“Xalq Qəzeti”.-2012.-8 Iyul.-N 149.-S.7. LERİK (Coğrafi, Tarixi Və
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
“Xalq qəzeti”.-2012.-8 iyul.-N 149.-S.7. LERİK (coğrafi, tarixi və etnoqrafik oçerk) Saz götürüb, dastan qoşum hüsnünə... Ulu Tanrı doğma Azərbaycandan, onun əsrarəngiz təbiətindən heç nəyi əsirgəməyib. Odlar diyarının hər guşəsi, hər bölgəsi öz təkrarolunmaz gözəlliyi, zəngin flora və faunası ilə insanı heyrətə gətirir. Bu baxımdan qocaman Talış dağlarının qoynuna sığınmış və Azərbaycanın "zümrüd qaşı" hesab edilən Lerik rayonunu xüsusi qeyd etmək lazım gəlir. Lerik rayonu cənub və cənub-qərbdən İran İslam Respublikası, şimal-qərbdən, şimal-şərqdən, şərqdən və cənub-şərqdən müvafiq olaraq Azərbaycanın Yardımlı, Masallı, Lənkəran və Astara rayonları ilə həmsərhəddir. İranla sərhəd boyu Talış, şimaldan isə Peştəsər və Burovar dağ silsilələri uzanır. Talış və Peştəsər dağ silsilələri arasında Zuvand (Diabar) çökəkliyi yerləşir. Rayonun (həm də Talış dağlarının) ən yüksək dağ zirvələri Kömürgöy (2492 m) və Qızyurdudur (2433 m). Lerik üçün yayı quraq keçən mülayim isti yarımsəhra və quru çöl iqlimi, həmçinin mülayim isti iqlim xarakterikdir. Qışı isə nisbətən sərt keçir. Orta temperatur yanvarda 1-dən 4 dərəcəyə qədər, iyulda 22-dən 26 dərəcəyə qədər olur. İllik yağıntının miqdarı 300 mm-dən 800 mm-ə (yüksək dağlıq ərazidə) qədərdir. 1965-1970-ci illərdə burada ekspedisiyada olan Sankt-Peterburq bioloqları bu ucqar diyara heyranlıqlarını belə ifadə etmişdilər: "Talış dağlarında hava hər kilometrdən bir dəyişir. Burada insanların uzun ömür sürmələrinin əsas səbəbi də məhz buranın ecazkar təbiəti ilə bağlıdır". Bitki örtüyü əsasən kolluq, seyrək meşəli çəmənlər və dağ meşələrindən ibarətdir. Lerik meşələrində palıd, vələs, ağcaqayın, iynəyarpaqlı palıd, azat və ən nəhayət, təbiətin şah əsəri olan dəmirağacı bitir. Lerik-Lənkəran yolu üzərindəki müqəddəs Babagil ziyarətgahının ərazisi, demək olar ki, başdan-başa dəmirağacı meşəsidir. Bir-birindən seçilməyən dəmirağacıların gövdə və qol-budaqları sanki müxtəlif insan və heyvan fiqurları yaradaraq, insanlarda hədsiz heyrət doğurur. Lerikin florası çoxsaylı müalicəvi dərman bitkiləri ilə də zəngindir. Faunasında isə vaxtilə şir, pələng, dağkeçisi və başqa nadir heyvanlar olub. İndinin özündə də Lerik meşələrində vaşaq, bəbir, qaban, ayı, canavar, çaqqal, tülkü, dovşan, meşə pişiyi, dələ, süleyşin, həmçinin kəklik, turac, meşə xoruzu, torağay, bildirçin və s. quş növlərinə rast gəlmək mümkündür. Rayonun Zuvand bölgəsində Zuvand qoruğu salınıb. Burada ölkəmizdə və dünyada az rast gəlinən, əsasən cənub bölgəsində yayılan heyvan və quşlar qorunur. Lerik özünün "Bülüdül", "Zərinqala", "Zuvand", "Xansu", "Xanbulaq" kimi yüksək keyfiyyətli müalicəvi suları ilə də yaxşı tanınır. Vaxtilə dünyanın məşhur səyyahları bu yerləri dünyanın ən gözəl, ən səfalı yerləri ilə müqayisə ediblər. Məşhur fransız yazıçısı və səyyahı A.Düma, fransız arxeoloq- səyyahı C.Morqan, rus səyyahı İ.Berezin və başqaları öz xatirələrində və yol qeydlərində bu bölgənin təbiəti və insanları barədə xoş sözlər deyiblər. B.Berq 1836-cı ildə yazdığı "Vospominaniye" kitabında Cəngəmiran, Şingədulan, Hoveri və Veri kəndlərinin təbiətindən, akademik Qrosheym isə "Na qorax Talışax" kitabında Lerikin keçilməz meşələrindən, nadir ağac və bitkilərindən geniş söhbət açıblar. Ötən əsrin 60-70-ci illərində populyar "Klub kinoputeşestviy" verilişinin aparıcısı, mərhum Y.Sinkeviç Lerik və onun uzunömürlüləri haqqında silsilə verilişlər hazırlayıb. Azərbaycan uzunömürlüyünün sirləri barədə keçmiş SSRİ-də çox məşhur olan "Quruda və dənizdə" adlı topluda da çoxlu yazı gedib. Leriki qarış-qarış gəzən akademik, əməkdar elm xadimi Həsən Əliyev buranın təbii gözəlliklərini belə təsvir edib: "...Yaz vaxtı Talış