin yaradılınası həyatın daha yaxşı Ekoturizmin iki önəmli kritcriyasından biri “təbii mühitin standartlara gəlməsində əhəmiyyətli rol oynayacaqdır. Kiçik davamlılığı”, ikinci əsas kriteriya isə “yerli mədəniyyətlərin da­ miqyaslı bizneslərin yaradılmasına münbit şərait, stimul yara­ vamlılığı və yerli xalqların bu turizm fəaliyyətindən faydalan- nacaqdır. Qısası Ekoturizm bir xeyriyyəçi kimi tez bir zamanda ması”-dır. İkinci kriteriya özü də önəmli 2 prinsipdən ibarətdir: yoxsulluğa uzun müddətli həll yolu açar, iş yerləri axtarmaq Birincisi: ekoturizm fəaliyyətinin təşkil olunduğu bölgədə xal­ üçün şəhərlərə miqrasiya edən gənc kütlənin sayının azalması­ qın bu fəaliyyətdən pay almasıdır. İkincisi isə; bir bölgəyə tu­ na köməklik edə bilər. On önəmlisi isə yerli əhalinin yeni baca­ rizm vasitəsilə geniş imkanlar yaradılarkən, maddi və mənəvi rıqlara yiyələnməsinə, beləliklə onların təbii ehtiyatlardan ta­ amillərin pozulmamasıdır. mamilə asılı olmamalarını təmin etməsidir. Beynəlxalq Turizm Təşkilatına görə ekoturizmi xarakterizə 2. Ətraf mühitin qorunmasına istiqamətlənən faydalar: edən komponentlər: Ekoturizm bölgənin flora və fauna aləminin, təbiət abidələ­ ♦ Bioloji müxtəlifliliyin qorunmasında iştirak etməsi rinin dünya miqyasında daha düzgün qiymətləndirilməsinə kö­ ♦ Yerli xalqın rifahının güdülməsi məkçi olur, Ekoturizmin osas obyekti olan milli parkları, dəniz ♦Turistlərin və yerli xalqın maarifləndirilməsi parklarını, qoruqları və s. görərkən insanlarda təbiəti qorumağa ♦ Kiçik miqyaslı firmalara kiçik turist qruplarına xidmət ver­ dair həvəs oyanır. Qorunan təbiət ərazilərinə giriş üçün vergi və mə imkanları milli parklar daxilindəki xidmətlər müqabilində toplanılan gəlir məhz həmin ərazinin mühafizəsinə və təmirinə yönəldilir. Eko- 92 93 turizm onənəvı turizmin təbiətə etdiyi mənfi təsirlərin minimu­ ma endirilməsinə çalışır. Bundan əlavə təbiətin, təbii mühitin Kond turizmi harmoniyasını pozmadan, fauna və flora aləminin qorunmasına və növlərinin çoxaldılmasına, müxtəlifliyinin artırılmasına tə­ Qnmadli Siniuı ul kan verir. ATİ 3. Mədəni dəyərlərin qorunmasına istiqamətlənən fay­ dalar: Kənd turizmi - kənd yerlərinə gedib, kənd təbiəti ilə təmas­ Yerli sənətkarlar tərəfindən hazırlanmış sənət əsərləri və əl da olmaq, kəndli həyatı ilə tanış olmaq, kənd təsərrüfatı işlərin­ işləri turistlər tərəfindən ciddi maraq cəlb etdiyindən yerli irsin də iştirak elmək üçün kənd yerlərinə təşkil olunmuş turizm qorunmasına da dəstək olur. Turistlərin təbiətin qoynunda təbi­ növüdür. Kənd turizmi dünyada və Azərbaycanda fərqli və­ ətin gözəlliklərinin kəşfindən əlavə bölgənin yerli mətbəxin­ ziyyətdədir. Dünya ölkələri içərisində ABŞ və Avropa ölkələri dən və həyat şəraitlərindən və eləcə də adət-ənənələrindən xə­ bu turizm növündə əsas rol oynayan ölkələr sayılırlar. bər tutmasına geniş imkanlar verir. Ekoturizmin mədəni dəyər­ Kənd turizmində əsas yeri Avropa ölkələrinin tutması və lərin mühafizəsinə dair verdiyi töhfələrdən biri kimi təbii və kond turizminin bu qitədə yaranması bir çox ölkələrin, o cümlə­ bioloji ehtiyatların qorunmasında milli məsuliyyəti artırmasını dən Azərbaycanın Avropa ölkələrinin praktikasından və inkişaf göstərə bilərik. strategiyalarindan bəhrələnməsini vacib edən amillərdir. Kənd 4. Digər faydalar: turizmi XX əsrin 60-eı illərindən yaranmağa və inkişaf etməyə Ekoturizm insanları, səyahət edənləri yalnız təbiətin mühafi­ başlamışdır. Fransa, Böyük Bıitanya, Almaniya bu turizm zəsi yönündə maarifləndirmir, həmçinin siyasi-sosial məsələlər növünün yaradıcıları hesab edilirlər. Kənd turizmi Avropanın haqqında da məlumatlılığın artırılmasına kömək edə bilər. Bun­ qərbində daha yüksək inkişaf etmiş, şərqində isə hələ yeni təş­ dan başqa ekoturizmin daxilində dağ-idman, raftinq, və s. kimi kil edilmişdir. Kənd turizmi coğrafi şəraitlə birbaşa əlaqəli olan günümüzdə populyar olan macəra turizm növlərini də əhatə turizm növüdür. Belə ki, kənd turizmi iiçün landşaftın rənga­ edir. rəngliyi önəmli şərtlərdəndir. Dağlıq zonanın, bulaqların, çayla­ Ekoloji turizm ətraf mühitin qorunması vacibliyinin insanla­ rın, göl və meşə massivinin olması həmin regionu, rayonu kənd ra çatdırılmasında, təbiətin mühafizəsi məsələsində ictimai rə­ turizmi üçün daha da əlverişli edir. yin formalaşmasında böyük imkan və potensiala malikdir. Belə Azərbaycanda kənd turizmi. Azərbaycanda kənd turizmi ki, bir çox ölkələrdə ekoloji turizm - turizmin digər növlərinin üçün ideal şəraitə malik ərazilər yetərincədir. Yalnız bunun is­ ayrılmaz hissəsidir. Əlbəttə, ekoloji turizm ətraf mühitin tama­ tənilən səviyyədə istifadəsi barədə fikir söyləmək müəyyən milə korlanmasının qarşını ala bilmir. Lakin, təbiətə dəyən zi­ mənada düzgün olmazdı. Azərbaycanın turizm regionlarının po­ yanların yumuşaldılmasında, insanlara təbiətə qayğı ilə yanaş­ tensial imkanlarına nəzər yetirsək bu regionların əksəriyyətində manı aşılamaqda ekoturizmin rolu böyükdür. Ekoturizm ətraf kənd turizmini istənilən səviyyədə təşkil etmək üçün imkanla­ mühitin, o cümlədən toxunulmamış təbiət ərazilərinin qorun­ rın olmasını aydın görmüş olarıq. Ancaq təəssüflər olsun ki, biz masını təkcə turistlərin ekoloji maarifləndirilməsi ilə deyil, hə­ “Azərbaycanda kond turizmi” başlığında axtarış aparmaq istə­ mçinin ekoloji turizmdən əldə olunan gəlirlə həyata keçirir. sək sadəcə bir neçə rayonun turizmində buna rast gəlmək olar. Bu rayonlar sırasında Quba, Xaçmaz, Şamaxı, İsmayıllı, Qəbə­ lə, Lerik vo Lənkəranın adım çəkmək olar. Bu rayonlarda kənd

94 95 turizminin inkşafı üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirilir. Ye­ dir. Kənd turizmi Azərbaycanda yeni təşkil olunan turizm ni yerləşdirmə obyektlərinin istifadəyə verilməsi, kəndli evlə­ növüdür. Bizim Avropanın 30-40 ilə əldə etdiyini 5-10 ilə əldə rində turistlərin qalmasını və qidalanmasını təmin etmək, ra­ etmək istəyimiz gözləmədiyimiz fəsadlarla nəticələnə bilər. yondaxili hər hansı turun təşkili bunlara misal ola bilər. Məgər Avropa ötən əsrin 60-cı illərində bu turizmi yaradarkən Kənd turizminin təşkili bununla sona yetmiş sayılmır, çünki prioritet olaraq xarici turistlərimi göstərmişdi? Əlbəttə xeyr. Bi­ bu turizm növünün də digər turizm növləri kimi özünün əsas tə­ zim də xarici turistləri ön plana çəkməyimiz bu dövr üçün ləbləri vardır. İlk öncə bu tələblər yerinə yetirilməlidir və bun­ düzgün deyildir. dan sonra kənd turizminin təşkilindən nəsə danışmaq olar. Bu Azərbaycanda kənd turizminin inkişafı üçün nə etməliyik? İlk tələbləri aşağıdakı kimi sıralasaq: öncə bu turizmin təşkilinə cəlb olunacaq insanların maarifləndi­ 1. maddi-texniki bazasının təşkili (lazımi yol infrastrukturunun, rilməsi lazımdır. Onlara rayon Mədəniyyət və Turizm şöbələri yerləşdirmə, qidalanma obyektlərinin inşaası) tərəfindən seminarlar təşkil olunmalıdır. Çünki regionlarda in­ 2. turistlərin rahatlığı (komfortluq) sanlar əllərində olan turizm imkanlarından necə istifadə edəcək­ 3. turistlərin təhlükəsizliyi lərini tam anlamış deyillər. Onlar qazanc yolu kimi kənd tə­ 4. turistlərə yüksək xidmət sərrüfatını görürlər. Ancaq onlara yaşadıqları ərazinin turizm po­ 5. turistlərə getdikləri yerin tanıdılması (bura ekskursiyaların tensialının aşılanması bu insanlarda kənd turizminə marağı artı­ təşkilini aid etmək olar) kimi şortləri görmüş olarıq. racaq. Kənd turizmini təşkil etmək üçün 2 tərəfin birgə işləməsi Bu gün Avropa ölkəlorindo əhali öz həftə sonu istirahətləri­ lazimdir. Bunlardan biri dövlət, digəri isə sahibkar-kəndlidir. ni kond yerlərində keçirməyə üstünlük verirlər. Ağır iş həftəsi, Bunların hər birinin üzərinə müəyyən öhdəliklər düşür. Belə ki, stress, şəhərin yorucu atmosferi insanları kond yerlərinə gedib, elo məsələlər var ki, onları sahibkar-kəndlinin lıəll etməsi təbiətlə təmasda olaraq itirilmiş enerjilərinin yenidən bərpası mümkün deyildir (məsələn, yol infrastrukturu, tibbi xidmət, tu­ məcburiyyəti qarşısında qoyur. Ancaq bu o demək deyildir ki, ristlərin təhlükəsizliyi). Dövlətin bu məsələləri həll etməsi sa­ Avropada kond turizmi yalnız daxili turizmə aiddir. Bildiyimiz hibkar və turistlərin bu sahəyə marağını artırar. kimi Avropa ölkələrinin bir çoxunda Kənd turizminin istifadə­ Bu gün Azərbaycanda yol infrasturukturu prioritet məsələlər çilərinin əksəriyyətini xarici turistlər təşkil edir. Bu gün Avro­ sırasındadır. Ucqar kənd yerlərinə yolların çəkilişi bunun təsdiqi­ pada kond turizmi do digor turizm növləri kimi il boyu turizmə dir. Hamımıza tanış olan Quba rayonu Xınalıq kəndi çox qədim aid edilir. Ancaq ölkəmizdə bu turizmi mövsümi turizmə aid et­ yaşayış məskənlərindən biridir. Buraya yolun çəkilməsi turistlə­ mək lazimdir. Çünki bu turizmə osasən yay aylarında maraq da­ rin marağını daha da artırmışdır. Tibbi xidmətin yerinə yetirilmə­ ha çox olur. Bununla belo son illərdə ölkəmizdə qış fəslində də si üçün xəstəxana, poliklinika, tibb məntəqələrinin fəaliyyətinin kond turizminə maraq artmaqdadır. Ancaq bu nəzərə çarpacaq lazımi səviyyədə olması lazımdır. Həmçinin dövlət sahibkarlara dərəcədə deyildir. Kənd turizmini ölkəmizdə inkişaf etdirmək güzəştli kreditlər verməli və bunun səmərəli istifadə olunmasına üçün tələblərin yerinə yetirilməsi yönümdə addımlar atılması nəzarət etməlidir. Müəyyən dövr üçün vergi güzəştləri olunmalı­ gərəkdir. Bəzi şəxslər kond turizminin inkişafı haqqında danı­ dır. Sahibkar-kəndlilər isə dövlətin onlara yaratdığı imkanlardan şarkən ilk öncə xarici turistlərin ölkəmizdə bu turizmə cəlb istifadə edərək ərazini bir turizm mərkəzinə çevirməsi lazımdır. olunmasını ön plana çokirlər. Mən bunu müəyyən dərəcədə Belə ki, standartlara cavab verən yerləşdirmə obyeklorinin tikil­ düzgün hesab etmirəm, çünki Azərbaycan keçid iqtisadiyyata məsi və yaxud öz evlərinin turist qəbulu üçün yararlı vəziyyətə malikdir və xarici turistlərin kond turizmindəki tələblərini tam salınması, yüksək xidmət, ən əsası isə turistlə mehriban, səmimi yerinə yetirilməsini ilkin dövrlər üçün düşünmək düzgün deyil- davranışın təşkili sahibkar-kəndlinin öhdəliyində olan mosələlər 96 97 sayılır. Təəssüflər olsun ki, bu gün Azərbaycanda kənd turizmini təşkil edən şəxslərin bu tələblərə qarşı biganə olmaları bu sahə­ nin inkişafını ləngidən səbəblərdəndir. Gəncə şəhərinin tarixi və Kənd turizminin təşkili bizə nə verər? Ümumiyyətlə turizm mədəni turizm ehtiyatları bütövlükdə müxtəlif sahələrə təsir edir. Təsir edəcək sahələri 3 qrupa ayırırlar. Bunlara: 1. Sosial, 2. İqtisadi, 3. Humanitar sa­ Məmmədov Üzeyir hələr aiddir. Azərbaycandakı şəhər əhalisinin əksəriyyətini Ba­ Azərbaycan Texnologiya kıda yaşaması hamımıza məlumdur və Bakıda sürətlə urbaniza­ Universitetinin magistri siya prossesi gedir ki, bu da yalançı urbanizasiyadır. Çünki şə­ hərin mövcud imkanları buraya daim axm edən əhalini yerləşdi­ Müasir dövrdə iqtisadiyyatın ən gəlirli sahələrindən biri də rəcək imkanlara malik deyil. Regionlarda iş yerlərinin az olma­ turizmdir. Bir çox ölkələr öz büdcəsini bu sahədən əldə edilən sı əhalinin işsiz təbəqəsinin əsasən paytaxta üz tutmasına səbəb gəlir hesabına formalaşdırır. Turizmin inkişafı həm də regionun olur. Kənd turizmi isə bunun qarşısını ala biləcək bir yönümdür. ümumi siyasi və sosial-iqtisadi inkişafına təsir edir. Nəticədə Əgər kəndlinin maddi durumu yetərincə olarsa onun heç də regionda infrastruktur inkişaf edir, yeni iş yerləri yaranır və bu paytaxta gəlməsinə ehtiyacı olmaz. Kənd turizminin inkişafı re­ da əhalinin məşğuliyyətinin təmin olunmasına səbəb olur. gionlarda insanları iş yerləri ilə təmin edəcək, onların rifahını Turistlərin səyahət motivləri və məqsədləri bir-birindən yüksəldəcək. Hər il dövlətin və rayonun büdcəsinə müəyyən fərqlənir. Nəticədə, hazırda dünyada turizmin məqsədinə görə miqdarda gəlir gələcək ki, bu da regionların inkişafına təkan ve­ 400-dən çox növü mövcuddur. Regionda turizmin hər hansı rəcək. Kənd turizminin humanitar təsirinə isə insanların mədə­ növünün inkişafı üçün isə ilk növbədə həmin turizm növü üzrə ni və intellektual cəhətdən inkişafı aiddir. Həmçinin insanların turizm ehtiyatı və müvafiq infrastrukturun olması vacibdir. öz adət-ənənələrinin qorunub saxlanmasında və gələn turistlə­ Bu cür turizm növlərindən biri də tarixi və mədəni turizmdir. rə aşılanmasında önəmli xidmətləri olacaqdır. Bu turizm növü üzrə səyahətlərdə maraqlı olan insanların seçi­ Kənd turizmi Tovuzda. Tovuz rayonunda kənd turizminin mi getdikləri ölkənin tarixi və modoniyyot abidələri, adət-ənə­ edə biləcəyi təsirləri və mümkün imkanlarını qısa da olsa araş­ nələri, milli mətbəxi, musiqisi və s. ilə tanış olmaqdan ibarətdir. dıraq. Belə ki, Tovuz rayonunun coğrafi şəraiti burada kənd tu­ Gəncə şəhərində turizmin bir neçə növü üzrə inkişaf pers­ rizmini təşkil etməyə imkan verir. Burada dağlıq ərazinin pektivləri mövcuddur. Əlverişli təbii-coğrafi mövqe, xoş iqlim üstünlüyü, mineral-müalicəvi suların, geniş meşə massivinin, şəraiti, bənzərsiz fauna və flora aləmi ilə turistlər üçün cəlbe­ dağ çaylarının olması ərazinin turizm imkanlarının yeterincə ol­ dici bir məkan olan Gəncə həm də, Azərbaycanın qədim tarixə, masını göstərir. Rayon ərazisində turistlərin yerləşdirilməsi üçün zəngin mədəniyyətə, nadir və təkrarsız tarixi və mədəni turizm 5 ulduzlu “Ayan palace” otelim, bir sira motelleri göstərmək imkanlarına malik olan şohərlorindəndir. olar. Bu rayonda kənd turizmini inkişaf etdirmək üçün böyük po­ XII əsrdə yaşayıb yaratmış dünya şöhrətli dahi şair, filosof, tensiala malik ərazilər sırasına “Əsrik dərəsini” və “Xına dərə­ böyük mütəfəkkir Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi öz yara­ sini” qeyd etmək vacibdir. Adını qeyd etdiyimiz dərələr turistlə­ dıcılığı ilə Gəncəni dünyaya tanıtmışdır. rin əsas maraq göstərdiyi ərazilərdir. Tovuz-Böyük Qışlaq-Qara­ Hazırda şəhərdə onun şərəfinə ucaldılmış məqbərə komp­ lar yolunun çəkilişi Əsrik dərəsinin son 12 ildə turizm cəhətdən leksi genişlənməkdə və abadlaşdırılmaqdadır. Şəhərin müxtəlif inkişafına güclü təkan vermişdir. Son dövrlər burada yeni ko- yerlərində Nizami yaradıcılığına həsr olunmuş abidələr möv­ teclərin inşaası turistləri yerləşdirməyə imkan verəcəkdir. cuddur. 98 99 Bununla yanaşı, Gəncədə Cümə Məscidi və onun mədrəsə­ gər tarixi və mədəni turizm ehtiyatlarının həm ölkədaxili və si, Şeyx İbrahim türbəsi, Qızıl Hacılı, Ozan, Bala Bağbanlı, Şə­ həm də beynəlxalq səviyyədə tanıdılmasına və təbliğinə ehti­ rəfxanlı və Şahsevən məscidləri, Cavad Xan məqbərəsi, Xan yac var. Bunun üçün bütün ənənəvi və müasir vasitələrdən, o bağı, Gəncəçay çayı üzərindən salınmış Böyük Körpü və Kiçik cümlədən internetdən geniş istifadə edilməsi ilə bərabər yeni Körpü (XII əsr), karvansara və tikililər kompleksi, göy kaşı kreativ metodlardan istifadə etmək lazımdır. gümbəzli İmamzadə, son dərəcədə gözəl qədim Şəhər hamam­ ları və 5 muzey fəaliyyət göstərir. Ədəbiyyat Dünyanın 100-dən çox dilinə tərcümə edilmiş və bütün 1. Bilalov. B.Ə. Turizm fəaliyyətinin tənzimlənməsi. Bakı: dünyada uşaqlar tərəfindən sevilən, musiqi təhsilində öyrən­ Mütərcim, 2006, 280 s. dikləri ilk nəğmə olan “Cücələrim” mahnısının müəllifi, məş­ 2. Bilalov В., Yusupov Q. Səyahət agentlikləri və turoperatorluq. hur bəstəkar Qəmbər Hüseyinlinin abidəsi də Gəncə şəhərində Bakı: Mütərcim, 2012, 228 s. yerləşir. 3. Dərgahov V.S. Rekreasiya-turizm ehtiyatları. Bakı: MBM , Xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərindən olan Gəncə qonaq­ 2008,216 s. pərvərliyinin ən yüksək nümunələrindən biri də qonaq üçün 4. Həsənov A.N. Azərbaycanda regional turizmin inkişafı: süfrə açılması, süfrəyə şirniyyat və dadlı yeməklərin düzülmə- problemlər, perspektivlər, “Avropa” 2012, 368 s. sidir. Gəncə mətbəxinə daxil olan xörəklər və şirniyyat növləri 5. www.mct.gov.az öz dadı, tamı və hazırlanma qaydasına görə fərqlənir və eyni za­ 6. www.tourism.az manda ən ləziz yeməklər kimi hamı tərəfindən rəğbətlə qəbul 7. www.mcdcniyyct.az edilir. Gəncə mətbəxini təmsil edən firni, paxlava, zilviyə, dov­ ğa, nazik və s. çox məşhurdur. Gəncə şəhəri əsrlər boyu yüksək keyfiyyətli xalçaların ha­ Adventure Tourism. zırlandığı məkan kimi tanınır. Gəncə xalçaçılıq məktəbi ətraf Classification and its rayonların xalçaçılıq sənətinə, xüsusən Qazax, Tovuz, Göyçə, potential in Azerbaijan Zəngəzur ərazilərində xalçaçılıq sənətinə böyük təsir göstər­ mişdir. Bayramova Aida Gəncə torpaqlarının şirəsindən güc alan və bu torpağa, suya, A Tİ-nin magistri havaya köklənmiş üzüm sortlarından çəkilən, Gəncə şərabçıları- nm əlinin sehri nəticəsində öz ətri, təravəti və dadı ilə əsl sənət Throughout the history Azerbaijan was known as a land of fi­ nümunəsinə çevrilən şərabları bir çoxları nəinki Gəncənin, həm re. Last years, new expression was associated with Azerbaijan, də Azərbaycanın xaricdəki qeyri-rəsmi elçiləri adlandırırlar. the land of magic colours. Bununla da artıq xarici turistlərdə Gəncə şəhərinə maraq ya­ There are many types of tourism that already known and de­ ranır və turistlərin şəhərə gəlməsi üçün bir potensial yaranmış veloped in Azerbaijan. But some of types or just activities that olur. Xarici turistlərin marağını daha da artırmaq üçün təklif possible in Azerbaijan, has not being developed yet.Though olunardı ki, artıq xaricdə öz yüksok keyfiyyəti ilə tanınmış şə­ Azerbaijan has a very great natural potential for adventure and rabların etiketində Gəncə haqqında dəvətnamə formasında, nə­ extreme activities, it is not known as adventure tourism country fis tərtibatda cəlbedici məlumat yerləşdirilsin. in the world. Even in our modern life technology and different Nəinki Gəncə şərabları, eləcə də Gəncə şəhərinin bütün di- 10Q 101 There are so many classifications and definitions to the term fields of study are highly developed to build artificial destinati­ "adventure tourism". According to the authors of "Adventure ons for tourists, natural potential is still attractive, even more Tourism. The new frontier" (2006) we can say that one taking that it was before. Natural potential is something irreplacable. adventure tours gets two kinds of advantage: Adventure tourism is a diverse field. According to the Ad­ ♦Physical venture Travel Trade Association and George Washington Uni­ ♦Non-physical versity the definition of adventure tourism is mentioned below: There are 3 main types of non-physical advantage in adven­ Adventure tourism is defined as travel outside a person's nor­ ture tourism, namely: mal environment for more than 24 hours and not more than one 1. Intellectual adventure (travelling for mental self-develop­ consecutive year. A trip may be classified as an "adventure" trip ment) if it involves two of the following three elements: 2. Emotional adventure (for example, gambling and hedo­ ♦ interaction with nature nism) ♦ interaction with culture ♦a physical activity 3. Spiritual adventure, where people travel in search of spiri­ Adventure tourist is someone who travels outside of his/her tual enlightment normal environment for more than 24 hours and not more than Advantages from different types of adventure toursim will be one consecutive year. differ by its classification from one to other. For example, A is Adventure Tourists can also be divided into those participa­ more interested in emotional adventure, when В is focused on ting in hard or soft adventure, which Millington (2001) has defi­ spiritual adventure. ned as follows: But what is general among 3 types of non-physical adventure "Hard adventure travel requires an clement of experience in is action. You will never get advantage from adventure tourism the activity being undertaken, and because it encompasses an without action. So that, adventure can be classified as soft/mild clement of risk, participants must be physically and mentally fit. and hard adventure. It includes an intimate experience with the environment and cul­ "Soft or mild adventure refers to activities with prccicved risk ture of the destination. Participants should be prepared for all but low levels of real risk, requiring minimal commitment and weather conditions, sleeping arrangements and dietary restricti­ beginning skills; most of these activities arc led by experienced ons. Examples include: climbing expeditions, arduous treks, guides. hang gliding, rock climbing, white-water kayaking and wilder­ Hard adventure refers to activities with high levels of risk, re­ ness survival. quiring intense commitment and advanced skills" (2006, Adven­ Soft adventure requires less physical risk, little or no experi­ ture Tourism. The New Frontier) ence, and offers more convenience in terms of sleeping arrange­ Last decades the last one is more popular among youth. So­ ments and cuisine. Many activities arc similar to those in the me people call it extreme tourism as a new type of tourism, ot­ hard adventure category, yet they occur at a less phsycally de­ her name it as a part of adventure tourism or hard adventure. manding level. Soft adventure offers a wider range of activities That is why sometimes sport tourism and adventure tourism arc and adventure experiences for traveller. Examples include hor­ considered to be two in one. seback riding, rafting, sea kayaking, snorkelling, bicycle tou­ Generally, emotion is the most interesting part of adventure ring, camping, canoeing, cross-country skiing, dog sledding, experience. According to the John Swarbooke, Colin Beard, Su- surfing, walking tours, wildlife watching and windsurfing." 103 102 zanne Lcckie and Gill Pomfret, there are some words that fre­ • trekking quently used in magazines and brochures in the line with adven­ • parachuting ture. • gliding • paragliding • Thrill • Roughing it • Awe-inspiring • bungee-jumping • Adrenaline • Challenge • Risk • hiking on gradually changing terrain • Excitement • Ultimate • Conquer • Snorkelling/scuba diving • Fear • Elation • Success • bicycle touring • Journey • Expedition • Daring • off-road biking/ mountain biking • bird/animal watching • backpacking across rugged terrain When we speak about adventure tourism we also think about • horse riding extreme tours. Here we can discuss two terms "danger" and • rock/mountain climbing "risk" that very close to one another. As I mentioned above, ad­ • canoeing venture tourism can be physical and non-physical, also can have • Spelunking/cave exploring soft-actions and hard-actions. In Physical hard adventures we • diving always meet risk and danger. In adventure tourism, risks can be calssificd as damage to physical well-being (in the form of in­ In conclusion, I would like to add that the concept of adven­ jury, pain or death), or psychological well-being (through humi­ ture tourism is more personal than general. Because, adventure liation, embarrassment, loss of confidence or loss of friendships) as a feeling means something different for the various people. Other terms coming with adventure tourism are stimulation For example, adventure for one can be daily life for another one. and excitement. Many people in the world travel over the world Depending on it, adventure tourism is also more like arranging for excitement and stimulation. According to the researchers, so­ tours for individuals than for the group of people. As a country me people do extreme tours for stimulous of life. Having danger mostly specialized on business tourism, adventure activities co­ and life risk open them new door to their life that will have me­ uld be very profitable for Azerbaijan as inbound and incoming aning. After the risks and danger people understand and appre­ tours. ciate their life. Each minute of their life becomes more valuable The potential of Adventure tourism in Azerbaijan has not be­ and meaningful for them. They get inspired to live. en discovered yet. Natural beauty, undiscovered corners of natu­ Adventure tourism has connection with the different types of re, active and full of energy Azerbaijani youth are a real re­ tourism as nature-based tourism (cco-tourism and wildlife tou­ source for the future development of tourism, at the same time rism), sport tourism (winter sports and summer sports, cqui- for adventure tourism itself. . ne/horse riding tourism, vclo-tours, alpinism, canoeing, cam­ ping), cultural tourism (heritage tourism, ethno-tourism), histo­ rical tourism (dark tourism), religious tourism, etc. There are some adventure activities which are considered to be real adventurous can have soft/mild forms and hard/extreme forms. We can discuss them below: 104 105 of the 1994 when there was signed a contract with international oil companies about the exploration of the petrol reserves in the Current Obstacles on the Development Caspian basin. After this contract, Baku became an economic Way of Azerbaijan Tourism Industry center of the Caucasian region and one of the most important ci­ ties of Asia. The situation made the government to change its tar­ Rizvanlı Vəfadar get tourist segment from leisure to the high-spending business A Tİ-nin magistri travellers. For this, Dubai model was chosen as an inspiration. (Heavily adapted from “Travel and Tourism Azerbaijan”, p. 5-6) Azerbaijan is a country in the Southern Caucasus with one of Although, Azerbaijan achieved an initial development of the the fastest growing economies in the world thanks to its rich oil tourism industry thanks to building tourism infrastructure and at­ and gas reserves in the Caspian Basin. Strategic Research Cen­ tracting business travellers, the country still suffers from diffe­ ter of Azerbaijan Republic reports that about 50% of the state rent problems which are barriers in front of the successful deve­ budget was made up by the contributions of the oil industry in lopment. 2011. This is also fact that, “the oil and gas reserves of Azerba­ The main problem in this sphere is related with the high visa ijan Republic will only last until 2025” (“Travel and Tourism- fee which is the main obstacle for attracting new tourists to the Azerbaijan”, 2010, p.6). Therefore, Azerbaijan Government at­ country. tempts to develop economic diversity of the country in order to prevent possible financial problems in the future. Citizen Azerbaijan Armenia Georgia ship Tourism is recognized as one of the best alternatives to the oil Single Multiple Single Multiple Single Multiple industry. According to the TIES “tourism is a principle “export” entry entry entry entry entry entry (foreign exchange earner) for 83% of developing countries and United USD USD USD USD Docs not the leading export for 1/3 of poorest countries”. The number of States 131 250 10 54 required international arrivals is predicted to be 1.56 billion in 2020, 60 times higher than 1950th (On the basis of TIES Global Ecotou- United USD USD USD USD Docs not rism Fact Sheet). These facts make the governments to think Kingdom 131 250 10 54 required about the ways how to achieve a successful development of tou­ Schengen USD USD USD USD Docs not rism industry. countries 60 250 10 54 required The initial development of Azerbaijan tourism industry was started during the Soviet Union. Tourism and travelling were References: www.mfa.gov.az mostly used as a motivational tool for the people. After the inde­ www.mfa.gov.am pendence of the country, Azerbaijan entered to the real compe­ www.visahq.com titive tourism market. Different tourism traditions, lack of the As you see above, tourist visa fees in Azerbaijan are extre­ professionals and the Nagorno-Karabakh war made the marke­ mely higher than neighboring countries. Therefore, when tou­ ting process of the country difficult enough until Azerbaijan Go­ rists face with the alternative of either to travel Azerbaijan or ot­ vernment opened its petrol reserves for the international oil com­ her neighboring countries, in most cases they choose other coun­ panies. tries due to the visa cost. The number of tourists began to increase from the beginning Another obstacle preventing the development of Azerbaijan 107 106 tourism Industry is lack of the professional staff in this sphere. though 20 years is not very long period of time Azerbaijan Although, there was opened Azerbaijan Tourism Institute for succeeded to be known as MICE destination and attracts high solving this issue. Till now, there are approximately 1300 people spending luxury travellers. However, by solving most of the have graduated from this Institute which is not enough for the problems that the author mentioned above it is obvious that whole sector. How many of these graduates are working in tou­ Azerbaijan tourism industry can reach to a further level. rism sphere is another issue. Nowadays, the quality of service in Azerbaijan is considered not so high due to shortage of profes­ sional employees in this field. Turizm və Sosial Media Considering the low number of professional people, the sa­ lary expected by professionals is above than the average amount Eminov Məhəmməd that tourism organizations pay to their usual employees. There­ ATI fore, not every tourism organization is eager to attract the gradu­ ates of Azerbaijan tourism Institute. Although, the Ministry of Sosial media vc İnternet yox ikən vo ya bu qədər yayılma- Culture and Tourism has made it obligatory for tourism organi­ mışkən də insanlar səyahətə çıxmazdan əvvəl biri-birilərinin fi­ zations to employ at least some percent of their staff by gradua­ kirlərini öyrənir və məsləhət alırdılar. Yerli vo xarici turistlərin tes of Azerbaijan Tourism Industry, the problem has not fully seçimləri bu fikirlərə, məsləhətlərə bağlı idi. solved yet. Bəzi macərascvərlər risk edərək heç bilmədikləri yerlərə ge­ Problems of Azerbaijan Tourism Industry can be divided in­ dir və ya bir turoperator seçib, onların xidmətlərinə güvənirdi­ to two places: lər. Belə olduqda müxtəlif nəticələrlə üzləşməli olurdular (yax­ 1. The problems that originated from internal sources (visa şı və ya pis). İndi isə sosial medianın imkanlarından istifadə fees, lack of the infrastructure, lack of the professionals, low le­ edərək turistlər qarşılıqlı informasiya alış-verişi edə bilirlər. Bu­ vel service - high prices,etc.) - These are the problems can be nunla yanaşı, milyonlarla internet istifadəçisi təcrübələrini blok­ solved in a short term with an eager by government and internal larında yazır, gəzdikləri yerlərin fotolarını yükləyir, çəkdikləri forces (Institutions, business organizations, etc.). videoları Youtube kimi dünyanın ikinci böyük axtarış sistemi 2. Problems originated from external sources (Nagorno-Kara­ olan video izləmə və paylaşma saytında yerləşdirirlər. bakh war, Problems between Islamic Republic of Iran and wes­ Azərbaycan Faccbook vc Twitter kimi böyük sosial şəbəkə­ tern countries, expensive air tickets to Baku. lərdə istifadəçilərinin sayma görə bir çox ölkələri qabaqlayır. The first group of the problems arc more micro environmen­ İstifadəçilərin yaş ortalaması da getdikcə yüksəlir. Əvvəllər tal while the second group belongs to the macro environment of təkcə gənc nəslin əyləncəsi kimi görünən bu şəbəkələrə artıq the country. It is obvious that macro environmental problems arc yaşlı nəslin nümayəndələri də maraq göstərirlər. Bu texnoloji always more complicated and more dangerous since it is not inqilaba qoşulanlar gələcəyi quracaq olan gənclərdir. Müasir possible for a single unit (in this case for Azerbaijan) to solve günümüzdə mobil texnologiyalar təxminən 2 yaşından öyrənil­ these problems alone. məyə başlayır. Bunlardan xəbərsiz milyonlarla insan lazımi mə­ In conclusion, it has to be mentioned that no matter of its one lumatlara bir Google axtarışıyla çata bilirlər. Bəzi istifadəçilər hundred years history Azerbaijan tourism industry is still young tripadvisor, Booking.com kimi saytlarda yazılan rəyləri oxuyar­ because it is only about 20 years Azerbaijan is in the real tourism kən istər-istəməz birbaşa olaraq firmaların wcb saytlarını və ya market and experiencing the real challenges of this industry. Al- bloqlarını oxumuş olurlar. İnsanlar getmək istədikləri yer qədər 108 109 gedəcəkləri şirkət və müəssisələrlə də maraqlanırlar. Bu araş­ ma saytlarına üstünlük verməyo başlayıblar. Bu dəyişikliyə sət­ dırmalara rəğmən turistlərin qərarlarına təsir edən ən böyük hi axtarışların bir nəticə verməməsi ilə yanaşı, son illərdə on­ amil daha əvvəl bu yerlərə gedən, görən insanların rəyləri, məs­ layn səyahat axtarış və bronlaşdırma saytlarının peşəkarlaşması ləhətləridir. Beləliklə turizm şirkətləri müştərilərində müsbət səbəb olmuşdur. rəylər yaratmağa çalışmalıdırlar. Dünya turistlərinin 68%-i turşirkot seçimlərində hələ də so­ Google-da bir vaxt keçirməklə aviabilet axtarış sistemi sial medianın xidmətlərindən yararlanmaqdadır. Skyscanner-in hazırladığı Travel-Trends kimi onlarla səyahət Araşdırmanın vurğulanması lazım olan osas noticəlorindən anketi ilə tanış olmaq olar. Bu anketlərdən çıxan nəticələrə gö­ biri do turistlərin 22%-nin səyahət təcrübələrini davamlı olaraq rə hər 10 nəfərdən 8-i Facebook, Twitter və bloglardakı rəylə­ bloglarmda, istifadəçi səhifələrində insanların diqqətinə çatdır- rə, fikirlərə böyük əhəmiyyət verir. Hal-hazırda insanların masıdır. Etibaretmə məsələsinə gəldikdə isə, insanların 92%- gündə ən az 1 saat Facebook-da vaxt keçirdiyini, tətil fotolarını, nin reklamlara deyil, tanışlarının məsləhətlərinə önəm verdiklə­ videolarını yüklədiyini nəzərə alsaq, şəxsi təcrübələrin səyahət ri ortaya çıxıb. qərarı almaq prosesində nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu an­ Onlayn müştəri rəylərinə olan etibar dərəcəsi 70% olaraq he­ lamış olarıq. sablanıb. Televiziya, qəzet və jurnal reklamlarının etibarı cəmi Yüksək səviyyəli xidmət göstərildikdə müştəri məmnu­ 47% dərəcəsində qiymətləndirilib Faccbook istifadəçilərinin niyyəti artır və bir dəfə sizinlə tura çıxmaqdan razı qalan insan­ 52%i dostlarının səyahət fotolarının planlarına təsir etdiyini lar həmişə sizi seçirlər və ətrafındakı insanlara da sizi məsləhət qeyd ediblər. görürlər. Bu da təbii olaraq sizin şirkətin, müəssisənin reklamı­ Səyahət planlarını sosial şəbəkələrdoki araşdırmalardan nı təmin etmiş olur. Bundan sonra davamlı keyfiyyətli xidmət sonra dəyişən turistlər 52%-dir. Yüksək sayıla biləcək bu rə­ sosial şəbələlərdə haqqınızda yaxşı fikirlərdən ibarət imic for­ qəm sosial medianın güclü təsirinə bir sübut ola bilər. malaşdıracaq. Həm də, sosial şəbəklərdən alman irad və təklif­ Onlayn müştəri rəylərinə baxaraq qalmağı planlaşdırdığı ləri nəzərə almaqla məqsədəuyğun dəyişikliklər edib turistlərin oteli dəyişdirənlər 33%, gedəcəyi yeri dəyişdirənlər 7%, hava birinci seçiminə çevrilə bilərsiniz. Bununla da müştəri sadiqli­ yolu şirkətini dəyişdirənlər isə 5% olaraq hesablanmışdır. Səy­ yini qazanıb brend yaratmaq mümkün olur. Sosial medianı şir­ ahətdən qayıtdıqdan sonra qaldıqları otel haqda yazanlar 46%, kətin marketinq strategiyasında güclü bir partnyor kimi qəbul et­ yemək yedikləri restoranlar haqda rəy yazanlar 40%, səyahət­ sək, yəqin ki, yanılmış olmarıq. Xülasə, müasir gedişat sosial dən fotolar paylaşanlar 76%-dir. Nəticə olaraq bunu deyə bilə­ medianın turizm sektorunda əvəzedilməz bir amil olacağını gös­ rik ki, sosial media əməliyyatları inkişafının hələ ilk mərhələlə­ terməkdədir. rində olmasına rəğmən sektorda əhəmiyyətli rola malikdir. Bu Four Pillars Hotel Sosial şəbəkələrin turizm sektoru üzərin­ rolun gələcək illərdə daha da artacağı gözlənilməkdədir. dəki təsirləri adı altında bir araşdırma aparıb blogunda yayımla­ dı. Sosial medianın önəmini daha yaxşı və əhatəli anlamamız üçün bu araşdırmaya nəzər salaq. Araşdırmanın nəticələri Son altı ildə Google-da “Hotels in” (şəhər adı), yəni “Hotels in Baku” kimi axtarışların həcmində əhəmiyyətli dərəcədə azalma qeydə alınıb. İnsanlar belə səthi axtarışlar əvəzinə TripAdvisor, Expedia kimi onlayn səyahət axtarış və bronlaşdır- 110 111 rin öz strategiyalarını yenidən sistemləşdirmələrinə səbəb ol­ Turizmin marketinqi muşdur. Rəqabət strategiyaları sisteminə keyfiyyətin mükəm­ məlliyi, müştəri razılığının təmin edilməsi, rəqabət üstünlüyünün əldə edilməsi kimi faktorlar aid edilir. Dünya tu- Eyvazh Sam ra rizmindəki sürətli inkişaf ölkələr arasındakı rəqabətin artması­ ADMİU-nurı magistri na və rəqabət üstünlüyünün qazanılmasına yönəlmiş marketinq strategiyalarının təkmilləşdirilməsinə əsas yaradır. Ümumdün- Müasir dövrdə milyonlarca insan gündəlik həyatlarını davam ya Turizm Təşkilatının proqnozlarına görə, turizm dünya iqtisa­ etdirdikləri yerlərdən müvəqqəti zaman daxilində başqa yerlərə diyyatında gələcək 10 il ərzində 13 trilyon dollar həcmində tə­ hərəkət etməkdədir. Bu yer dəyişimi əsnasında, kommunika­ ləb yaradacaqdır. Bu məzmunda, dünya turizm bazarındakı belə siya imkanlarından yararlanılmaqda və gedilən yerdəki gecələ­ sürətli və yüksək gəlir yaradan bir sektorda yer tutmaq istəyən mə imkan və vasitələrindən istifadə edilməkdədir. Bu hadisə­ ölkə və müəssisələrin turizmin marketinqinə önəm vermələri nin XX əsrə xas modern bir hadisə olaraq qəbul edilməsinə bax­ zəruri hala gəlməkdədir. Bugünkü marketinq anlayışı olan “icti­ mayaraq, yer dəyişdirmə insanlıq tarixi qədər qədimdir. İnsan­ mai marketinq anlayışı” müştəri məmnuniyyətini artırmağa, rə­ lar yüzillor boyunca müxtəlif səbəb və məqsədlərlə yaşadıqları qiblərindən özlərini fərqləndirici cəhətlər əldə etməyə və belə­ yerdən başqa bir coğrafi məkana hərəkət etmişlər. Dinamik bir liklə, gəlirlərini artırmağa çalışarkən, cəmiyyətin və bəşəriyyə­ struktura sahib olan bu proses, müxtəlif dillərdə dəyişik anlayış­ tin uzun müddət rifah və xoşbəxtliklərini təmin etməyə istiqa­ larla ifadə edilməkdədir. Son olaraq, bu dinamik hadisələrin in­ mətlənməyini tələb edir (5, səh 5). kişafı və bir çox terminin doğurduğu qarışıqlıq nəticəsində, Turizm bir xidmət sənayesidir və ximətlərin özlərinə məx­ bütün diqqətlər tək bir kəlmə üzərində toplanmışdır: bu kəlmə sus xüsusiyyətləri olduğu üçün turizmin marketinqi bu baxım­ - turizmdir. Turizm anlayışı ilə bağlı bir çox təriflərin olmasına dan fərqlənməkdədir. İstehlakçıya istiqamətlənmiş marketinqin baxmayaraq, hələ də bu mədəniyyət faktına əhatəli bir tərif ve­ əsas anlayışları, prinsipləri və metodları turizm marketinqində rilməmişdir. Problem turizmin subyektinin insan olmasından və də tətbiq edilməkdədir. Lakin, bu əsas üsullar müəssisənin sosial, psixoloji, iqtisadi, siyasi kimi müxtəlif amillərin bir araya məhsul və ya xidmət müəssisəsi olmasına görə dəyişəcəkdir. gəlməsindən qaynaqlanmaqdadır (1, səh 1). Məhsulu xidmətdən fərqləndirən 4 əsas cəhət xidmətin mücər­ Bu gün turizm iqtisadiyyatın mühüm bir faktoruna çevrilmiş­ rəd, dəyişkən olması, saxlana bilməməsi və istehsal və istehla- dir. Ona görə də biz ona yalnız səyahət və istirahət vasitəsi ki­ kın eyni anda olmasıdır. Xidmətin özünəməxsus bu cəhətləri, mi deyil, daha geniş həcmdə insanın səyahətdə müşahidə etdiyi marketinq funksiyasını yerinə yetirərkən də fərqliliklərin edil­ hadisə və əlaqələrin vahidliyi və münasibətlərin məcmusu kimi məsini tələb edir. Yəni marketinqin əsas münasibətləri xidmət baxmalıyıq. müəssisələrinə uyğun gələcək formada yenilənərək və dəyişdi­ Turizmin yüksək templə inkişafı, iqtisadiyyatın müxtəlif sek­ rilərək istifadə edilməlidir. Məsələn, məhsul paylama sistemin­ torlarına fəal təsir göstərir ki, bu da hər bir ölkədə turizm sənay­ də məhsullar, istehsalçıdan vasitəçilərə və müştərilərə əyani esinin yaradılmasına təkan verir. Dünyanın ÜDM-nin 6%-i, şəkildə çatarkən, bir otel xidmətinin paylama sistemində müştə­ dünya investisiya qoyuluşunun 7%-i, istehlak xərclərinin 11%-i rinin xidmətin mövcud olduğu yerə çatdırılmasını asanlaşdıran turizmin payına düşür. Müasir dövrdə turizm sənayesinin dünya fəaliyyətlər həyata keçirilir. Həmçinin, turizm müəssisələrinin iqtisadiyyatına göstərdiyi təsiri görməmək mümkün deyildir. də özlərinə məxsus bir neçə özəllikləri mövcuddur. Məsələn, Dünya iqtisadiyyatında rəqabətin qloballaşması, müəssisələ­ turizm müəssisələri gərgin insan əməyi tələb edən müəssisələr- 112 113 dir. Buna görə insan ünsürü son dərəcə önəm daşımaqdadır. Tu­ fəqiyyətli yerləşmə müəssisələri, müştərilərin istəklərini diq­ rizm sektorunun özünə xas özəlliklərinə marketinq fəaliyyəti ilə qətə alaraq gəlirlərini artırmaqdadırlar. məşğul olunduğu zaman xüsusi diqqət edilməlidir (5, səh 67). Marketinqin fərqli yanaşmaları aşağıda göstərilmişdir: Bu izahlardan əlavə, ÜTT turizm marketinqini “bir turizm • Marketinq, müştərini turizm təşkilatlarının əsas məqsədlə­ müəssisəsinin daha çox gəlir əldə etmək məqsədinə uyğun ola­ rinin mərkəzində göstərən bir fəlsəfədir. raq, turizm məhsulunun bazarda yaxşı bir yer əldə etməsi məq­ • Turizm təşkilatları ilə müştərilər arasında qarşılıqlı olaraq sədi ilə turizm tələbinin xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, turizm mükafatlandırılacaq mübadilə fəaliyyətləri vardır. məhsulu ilə əlaqəli tədqiqat, ehtimal və seçim etməyi hədəflə- • Marketinqin əsas məqsədi tələb yaratmaqdır. yən və bu məsələlərdə veriləcək qərarla əlaqəli bir idarəetmə • Marketinq, təşkilatın gələcəkdəki uğurunu planlaşdırmağa fəlsəfəsidir” formasında təyin etməkdədir. istiqamətlənmiş bir rəhbərlik müddətidir. Digər bir qaydaya görə, “turizmin marketinqi, müəyyən bir • Marketoloqların müştərilərin istək və ehtiyaclarını müştəri qrupunun ehtiyaclarını ən yaxşı formada təmin edə bil­ müəyyənləşdirmək və müştərini məmnun etmək məqsədi ilə, mək və münasib gəlir əldə etmək üçün beynəlxalq və milli sə- lazımi məhsulu istehsal etmək və xidmət göstərmək üçün mar­ viyyədəki dövlət və ya özəl sektora aid turizm müəssisəsinin ketinq vasitələri vardır. siyasətinin sistematik və koordinasiyalı bir formada tətbiq edil­ Yerləşmə müəssisolərində marketinq və satış eyni kimi başa məsidir” (2, səh 32). düşülür. Əslində isə satış və reklam sadəcə iki reklam vasitəsi­ Turizm marketinqi get-gedə inkişaf etməkdədir. Yəni, hazır­ dir. Həmçinin marketinq tədqiqat, informasiya sistemləri vo da marketinqin turizm sənayesinə tətbiq edilməsinin vacibliyi planlaşdırmanı ehtiva edir. Turizm marketinqində edilən fəa­ artmaqdadır. Bunun əsas səbəbləri aşağıdakılardır: liyyətlər aşağıda göstərilir: • Turizm sənayesində rəqabətin sərtləşməsi; • Turizm marketinqi, turizm ehtiyaclarını qarşılayacaq məh­ • Turizm bazarlarının müxtəlifləşməsi və qarışması; sul vo xidmətlərin turisto təqdim edilməsi və satışı ilə əlaqəli • Turizm istehlakçısının molumatlanması (4, səh 22). səyləri əhatə edir. Hal-hazırda marketinq, sadəcə bəsit bir idarəetmə funksiya­ • Turizm məhsulu və xidməti turistə həm birbaşa, həm də sı deyildir. Bu fəlsəfə, düşünmə yolu, ağlın və işin təşkili yolu­ vasitəçilər yolu ilə çatdırılır. dur. Marketinq yeni bir reklam kampaniyası və ya “bu ayın pro- • Turizm marketinqi, turistlərin ehtiyaclarını araşdırmaq, ye­ mosyonundan (satışın stimullaşdırılması)” daha artıqdır. Marke­ ni ehtiyac və istəklərin yaradılması fəaliyyətlərini əhatə edir. tinq, “hədəf müştəriyə lazımi dəyəri vermək, satın almağa mo- Turizm marketinqi ilə nail olunan istənilən məqsədlər aşağı­ tivləşdirmək və müştəri ehtiyaclarını təmin edəcək bir xidmət da sadalanır: paketi hazırlamaqdır”. • Mövcud bazar payını qorumaq, başqa sözlə müəssisəyə və Marketinq digər idarəetmə funksiyalarından daha çox müştə­ ya ölkəyə istiqamətlənmiş turizm tələbinin ən azından eyni sə­ rilərlə əlaqəlidir. Müştəri dəyəri və məmnuniyyəti yaratmaq viyyədə qalmasını təmin etmək; yerləşmə və səyahət sektoru marketinqinin əsas hissəsidir. • Bazarda potensial tələbi real tələbə çevirmək, yəni turizm Günümüzün uğurlu müəssisələrinin ortaq tərəfləri müştəriyə is­ hərəkatına qatılmaq istəyən lakin, hələ də bunu etməyən kütlə­ tiqamətlənmiş olaraq, bütün idarəetmə fəaliyyətlərini və xüsu­ ni turizmə cəlb etmək; silə də, marketinq fəaliyyətlərini reallaşdırmalarına bağlıdır. • Yeni bazarlar yaratmaq, əvvəlcədən bilinməyən və ya ye­ Accor, L'espirit Accoru'u alaraq və müştəri ehtiyaclarına diqqət tərincə dəyərləndirilməmiş bazarlara daxil olmaq, başqa müəs­ edərək dünyanın ən böyük otel zənciri olmuşdur. Bütün müvəf- sisələrə və ya ölkələrə istiqamətlənmiş turizm tələbini özünə 114 115 cəlb edərək satış sahəsini genişləndirmək; sı, bir təyyarə səfərində aeroportun, burada göstərilən xidmət­ Marketoloqlar, müştəri ehtiyaclarım yaxşı müəyyənləşdirər, lər və mühit də bu xidmətin digər amillərini təşkil edir. yaxşı məhsul istehsal edər, qiymətləndirməni və paylamanı 7. Turizm marketinqinin funksiyalarına yalnız bir nöqtədən yaxşı edərlərsə, nəticə səmərəli məhsul və müştəri məmnu­ xidmət göstərmək vo məhsulun satışını reallaşdırmaq da aiddir. niyyəti olacaqdır. Məqsəd daha yaxşı anlamaq və bilməkdir. Turizm marketinqi, turistlərin daimi yaşadığı yerdən uzaqlaşma­ Bununla məhsul və ya ximət özünü satdıra bilər. ları ilə başlayır vo yenidən geri qayıdana qədər etdikləri çox Turizm marketinqi, məhsul marketinqi ilə müqayisə edildiyi ölçülü istehlakı özündə birləşdirir. zaman bir neçə fərqli xüsusiyyətə sahibdir. Turizm marketinqi­ 8. Turizm məhsulu, turistin daimi yaşadığı yerə geri qayıt­ nin sahib olduğu cəhətlər aşağıdakılardır: dığında sona çatır. Dolayısı ilə, məhsul marketinqində olduğu 1. Turizm marketinqinin əsas mövzusu xidmətdir. Bununla kimi məhsulun satışından sonra zəmanət müddəti vo satış sonra­ yanaşı, məhsul olaraq müəyyənləşə biləcək şeylər də mövcud­ sı xidmətlər mövcud deyildir. Lakin, müştəri məmnuniyyətinin dur. Nümunə olaraq, yeməklər, şirniyyat məhsulları və içkiləri təmin olunması kimi satış sonrası fəaliyyətlər mövcuddur. göstərə bilərik. Turizm məhsulunun mücərrəd olması, turizm 9. Turizm marketinqinin mahiyyətinə, turist müəssisələrinin marketinqini məhsul marketinqində qarşılaşılmayacaq problem­ hazırladığı məhsulun hamıya yox, ancaq ayrı-ayrı qruplara isti­ lərlə qarşılaşdırır. qamətlənməsi də aid edilir. Məsələn, xaricdə tez -tez fərdi for­ 2. Turizm marketinqində paylama kanallarının tərsinə işlə­ mada təşkil olunmuş ekzotik səfərlərə rast gəlmək olar. məsi, istehsalın istehlak ilə eyni vaxtda olması, müştərinin tu­ 10. Turizm marketinqi, digər sektorlar üçün iqtisadi əhə­ rizm məhsulunun istehsal və təqdim edildiyi yerə gəlməsini gə­ miyyəti olmayan dəniz, günəş, iqlim, nəzakət qaydaları, gü­ rəkdirir. lərüzlülük, adət və ənənələr kimi təbii və ictimai məlumatları, 3. Turizm məhsuluna olan tələb, həm mikro səviyyədə tu­ tarixi vo arxeoloji dəyər kimi sosial-iqtisadi məhsulların marke­ rizm müəssisəsi və turizm bölgəsi rəhbərliyinin, həm do makro tinqi ilə maraqlanır. səviyyədə ölkə rəhbərliyinin icra etdiyi reklam fəaliyyətlərin­ 11. Turizm məhsullarının keyfiyyət və tərkibləri gündən-gü­ dən təsirlənir. nə, müştəridən-müştəriyə, müəssisədən-müəssisəyə dəyişərək 4. Turizm məhsuluna olan tələb, mövsümilik problemi ilə fərqli məhsullar ortaya çıxara bilər (3, səh 29). üzləşir. Bu xüsusiyyət, turizmin marketinq fəaliyyətlərinin hər zaman uğurlu olmasına mane olur. Ədəbiyyat 5. Turizm məhsulunun mücərrəd olması, onun saxlana bil­ 1. Nazmi Kozak, Mcrycm A. Kozak, Gencl Turizm, Mctin Kozak, məməsi (depolanamamaq) problemini ortaya çıxarır. Bu xüsu­ Ankara, 2011 siyyət, turizmin marketinq fəaliyyətlərinin önəmini daha da ar­ 2. Ccvdct Avcıkurt, Şchnaz. Dcmirkol, Burhancttin Zcngin, tırır. Çünki, müəyyən bir tarixdə otaqlarının satışını edə bilmə­ Turizm işlctmclcrinin pazarlamasında 7P və 7C, Dcğişim yən bir otel üçün bu vəziyyət, zərərdir. Eyni formada, İstanbul- Yayınları, 2009 London tarixli səfərində Türk Hava Yollarının təyyarəsindəki 3. Nazmi Kozak, Turizm Pazarlaması, Ankara, 2012 yerlərin hamısının satılmaması, yenə də ən yüksək gəlirin əldə 4. Bahattin Rızaoğlu, Turizm Pazarlaması, Ankara, 2007 edilməməsi ilə nəticələnir. 5. Sclma Meydan Uyğur, Turizm Pazarlaması, Ankara, Mayıs 6. Turizm məhsulu, istehsal edildiyi yerdən kənarda müştə­ 2007 riyə təqdim edilə bilməz. Bir otel müəssisəsinin yerləşdiyi tu­ rizm bölgəsinin dəniz, göl, çay kənarı və ya dağ ətəyində olma- 116 117 работы является разработка и внедрение анимационной программы для детей на безе гостиниц в Азербайджане. К вопросу разработки Задачи исследования: анимационной программы 1. Изучить теоретические основы анимации. для детей на базе 2. Охарактеризовать возможности использования анима­ гостиницы (Кемпински) ционных программ детского туризма в гостинице Азербайд­ жана. 3. Выявить возможности отеля «Кемпински». İbrahimova Firuzə 4. Разработать рекомендации по улучшению проведения ATI-nin magistri детской анимации. Теоретическая основа исследованияданной темы опира­ Введение ется на работу и исследования многих известных авторов. Актуальность исследованиязаключается в совершенство­ Методы исследования:анализ и синтез отечественных и вании анимационной деятельности, в индустрии туризма зарубежных источников, социологические методы исследо­ Азербайджана. Отсутствие достаточно полноценной и ка­ вания (анкетирование и опрос, интервыорирование), мето­ чественной анимационной программы для детей на базе го­ ды математической статистики. стиниц в Азербайджане, создало условия для её разработки, Научная новизна исследования- заключается в обоснова­ что и является актуальностью на данный момент. нии значимости анимационных программ для детей, в выяв­ Индустрия туризма сегодня - это большой хозяйственный лении и раскрытии основных организационных технико­ комплекс, в котором занято множество людей, от квалифи­ технологических требований к организации анимационных кации которых зависит продуктивность работы этого комп­ программ, как важное средство активного включения детей лекса. Возникла потребность людей, имеющих специальное и внедрение анимационной программы для детей в условиях туристическое образование, для обслуживания туристов. Азербайджана. Важную роль в развитии данного процесса сегодня играет Практическая значимость исследования:можно разде­ Азербайджанский Институт Туризма, выпускники этого ин­ лить на 2 части: ститута уже готовые кадры для работы в сфере туризма. В первую часть входит результаты исследования, кото­ Особенно остро ощущается нехватка специалистов по орга­ рые могут быть использованы при проведении лекционных низации интересного, полноценного досуга в гостиницах, и практических занятий на базе Азербайджанского Институ­ туристских комплексах, турбазах, пансионатах и санатори­ та Туризма. ях. Имея материальную базу, многие туристские предпри­ А вторая может быть представлена в виде анимационных ятия не используют ее и недостаточно из-за отсутствия спе­ программ для детей в условиях гостиниц в Азербайджане. циалистов данного профиля. В зарубежной практике специ­ Туризм - временные выезды (путешествия) людей в дру­ алистов по организации досуга на туристских предприятиях гую страну или местность, отличную от места постоянного принято называть туристскими аниматорами. жительства на срок от 24 часов до 6 месяцев в течение одно­ Объект исследования- отель “Кемпински” в Азербайджа­ го календарного года или с совершение менее одной ночев­ не. ки в развлекательных, оздоровительных, спортивных, госте­ Предмет исследования- особенности детской анимацион­ вых, познавательных, религиозных и иных целях без занятия ной программы отеля “Кемпински”. деятельностью, оплачиваемой изместного источника. Цели и задачи исследования- Целью диссертационной Существует несколько точек зрения относительно соста­ 118 119 ва туристической индустрии. Европейские специалисты по туризму делят всю систему предпринимательства в туризме потребностей людей в развлечениях. Таким образом, к на две части: туристическая индустрия и индустрия госте­ предприятиям индустрии развлечений относят те предприя­ приимства. тия, которых ярко выражен развлекательный характер дея­ Туристическая индустрия, согласно данной точке зрения, тельности. включает: индустрию развлечений, туроперейтинг, туристи­ Исследование процесса исторического развития индуст­ ческие агентства, транспорт, экскурсионно-познавательные рии развлечений необходимо по нескольким причинам. организации. Индустрия гостеприимства включает индуст­ Главной из них является: рию услуг, индустрию размещения и индустрию питания. 1) природное желание избежать ошибок прошлого, Согласно точке зрения специалиста в области гостиничного 2) изучение творческого пути человечества, тех много­ бизнеса в Австралии Линнван дер Ваген, индустрия госте­ численных вариаций, которое оно вносило в развлечения, приимства включает в себя такие отрасли, деятельность ко­ 3) перспектива развития современного общества, ведь, торых направлена на предоставление жилья, продажу алко­ как известно, история повторяется по спирали. гольных напитков, предоставление пищи и увеселительных В туристский продукт входят основные и дополнитель­ мероприятий. ные услуги: Ряд зарубежных авторов, в частности В.А. Квартальнов, 1. Основные - услуги, которые входят в туристский пакет к основным сегментам индустрии туризма относят индуст­ и приобретаются туристом, по месту проживания: размеще­ рию транспорта, туроператорскую и турагентскую деятель­ ние, транспорт и питание. ность, индустрию гостиничного дела, индустрию питания и 2. Дополнительные - услуги, не предусмотренные в вауче­ развлечений. ре или путёвке, доводимые до потребителя в режиме его сво­ Л. Мастни придерживается такого подхода: «... по своей бодного выбора. Не входят в основную стоимость путевки сути туризм остается деятельностью частного сектора, при­ (прокат, телефон, бытовое обслуживание, почта, обмен ва­ водимой в движение в основном за счет международных гос­ люты, дополнительное питание, общественный транспорт, тиничных комплексов, туристических компаний и иных ви­ развлечения и т. п.) дов бизнеса». Туристический бизнес - одна из наиболее быстро развива­ ющихся отраслей мирового хозяйства. По некоторым оцен­ кам, международный туризм входит в число трех крупней­ ших экспортных отраслей, уступая нефтедобывающей про­ мышленности и автомобилестроению. Всемирный совет по путешествиям и туризму, промышленная группа со штаб- квартирой в Лондоне оценивают экономическую деятель­ ность в области путешествий и туризма в 2000г. в 3,6 трлн долл., то есть приблизительно 11% валового мирового про­ дукта, что делает ее самой крупной отраслью в мировой эко­ номике. В настоящее время, как правило, к индустрии развлече­ ний относят предприятия, организации и учреждения, ос­ новная деятельность которых связана удовлетворением Рис.1. Структура туристского продукта 120 121 mək, yolu digər tərəfmə qaçmaq, yaxud yaxından gələn ııəcv Конечной целью туристской анимации является удовлет­ liyyatın qarşısından yolu keçmək qəti qadağandır. Yadda salla­ воренность туриста отдыхом, его хорошее настроение, поло­ maq lazımdır ki, yağış yağanda vo yollar buz bağlayanda y olla жительные впечатления, восстановление моральных и физи­ hərəkət ləklükəli olur. ческих сил. В этом заключаются главные рекреационные Turistlər su maneələrini keçəndə təhlükəsizlik qaydalarına функции туристской анимации (Стр.9 Н. И. Гаранин, И. И. riayət etməlidirlər: adamların, yüklərin nasaz, avadanlaşmamış Булыгина “Менеджмент туристской и гостиничной анима­ gəmilərlə sudan keçməsinə, həmçinin gəmilərin izafi yüklən­ ции”). məsinə yol verilməməlidir. Qayıqla, yaxud digər kiçik gəmilər­ Список литературы lə hərəkət edən zaman yeri bir yerdən o biri yerə dəyişməmək, 1. Булыгина И.И. «Тур анимация как перспективное artıq yük qoymamaq lazımdır. Xilasedici vasitələr üstdə olmalı­ направление в туризме». Вестник: СГСЭУ №1 2001. dır. Qayıqlardan düşmək və qayıqlara minmək qoyulmuş qayda­ Изд-во СГСЭУ, 2001. larla aparılmalıdır. Hava pis və dalğalar böyük olanda sudan ke­ 2. http://ru.wikipedia.org çilməməlidir. 3. Воскресенский В.Ю. «Международный туризм». Yaşayış məntəqələrindən keçəndə yerli əhali ilə düzgiin vo 4. Третьякова Т.Н. “Анимационная деятельность в xoş davranmalı, xoşagəlməz hadisələrdən qaçmaq lazımdır. социально-культурном сервисе и туризме”. Hərəkət edəndə marşrutda iştirakçıların bir-birindən aralanma­ sına gətirib çıxara bilən dəstədə liderliyə imkan verməmək la­ zımdır. Marşrutla hərəkət edən zaman Turizm cığırına çıxanda yürüş iştirakçıları müəyyən çətinlik­ əsas təhlükəsizlik qaydaları ləri aşmalı olurlar: sıx kolluqlar, qamışlıqlar, yıxılmış ağaclar, əngəlliklər, tüstü-his. Onların yolunda çürümüş ağaclar, kəsək- lik, kiçik kolluqlar, yüksək otluqlar, bataqlıq, ilğım, yarğanlar, Məmmədov Tofiq ADBTİA-nın magistri dar dərələr, tör-töküntülü yerlər (xırda, orta və iri), meşəli dağlar və s. olur. Sübh çağı meşədə çoxlu şeh düşəndə, yaxud Səyahət evdən arxa çantası ilə çıxan andan başlanır. Turist­ yağışdan sonra bu maneələr piyada turistlər üçün müəyyən lər nəqliyyatda olarkən gediş qaydalarına əməl etməlidirlər: eh­ təhlükə daşıyır. Belə ki, mamırlı daşlar, ağac kökləri və aşmış tiyac olmadığı halda tamburda dayanmamalı, girib-çıxan zaman ağaclar şehdən və yağışdan yaş və sürüşkən olurlar. Ehtiyatsız ön və arxa qapılardan istifadə etmək, platformadan dəmir yolu­ hərəkət zamanı yerə yıxılmaq və nəticədə travma almaq olar. na tullanmamaq, dəmir yolundan keçərkən keçid körpülərindən, Ona görə də belə vaxtda meşəyə gedən turistlər çox diqqətli ol­ yollarından, tunellərindən istifadə etmək. Marşrutun başlanğıc malıdırlar. məntəqəsinə çatanda yaxud onun ayrı-ayrı sahələrində adamla­ Hərəkət zamanı təhlükəsizlik işində yükün dəstə iştirakçıla­ rı daşımaq üçün avadanlaşmamış, nasaz nəqliyyat xidmətlərin­ rı arasında düzgün bölüşdürülməsi az əhəmiyyət daşıyan amil dən istifadə etmək qadağan olunur. deyil. Arxa çantada olan ağır yük tez yorulmaya, buradan da ko­ Dəstə rəhbəri marşrutda gediş-gəliş yolları ilə hərəkət edən ordinasiyanın və özünü sığortalamağın itirilməsinə gətirib çıxa­ zaman dəstəni bir-birinin arxasınca yolun qırağı ilə qarşıdan rar, bu da pozulmaya səbəb ola bilər. Buna görə də belə hala yol gələn nəqliyyata doğru aparmalıdır. Gediş-gəliş hissə ilə get­ verməmək üçün marşruta çıxmazdan əvvəl iştirakçıların hər bi­ risinin gücünü nəzərə alaraq yükün hamısını iştirakçılar arasın­ 122 123 da bölüşdürmək lazımdır. etmək zəruridir. Sonuncu iştirakçı çətin hissəni keçəndən sonra Yürüşün təhlükəsizliyində marşrutdakı hərəkətin sürəti de öndə gedən yola davam edir. az rol oynamır. Uzun müdət ərzində böyük məsafə qət edən tu­ Öndə gedən yeriş zamanı tempi zəif gedənə uyğunlaşdıraraq ristin orqanizmasmın düzgün fəaliyyət göstərməsi üçün bərabər verməlidir. İştirakçılardan kiminsə geridə qalması olduqda dəs­ işi istirahətlə növbələmək lazımdır. Belə ki, cəld temp və istira­ təni saxlamaq və onu gözləmək lazımdır. hətin kifayət olmaması iştirakçıların yorulmasına, bununla da Sonuncu arxada gələnin vəzifəsi - geridə qalmamaq, turistlə­ diqqətin itirilməsinə və travmatizmə gətirib çıxara bilər. Hərə­ rə kömək etmək, yorulanlara kömək göstərmək, qabaqda gedə­ kət sürətini gündə qət edilən kilometrlə hesablayanda, marşrut- nə sürətin azalması, yaxud hərəkətin dayanması barədə vaxtın­ dakı maneələri, relyefi, iştirakçıların yüklərini və vəziyyətini, da siqnal verməkdir. meteoroloji şəraiti və s. nəzərə almmalıdr. Düzgün yeriyəndə turistlər ritmiki hərəkət edir, təxminən Hər gün start hərəkətə orta tempdə başlamaq tövsiyyə olunur eyni uzunluqda və tezlikdə addımlayırlar. Yerdəyişmə sürəti ki, orqanizmə işə uyğunlaşmaq imkanı verilsin. Birinci keçidlə­ daimi olur. Yeriyəndə ritmiki hərəkət bütün orqanizmin düzgün ri müntəzəm, rahat, sıçrayışsız etmək lazımdır. Keçiddən-keçi­ işləməsinə kömək edir. də keçəndə hərəkət tempi tədricən artmalı, sürət yüksəlməlidir. Meşəlik yerdə hərəkət sürətini relyef, bitki örtüyü və cığırla­ Eyni zamanda hərəkətin sürəti ən zəif dəstə iştirakçısına müna­ rın olub-olmaması müəyyən edir. Cığırlarla, zəmilərlə, çəmən­ sib olmalıdır. Hərəkətin yaxşı təşkili orqanizmin işinin ritmik- liklə gedəndə optimal sürət 4-5 km/saat, meşədə cığırsız, bataq­ liyini, yüklənmənin düzgün dozalanması, dəstə hərəkətinin də­ lıq yerlərlə, yamaclıqla, kol-koslu, tör-töküntülü yerlərdən ke­ qiqliyini və yürüşün qəzasız ötüşməsini təmin edir. Yolun ayrı- çəndə sürət kəskin azalır və ümumi gündüz keçid bir neçə kilo­ ayrı sahələrində sürətin artırılması lazım gələndə yorulmuş, ya­ metr təşkil edir. Marşrutda gözlənilməyən hadisələr də olur ki, xud zəif iştirakçının yükünü azaltmaq lazımdır. bu zaman dəstə yaranmış maneəni aşa bilmir: qarın əriməsindən Hərəkət tempi ortadan tədricən artmağa başlamalıdır, növbə­ çayın daşması, keçilməyən bataqlıq. Bu zaman yeni kəsə yol ax­ ti keçidin sonuna yaxın, aşırıma 3-5 dəq. qalmış ilkin tempə tarmalı olursan ki, bu da sürətə təsir edir, sürət orta hesabla 1/3 qayıtmaq lazımdır ki, nəbz normaya yaxın olsun. Hərəkət sürə­ dəfə, bəzən hətta daha çox azalır. tinə relyefin nəzərə alınmayan və mürəkkəbləşmiş xarakteri, Meteoroloji şərait marşrutun qrafıkini dəyişdirən, çətin proq­ yolun çətin sahələri, dəstənin yorulması, marşrutun uzun olma­ nozlaşdırılan amildir. Yağışlar hərəkət sürətini azaltmağa və sı və hərəkət qrafıkinə düzəliş etməyə zərurət yaradan digər sə­ sığortalanmaya daha çox diqqət etməyə vadar edir. Duman yo­ bəblər təsir göstərirlər. lun tohlükosiz olmasım, səmti götürməyi çətinləşdirir. Pis hava­ Cərgə ilə bir-bir getmək daha rahatdır. Qabaqda gedən qru­ da sürət yarıbayarı azalır, bəzən uzunmüddətə növbədən kənar pu istiqamətləndirir, arxada gələn isə ona kömək edir. I-nin və­ düşərgə salmaq lazım gəlir. İqlimi dəyişkən olan rayonlara, ya­ zifəsi - istiqaməti, səmti təyin edərək yolu seçmək, vaxtında ke­ xud fəsilarası səyahət planlaşdırarkən ehtiyat günləri nəzərdə çidlər arası aşırımları nəzərdə saxlamaqdır. Rahat yolun seçil­ tutmaq lazımdır. məsi çox hallarda öndə gedənin təcrübəsindən asılıdır. Cığırla­ Fəsilarasında yürüşlərin müsbət və mənfi tərəfləri var. Bu rın haçalanmasmdan, hərəkət istiqamətinin dəyişməsindən, zaman don vurmuş bataqlıq yerləri, yoxuşları, çayları, gölləri çayın, bataqlıq sahələrin, dar dərələrin, yarğanların keçilməsin­ keçmək asandır. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, payızda göl­ dən əvvəl qabaqda gedən dəstəni saxlamalı və rəhbərdən sonra­ lərdə, çaylarda və bataqlıqlarda olan buz hələ nazik olur və ar­ dan necə hərəkət etməklə bağlı göstəriş almalı və ya kəşfiyyatı xa çanta daşıyan adamın çəkisinə həmişə tab edə bilmir, onun təşkil etməlidir. Yolun çətin hissəsində sığortalanmanı təşkil üçün də hərəkət edəndə təhlükəsizlik texnikasına əməl etmək, 124 125 imkan varsa, bu yolu ötürüb daha təhlükəsiz yerlə getmək la­ keçəndə çətinlik yaranır. Kiçik kolluq yerlə sürünən, güclü və zımdır. Fosillərarası yürüşlərin səciyyəvi xüsusiyyəti qeyri-sta- şaxəli kökə malik kolluqların sıx olduğu yerdir. Tez-tez bu sidr, bil, tez-tez soyuq havadır, payızda daha erkən çox qarm yağma­ tozağacı, söyüd vo rododendr kolluqlarıdır. Bu bitkilərin sı hərəkəti çətinləşdirir. nümayəndələrinin hündürlüyü bəzən 3 m-ə çatır (rododendron- Meşə boyu hərəkəti cığırlardan, mərzlərdən, talalardan və s. dan başqa). Kolluqla getməmişdən əvvəl hərəkət yolunu vizual istifadə etməyi nəzərə almaqla qurmaq lazımdır. Otla örtülmüş nişanlamaq və ona görə hərəkət etməyə çalışmaq lazımdır. Cı- yaxud heyvanlara rast gəlinə bilən (heyvan izi) cığırla getmək, zılmalardan qorunmaq üçün uzun qollu, sıxtoxunuşlu parçadan birbaşa - azimuta nəzərən daha asandır. Həm də cığırlar elə ge­ paltar geyinmək, şalvarları uzunboğaz çəkmənin içinə, ya da co­ dir ki, qarşıya çıxan maneəni keçmək üçün ən rahat yerlə hərlə­ rabların altına salmaq lazımdır ki, açıq yer qalmasın. Belə ehti­ nib keçmək olur. yatlılıq tədbirləri travmadan qaçmağa imkan verər. Əgər belə Sıx meşəlikdən keçəndə arxada gələnin üzünü cızmaması yerləri hərlənib keçmək imkanı varsa, ən yaxşısı bundan istifa­ üçün budaqları bir az saxlamaq, ehtiyatlı olmaq lazımdır. Meşə də etməkdir. ilə horokət edəndə zəncirvari, 3-4 interval saxlamaqla getmək lazımdır. Birincilər təhlükəli yerlər: çuxur, kötükcük, kök, sürüşkən yer, gizli oyuqlar və s. barədə səslə xəbər verməlidir­ Turizmin marketinqi 7P və 7C lər. Marşrutla cığırsız gedəndə tələsməmək, ehtiyatla, daha təhlükəsiz yerləri seçməklə yerimək lazımdır. Belə temptə hər Musayeva Nərmin hansı maneə ilə qarşılaşan turistin yıxılması və travma alması ATİ-nin magistri ehtimalı daha az olar. Azimut üzrə hərəkət edəndə yolu daha uzağa baxmaqla nəzərdən keçirmək lazımdır ki, özünü keçil­ Beynəlxalq turizmin arenası müxtəlif ölkələrin kəskin rəqa­ məz cəngəllikdə, çır-çırpı ilə dolu kol-kos basmış yerdə, dərin bət sferasına çevrilmişdir. Onların çoxu üçün turizm milli ix­ yarğanda, dar dərədə, bataqlıqda və s. tapmayasan. racın vacib hissəsidir. Bu rəqabət mübarizəsinin nəticələri ölkə­ Belə maneələrin dəf edilməsinə çox vaxt vo qüvvə gedir, be­ lərin turizm siyasətindən asılıdır. Ölkənin turizm siyasəti turizm lə ki, turistlər ağacların altına girməli, onların üstü ilə getməli, sənayesinin inkişafına yönəldilmiş, turizm sərvətlərindən sə­ hoppanmalı, yenə qalxmalı vo bu çalışmaları çiyinlərindoki ar­ mərəli istifadə edib, turizm fəaliyyətinin iqtisadi effektliyini tə­ xa çantaları ilə etməli olurlar. Çürümüş və davamsız yıxılmış min edən, dövlət tərəfindən görülən bütün tədbirlərin cəmidir. ağacların üstündən keçmək xüsusi ilə risklidir (özü də onların Turizm siyasəti ölkə siyasətinin bütün xüsusiyyətlərini özündə yaş vo sürüşkən olduğu yağışlı havada). Əgər dəstə kol-kos bas­ əks etdirir. Əgər dövlət əhalinin güzaranını yaxşılaşdırmaq və mış yerlə getməli olursa, bu zaman ehtiyatlı olmaq gərəkdir həyat səviyyəsini qaldırmaq istəyirsə deməli onun turizm siya­ (bir-birinə kömək etmək, dayaq kimi uzun ağacdan istifadə et­ səti də çevik və səmərəli olmalıdır. Belə dövlət imkan tapır və mək vo s.). turizmə çoxlu sərmayə qoyur, iş yerlori açır və turizm sənaye­ Kol-kos basmış dərin dar dərələri, yıxılmış ağaclarla, sini inkişaf etdirir. Turizm sənayesinin inkişafı turizmin inkişa­ daşlarla dolu olan, dibindən çay keçən, divarları sıldırımlı yar­ fına səbəb olur. ğanları keçəndə eniş və yoxuş üçün daha yamaclı yer seçmək la­ Ticarət məqsədi ilə edilən hər tədbirlərdə əsas məqsəd, zımdır. İti, nəm və sürüşkən qayalarda kəndir məhəccərlərin müştərinin təmin edilməsidir. Bu səbəbdən marketinq, kom­ köməyi ilə düşüb-qalxırlar. mersiya məqsədilə fəaliyyət göstərən hər müəssisənin və ida- Tundra və orta dağlıq zonada geniş yayılmış kiçik kolluqları 126 127 bitər. Turistin səyahəti boyunca tələb etdiyi vo bir əvəz qarşı­ rəçilərinin ən əhəmiyyətli iş sahələrinin başında gəlməkdədir. lığı əldə etdiyi mal vo xidmətlər bütünü olan turizm məhsulu tu­ İstər kənd təsərrüfatı, istər bankçılıq, istərsə turizm olsun, bütün rizm müəssisələrinin xüsusiyyətlərinə görə şokillənmokdədir. ticarət fəaliyyəti sahələrində marketinqin vazgeçilməz bir əhə­ Səyahət müddətində yaradandan müəssisələrinin təqdim etdiyi miyyəti və fimksiyası var. Buna görə də turizm marketinq an­ xidmətlər turizm məhsulunun özünü meydana gətirməkdədir. layışında aşağıda göstərilən məqamlara diqqət etmək lazımdır. Çatdırılmayla başlayan səyahət, yaşayış, yemək-içki, istirahət, Digər şirkətlərdə olduğu kimi turizm müəssisələri də marke­ əyləncə və bir sıra digər xidməti do tələb edir. Hər müəssisənin tinq qarışığı və bu qarışığın alt komponentlərindən faydalanır­ təqdim etdiyi xidmət isə turizm məhsulu yaradır. Eyni zamanda lar. Çıxarılan hər şeyin satılmayacağı anlayışının geridə qalma­ ölkənin və ya bölgənin sahib olduğu təbii, tarixi və turizm eh­ sı və artıq dəyişən müştəri seçimləri istiqamətində marketinq tiyatlarını meydana gətirdiyi turizm məhsulu vardır. Məhsul ki­ anlayışını dəyişdirmək məcburiyyətində qalan turizm müəssi­ mi qiymətləndirilməkdədir. sələrinin marketinq karmalarına da hər keçən zaman yeni əlavə­ Turizm müəssisələri, yaşayış müəssisələri, səyahət işlətmə­ lər edilməkdədir. Məhsul (product), qiymət (price), yer-kanal ləri, yemək-içki müəssisələri, nəqliyyat müəssisələri, əyləncə (place) və tutundurma (promotion) olaraq bilinən marketinq kar- müəssisələri, dad-marina müəssisələri, xatirə əşya müəssisələ­ masına indiki vaxtda, hədəf kütlə (people), proses (process) və ri şəklində sinifləndirildiyində, hər müəssisənin turizm məhsu­ fiziki dəlildən (physical evidence) ibarət olan yeni “p”ler əlavə lu isə təqdim etdiyi xidmətə görə fərqlənir. olunmuş vəziyyətdədir. Digər tərəfdən 7 P olaraq ifadə edilən, Eyni zamanda yerləşmə müəssisələri, olduğu məkan və xid­ istehsalçı istiqamətli bir marketinq qarışığı yanında indi 7 C ola­ mət etdiyi məqsədə görə də fərqli turizm məhsulları təqdim raq ifadə edilən, müştəri (istehlakçı) gözüylə baxan yanaşma, edir. Yemək-içki müəssisələrinə istiqamətli məhsulun standart yəni müştəri istiqamətli marketinq qarışığı iştirak etməkdədir. məhsul xüsusiyyəti hədəf kütlə və təsis xüsusiyyətinə gərə Müştəriyə dəyər qatan şeylər (customer value), xərc (cost), fərqlənir. Səyahət müəssisələri isə səyahətin plankınmasını uyğunluq-asanlıq (convenience), rabitə (communication), faktor şəxsən reallaşdıran, turizm məhsulunu bir bütün olaraq meyda­ (consideration), koordinasiya-proses (coordination) və yoxlama- na gətirən, satan vo səyahətin reallaşmasını təmin edən vasitə təsdiqdən (confirmation) ibarət olan “c”lər ilə “p”lər əslində biletlərinin satışını reallaşdıran müəssisələr olaraq fərqli turizm bir qanşiğı ifadə etməkdə və bəzən məhsul, xidmət, müştəri məhsulu ilə bazarda xidmət verməkdədir. Oyloncə müəssisələ­ kütləsi və müəssisələrə görə bu qarışıqdan dəyişikliklər söz ri və xatirə əşya müəssisələrinin isə mədəni və təbii xüsu­ mövzusu ola bilməkdədir (Erol,2003:51). siyyətlərindən təsirlənən xüsusiyyətləri səbəbiylə təqdim et­ Turizm müəssisələrində marketinqinə iki fərqli pəncərədən dikləri turizm məhsulunun xüsusiyyətləri də fərqlilik ərz et­ baxmaq lazımdır: məkdədir. 1. Firma pəncərəsindən baxıldığında (product, price, promo­ Turizm müəssisələrinin marketinqində qiymət (price). tion, place, people, proceses, physical evidence) Qiymət, sadə olaraq alıcıların bir mal və ya xidməti əldə et­ 2. İstehlakçı pəncərəsindən baxıldığında (customer value, mək üçün ödədikləri puldur. Bir turizm işlətməsinin təqdim et­ cost to customer, communication, convenience, consideration, diyi mal və xidmətin karlılığını təyin edən ən əhəmiyyətli fak­ coordination, confirmation) tor o məhsulun qiymətidir. Xüsusilə yüksək inflyasiya və sıx rə­ Turizm marketinq müəssisələrində məhsul (product). qabət mühitində mal və xidmətlərin qiymətləndirilməsi turizm Müəssisə fəaliyyətinin təməl qaynağını məhsul yaratmaqda­ müossisələri üçün əhəmiyyətli bir marketinq qərarıdır. Müştəri­ dır. İnsan ehtiyaclarını qarşılama xüsusiyyəti olan məhsul isteh­ lər qiymoto bir keyfiyyət işarəsi olaraq bağlı olduqları və qiy- lakçı baxımından bir sıra fhydalar zənciri olaraq dəyərləndirilə 129 128 mət keyfiyyət gözləmələrinə istiqamət verdiyi üçün xidmət qiy­ mətindəki biznes üçün olduqca əhəmiyyətli oian reklam fəa- mətləri diqqətli bir şəkildə düzəldilməlidir. Ayrıca bərabər rə­ liyyətləriylo turist istehlakçılarının istəkləri xəbərdar edilir və qiblərin seçilməsini təmin edən və ya xərcləri qarşılayan qiy­ turist istəyi nəzərə alınır. Xidmətdəki biznes üçün reklamın mət, münasib keyfiyyət işarəsini ifadə etmək üçün seçilməlidir. əhəmiyyətli olmasının səbəbləri arasında (Rızaoğlu, 2004 :270f: Aşağı qiymətləndirmə, bəzən xidmət keyfiyyəti haqqında 1. Turist tələbinin mövsümülüyo bağlılığının yüksək olması, doğru olmayan mənfəətlərə yol aça bilir. Turizm marketinqində 2. Turizm məhsullarının iqtisadi şərtlərə və qiymət səviyyə­ qiymət ümumiyyətlə təsirli bir strateji dəyişəndir. Qiymət amili sinə qarşı həssaslığının yüksək olması, orta sinif turizm tərəfindən araşdırılır. Müştərilərin böyük əksə­ 3. Turizm məhsullarının toxunulmazlığı, riyyəti aşağıdakı səbəblərdən ötəri qiymət dəyişmələrinə qarşı 4. Xidmətdə marka bağlılığının reallaşdırılmasının çətinliyi, çox həssasdırlar (Hacıoğlu, 2000:50): 5. Turizm məhsullarının bir-biriylə və digər mal və xidmət­ 1. Dəyişik destinasiyalar arasında və ya eyni destinasiyadakı lər arasında şiddətli bir rəqabətin mövcudluğu və iqamə cdilo- dəyişik xidmətlər arasında yaranan rəqabət səbəbi ilə, bilmosinin yüksək olması sayıla bilər. 2. Az gəlirli xalq kütlələrinin turistik istehlaka çatmaqları Turizm marketinqi müəssisələrində hədəf kütlə (people). səylərindən ötəri qiymət dəyişməkləri artır. Bazar bölümləndirmə fəaliyyətləri tamamlandıqdan sonra, Turizm marketinqi müəssisələrində satış yeri (place). turizm məhsulu və ya işlətməyə uyğun hədəf bazarının Xidmət marketinqi funksiyaları içində turizm müəssisələri­ müəyyənləşdirilməsi gərəkdir. Bazarlama, fərdi və təşkilati nin istehsal fəaliyyətlərini təsir edən on əhəmiyyətli marketinq məqsədləri təmin edə biləcək dəyişmələri yaradacaq, fikir, mal qarışığı satış yeri, paylama sistemi meydana gətirir. Beynəlxalq vo xidmətlərin düşüncəsini, qiymətləndirilməsini, tanıtımını və bazarlara istiqamətli olaraq fəaliyyət göstərən turizm müəssisə­ paylamasını planlaşdırma və idarə etmə vaxtıdır. Turizm müəs­ ləri, digər marketinq qərarlarını nə qədər yaxşı təşkil etmiş ol­ sisələrinin hədəf kütləyə çatmaqda müddət qısaca bu şəkildə­ salar olsunlar, əgər turist mal və xidmətləri son istehlakçıya çat­ dir: mırsa, məhsullarını satmaqda zorlanacaqlar. Ümumi olaraq satış 1. İlk mərhələdə müəssisənin nccə bir bazara xitab edəcəyi yeri, satış kanalı olaraq qarşımıza paylama sistemi, bir məhsulun müəyyən olunur, çıxarıldığı yerdən çatacağı yerə qədər daşınması mənasını ver­ 2. Kütlə içərisində bənzər istək, vərdiş vo xüsusiyyətlərə sa­ məkdədir. Turizmdə paylama sistemi istehlakçıların turistik mal hib turistlərin birlikdə dəyərləndirə biləcəyi şəkildə bir qruplaş­ və xidmətlərin istifadəsini sağlamaq üzrə istehsal yerinə qədər ma hoyata keçirilir, gətirilməsi üçün hazırlanan fəaliyyətlər hamısını yaratmaqda­ 3. Qruplara xitab edəcək şəkildə fərqli məhsullar yerinə bir dır. Turizm müəssisələrinin marketinqi sistemindəki fəaliyyəti vo ya iki məhsul üzərinə yoğunlaşılır, istehlakçıya yer, zaman, mülkiyyət və məlumat faydası gözlə- 4. Təyin olunan hodəf qrupları meydana gətirən fərdlərin, məsini göstərir. Turizmin müəssisələrinin marketinqində satış qərar alma proseslərində faktor olan ünsürləri nəzərə alan bir kanallarının əhəmiyyətli bir funksiyası da satılan turizm məhsu­ marketinq qarışığı yaradılır və tətbiq edir. lunun, birləşmiş bir məhsul olub, bir tətil paketi şəklində digər Turizm marketinqi müəssisələrində müddət (process). müəssisələrin məhsullarını da satmalarıdır. Turizmə yaxşı yönəldilən bir müddət aşağıdakı xüsusiyyət­ Turizm marketinq müəssisələrində reklam (promotion). lərə sahib olmalıdır: Turizm müəssisələri üçün də reklam turizm məhsulunun tu­ 1. Müştəriyə yönləndirmə rizm bazarında tələb edilən və təmin etmək üçün turist istehlak­ 2. Gərəksiz xərc deyil, əlavə dəyər yaratmaq çısının razı edilməsi yönündəki ünsiyyət səyləridir. Turizm xid- 3. Məhsulların təyin olunmuş olması 130 131 4. Müddətdə rol sahələrin vəzifələrini açıqca anlamış olma­ 2007:297): ları 1. Müştəri dəyəri müştəri tərəfindən qəbul edilən dəyərdir 5. Proseslər arası əlaqələrin yaxşı təyin olunmuş olması 2. Müştəri dəyəri cəmi fayda və ümumi xərclərin müştəri tə­ 6. Performansın nizamlı və sağlam bir şəkildə ölçülür olma­ rəfindən proporsional düşülməsidir sı, lazımlı dəyişikliklərin yenilikləri edilir olması 3. Müştəri dəyərinin yaradılmasında faydaların artırılması Turizm marketinqi müəssisələrində fiziki dəlil (physical evi­ qədər xərclərin minimuma edilməsi də əhəmiyyətli rol oynayır dence). 4. Müştərilərin dəyər qəbulu nisbidir Fiziki dəlilləri turizm işlətmələrində ki təsnifat şəklidir. Söz 5. Tur müştori dəyori məhsul və xidmətin xüsusiyyətləri ilə mövzusu bu təsnifat xülasə olaraq bu şəkildə göstərilə bilər birlikdə təqdimat şəkliylə və müştəri əlaqələrilə də əlaqədardır (Kozak, 2006:246): Turizm marketinqi müəssisələrində xərc (cost). 1. Turizm müəssisələrinin daxili mövqeyi: Animasiya, işıq­ Turizm marketinqinin ana mövzusunu meydana gətirən tu­ landırma, boş zaman qiymətləndirmə sahələr, genişlik, çalışan­ rizm mohsullarının ümumiyyətlə soyuq xarakter daşımaları, lar, dekorasiya, digər müştərilər, nizam, hava keyfiyyəti, istilik, xidməti satın alan istehlakçıları, xidməti satanların tövsiyə, tək­ qoxu, mebellər, musiqi, rəng, xidmət, nizam, daxili arxitektura lif və təklifləri istiqamətində hərəkət etmə kimi olduqca məh­ 2. Turizm müəssisələrinin xarici mövqeyi: İşıqlandırma, bi­ dud bir variantla qarşı-qarşıya durur. İstehlakçıların beləsi asılı na, böyüklük, logo, simge və işarələr, avtopark sahələri, land­ olaraq qərar vermə vəziyyətində qalmaları və ya xidmət haq­ şaft, rənglər, nəqliyyat asanlığı qında əvvəldən təcrübələri olmadığından çox şüurlu qərar verə 3. Quruluş yeri: İnfrastruktur və üst quruluş, böyük şəhərlə­ bilməmələri, marketinqin əhəmiyyətini ortaya çıxarmaqdadır. rə uzaqlıq, coğrafi mövqe, iqlim, rəqiblərə uzaqlıq, nəqliyyat Sektorda məhsullar, yerində və eyni vaxtda istehlak edildiyində imkanları bu müddətdə məhsulların müştəriyə necə çatdırıldığı və marke­ 4. İctimai xüsusiyyətləri: Asayiş vəziyyəti, mədəniyyət, mə­ tinq xərcləri əhəmiyyət qazanır. Turizm müəssisələrinin özlə- dəni yaxınlıq, əhalinin demoqrafik quruluşu, cinayət nisbətləri rincə meydana gətirdikləri paket turlar bunların xərclərinin yax­ və paylanması, ictimai dəyərlər şı hesablanması zəruriliyini ortaya çıxarmış, eyni zamanda paket 5. İş görənlər: İş görənlərin davranışları, hərəkəti, vəzifələ­ dövrlərin satışa çıxarılması əsnasında reklam, tanıtma, pro- ri, təcrübə, peşəsi, stress, forma, xarici dil məlumatı mosyon xərcləri ön plana çıxmışdır. 6. Müştərilər: Müştərilərin demoqrafik xüsusiyyətləri, Turizm marketinqi müəssisələrində uyğunluq (convenience). görünüşləri, psixoloji, sosial-iqtisadi vəziyyətləri Turist paylama sistemi paylama kanalının mərhələlərinə gö­ 7. Çap sənədlər: Broşürlər, jurnallar, digər tanıdıcı reklamlar rə iki mərhələdə ola bilər: 8. Fiziki turizm məhsullarına istiqamətli xüsusiyyətlər: At­ 1. Doğrudan paylama sistemində müştəriyə uyğunluq mosfer, paylama xüsusiyyəti, görünüşü, gigiyena, qoxu, istifadə 2. Dolayı paylama sistemində müştəriyə uyğunluq edilən vəsaitlər, mənzərə, porsiyon böyüklüyü, satın alma asan­ Turizm marketinqi müəssisələrində əlaqə (communication). lığı, digər tanıdıcı nəşrlər, hesab-fakturalar kataloqlar, reklam Turizm sektorunun, bu sektorda fəaliyyət göstərən müəssisə­ Turizm marketinqi müəssisələrində istehlakçıya dəyər verən lərin, müştərilərlə əlaqələrində müvəffəqiyyət təmin edə bil­ şeylər (customer value). mələri üçün hərtərəfli, nizamlı və sistemli bir ünsiyyət şəbəkə­ Turizmdə müştəri anlayışının daha dəqiq başa düşülməsi sinin yaradılmasını və bu müddətdə istifadə informasiya vasitə­ üçün anlayışla əlaqədar xüsusiyyətlərin öyrənilməsində fayda lərinin do, dövrün tələbinə görə yeniləmələrini lazımlı görür. vardır. Bu xüsusiyyətlər bu şəkildə sıralana bilər (Uzkurt, Beləcə müştərilərə keyfiyyətli və optimal qiymətlərlə xidmət 132 133 göstorə biləcək və bu səbəbdən bu cür müəssisələrində bazar­ məkdədir. Ancaq necə olursa olsun, песо tanımılanırsa tanım- dakı rəqabət şansı artacaqdır. Xidmət müəssisələrində müştəri lansın nəticədə koordinasiya, turizm müəssisələrinin də içində razılığı prioritet kəsb etdiyindən, ünsiyyət prinsiplərinin əvvəl­ olduğu hər müəssisə növü üçün işlərin, vəzifələrin, fəaliyyətlə­ dən təyin olunması və tətbiqə qoyulması gərəkdir. Bu səbəblə rin səhvsiz və nizamlı olaraq ortaya çıxa bilməsi, ən az planlaş­ ünsiyyət şəbəkəsi təşkilat quruluşunu sağlam bir zəminə oturt- dırma, təşkilatlanma, yönəltmə, nəzarət qədər koordinasiyanın maq, idarəçiləri müvəffəqiyyətli qılmaq, xidmət ərazi və tələ­ da varlığına bağlıdır. binin reallaşması əsnasında, daxili və xarici müştəri əlaqələrini Turizm marketinqi müəssisələrində doğrulama, təsdiq (con­ məhsuldar qılmada əhəmiyyətli rol oynamaqdadır. Düzgün bir firmation). ünsiyyət şəbəkəsi sayəsində, xidmət vahidləri digərlərinə görə Turizm müəssisələrində, xüsusilə müştəri razılığına gedən daha üstün vəziyyətə gətirilə bilir. Bu vəziyyət müəssisələrin yol turizm müəssisələrinin satışa çıxarılması daxilində üzərində gəlirini, qazanclarını, müştəri məmnuniyyətini artıracaq və yax­ əhəmiyyətli dayanılması lazım olan bir mərhələyə işarə etmək­ şı bir imicə sahib olmasım təmin edəcək. dədir. İşlətmənin çıxardığı məhsul haqqında bazarda tutundur- Turizm marketinqi müəssisələrində qiymətləndirmə (consi­ maya çalışdığı imicin müştəri gözü ilə təsdiq edilməsi mənasın­ deration). da düşünülsə, əslində marketinq işləri üçün nə cür əhəmiyyətli Turizmə müştərilər hərəkət şəkillərini müəyyən etmək üçün bir mərhələ olduğu anlaşılır. Bu dünyagörüşü ilə təsdiqləməklə artıq reklam və digər tutundurma vasitələrindən çox, getdikcə müəssisələrin marketinq fəaliyyətini qiymətləndirmək baxı­ artan bir şəkildə tanışlarına və yeni texnologiyanın gətirmiş ol­ mından da kilid əhəmiyyətə sahib olduğu bilinir. duğu yeni vasitələr sayəsində ünsiyyət içində olduqları kəslərin tövsiyələrinə güvənməktədir. Satınalma təcrübə və təcrübələri­ Ədəbiyyat ni paylaşdıqları möhkəm bir ətrafları var, bunu edərkən də bir 1. Ccvdct Avcıkurt, Şchnaz Dcmirkol, Burhanctlin Zcngin, sonrakı satın alma qərarlarını şokilləndirir. Bu vəziyyət müştə­ Turizm işletmelcrinin pazarlamasında 7P və 7C, Değişim rilərin satın alma prosesinin keçmişə nəzərən daha fərqli bir şə­ Yayınları, 2009 kil almasına yol açmaqdadır. Satınalma prosesi, bundan 20 il əv­ 2. Nazmi Kozak, Turizm Pazarlaması, Ankara, 2012 vəl özünü təsirli olaraq dəstəkləyəcək texnoloji infrastruktur­ 3. Bahattin Rızaoğlu, Turizm Pazarlaması, Ankara, 2007 dan məhrum olduğu üçün olduqca məhdud və reklam ağırlıqlı 4. Sclma Meydan Uygur, Turizm Pazarlaması, Ankara, Mayıs idi. İndi internet və mobil telefonlar kimi yeni informasiya vasi­ 2007 tələri sayəsində müştərilər araşdırmalarını və qiymətləndirmə­ 5. Rrol, M, Turizm pazarlaması, Bursa, 2003 lərini edərkən söz mövzusu informasiya vasitələrindən fayda­ 6. Hacıoğlu, Turizm pazarlaması, Bursa, 2000 lanmaqdadırlar. 7. Kozak, N, Turizm pazarlaması, Ankara, 2006 Turizm marketinqi müəssisələrində koordinasiya (coordina­ tion). Turizm müəssisələrinin nizamlı və davamlı işləməsinə təsir edənlər, buna nail olmaq üçün təyin olunan fəaliyyətlər, fəa­ liyyəti reallaşdıracaq müəssisələr və işçilər arasında uyğunlaş­ ma və əməkdaşlığın təmin edilməsi olaraq təyin olunan koordi­ nasiya, təməlində əməkdaşlıq, iş bölümü, komanda ruhu kimi anlayışları saxlayan bir sistem, bir mexanizm olaraq qəbul edil- 134 135 реклама - это не манипулирование общественным сознани­ Вопросы к психологической и ем, а формирование актуальных, направленных на самораз­ коммуникативной эффективности витие потребностей человека. Реклама дает потребителю но­ вые знания, опыт, усиливает удовлетворенность от покупки. рекламы в туризме С помощью рекламы туристские предприятия осваивают но­ вые рынки сбыта. Будучи средством конкурентной борьбы, Əmrahzadə Samira реклама обостряет ее, способствуя повышению качества ту­ ATİ-nin magistri ристского обслуживания. Реклама позволяет увеличить объ­ емы продаж. Масштабный сбыт туристских услуг обеспечи­ Рекламные приемы существуют в течение многих веков. вает туристской фирме рост доходов, достойную оплату тру­ Однако в современном понимании реклама появилась сов­ да персонала, наши дни, когда темпы развития туристской сем недавно. Массовая культура, с одной стороны и форми­ рекламы значительно отстают от темпов развития самого рование «общества потребления» - с другой, создали прин­ рынка туристских услуг, расширения ассортимента и роста ципы современной рекламы. Реклама существует благодаря конкурирующих фирм, проблема качества создания, внедре­ средствам массовой информации, как правило, реклама - их ния и востребованности такой рекламы, несомненно, являет­ неотъемлемая часть (основной источник дохода). Поэтому ся актуальной. она стала атрибутом жизни современного общества, оказы­ Актуальность выбранной темы заключается в том, что вая влияние на становление личности, на стиль жизни, на условиях современного экономического рынка, века жесто­ формирование стереотипов и интересов. В этом контексте кой конкуренции туристических фирм, важным направлени­ туристская реклама играет особую роль, расширяя кругозор ем деятельности является изучение рынка, проведение мар­ и повышая уровень образования. кетинговых исследований - обеспечение рекламной деятель­ Реклама является частью современной изобразительной ности туристических фирм. культуры, она редко обходится без изобразительных В настоящее же время реклама, являясь постоянным спут­ средств. Специфика туристских услуг предполагает необхо­ ником человека, каждодневно и массированно воздействуя димость использования зрительных, наглядных средств, бо­ на него, играет существенную роль в жизни человеческого лее полно отражающих объекты туристского интереса. По­ общества. Эта роль не ограничивается ни рамками средств этому туристская реклама, как никакая другая, часто ис­ массовой информации, ни даже всей рыночной деятельнос­ пользует кино и фотоматериалы, красочную продукцию. ти. Особенно велико значение рекламы в областях экономи­ Особенности туристской рекламы делают ее максимально ки и общественной жизни. Можно отметить так же ее значи­ ориентированной на изображение. тельную образовательную и эстетическую роль. Экономиче­ Туристская реклама является исключением, так как сам ская роль рекламы реализуется в том, что она способствует факт путешествия - не обыденность, а праздник. Если «быто­ росту общественного производства, объема капиталовложе­ вая» реклама, главным образом, решает повседневные проб­ ний и числа рабочих мест. Реклама также поддерживает кон­ лемы, то туристская реклама не имеет ничего общего с обы­ куренцию, расширяет рынки сбыта, содействует ускорению денностью и застоем. оборачиваемости средств, чем повышает эффективность об­ Реклама, как и любой другой вид маркетинговых комму­ щественного производства. никаций, играет важную роль в реализации стратегии ту­ Объект исследования - рекламав туризме. ристской фирмы. Она оказывает социально-культурное и Предмет исследования - психологическая и коммуника­ психологическое воздействие на общество. Цивилизованная тивная эффективность рекламы втуристической компании 136 137 Improtex Travel. туризма, которая заставляет менеджеров по маркетингу точ­ Цель исследования - исследования коммуникативной и нее определяться в использовании всех доступных им ком­ психологической эффективности рекламы в туристической муникационных методов. компании Improtex Тravel. При продаже продукта розничным торговцам менеджеры Задачи исследования: Как свидетельствует мировая прак­ компании по маркетингу могут применить одно из двух тика, сфера туризма является одним из крупнейших рекла­ действий. Первое называется стратегией подтягивания и на­ модателей. Опыт работы зарубежных туристских фирм по­ целивает продвижение продукта непосредственно к потре­ казывает, что в среднем 5-6% получаемых доходов от своей бителю, создавая спрос с помощью широкого ознакомления деятельности расходуется ими на рекламу туристских поез­ с торговой маркой компании, таким образом, заставляя кли­ док. Одной из форм рекламы является прямой маркетинг ента покупать продукт у розничных торговцев. В этом слу­ или продвижение. По некоторым оценкам, он может воздей­ чае клиент предварительно может принимать решение о по­ ствовать на потенциальных клиентов более эффективно, чем купке, а торговцы должны иметь столько продуктов, сколь­ реклама через печатные издания (это обусловлено возмож­ ко требуется для удовлетворения спроса. Второе действие ностью отправить сообщение непосредственно своему целе­ называется стратегией толчка и предназначено для активи­ вому рынку). Это особенно важно для туристских компаний, зации покупательной способности населения. С помощью которые не владеют широкой сетью предприятий и охваты­ этой стратегии розничных торговцев убеждают складиро­ вают небольшой участок рынка. Прямой маркетинг также вать определенное количество продуктов и помогают им в удобен для отслеживания. сбыте. Экономическая роль рекламы реализуется в том, что Для достижения цели следует: она способствует росту общественного производства, 1) Охарактеризовать особенности коммуникативной и объема капиталовложений и числа рабочих мест. Реклама психологической эффективности рекламы в туристической также поддерживает конкуренцию, расширяет рынки сбыта, фирме. содействует ускорению оборачиваемости средств, чем повы­ 2) Проанализировать рекламную деятельность туристи­ шает эффективность общественного производства. Невоз­ ческой фирмы. можно представить современный мир без рекламы. Она ок­ При планировании стратегии продвижения многие ра­ ружает нас везде: дома, когда мы слушаем радио или смот­ ботники индустрии туризма воспринимают продвижение рим телевизор, на улице в виде вывесок и стендов, в газетах, как некое дополнение к рекламе. В очень редких случаях журналах и даже книгах, которые мы читаем. Иногда рекла­ применяются те или иные коммуникационные инструменты ма раздражает, иногда забавляет и даже развлекает, но всег­ отдельно от маркетингового плана (каждый из них имеет да от ее воздействия в сознании остается определенный об­ свое место в плане), даже если они и преследуют разные це­ раз, яркий и выразительный, всегда к чему-то побуждаю­ ли. Часто реклама воспринимается как основное средство щий. Реклама является частью коммуникационной деятель­ для достижения цели в долгосрочном плане, а также для со­ ности фирмы, предприятия. Она также поддерживает конку­ здания имиджа организации и его продукта, тогда как про­ ренцию, расширяет рынки сбыта, содействует ускорению движение используется для выполнения краткосрочных за­ оборачиваемости средств, чем повышает эффективность об­ дач, например, для избавления от текущих запасов. Хотя та­ щественного производства. Современный ресторанный сер­ кое отношение к месту продвижения в маркетинговом плане вис, туризм и индустрию гостеприимства невозможно пред­ исходит из чрезмерно активного использования рекламы в ставить без рекламы. Современные потребители скептичес­ прошлом как средства коммуникации, сейчас решающим ки относятся ко многим рекламным акциям, поэтому прив­ фактором становится возросшая конкуренция в индустрии лечь и удержать покупательский интерес к какому-либо ви­ 138 139 ду услуг довольно сложно. Поэтому реклама означает боль­ требования покупателя. Однако следует согласиться, что не ше, чем разработка хороших услуг, установление на них вся реклама является информативной и вкусами потребите­ привлекательной цены и приближение к ним потребителей лей можно в определенной мере манипулировать. Мы отда­ целевого рынка. Компания должна продавать свои услуги, ем преимущество потому или другому товару не потому, что сопровождая их оригинальными, информативными и при­ проверили все возможные варианты и сделали свой вывод, а влекательными обращениями, которые убеждали бы в соот­ в результате влияния рекламы. Можно допустить, что в ре­ ветствии этих товаров потребностям и желаниям потребите­ зультате рекламы потребитель становится игрушкой, объек­ лей. Предприятие социально - культурного сервиса и туриз­ том манипулирования его представлениями о жизни путем ма должно иметь непрерывную коммуникационную связь с разворачивания перед его глазами захватывающих сюжетов. существующими и потенциальными клиентами. Поэтому Эффективная реклама - это такая реклама, которая при ми­ каждая компания неизбежно начинает играть роль источни­ нимально возможных расходах обернется необходимым ка коммуникации и генератора различных средств продви­ ростом объемов продажи товаров или предоставления услуг жения информации об услугах на рынки. или содержанием их на существующем уровне, - в зависи­ Задачи массовой коммуникации, посредством которой мости от плана маркетинга на предприятии. Проведение осуществляется рекламное воздействие на человека, весьма рекламной кампании можно считать успешным, если оно да­ сложны. Рекламадатель имеет дело с большим количеством ло ожидаемые результаты, то есть были достигнуты постав­ людей, которых он не знает, и не может контролировать ус­ ленные предварительно цели. А достижение целей - условие ловия, в которых будет восприниматься его рекламное обра­ успеха фирмы в мире рыночных отношений щение. Организатор рекламы, используя средства массовой ком­ Список литературы муникации, имеет возможность применять любое количест­ 1. Ромат Е. Реклама. - СПб: Питер, 2001. - 496 с: ил. - (Серия во художественных и графических изображений, чтобы при­ "Учебники для вузов"). дать обращению привлекательность. В телевизионной рек­ 2. Конецкая В. П. Социология коммуникации. - М: МУБ и У., ламе часто выступают популярные артисты, ведущие теле­ 1997. визионных программ, расхваливают товар знаменитости, 3. Дейк ван ТА. Язык. Познание. Коммуникация, - М.: используются запоминающиеся мелодии и т. д. Поэтому Прогресс, 1989. рекламовед в зависимости от товара, его качества, потреби­ 4. Barker L. Communication. - Englwood Cliffs: Prentice Hall, тельских свойств и вероятного спроса на него выбирает наи­ 1984. более эффективный метод рекламирования. 5. Fiske J. Introduction to Communication Studies. - London, N.Y., Заключение 1990. Каким бы хорошим не был товар, объем его продажи за­ 6. Гнатенко П. И. Национальная психология: анализ проблем висит от четкости его образа, планирования и стимулирова­ и противоречий. - Киев, 1990. ния сбыта, в частности рекламы, которая является целеуст­ ремленным информационным влиянием на потребителя че­ рез разные виды средств информации. Задача рекламы - рас­ пространение информации о деятельности предприятия, влияние на процесс принятия решения о покупке товара, ко­ торый освещает рекламными средствами, а также расп­ ространения сведений, о сервисе - все, что удовлетворяет 140 141 Sony Corporation Sony Group holdinqinə daxil olan əməliyyat Beynəlxalq müəssisələrdə altsistemlərindən biridir. Şirkət məişət və professional elektrik, strategiyaların təhlili eləcə də oyun avadanlıqları və digər yüksək texnoloji məhsul (Sony müəssisəsinin nümunəsində) istehsalı üzrə ixtisaslaşıb. Bununla yanaşı, Sony ən nəhəng me- diakonqlomeratlardan biri hesab olunur. Belə ki, şirkət Sony Əhmədli Nicat Music Entertainment səsyazma studiyası, Columbia Pictures və TriStar Pictures kinostudiyaları, həmçinin MGM şirkətinin ATI filmlərinin tam arxivinə (Comcast şirkəti ilə birgə) sahibdir. Strateji idarəetmə və ya menecment ümumi idarəetmə və ya Ümumiyyətlə, Sony dünya tarixində bir sıra ilklorlə öz yeri­ menecmentin tərkib hissəsi olub, müəssisənin uzunmüddətli ni tutub - ilk Walkman, ilk CD (Philips şirkəti ilə birgə), ilk məqsədləri və fəaliyyətini əhatə edir. Strategiyanın formalaşdı­ oyun konsolu (PlayStation) və digərləri. Hətta 1990-cı ildə 500 rılması və onun tətbiq edilməsi vasitələri idarəetmənin özəyi ki­ yeni məhsul buraxıldı ki, bu da günə 2 ixtira demək idi. Buna mi uğurlu müəssisənin menecmentinin başlıca göstəricisi hesab baxmayaraq, şirkətin uğurları dünyada geniş yayılmağa başla­ olunur. Strateji idarəetmə firma fəaliyyətinin rəqiblərə nisbətən yan iqtisadi böhran nəticəsində sürətlə enməyə başladı. Bu, ilk daha uğurlu nəticə vermək səviyyəsinin sürətli şəkildə artması­ növbədə özünü gəlir və zərər göstəricilərində göstərdi. Belə ki, na aparıb çıxaran fəaliyyətlərin işlənib hazırlanması və tətbiq 2011-2012-ci illər üzrə işlərin yekun maliyyə göstəricilərinə edilməsidir. Hazırki dövrdə davamlı olaraq dəyişən ətraf mühi­ əsasən, rekord mobləğdə ziyan müşahidə edildi - 456,7 milyard tə şirkətin uyğunlaşmasını təmin edən strategiyanın mövcud­ yena (5,74 milyard dollar) təmiz ziyan. Əvvəlki illərlə müqayi­ luğu zəruridir. sədə, 2007-2008-ci illər üzrə maliyyə göstəriciləri xeyli yaxşı­ Buna nümunə yapon firmalarının strategiyasını gətirərək be­ laşmışdı - satışın ümumi həcmi 85,47 milyard dollar (2006- lə xarakterizə edilir: 2007-ci illərlə müqayisədə 6,9% artım), gəlir isə 3,56 milyard ♦ Həm şirkət xarici, həm də daxili mühitində dəyişikliyə is­ dollar (2006-2007-ci illərlə müqayisədə 3 dəfə artım) təşkil tiqamətlənmə, edirdi. Bunun səbəbi isə yeni investisiya strategiyasının tətbiqi ♦ Cari mühitdə yerinin möhkəmləndirilmosi, idi. Yeni plana əsasən, televizor istehsalı şirkəti yenidən lider ♦ Determine edilmiş kursun olmaması, səviyyəsinə gətirdi, oyun konsollarının istehsalı isə gəlirli oldu. ♦ Mövcud olmaq üçün zəruri şərtlərin hesabatının aparılma­ Strategiya 2008-ci ildən etibarən yaxın 3 il ərzində 1,8 sı və istifadəsi, yalnız hazırkı dövr üçün deyil, həmçinin trilyon yena investisiyanı nəzərdə tuturdu. Bu vəsaitlər daha uzunmüddətli perspektiv üçün daimi dəyişən dünyada öz yeri­ vacib fəaliyyət istiqamətlərinin inkişafına təkan verdi. Strate­ nin tutulması, giya qoyulan investisiyaların daha çox gəlir gətirməsi baxımın­ dan sahibkarlar tərəfindən geniş şəkildə istifadə olunan yeni ba­ ♦ İntellektual potensialın əsas faktorları kimi firmada işləy­ ənlər və daim inkişaf edən texnologiyanın seçilməsi. zarlarda satış həcminin nəzərə çarpacaq dərəcədə artımını ehti­ Dünya üzrə məşhur olan yapon firmalarından biri Sony Cor­ va edir. Sony şirkətinin rəsmiləri bildirmişdilər ki, əsas diqqət poration hesab olunur. Sony Corporation 1946-cı ildə yaranmış BRIC ölkələrinə (Braziliya, Rusiya, Hindistan və Çin) yönəldil­ və qərargah mənzili Yaponiyanın paytaxtı Tokioda yerləşən mişdir. Öncədən ehtimal edilən 2010-cu ilə bu ölkələrdə əldə dünyanın ən nəhəng transmilli korporasiyalarındandır. Hazırda edilən gəlirin 2 trilyon yena çatdırılması fikri də qismən özünü doğrultdu, amma bu strateji addım da şirkətin daim davam edən 142 143 müflisləşmə riskini azaltmadı. ma və İnkişaf (Avİ) aşağıdakı kimi mərhələli həyata keçirilə bi­ Artıq 2012-ci ildəki hesablamalara görə, əvvəlki 8 il ərzində lər: Sony Corporation 11 milyard dollar ziyana məruz qalmışdı. Ey­ Araşdırma - ni vəziyyət digər Yaponiya televizor istehsalçıları üçün də prob­ ♦ Araşdırmaların aparılması, texniki təklifin hazırlanması, lem yaradırdı. Bunun əsas səbəbləri isə, Koreya istehsalçıları ♦ Təcrübi-konstruktor (texnoloji) işlər əsasında texniki tap­ tərəfindən sərt rəqabət, tələbatın kəskin düşməsi və yenanın şırığın işlənməsi. dəyərinin möhkəmlənməsi nəticəsində mayekristallı televizor işlənib hazırlanma - istehsalının səmərəsiz olmasıdır. 2012-ci ilin əvvəlində Sony ♦ Layihənin eskizinin işlənib hazırlanması, CEO vəzifəsinə Kazuo Hirai təyin olunur. Bu insan əsasən, ♦ Texniki layihənin işlənib hazırlanması, PlayStation istifadəçiləri tərəfindən tanmır. İlk olaraq da, məhz ♦ Təcrübə nümunəsinin hazırlanması üçün konstruktor sə­ onlar şirkətdə gedən dəyişiklikləri hiss elədilər - PlayStation nədlərinin işlənib hazırlanması, Network Sony Entertainment Network kimi adlandırıldı və tək­ ♦ Təcrübə nümunəsinin hazırlanması, milləşdirildi. ♦ Təcrübə nümunəsinin sınaqlarının keçirilməsi, Hirai tərəfinən təqdim edilən yeni strategiya 3 istiqamətdə ♦ Sənədlərin yenidən işlənməsi, fəaliyyəti əks etdirirdi - ilk növbədə, oyun sahəsi üzrə ♦ Məhsulun sənaye (kütləvi) istehsalının təşkili üçün kon­ PlayStation 3, Vita və PlayStation Network platformlarının inki­ struktor sənədlərinin təsdiq edilməsi. şafı. Bura oyunların və əlavə xidmətlərin əks olunduğu yüklə­ Məhsulun istehsal və istehlaka çatdırılması - mə kataloqlarının təkmilləşdirilməsi hesabına satış həcminin ar­ ♦ Müəyyən edilmiş gizli nöqsanlar üzrə konstruktor sənəd­ tırılması aid edilir. 2014-cü ilədək satış gəlirlərinin 1 trilyon ye- lərinin düzəldilməsi, naya çatdırılması güman edilir. İkinci istiqamət - mobil cihazlar­ ♦ İstchlak sənədlərinin hazırlanması. dır. Bura Sony telefonları, planşetlər (Kindle Fire) və Vaio lap- Təmir - topları aiddir. Nəhayət, üçüncü istiqamət isə - “digital imaging” ♦ Təmir işlərinin keçirilməsi üçün konstruktor sənədlərinin kimi adlandırılmış roqəmsal kameralardır. Lakin, bütün bunlara işlənib hazırlanması. baxmayaraq, əsas fəaliyyət istiqaməti kimi məhz oyun sahəsi, istehsaldan çıxarılma - başqa sözlə PlayStation diqqət mərkəzində saxlanılacaq və bu­ ♦ Utilizasiya üçün konstruktor sənədlərinin işlənib hazırlan­ na külli miqdarda vəsait xərclənəcək. Sony şirkətinin yeni rəh­ ması. bəri, həmçinin mayekristallı televizor istehsalını da gücləndir­ Xərclərin hesablanması üsuluna görə Araşdırma və İnkişaf məyi düşünür, çünki bu texnologiya minimum 3 il də bazarda (Avİ) aşağıdakı kimi təsnifatlaşdırılır: yerini qoruyub saxlamaq iqtidarındadır. Kazuo Hirai 2014-cü - Məhsul Avİ (cari, sifariş) - təşkilatın adi fəaliyyəti ilə əla­ ilədək hədəf kimi 6 trilyon yena satış gəliri müəyyən edib ki, qədar olan işlərdir. Nəticə etibarı ilə, sifarişçinin tələblərini onun da 5%-i elektronika biznesinin payını təşkil edir. ödəməyi nəzərdə tutur. Araşdırma və İnkişaf (Avİ) (türkcə AR-GE, ingiliscə R&D - - Kapital Avİ (şəxsi ehtiyaclar üçün, təşəbbüs) - Xərcləri təş­ Research and Development) yeni məhsul və ya texnologiya ya­ kilatın uzunmüddətli aktivlərinə qoyulan yatırımlar olan işlər­ radılması zamanı yeni biliklərin və onların təcrübi tətbiqi yolları dir. Nəticə etibarı ilə, şəxsi istehsalatda istifadə edilir və (və ya) haqda müfəssəl məlumatların alınmasına istiqamətlənmiş işlərin digər şəxslərin istifadəsinə təqdim edilir. məcmusudur. Məhsulun həyat dövründən asılı olaraq Araşdır­ 144 145 Ədəbiyyat 1. Sahib Məmmədov, Rasim Abutalıbov. İdarəetmənin əsaslan. Logistika - müəssisələrin Bakı, 2009 rəqabət qabiliyyətinin 2. Gülnarə İsmayılova. Firmanın strategiyasının formalaşması. artırılmasındakı yeri Gəncə. 2010 3. News Corp. Annual Report 2012. News Corporation. New Hüseynaliyeva Ülkar York AT İ 4. Annual Report 2012. Sony Corp. Business and CSR review. 5. http ://www. forbes .com/sites/j ohnkotter/2012/09/06/sonys- Müasir dövr ədəbiyyatında “logistika” termininə tez-tez rast ceo-is-right-about-new-strategy-execution/ gəlinir. Müəssisələrin istehsal fəaliyyətində material resursları­ 6. А. А. Томпсон, А.Дж. Стринкленд. Стратегический менедж­ nın başlanğıc nöqtədən son istehlakçıya qədər çatdırılması pro­ мент консепции и ситуации для анализа. Москва. 2009 sesinə getdikcə daha çox diqqət yetirilir. Malların hərəkətinin 7. Dieppe A. və Mutl J. International R&D spillovers. Techno­ bütün prosesləri qaçılmaz olaraq müəyyən xərclərlə əlaqədar­ logy transfer vs. R&D synergies. European Central Park. 2013 dır. Bu xərclərə nəqliyyat xərcləri, məhsulların saxlanılması, it­ 8. McNemey O. Make research work for your company. kilər, lazımi vaxtda material resursların çatışmaması səbəbindən European Communities.2009 yaranan xərclər aid edilir. Logistik yanaşma öz optimallığı ba­ 9. http://www.gazprom.ru/about/strategy/innovation/research/ xımından malların hərəkəti prosesini optimallaşdırmağa imkan 10. http://www.technopark.by/files/topic04.pdf verir və xüsusilə bu fəaliyyət xərclərin azaldılmasına yönəldi­ lir. Ümumi logistik sistemin ayrılmaz tərkib hissəsi olan satış lo- gistikası müəssisələrin istehsal məhsullarının daha effektiv pay­ lanmasını təmin edir. O, bölüşdürmə sisteminin bütün zəncirlə­ rini əhatə edir: marketinq, nəqliyyat, dostloşdirmə və s. Son za­ manlar yalnız cari günün praktik məsələlərindo bütöv sistemin bəzi elementləri çatışmadıqda logistika və marketinqin birlikdə istifadə edilməsi və onların təcrid olunmuş şəkildə inkişaf etdi­ rilməsi fikrindən uzaqlaşmağa ehtiyac duyulur. Satış logistikasının ümumi strategiyasında iki əsas tərəfi müəyyənləşdirmək olar. Onu ilk əvvəl marketinqin məşğul ol­ duğu bazar tələblərinin öyrənilməsi, eləcə də bu tələblərin yaxşı inkişaf etdirilmiş nəqliyyat-ekspedisiya xidmətləri hesa­ bına daha da təkmilləşdirilməsi kimi başa düşmək olar. Marke­ tinqin inkişafı artmaqda olan bazar tələbatı probleminin realizə edilməsi ilə əlaqədardır. Bazarın formalaşdırılması və məhsul istehsalının planlaşdırılmasımn inkişafı məqsədilə satış siyasə­ tinin təkmilləşdirilməsi ehtiyacı yaranır. Belə bir siyasətin ha­

146 147 zırlanması şəraitində satış mütəxəssisləri məhsulun istehsalın­ ləblərini ödəmək problemi ortaya çıxır. Bunun üçün logistik dan onun paylanmasına qədər predmet və informasiya axınları­ əməliyyatların həyata keçirilməsinin ölçmək lazım gəlir ki, nın planlaşdırılması və idarə edilməsini həyata keçirən, geniş müştərilərə nə dərəcədə xeyir gətirildiyi aydın olsun. Məsələn, mənada həm üfüqi, həm də şaquli istiqamətdə istehsal fəa­ əgər satışı həyata keçirən hər hansı müəssisə müştərilərin reak­ liyyətini əhatə edən logistika konsepsiyasına diqqət yetirməli­ siyası ilə maraqlanmırsa, onda o, çətin ki sifarişlərin sayını artı­ dirlər. ra bilsin. Əgər müştərilər üçün dəqiqlik və cəldlik daha əho- Bazar konyukturasında baş verən hər hansı kiçik bir dəyişik­ miyyotlidirsə, onda onlar digər istehsalçıya üz tutacaqlar. liyə dəqiq reaksiya vermək vacib ehtiyaca çevrilib. Belə reak­ Logistikanın ölçülməsi və yerinə yetirilən işlərin effektivliyi siya yalnız informasiya axınlarının və informasiya logistik sis­ arasında birbaşa əlaqə mövcuddur. Belə bir halda, material-tcx- temlərin effektiv fəaliyyəti zamanı mümkün olur. Bazarın araş­ niki təminat parametrlərinin ölçülməsinin effektiv yolları uğur­ dırılması aşağıdakı əsas sualları əhatə edir: bazarın tutumu, lu iş üçün açar hesab edilir. Diqqəti inkişaf göstəriciləri üzərin­ məhsulların nomenklaturası, rəqiblərin xarakteristikası və s. də cəmlədikdə, onlar müəssisənin strategiyasının hazırlanması Böyük diqqət bu və ya digər məhsulun istifadəsinin mümkün üsulu kimi çıxış edə bilərlər. Məhz bu göstəricilər axtarış və əl­ alıcılar arasında bölüşdürülməsinin araşdırılmasına yetirilir. də etmə, clocə də sifarişlərin zaman, dəyər və keyfiyyət göstə­ Avropa və ABŞ sənaye assosiasiyası məlumatları göstərir ki, riciləri çərçivəsində yerinə yetirilməsi proseslərini müşayiət “material axınlarının monitorinqi material ehtiyatlarının 30-70% edirlər. Görülən işlərin effektivliyi məhz bu göstəricilər nöq­ azaldılmasını təmin edir”. Ehtiyatların azaldılması logistik pro­ teyi-nəzərindən müəyyən edilməlidir. seslərin iştirakçılarının fəaliyyətinin uyğunluğu, məhsulun çat­ Logistik əməliyyatların effektivliyini ölçmək üçün ən güclü dırılmasının etibarlı olmağı, ehtiyatların bölüşdürülməsinin ras- alətə çevrilən informasiya texnologiyaları material-texniki tə­ ionallığı hesabına həyata keçirilir. minata çəkilən xərclər və işlərin yerinə yetirilməsini obyektiv Dövriyyə vaxtının 95%-dən çoxu logistik əməliyyatların qiymətləndirməyə qadirdir. Təklif edilən məhsul və xidmətin payına düşür. Məhz buna görə logistikaya müəssisələrin rəqa­ hansı xüsusiyyətlərinin müştəriləri cəlb etdiyini bilməklə, onla­ bət qalibiliyyətinin artırılması faktoru kimi baxılır. Bununla əla­ rın hər hansına xidmət göstərməklə gəlir əldə olunacağını qədar olaraq, saxlamalara nəzarətin yeni üsullarının axtarılması müəyyən etməklə, müəssisə rəhbərliyi daha uğurlu pozisiyala- və logistika ilə firmanın əsas iqtisadi və maliyyə indikatorları ra diqqəti yönəldə bilər, eyni zamanda öz rəqabət- qabiliyyətli­ arasındakı əlaqəni daha düzgün əks etdirən göstəricilərin tapıl­ liyini artırmağa nail olar. ması aktual məsələlərə çevrilir. Ədəbiyyat Logistika məhsul satışı ilə bağlı xərclərə təsir edir. Belə 1. V.D.Serbin (2004)“0snovı loqistiki” xərclərə sifarişlərin yerinə yetirilməsindəki saxlamaları aid et­ 2. Martin Christopher, Helen Peck (2003) “Marketing Logistics'" mək olar. Logistika sahəsində daha geniş bazar diapazonu (ka­ 3. John T. Mcntzcr (2001) “Supply Chain Management” pital həcmli istehsala qədər) üçün aparılan araşdırmalar göstərir 4. http://www.loglink.ru/massmedia/analyties/record/7id-l275 ki, istehsal və aralıq firmalar istehlakçıların tələblərinə uyğun 5. http://novikov.ua/articles/trainings/7379/ şəraitin yaradılması üçün kifayət qədər imkana malikdirlər. Bu 6. http://mybishcIp.ru/vicw_post.php?id=810 imkanlar yalnız o halda mümkün ola bilər ki, logistika fəaliyyə­ 7. http://www.aup.ru/books/m97/l_7.htm ti bütünlükdə bazara yönəldilmiş olsun. 8. http://www.crcativcconomy.ru/articlcs/8443/ Hazırki dövrdə, kəskin rəqabət şəraitində müəssisənin effek­ tiv fəaliyyətini müəyyənləşdirərkən ilk növbədə müştərinin to- 148 149 edən və genişlənən düşməni münasibətlər və rəftarlar qanuni Mobbinqin mahiyyəti, kimi görünməyə başlayır.5 Əslində real şəkildə 1980-ci illər­ səbəbləri, mübarizə metodları dən etibarən İsveç araşdırmalarında mobbinq şişirdilmiş kon­ flikt şəklində nəzərdən keçirilməkdə idi. Bəzən həftə, bəzən Aslanov Səbuhi isə aylarla zaman alan mobbinq prosesi özünəməxsus xarakte­ ATİ-nin müəllimi rik cəhətləri və fazaları ilə problemin etaplı inkişaf prosesini ortaya qoyur.6 “Mob” sözü latınca “mobile vulgus”. “qərarsız izdiham” ifa­ Müəssisə daxilində yaranan mobbinq hallarının bu və digər dəsi olaraq meydana çıxıb, ingilis dilində şəraitsiz və ya üsyan aspektdən müxtəlif səbəbləri qeyd edilməkdədir: edən insan topluluğu, qanunsuz şiddət həyata keçirən qrup, ya • Yüksək səviyyəli iyerarxiyalı struktur quruluşu, da izdiham, böyük insan və ya əşya qrupu və başqa mənaları ifa­ • Açıq qapı siyasətində çatışmazlıqlar, də edir. Lorens tərəfindən ilk dəfə 1963-cü ildə elmi ədəbiyya­ • Zəif kommunikasiya kanallarının mövcudluğu, ta daxil edilən “mobbinq” anlayışına 1980-ci illərdə Leymanın • Zəif konflikt həll etmə bacarıqları və qeyri-effektiv kriz akademik çalışmalarında geniş yer verilməyə başlanılmışdır. menecmenti, Mobbinq fərdə qarşı iş yerində üstü-altı və ya vertikalları tərə­ • İnandırıcılığı aşağı olan mentalitet anlayışı, findən iş həyatından uzaqlaşdırmaq məqsədilə təzyiq, narahat­ • Zəif liderlik, idarəetmənin aşağı səviyyədə aparılması, çılıq və demotivə etmə davranışları ilə ardıcıl olaraq geniş bir • Zəif ya da olmayan komanda işi, pcriodda həyata keçirilən uzun müddətli, sistemli davranışlar • Effektiv olmayan təhsil və ya şaxələnmə.7 cəmi olur və təşkilatın bütünlükdə həvəs, motivasiya, məhsul­ Təşkilata vurduğu iqtisadi zərərləri olaraq aşağıdakıları qeyd darlıq, iş məmnunluğu, performansı və təşkilati bağlılığı neqa­ edərək sadalamaq olar: tiv yöndə təsirə məruz qoyaraq ciddi zərərlərə yol açmaqdadır.3 • Xəstəliklə bağlı icazələrin artması Fransız dilli elmi ədəbiyyatda tərcümədə “mənəvi təcavüz” •Təcrübəli vo peşəkar işçilərin işdən uzaqlaşmağa başlaması olaraq qeyd olunan mobbinq (İsveç, İtaliya, Almaniya və s.),“tə­ • İşdən uzaqlaşmaların artması ilə yeni işçi cəlbinin yaratdığı qib” (İsveç), "iş yeri zorbalığı ” (ABŞ və Birləşmiş Krallıq), xərc yükü “psixoloji terror vo tocavüz” olaraq digər Avropa İttifaqı ölkə­ • İşdən uzaqlaşmaların artmasıyla təhsil prosesləri tərtibinin lərində akademik vəsaitlərdə, habelə qanunverici sənədlərdə öz xərcləri əksini tapmışdır.4 • Ümumi performans zəifliyi Tez-tez səlahiyyətli şəxs tərəfindən təşəbbüs olaraq meyda­ • İş keyfiyyətində zəiflik na çıxan mobbinqin məqsədi fərdi hədəfi dağıtmaq üçün ümid­ • İşçilərə ödənilən kompensasiyalar siz bir mocburctmədir. Proses davam etdikcə ardıcıl davam • İşsizlik xərcləri

'James R. H., Workplace mobbing: Arc they really out to get your patient?, 3Мурзина О. C., ПРОБЛЕМА МОББИНГА В ТРУДОВОМ Current Psychiatry, Vol. 8, No. 4, 2009 КОЛЛЕКТИВЕ, Тульский государственный педагогический 6Lcymann H.,Thc Content and Development o f Mobbing at Work, European университет имени Л. Н. Толстого Тула, Россия Journal o f Work and Organizational Psyxology, 1996,5(2), 165-184 4Maria I., S. G., The Development of Moral Harassment Law in Swedish and ’Elisabeth R., Workplace Mobbing. A new Frontier for the Social Work France as a Step towards EU Legislation, Boston College International and Profession, Professional Development: The International Journal o f Continuing Comparative Law Rewiew, 2004 Social Work Education, 2002 150 151 • Hüquqi fəaliyyət və məhkəmə məsrəfləri durum halını itirməməli. İş mənzərəsini balanslaşdırmaq üçün • Erkən pensiya ödəmələri8 inanılacaq insan və yerlərin seçilməsi önəmlidir. Mobbinq özündə xuliqanlıq və emosionallığın əlamətlərini 3. hər şeyi sənədləşdirməli və təhlükəsizliyi qorumalı, birləşdirir, çünki qrup tərəfindən törədilən iş yeri davranışı ilə 4. inanılmış kolleqada karyera rəhbərindən, ya da hüquq əlaqəlidir. Lakin emosioal təhsilə aparan prosesin üzərində məsləhətçisindən həddən artıq reaksiya verib-vermcdəyini öy­ fokslanmaqla mobbinq qrup tərəfindən digər qrupa qarşı aparı­ rənməli, lan effektiv istismarı şərtləndirir.9 5. mümkün imkanlardan istifadə etməyi bacarmalı, Mobbinqlə mübarizə metodları 6. özünəqayğmı təcrübədən keçirtməli, 7. əgər özünüzü kənarlaşdırılmış halda və daha az vacib tap- Soboblor Mobbinq Fosadlar siriqlar verilmiş kimi hiss edirsinizsə, vaxt və enerjinizi elmi fəaliyyətlər üzərində mərkəzləşdirmək üçün istifadəyə və insti­

Təşkilat - Şayolər Psixosomatik şikayət tut, ya da professional təşkilatlarla networkinqə həsr etməli.10 * Personal idarəetməsi üzrə mütəxəssislər iş daxili mühitdə ✓ Liderlik ^ ^ L e * * * * sosializasiya• sosializasiya depressiya <✓ modəniyyot' ■- verbal aqressiytrVaqressiya'* p^—^ r - hoyacan yaranacaq mobbinq problemi üçün aşağıdakı müvafiq tədbirləri ✓ iş stressorlann ^ -- toşkilatitoşkilati tndhirlnrtədbirlər - travmadan sonrakı stress qeyd edir: ✓ ış toşkilatı - xüsusi əraziyə hücum - Fikrin beyinə yeridilməsi - fiziki aqressiya • Bütün diqqətin yalnız işə yönəlməsi, • İşə başlamadan əvvəl diqqətli planlaşdırma aparmalı, • İşdən kənar yalnız şəxsi həyata da yer verilməli, • Hədəfə xoş münasibət göstərməli, • Nitse fəlsəfəsində yer alan düşüncəni izləməli, cəzalandır­ ma impulsu güclü olan insanlara inanma!" Mobbinqin hər bir formasına qarşı hüquqi mübarizə müştəri­ dən, işçidən, təhqir formasından və başqa faktorlardan asılı ola­ raq müxtəlif hüquqi tənzimləmələrlə həyata keçirilməkdədir. Bu mənada ilk növbədə daxili şikayət kanalları və formal sis­ temlər vasitəsilə işçilərin hədəf və iş situasiyaları imkanları nə­ gizlılik zərdən keçirilir Avropa İttifaqı qanunvericiliyi polyak tənzimləmələrində iş­ Mobbinqlə mübarizə strategiyaları olaraq aşağıdakıları qeyd çilərin bərabər səviyyəli davranışına dair əmək məcəlləsinə etmək olar: olan 2009-cu il 18 yanvar düzəlişləri aşağıdakı ayrı seçkilik 1. professional seçimləri qiymətləndirməli, qısa və uzun növlərini müəyyən edir: müddətli və seçimləri diqqətlə hesablamalı, 2. emosional cilovlamanı təcrübədən keçirməli və normal '“Avoiding Mobbing in the Workplace and Surviving if You are Mobbed, Academic Physician and Scientist, 2007 8PınarT., İşyerinde Psıkolojik Taciz Çalışma ve Toplum, 2006 "Summary for the Workplace Mobbing Conference, The Waterloo Anti - ’Elisabeth R., Workplace Mobbing: A new Frontier for the Social Work Mobbing instruments, 2004 Profession, Professional Development: The International Journal o f Continuing "Jody E. H., Stephen G., Warning: Mobbing is Legal, Work with Caution, Social Work Education, 2002 VISTAS Online, 2006 152 153 • birbaşa logy Journal: Practice and Research, American Psycholo­ • dolayı gical Association 2009, Vol. 61, No. 3 • dəstəkləyici 7. Prevention of Discrimination and Mobbing in the • əmr və ya komanda Workplace, TGC Employment Department, 2009 • əsəbləşdirmə-qıcıqlandırma 8. Jody E. H., Stephen G., Warning: Mobbing is Legal, Work • cinsi qıcıqlandırma ayrı seçkiliyi13 with Caution, VISTAS Online, 2006 Mobbinqlə bağlı Türkiyə Respublikası qanunvericiliyində 9. www.rhr.ru “Borclar qanunu” 41/11 hökmü əsaslarında müvafiq göstərişlər 10. Elliot G.P.,Bullying, Mobbing and Turnover, Work öz əksini tapmışdır. Belə ki, “əxlaqa zidd davranışla kimsənin Environment, 2012 zərər görməsinə səbəb olan şəxs bu zərəri kompensasiya et- 11. James R.H., Workplace mobbing: Arc they really out to moyə borcludur” deyilərək adı çəkilən problemə münasibət ifa­ get your patient?, Current Psychiatry, Vol. 8, No. 4, 2009 də olunmuşdur. Hökmün içərisində mobbinq növü olan psixolo­ 12. Gökalp İ., Aygül F., İşyerindc psikolojik taciz (Mobbing) ji tocavüz hadisələri qəsdən zərər vermənin içərisində yer alıb, çözüm öncrilcri komisyon raporu,2011 hüquqların pozulması hallan ilə bərabər səviyyədə görülmüş­ 13. Annc-Maric Q., The Resonance of lc Harcelcmcnt Moral, dür. Mobbing or Bullying in the Performing Arts Workplace, Doctoral Student Department of Cultural Policy & Manage­ Ədəbiyyat ment, School of Arts City University, London 1. Brigita К. H., Milan P., Attitudes Toward Workplace 14. Lcymann H.,Thc Content and Development of Mobbing Mobbing in Slovenian Research Organisations, Organizaci- at Work, European Journal of Work and Organizational ja, Volume 45, Number 4, July-August 2012 Psychology, 1996,5(2), 165-184 2. Мурзина О. С., проблема моббинга в трудовом 15. Important note in preface to Heinz Lcymann, Mobbing коллективе Тульский государственный педагогический and Psychological Terror at Workplaces, Violence and университет имени Л. Н. Толстого Тула, Россия Victims 5, 119-126, 1990 3. Elisabeth R., Workplace Mobbing: A new Frontier for the 16. Victimization at Work, Statute book of the Swedish Social Work Profession, Professional Development: The In­ National Board of Occupational Safety and Health, 1993 ternational Journal of Continuing Social Work Education, 17. Dieter Z., Organisational, Work group related and personal 2002 causes of mobbing bullyng at work, international Journal of 4. Popovid & Mitid, Act on Prevention of Mobbing- Possible Manpower, 1999 Problems in implementation, Zorica Alavantid, Attorney at 18. Limit İ., İşyerindc Psikolojik Tacizin (Mobbing) Tarihscl Law, Partnership of Lawyers Jankovid Arka Planı vc Türk Hukuk Sistcmindc Yeri, EGE 5. Avoiding Mobbing in the Workplace and Surviving if You AKADEMİK BAKIŞ / EGE ACADEMIC REVIEW, 2010 are Mobbed, Academic Physician and Scientist, 2007 19. Linda Sh., Workplace Mobbing: Expulsion , Exclusion, 6. Laura C., Workplace Bullying? Mobbing? Harassment? and Transformation, 2008 Distraction by a Thousand Definitions, Consulting Psycho­ 20. Maria L, S. G., The Development of Moral Harassment Law in Swedish and France as a Step towards EU Legislati­ on, Boston College International and Comparative Law l3Prevention o f Discrimination and Mobbing in the Workplace, TGC Employment Department, 2009 Rewicw, 2004 155 154 21. Pınar T., İşyerindc Psikolojik Taciz, Çalışma ve Toplum, 2006 səyahət edirsə yerli turist, başqa bir ölkəyə səyahət edirsə xarici 22. Hüseyn Y., Çalışanlarda Mobbing (Psikolojik Şiddet) turist olaraq adlandırılar. Beynəlxalq turizmin (xarici turizm) bir Algısını ctkileyen faktörler: SDÜ Tip Fakültesi üzerine bir digər istiqaməti do, xarici turistin getdiyi ölkə daxilindəki səya­ araştırma, Yüksek lisans tezi, İsparta, T.R., 2007 hətlərin hiss edilməməsidir, çünki iqtisadi fəaliyyətlərin yarat­ 23. Summary for the Workplace Mobbing Conference, The dığı üst quruluş və xidmətləri araşdırmağa laqeydlik edildiyin­ Waterloo Anti- Mobbing instruments, 2004 dən, bir ölkədən başqa bir ölkəyə keçidlər yalnız aeroportlarda 24. İşyerindc psikoloji taciz ve çözüm önerileri komisyon raporu, toqib edilməkdədir. Xarici turizm daxili turizmdən əhəmiyyətli Kadın Erkck Fırsat Eşitliyi Komisyonu Yayınları No: 6, 2011 dorocodə fərqlidir. İlk olaraq; bir çox ölkədə qlobal diametrdo yerli turist sayı xarici turist sayından daha çoxdur. İkinci olaraq, ədədlərə və iqtisadi əhəmiyyətlərinə baxmayaraq, daxili turizm “Öz turistini tanı sistemi” sistemi xarici turizmlə müqayisədə daha az vacibdir. Bunun birinci sə­ üzrə araşdırma və təhlil metodları. bəbi, yerli turistlər ölkələrinə valyuta gətirmirlər, yalnız ölkədə Öz turistini tanımaq üçün bir bölgədən başqa bir bölgəyə pul ötürdüklərinə görə, bir çox ölkələr yerli turisti diqqətlə araşdırmağa diqqət yetirmirlər. Bu marketinq prinsipləri laqeydliyin digər səbəbi do, ölkə içində sərhədlər olmadığına görə yerli turistlərin sayını təyin etmək çətindir. Bununla yana­ Atakişiyeva Leyla, Bayramova Elza şı bəzi ölkələr siyasi və iqtisadi birləşmə ilə sərhədləri açdıqla­ ATİ-nin müəllimləri rına görə (Avropa Birliyi ölkələri) xarici turisti izləmək do yer­ li turist kimi çətinləşir. Turist olmaq üçün bir insan yaşadığı yerdon başqa bir yerə Yuxarıda qeyd edildiyi kimi bütün səyahətlər turizm hesab soyahət etməlidir. Bununla birlikdə, edilən bütün səyahətlər edilmir. Dünya Ticarət Təşkilatına görə turizm olaraq qəbul turizm olaraq qiymətləndirilə bilməz. İngiltərədəki Turizm edilməyən başlıca səyahət növləri; hərbi personal hərəkətləri, Birliyi tərəfindən 1979-cu ildə edilən və geniş qəbul görən tu­ gündəlik səfərlər, trafikdə gedib gəlmələr, qaçqın və işçi səfər­ rizm tərifi belədir: “Turizm, insanların normalda yaşadıqları və ləri, diplomatların və konsulluqlarda işçilərinin səyahətləridir. çalışdıqları yerlərin xaricindəki yerlərə müvəqqəti, qısa da­ Bir səyahətin turizm olaraq qiymətləndirilməsi üçün istirahət və vamlı hərəkətləri, səyahətləri və bu yerlərdə qalarkən reallaş­ əyləncə, yoldaş və qohum ziyarətləri ilə iş görməkdə daxil ol­ dırdıqları fəaliyyətlərdir”. Dünya Turizm Təşkilatının 1991-ci maqla başlıca üç səbəbi olmalıdır. ildə etdiyi “Turizm, boş vaxtlarını qiymətləndirmək üçün nor­ İstirahət və əyləncə bir-birlərilə uyğun iki komponent olub, mal həyat sahələri xaricindəki yerlərə səyahət edən və orada 1 səfər etmək, istirahət etmək, gözəl vaxt keçirmək və tətil etmək ildən daha çox qalmayan insanların fəaliyyətlərini əhatə edir” anlayışları da daxildir. İstirahət və əyləncə qlobal səviyyədə ən tərifi də vardır. Ziyarət məqsədlərinə görə edilən təsnifat 3 ka­ böyük turizm fəaliyyətini təşkil edir. teqoriyaya ayrılır: Qohum və yoldaş ziyarəti turizmin ən əhəmiyyətli ikinci sə­ • İstirahət və əylənmə; tətil, idman, mədəniyyət turizmi, qo­ bəbidir. İstirahət və əyləncə məqsədli səyahət etməyin əksinə hum və dostların ziyarəti ziyarət edəcəyini bildiyinə görə gedəcəyi yeri əvvəldən təyin et­ • Digər səbəblər; iş, təhsil və sağlamlıq turizmi miş olursan. Buna görə turizmə seçimi və dəyişən faktorların tə­ • İş və peşə; iş görüşməsi, konfrans, vəzifə sirindən bəhs edildiyində həqiqətən azad bir seçkinin yalnız isti­ Əgər bir kəs yaşadığı mühitin xaricində, lakin öz ölkəsində rahət və əyləncə məqsədli səyahətlərdə olduğu bir həqiqətdir. 156 157 Bir başqa əhəmiyyətli amil isə turizmsistemi içindəki qohum və radırlar. Bu paketlər xüsusi turlar, məşhur sahələrə ucuz turlar, yoldaş ziyarətləri immiqrasiya sisteminə daxil ola bilməsidir. tur bələdçisi vasitəsilə qrup səyahətləri daxildir. Bir çox opera­ Məsələn; İngiltərədən Avstraliyaya qohum və yoldaş məqsədli tor səyahət agentinə xidmət təqdim edərok topdançılıq edir. Bə­ səfərlərin yarısı orda yaşamağa qərar verməkdə olub bu təxmin­ zi böyük tur operatorlar sahib olduqları nəqliyyat, yaşayış və di­ lərin də kənannda və hələ də davam etməkdə olan bir köçdür. gər xidmətləri birləşdirmə yolu ilə inkişaf etdirirlər. Qlobal səviyyədə turizmlə əlaqədar səyahətlərin üçüncü ən Turist bazarı; bazar, müəyyən bir mohsul və ya məhsul əhəmiyyətli səbəbi isə iş məqsədi üçün edilən səyahətdir. İş zənciri üçün istehlakçı qruplarının mövcud olduğu məkan kimi məqsədli turistlər işlərilə əlaqədar olan yerlərə səyahət etdiklə­ təsvir olunur. İstehlakçıların istək və ehtiyaclarını qarşılamaq rindən seçimində tamamilə azad deyillər. İş turizminin məslə­ üçün onların davranışlarını bilməli olduğumuz üçün bazarın tə­ hət, satış, müəssisə və idarə kimi bir çox alt kateqoriyalar ilə rifini necə verdiyimiz çox əhəmiyyətlidir. Turistlər çox müxtə­ əlaqədardır. Bununla birlikdə, ən geniş kateqoriyalar yığıncaq, lif səyahət və turizm xidmətlərini satınalan istehlakçılardır. Bu təşviq edici səfər, müqavilələr və sərgiləri əhatə edir. Bəzi sənayedəki müəssisələr istehlakçılarının məhsulları nə üçün tə­ görüşlər və müqavilələr məktəb və hərbi görüşmələr kimi iş xa­ ləb etdiklərini bildikləri üçün məhsullarını müştərilərinin ehti­ rici ictimai fəaliyyətlər ola bilər. Bənzər şəkildə, sərgilər de yaclarına ən yaxın formada yaradılması ilə yanaşı müştərilərin ticarət və müştəri olaraq ikiyə ayrıla bilər, müştəri kimi iştirak məhsullarını satın alması üçün qaneedici və tanıdıcı reklam vo edənlər əyləncə və ya boş vaxt məqsədli iştirak edirlər. satış mesajlarını da daha yaxşı təmin edirlər. Bu sənayedəki bir Turizm sənayesi, tamamilə ya da böyük nisbətdə turistlərin çox istehlak araşdırmaları turistlərin nəyi, nə vaxt, haradan və istehlakı üçün istehsal olunan mal və xidmətlərin ümumi sənaye necə aldıqlarıla maraqlanır, bunların həyati məlumatlar olması­ və ticari fəaliyyətlərdir. Turizm sənayesində iştirak edən ən ge­ na baxmayaraq onların nə üçün o məhsulları aldıqları ilə bağlı niş kateqoriyalar, yaşayış, nəqliyyat, yemə-içmə, əyləncə, çox məlumat vermirlər. Məsələn bir turist Türkiyə yerinə nə mağazalar və banklar, səyahət agentlikləri və tur operatorlar ki­ üçün Yunanıstana gedir sualına tam cavab verilmir. Bu proble­ mi digər təsis və xidmətlər özündə birləşdirir. Bir çox müəssi­ min cavabını tapmaq üçün istehlakçıların davranışlarını, ehtiyac sə digər sektor və istehlakçının tələblərinə də cavab verdiyi və istəklərini araşdırmaq lazımdır. Hər şeydən əvvəl ehtiyac vo üçün hansı tədarükçü ilk əvvəl turizm tədarükçüsüdür sualı qar­ istəkləri bir-birindən ayırmaq çox çətindir. İnsanların həyatda şımıza çıxır. Buna görə də turizm sənayesini sənayedə və bazar­ qala bilmələri üçün yemək-içmək, yatmaq, sığınacaq tapmaq ki­ ların tərkibi olaraq düşünülür. mi müəyyən fiziki ehtiyacları ilə yanaşı, psixoloji cəhətdən Səyahət agentlikləri, qlobal paylama sistemləri, səyahət ida­ yaxşı hiss etmək üçün, qabiliyyətlərimizin başqaları tərəfindən rəetmə şirkətləri və tur operatorları, istehlakçılara paylama xid­ qəbul edilməsi, təqdir və hörmət görməsi məqsədilə ö/ünə hör­ məti təmin etmək və turizmə xidmət etməklə turizm sənayesi­ mət, sevgi və şəfqət görmək və vermək duyğularının təmin nə vasitəçilik edirlər. Bunlar digər xidmətlərlə məlumat, araş­ edilməsi də lazımdır. Abraham Maslowun “Ehtiyaclar iyerar­ dırma, alış-veriş əməliyyatları, təqdimat və satış təmin edərək xiyamı bu ehtiyacları növbo ilo fiziki ehtiyaclar (yemək-içmək, dəyər yaradırlar. Səyahət agentlikləri komissiyaları azaldığı hava və s.), təhlükəsizlik ehtiyacları (təhlükəsizlik, qorunma vo üçün sürətlə dəyişir, xidmət təmin etmək üçün ödənişləri daha s.), ictimai ehtiyaclar (sevgi, şəfqət, dostluq və s.), şəxsiyyət eh­ geniş istifadə edir, yeni firmalar isə internet vasitəsilə sənayeyə tiyacları (özünə hörmət görmək, etibar v.s.) vo özünü reallaşdır­ daxil olub inkişaf edir, var olan firmalar da birləşmə yoluna ge­ ma olaraq təsnif edilir. Bütün insanların ortaq psixoloji ehti­ dirlər. Tur operatorlar isə istehlakçılara turizm paket xidmətləri, yacları vardır, ancaq yaşanılan yerlə, mədəniyyətlə, dinlərlə və yaşayış daxil olmaqla, digər xidmətlər təqdim edərək dəyər ya- bənzəri fərqliliklə bağlı olaraq müxtəlif ehtiyaclar yaranır. De- 158 159 moqrafık və psixoloji fərqliliklər məhsul və xidmətlərə olan tə­ üstünlüklərini diqqət mərkəzində saxlamalıdır. ləbin fərqli olmasına təsir edən iki ünsürdür. Məlumdur ki, təcrübədə əsas və əlavə turist xidmətləri an­ Demoqrafik fərqlər; əhali statistikası, bir ölkədə və ya region­ layışı var. Əsas turist məhsulu standart turist xidmətlərinin top­ da yaşayan insanların sayı, müxtəlif yaş qrup dərəcələri, mədə­ lusu olur. Bu toplu «turpaket» kimi bir paketdə turistlərə satılır. ni vəziyyətləri, uşaq sahibi olma nisbəti, işsizliyin sayı kimi Adi malların satışında olduğu kimi turist məhsulu üç səviyyədə amillər əhalinin quruluşunu formalaşdırır. Marketoloqlar, ancaq olur: ümumi ideyası olan məhsul, real hazırlanmış və keyfiyyət­ bugünki əhali statistikası ilə deyil, eyni zamanda əhalinin dəyi­ li məhsul. şən meyllərilə də maraqlanır. Məsələn, gənc əhali azalarkən tə­ Hər hansı bir turist məhsulunun əsasım hər hansı bir tələba­ qaüdçü yaşdakı insan sayı artırsa, gənclərə istiqamətli proqram­ tın ödənilməsi təşkil edir. Ona görə də məhsulun özəyini, onun lar təqdim edən dövr operatorlarının yaşlılara istiqamətli pro­ məzmununu açıqlayan ideya toşkil edir, yəni hər hansı bir prob­ qramlarda da ixtisaslaşması lazım olacaqdır. Ayrıca turizm mar- lemin həllinə yönəlmiş, hər hansı bir tələbatın ödənilməsinə is­ ketoloqlarının bir başqa məqsədi də, istehlakçıların xərcləyə bi­ tiqamətlənən tədbir olur. Turist məhsulunu əldə edən turist fak­ ləcəyi ixtiyari gəlirini (istehlakçının nizamlı xərcləri və ev əhli­ tiki nəyi alır? Faktiki olaraq o, əllə toxunub yoxlanılması nin ehtiyaclarını ödədikdən sonra qalan gəliri) bilməlidir. İngil­ mümkün olmayan məhsul alır. Onun aldığı şey özünün tərədə ixtiyari gəliri yüksək olan iki qrup vardır; 40 yaş və yu­ müəyyən tələbatının ödənilməsinə xidmət edir. Belə olduğu xarı gənc subaylar və uşaqsız evlilərdir (uşaqları böyümüş, ev­ halda, turist müəssisəsinə öz məhsulunu tərifləmək yox, onun dən ayrılmış olanlar daxil olmaqla). alıcıya verdiyi xeyirdən danışmaq daha sərfəlidir. Ona görə də Turist bazarında qazanılan müvəffəqiyyətlər məhsulun cazi- I səviyyədə məhsulun keyfiyyətinin artırılması, II səviyyədə tu­ bedarlığından asılıdır. Turist məhsulu mürəkkəb və müxtəlif rist məhsulunun turistə lazım olan və tələblərinə uyğun olan elementlərin birləşməsindən əmələ gəlir. Turisti səyahətə sövq xüsusiyyətlər sadalanır: məhsulun keyfiyyəti, komfortluğu, edən təbii sərvətlər, mədəni və tarixi abidələr, memarlıq nümu­ prestijliyi, iqtisadi cəhətdən sərfəli olması, təhlükəsizliyi, nələri, otellər, mehmanxanalar, restoranlar, istirahət ocaqları sə­ təəssüratlı olması və s. fərə çıxmaq qərarına gəlməkdə təsir göstərməsələr də onlarsız səfər də baş tutmaz. Turist məhsulunun üç səviyyəsi Nəqliyyat vasitələri turistləri sürət yox, birinci növbədə qiy­ Cədvəl 1 mət cəhətdən maraqlandırır. Bura məhsulun keyfiyyəti və onun Alıcılara göstərilən xidmətlərin satılmasından əldə olunan gəlir arasında kompromis yaradan in­ keyfiyyətinin artırılması formasiya təchizatı da aiddir. Turist məhsulunu qiymətləndirən­ də bilmək lazımdır ki, bu məhsul kimə lazımdır və onu kim Məhsulun hazırlanması alacaqdır? Bu suala cavab tapılandan sonra, yəni artıq məhsulun İnformasiya Təhlükəsizliyi, Sərfəli olması, Xidmətlərin kiməsə vacib olmasını aydınlaşdırdıqdan sonra həmin adam Komfortlu olması, təəssüratlar ideyası operativliyi alıcıya çevrilir. Prestijli olması, keyfiyyət səviyyəsi Marketinqin əsas vəzifəsi də elə odur ki, insanlara lazım olan məhsul və xidmətləri lazım olan vaxtda, lazım olan yerdə və Alıcıya məsləhətlərin verilməsi lazım olan keyfiyyətdə (qiymətdə) təşkil etsin. Turist müəssisələri hazırladığı məhsullarının alıcılıq qabi­ III səviyyə məhsulun imicinin yaradılması və onun mövqe­ liyyətini diqqətlə öyrənməlidirlər. Xüsusilə məhsulun yinin möhkəmləndirilməsidir. Turist müəssisəsi öz müştəriləri 160 161 sından praktiki üstünlüyündən başqa, psixoloji qiyməti də nə­ ilə səmimi dostluq münasibətləri yaratmaq üçün onlara hərtə­ zərdə tutulur. Bazarda hər hansı bir məhsulun qiyməti 2 cür rəfli yardımçı olmalı və az da olsa onlara xeyir verməyə çalış­ olur: həqiqi və ona bazarda verilən qiymət. Real qiymət, məh­ malıdır. Bu cür dostluq münasibətlərini yaratmaq üçün müştəri­ sula əvvəlki satış mərhələlərində verilən qiymətdir. Bazar qiy­ lərə keyfiyyətli və operativ xidmətlər göstərmək, onlara vaxtlı məti isə, firmanın öz məhsuluna təsəvvüründə verdiyi qiymət­ vaxtında operativ məlumatları çatdırmaq, məsləhətlər vermək dir. Bu qiymət məhsulun bazarda tutduğu mövqedən asılıdır. Bu və qeyri-formal ünsiyyət münasibətləri yaratmaq lazımdır. Tu­ qiymət müştərinin məhsula verdiyi qiymətdən fərqlənə bilər. rist məhsulunun mövqeyinin möhkəmlənməsi yeni müştərilərin Belə olduğu halda, turist firmasının öz müştəriləri ilə problem­ cəlb olunmasına və köhnələrinin itirilməməsinə yardımçıdır. ləri əmələ gələ bilər. Turist məhsulunun qiyməti bazarın bir Məsələn, xidmətin keyfiyyətinin qaldırılması alıcının sorğu­ seqmentində, o birisinə nisbətən fərqlənə də bilər. Ona görə də, suna əsasən turun operativ təşkil olunması ilə; məhsulun bazarda mövqeyi bazarın seqmentlərə bölünməsi ilə - alıcıya diqqətli olmaqla, onun arzu və istəklərini operativ sıx bağlıdır. Bunu nəzərə alaraq, turist müəssisəsi bazarda çevik yerinə yetirməklə; siyasət aparmalı və müxtəlif seqmentlərdə onun istehsal etdiyi - təklif olunan turun öz həqiqi məzmununa uyğun gəlməsi ilə; məhsul müxtəlif mövqeləri tutmalıdır. Aydındır ki, məhsulun - kompleks xidmətlərin bütün komponentlərini müştəri ilə bazarda tutduğu mövqeyindən asılı olaraq qiyməti də dəyişir. razılaşdırmaqla reallaşır. Turist məhsulunun bazarda tutduğu yer, yəni mövqe müştərilə­ Baxmayaraq ki, informasiya xidmotləri turistlərə pulsuz gös­ ri maraqlandıran kəmiyyətlər üzərində qurulmalıdır. Bu kə­ tərilir, turist müəssisələri onların vasitəsi ilə öz məhsullarının miyyətlər alıcının xeyri, məhsulun təkrar olunmamazlığı, rəqib­ çoxunu sata bilirlor. Məlumat materiallarının olması və persona­ lərdən qorunması, məhsulun alınmasının sadəliyi və s. Fərz lın bu materiallardan xəbərdar olması va alıcılara operativ ola­ edək ki, hazırlanmış məhsulun bir neçə gözəl xüsusiyyətləri raq sözsüz çatdırılması turist məhsulunun bir hissəsidir. Turist var. Bu zaman məhsulun mövqeyini bazarda təyin etmək üçün o məhsulunun mövqeyinin möhkəmləndirilməsi, müştərilərin xüsusiyyətləri seçmək lazımdır ki, məhsulu ən yaxşı cəhətdən davranışını diqqətlə izləməyi və ona uyğun hərəkət etməyi tə­ xarakterizə etsin. Onlardan ən yaxşısı “yüksək xidmət key­ ləb edir. Rəqabət nöqteyi-nəzərindən bu cür hərəkət, turist fiyyətidir”, “ən ucuz qiymətdir”, “məhsulun orijinal olması­ müəssisəsinə öz məhsulunun mövqeyini möhkəmlətmək və dır”. Əgər müəssisə bu göstəricilərdən birinin üzərində öz mar­ onun imicini yaratmaq üçün yeni imkanlar yaradır. ketinq strategiyasını qurmuş olarsa, yaxşı nəticələr əldə edə bi­ Alıcıları cəlb etmək və bazarın müəyyən seqmentinin tələb­ lər. Bəzi mütəxəssislər belə hesab edirlər ki, məhsulun bir neçə lərini tam ödəmək turizm marketinqinin əsaslı konsepsiyasıdır. əlamətlərinə görə onun bazarda mövqeyini təyin etmək olar. Turist məhsulunun imicinin yaradılması müştərilərin tə­ Lakin təcrübə göstərir ki, əlamətlərin sayı çoxaldıqca məhsul səvvüründə turist məhsulu haqqında rəqiblərin məhsulundan öz imicini itirə bilər. fərqli müsbət rəy yaratmaq məqsədini güdür. Bu proses hasil Turist bazarının seqmentlərə bölünməsi olan turist məhsulunun müsbət cəhətlərini göstərən yaradıcı 1. Turist bazarının seqmentlərə bölünmə anlayışı və məqsədi prosesdir. Bu yaradıcı proses zamanı alıcının şüuruna təsir gös­ Turist firmalarının hər biri yaxşı anlayır ki, onun hazırladığı tərilir ki, bu məhsul onun çoxdan axtardığı və ona münasib turist məhsulu bütün alıcılar üçün cazibədar ola bilməz, ona gö­ məhsuldur. Hər turist müəssisəsi hazırladığı məhsulun mənfi və rə ki, onlar çoxdurlar, onların seçimi, adət və davranışları müsbət cəhətlərini yaxşı bilir. Lakin məhsulu qiymətləndirən­ müxtəlif və özləri isə böyük coğrafi məkanda səpələnmişlər. də, ona kənardan, yəni müştərinin gözü ilə baxmaq lazımdır: Firmaların turist sərvətləri də tükənməz deyil ki, bütün turistlə- məhsulun alıcı üçün qiyməti nədədir? Burada məhsulun alınma- 163 162 rin ehtiyaclarını ödəyə bilsinlər. Ona görə də, yaxşı olar ki, on­ oxşar adamları axtarıb tapır və onları qruplaşdırırlar. Belə qrup­ lar öz səylərini bazarın bir hissəsində, yəni bir seqmentində laşmalara seqmentləşdirmə deyilir. Seqmentləşdirmə turizm cəmləsinlər. Ancaq belə olduğu halda onlar öz məhsullarım sa­ məhsulunun bazarda reallaşdırmaqdan ötrü aparılır, məhz ona ta bilərlər. Belə bir bazarın seqmentini firma özü elə seçməlidir görə də turizm marketinqin vacib bir hissəsidir. Məsələni ay­ ki, orada bazar fəaliyyəti ilə məşğul ola bilsin. dınlaşdırmaqdan ötrü sadə bir seqmentləşdirmə halını nəzərdən Turfirma öz qüvvəsini geniş miqyasda səpələməməlidir. On­ keçirdək. suz da onun yuxanda göstərildiyi kimi, bütün turistlərinin ehti­ yacını ödəməyə imkanı yoxdur. Effektli iş fəaliyyəti göstər­ Şəkil 1. Seqmentləşdirmənin növləri (F. Kotler, 1990) məkdən ötrü marketinqin məqsədyönlü konsepsiyası ilə silah­ Fərz edək ki, 6 nəfər turistimiz var. Onları 3 seqmentə lanmalıdır ki, bu da dörd tədbirin görülməsini zəruri hesab edir: bölürük. • Bazarın seqmentlərə bölünməsi onun prinsiplərinin təyin olunması, alman seqmentlərin profillərinin qurulması; • Məqsədyönlü seqmentlərin seçilməsi, onların cazibədarlıq dərəcəsinin qiymətləndirilməsi və nəticədə bir və ya bir neçə seqmentin seçilməsi; • Seçilmiş seqmentdə və ya seqmentlərdə turist məhsulunun təyin olunması; • Seçilmiş seqmentlərdə kompleks marketinq tədbirlərinin görülməsi. Burada A - halında heç bir seqmentləşmə yoxdur, yəni 6 nə­ Seqment bazarın o hissəsidir ki, orada alıcılar turist məhsulu­ fər turistin istəkləri üst-üstə düşür, В - halında hər alıcı ayrıca na oxşar tələblərlə iştirak edirlər. Turist bazarının seqmentləş­ seqment təşkil edir, C - halında 3 seqment əmələ gəlmişdir. Mə­ dirilməsi onu alıcılarının oxşar tələbləri olan hissələrə sələn, seqmentləşmə gəlirə görə aparılıb. Birlə işarələnən seq­ bölünməsi deməkdir. Bazarın bir çox hissəsinə alıcılar ment o biri ikisindən çoxdur. müəyyən səbəblərdən çıxa bilmirlər (məsələn, qiymətlər 2. Məqsədyönlü bazarlar və onların klassifikasiyası münasib deyil), bazarın bu hissəsi onları maraqlandırmır. Ona Yuxarıda göstorilən bazarları məqsədyönlü bazarlar adlandı­ görə də, firmalar öz qüvvələrini və sərvətlərini o seqmentə yö­ rırlar. Məqsədyönlü bazarlar coğrafi, demoqrafik və psixoqrafik nəltməlidirlər ki, ondan maksimum xeyir götürə bilsinlər. əlamətləri ilə fərqlənirlər. Turist bazarının coğrafi əlamətlərinə Turizmi iqtisadi bir proses kimi dərindən dərk etmək üçün görə scqmcntləşmosi onun həm ölkə daxilində və həm do ölkə turizmə olan tələbatı təhlil etmək lazımdır. Turizm məhsuluna xaricində müxtəlif coğrafi zonalara bölünməsini nəzərdə tutur. olan tələbat konsepsiyasında əsas yeri turist məhsulundan bila­ Turist müəssisəsinə yaxın olan müəssisələr müəyyən üstünlüyə vasitə istifadə edən turist özü tutur. Turistə nə lazımdır? Onun malikdirlər. Bazar nə qədər müəssisəyə yaxın olarsa, bir o qə­ hansı arzu və istəkləri var? dər do müəssisəyə çoxlu turist cəlb etmək ehtimalı var. Turist­ Alıcılar müxtəlif olur. Onların arzu və istəkləri də müxtəlif­ ləri cəlb etmək üçün turist firması bazar ətrafı şəhərlərə, ya­ dir. Onların adətləri müxtəlif şəraitdə formalaşır. Hər adam şayış məntəqələrinə reklamlarla müraciət edirlər. üçün turist məhsulu hazırlamaq da mümkün deyil. Mümkün ol­ Sosial-dcmoqrafık əlamətlərin istifadəsi hər seqmentə sa da, belə məhsul çox baha başa gələr. Ona görə də turist məh­ müəyyən yolla yaxınlaşmağı tələb edir. Məsələn, son zamanlar sulunu hazırlayanlar xüsusiyyətləri, istək və arzuları biri-birinə qadın turizmi, kənd turizmi, tur-biznes, dağ turizmi, gənclər tu­ 164 165 rizmi və turizmin müxtəlif yeni növləri genişlənmək üzrədir. Ailə tərkibindən asılı olaraq, fərdi, ailəli turizm vo balaca qrup­ inki yeni turist seqmentlərinin yaranmasına səbob olur, eyni za­ larla turizm təşkil olunur. Psixoqrafik əlamətlərinə görə bazarın manda turizmin yeni qarışıq motivlərinin əmələ gəlməsinə sə­ seqmentlərə bölünməsində alıcılar, onların motivləri, psixoloji bəb olur. xüsusiyyətləri, həyat tərzi, davranışları öyrənilir. Öz qiymətlə­ Məqsədyönlü bazarların təyin olunması rinə görə, turist səfərləri kommersiya tipli, iqtisadi, eksklüziv, Seqmentləşmə üsulu seçildikdən sonra, firma seçilən seq­ lüks-tur, sosial turlar və lap ucuz turlar olur. Yaşa görə isə onlar mentlərin profilini düzəldir və onların hər birinin cazibədarlığı- yeniyetmə, gənclər turizmi, orta yaşlı və təqaüdçülərin turizmi nı qiymətləndirir. Məqsədyönlü bazarın seçilməsi üçün neçə adlanır. seqment götürülür və hansı yolla məqsədyönlü seqment seçilir Təcrübə göstərir ki, turistlər yaxın səfərlərdə intensiv pro­ və onun firma üçün xeyri nədədir? Bu suallara cavab tapmaq qramla istirahəti sevirlər və çoxlu pul xərcləyirlər. Belə səfər­ üçün aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır: lərə sosial fondun hesabına təşkil olunan turları da aid etmək Firmanın resurs imkanları. Əgər resurs imkanları məhdud- olar. Son zamanlarda, Azərbaycanda qarışıq mənbələrdən isti­ dursa, onda uyğun marketinq strategiyasından istifadə etmək la­ fadə dəbə düşmüşdür. Özü do bu pis nəticə vermir. Məsələn, zımdır; Qəbələ rayonunda dağların qovşağında yerləşən “Ay işığında” Məhsulun rəngarənglilik dərəcəsi. Əgər məhsul sadə və stc- pansionatında bir günlük istirahət 70000 manatdır. Vətəndaşla­ riotiplidirsə, qeyri-diferensial marketinq strategiyası tətbiq olu­ rımız üçün bu baha qiymətdir. Təşkilatlarda bu məbləğin nur; 50%-i sosial fondun hesabına formalaşanda, vətəndaşlarımız Bir-birindən fərqli məhsul üçün diffcrcnsiallaşmış və uyğun üçün bu məbləğ sərfəli olur. Məsələn, 2003-cü ildə bu yolla marketinq konsepsiyası daha faydalıdır; “Ay işığında” pansionatında yüzlərlə turist istirahət etmişdir. Məhsulun dövriyyə mərhələləri. Firma bazara daxil olanda, Öz motivlərinə görə turist səfərləri aşağıdakı seqmentlərə yeni bir məhsul bazara çıxartmaq və qeyri-differensial marke­ bölünürlər: işgüzar, idman turizmi, rekreasiya, macəra, əyləncə, tinq strategiyasından istifadə etmək lazımdır; təhsil turizmi, ekzotik-tur, hobbi-tur və s. Bunlardan bəziləri da­ Bazarın sadəlik dərəcəsi. Əgər alıcıların tələbi eynidirsə, on­ ha xırda seqmentlərə bölünürlər. Bəzən də, onların arasında sər­ lar eyni zamanda eyni miqdarda məhsul alırlarsa və eyni marağa həd pozulur (Məs., işgüzar-mədəni dərketmə idman rekreasiya həssasdılarsa, onda diffcrcnsiallaşmamış marketinq strategiya­ ilə qarışır). sından istifadə etmək olar; Scqmcntləşmə prosesində turist müəssisələri çalışırlar ki, Rəqiblərin marketinq strategiyası. Əgər rəqiblər də bazarın eyni tipli turizmin növlərini qruplaşdırma və eyni tipli səyahət­ scqmcntloşməsi ilə məşğul olurlarsa, onda differcnsialsız mar­ çiləri bir seqmentdə toplasınlar. Bu reklam və informasiya prob­ ketinqdən istifadə firma üçün fəlakətə səbob ola bilər. Əksinə, lemlərini sadələşdirir. Bazarın hər bir seqmenti əsas bazar kimi rəqiblər differcnsialsız marketinq tətbiq edirlərsə, firma diferen- götürülür və onun üçün xüsusi turist məhsulu hazırlanır. Poten­ siallı marketinqin aparılmasında udmuş olar. Əgər firma yığcam sial turistlərin həyat tərzinin təsviri hər seqmentin tələbatı və strategiyadan istifadə edərək bazara çıxmaq istəyirsə, onda o sorğusu haqqında təsəvvür yaradır. cazibədar seqment seçməlidir vo məqsədyönlü bazarın axtarışı­ Turist sorğusunun seqmentlərə bölünmə təmayülü sonsuz­ na başlamalıdır. O, elə bazar olmalıdır ki, alıcıların 20%-i satı­ dur. Bu onunla izah olunur ki, insanların tələbatı çox mürək­ şın 80%-ni təşkil etsin. Belə seqmenti tapdıqdan sonra firma o kəbdir, turizm və istirahətin rolu insanların həyatında gündən- bazara yol axtarmalıdır. Əgər seqment çoxdan fəaliyyət göstə­ günə artır. Turist tələbatının strukturunun mürəkkəbləşməsi nə- rirsə, deməli orada mütləq rəqabət var vo rəqiblər artıq bazarda 166 öz mövqelərini tutmuşlar. Məmin bazara daxil olmaq üçün rə- 167 qiblərin mövqeyini və alıcıların turist məhsulunu qiymətləndi­ şəhərdə yaşayan alıcı). Bir çox qruplaşmalarda da bu əlamətlər rən parametrlərini öyrənmək lazımdır. nəzərə alınır. Son zamanlar, şəhərlə qəsəbə və kənd arasında Marketinqin klassik qanununa görə, 20-30% alıcı ümumi olan sərhəd silinmək üzrədir. Adi hallarda şəhərlərdə istirahət məhsulun 70%-ni alır. Turizmdə marketinqi elə aparmaq lazım­ etmək istəyənlərin sayı çoxdur. Düzdür, şəhərlərə daha çox iq­ dır ki, həmin 20-30% alıcını (klienti) düzgün təyin edəsən. tisadi və sosial yardım olunur. Bununla bərabər, şəhərlilər təbi­ Turist bazarının seqmentlərə bölünməsi şirkətin məhsulu ba­ ətdən ayrılmışlar, şəhərlərdə əhalinin sıxlığı çox, həyat tərzi zarda satmaq işini asanlaşdırır və onun iş istiqamətlərini təyin gərgin, hava və su isə çirklənmiş olur. edir. Strateji qərar qəbul etməyə kömək edir. Seqmentləşdirmə Şəhər böyük olduqca, o qədər de çox şəhər adamının istira­ müəyyən əlamətlər əsasında aparılır: tələbatın həcmi və key­ hətə və müalicəyə ehtiyacı var. Belə vəziyyət hər yerdə və fiyyəti, başqa əlamətlərə görə, məsələn, coğrafi, demoqrafik, so­ bütün iri şəhərlərdə var. Nəhəng şəhərlərin sakinləri təbiətin sial-iqtisadi, psixoqrafik, davranış əlamətlərinə görə. qoynuna can atırlar. Coğrafi əlamətlərinə görə seqmentləşdirmə tez-tez aparılır. Demoqrafik əlamətlərinə görə seqmentləşmə müştəriləri Turistlər (alıcılar) bu zaman öz coğrafi əlamətlərinə, adət və cinsinə, yaşına, ailə vəziyyətinə görə qruplaşdırma deməkdir. ənənələrinə görə qruplaşdırılır. Belə qruplaşmada alıcıların Bu və ya başqa demoqrafik əlamətlər çox asan təyin olunur ve davranışı, özünü aparması, axtardığı üstünlüklər, arzu və şika­ onlar ən çox yayılmışdır. Seqmentləşmə başqa əlamətlərinə gö­ yətləri eyni olur. Məsələn, amerikalılar xidmət ərəfəsində çox­ rə apanlsa da, demoqrafik əlamətlər yenə də nəzərə almır. lu pul xərcləyirlər, eyni zamanda görülən xidmətin keyfiyyəti­ Bu əlamətlərinə görə seqmentləşmədə ÜTT müştəriləri 5 nə çox toləbkardılar. Onlar çox vaxtı şikayət edirlər ki, bu sə­ qrupa ayırmağı məsləhət görür: I qrupa 14 yaşma kimi olan fərdən çox şey gözləyirdilər. İngilislərlə işləmək çox çətindir. uşaqlar, II qrupa 15-24 yaşlı gənclər qrupu, III qrupa 25-44 yaş­ Heç vaxtı o dəqiqə şikayət etmirlər. Lakin sonra şikayət edib, lı iqtisadi aktiv adamlar, IV qrupa 45-65 yaşlı adamlar, yəni iq­ nədən narazı idilərsə, bildirirlər. tisadi cəhətdən aktiv adamlar (amma uşaqlarsız və bəzən də tək Fransızlar qadınlara diqqət yetirməyi çox sevirlər. Onlar in­ olurlar), V qrupa isə 65 yaşdan yuxan adamlar aiddir. Son za­ gilis dilinə çox qısqanırlar və başa düşmürlər ki, niyə bütün manlar bu qrupdan olan müştərilərin sayı artır. dünya fransız yox, ingilis dilində danışır. Hər qrupun öz xüsusiyyətləri, davranışı, istək və arzulan var. Almanlarla da işləmək çox çətindir. Onlar dəqiqliyi çox se­ Onlann hamısı qruplaşmada nəzərə alınmalıdır. virlər. Təşkilati məsələlərdə çox həssasdılar. Əgər onlar bilmə­ Sosial-iqtisadi əlamətlərinə görə seqmentləşmə çoxdan apa- dən marşrutda dəyişiklik olursa, onlar bunu çox ağır qəbul edir­ nlır. Bu qrupun əsas əlamətləri: adam başma düşən illik gəlir, lər. Almanlar dadlı yeməkləri və öz pivələrini çox sevirlər. müştərinin statusu, tutduğu vəzifə və cəmiyyətdə roludur. Gəlir Yaponlar çox asan təşkil olunur, onlarla işləmək çox asandır. səviyyəsi adamın müəyyən qrupa mənsub olmasını, onun təhsi­ Öz milli yeməklərini sevirlər, başqa qruplara qarışmağı sevmir­ lini ve s. göstərir. Bu əlamətlərə görə seqmentləşmə müstəqil lər. Musiqini və şəkil (foto) çəkməyi çox sevirlər. Səfərə çox apanlır. Müştərinin maddi təminatı, onun alıcılıq qabiliyyətini diqqətlə və ciddi hazırlaşırlar. teyin edir. Məsələn, ABŞ-da Makdonalds Şirkəti şəhər ətrafın­ Turist bazarının hər ayrılmış seqmenti öz davranışları ilə da, fəhlələr yaşayan zonada restoran açmışdı. Bu restorana gə­ fərqlənir və ayrıca yanaşmağı tələb edir. lən olmurdu və bir azdan o bağlandı. Ona görə ki, bu ətrafda ya­ Geodemoqrafik əlamətlərinə görə seqmentləşmə çox vaxtı şayanlar yeməyi evdə yeyirdilər. coğrafi əlamətlərinə görə seqmentləşmə ilə birgə aparılır. Geo­ Başqa əlamətlərinə görə də qruplaşmalar var, bunlar hamısı demoqrafik əlamətlər urbanizasiya əlamətləridir (kənd və ya müştərini öyrənmək üçündür. 168 169 Kağız formatı: 60x84 1/16 Fiziki çap vereqi 16 Sifariş 12 Çapa imzalanıb 19.08.2013 Ofset çap üsulu. Tiraj 150.

“Aypara 3” nəşriyyatında sohifəlenmiş ve çap edilmişdir. Ünvan: Bakı, İçərişəhər, Kiçik Qəsr küçəsi 4/3, mənzil 28

Tel: (994 12)492 40 80 E-mail: [email protected]

Nəşriyyatın direktoru: Varis Allahverdiyev Mətbəənin direktoru: Zülfüqar Ociyev Dizaynerlər: Ramin lslamov, Aynur Allahverdiyeva Korrektor: Zeynəb Salmanova Texniki korrektor: Gülşən Həsənli