meşələri ətriyyat mağazalarını xatırladır. ...Talış dağlarının füsünkar guşələrindəki mineral bulaqları xalqımızın sağlamlıq ocaqlarına çevirmək lazımdır....Talış meşələrinin relikt flora və faunasını saxlamaq üçün həmin meşə başdan-başa Karpat meşələri kimi milli park və ya təbiət parkına çevrilməlidir. Oradakı mineral və digər içməli suların çoxluğu bu məqsəd üçün gözəl mənbədir..." Lerikdə olmuş xalq yazıçısı Süleyman Rəhimov yazır: "Dünyanın çox yerini gəzmişəm. Ancaq Lerik və Astara təbiətinin təzadlarına heyran qalmışam. Lerik qədər səfalı, mənzərəli, füsünkar yer azdır. Təbiət hər yerdə ordakı kimi səxavətli, bərəkətli, məhəbbətli deyil ... Sizin yerlərin ecazkar təbiəti əbədi ilham mənbəyi, Tanrı əli ilə çəkilmiş misilsiz tablolardır. Haçansa ordakı insanlar min il yaşayıb yəqin...". Akademik Mirəli Qaşqay öz xatirələrində Lerik haqqında təəssüratlarını "Talış dağlarının zəngin-təzadlı təbiəti möcüzələr diyarını xatırladır. Bu dağların sirri hələ tam açılmayıb. Gələcək alimlər üçün bura böyük təcrübə məktəbi ola bilər. Bu qiymətli sərvətlərə, bənzərsiz gözəlliklərə laqeyd qalmaq günahdır..." şəklində bildirib. Azərbaycanın çox görkəmli şairləri isə Leriki könülləri coşduran, qəlbləri xoşhal edən misraların dili ilə belə tərənnüm ediblər: Hər tərəf yaşıllıq, hər tərəf orman, Dağların başında seyrək bir duman. Ardında süzülür günün baxışı- Dərədə bir çayın məxmər axışı. Başqa səfası var hələ Lerikin... (Mikayıl Müşfiq) Təbiətin fırçası işləyir burada yay-qış, Gah göylər guruldayır, gah qar yğır, gah yağış. İqlimi bu yerlərin təzadlarla doludur, Burdadır təbiətin nə qədər rəngi varsa... (Süleyman Rüstəm) Sevdim zirvələrin ucalığını, Könlümdə dağların havası qaldı. Lerikin gəncləşən qocalığını, Sevdim, bu yerlərdə ömrüm çoxaldı... (Mirvarid Dilbazi) Dağlar verib əl-ələ, Çaylar demirəm hələ, Allah da bəlkə elə, Cənnəti uyduranda Lerikdən danışırmış... (Fikrət Qoca) Düşünürük ki, əlavə heç bir şərhə ehtiyac yoxdur. Qısa tarixi arayış Ötən əsrin əvvəllərində bu ərazidə iki dairə vardı: Mistan və Vərqədüz (İndiki Yardımlı rayonunun kəndi). Zuvand mahalında Mistan dairəsinin mərkəzi Qosmalian idi. 1930-cu ildə keçmiş Lənkəran qəzasının Zuvand, Orand, Piran, Dırıq və Pornayım nayihələri əsasında Zuvand rayonu təşkil edilib. 1938-ci ildə Azərbaycan SSR Rəyasət Heyətinin 19 iyul tarixli fərmanı ilə mərkəz Lerikə köçürülmüş və rayon Lerik rayonu adlanmağa başlanmışdır. 1951-1952-ci illərdə Lerikin İranla həmsərhəd kəndlərinin əhalisi deportasiyaya məruz qalıb. Rayonun 22 kəndinin (bəzi mənbələrdə 35 kəndin) sakinləri indiki Biləsuvara və Muğanın digər rayonlarına köçürülüb. Hazırda Lerik rayonunda bir şəhər (Lerik şəhəri), 29 inzibati-ərazi vahidi və 160 kənd mövcuddur. Əhalisi 77 min nəfərdən artıqdır. Lerik, yoxsa Lik? "Lerik" toponimi barədə müxtəlif rəylər və mülahizələr mövcud olsa da, indiyə qədər bu adın dəqiq izahı yoxdur. Bir versiyaya görə, "Lerik" indi də yerli əhalinin dilində işlənən "Lik" toponiminin təhrif edilmiş formasıdır. "Lik" (lığ, lıx, lıxka) torpaq, palçıq deməkdir. Bunun əslində bir əsaslandırması da mövcuddur. Yəni, Lerikdə yağıntının miqdarı çox olduğundan, ərazi, onun yolları ilin əksər aylarında palçıqlı olur. Başqa mülahizələrə görə isə "Lik" qədim etnonim olub, mənşəyini qədim leqlərin adından götürüb. Xalq arasında isə "Lik" sözü "yağmurlu, çiskinli hava" mənasında işlənir. "Lerik"i təbiətin harmoniyası kimi izah edənlər də var. Buranın təbiətinin əsrarəngizliyi, hava şəraitinin gün ərzində bir neçə dəfə gözlənilmədən dəyişməsi və s. belə bir variantın meydana çıxmasına təkan verib. Təsərrüfat Lerik əsasən aqrar rayondur. Tarixən burada təsərrüfatın əkinçilik və heyvandarlıq sahələri yaranıb inkişaf etmişdir. Torpağının böyük bir hissəsini - 40,3 faizini meşə sahələri təşkil edir ki, bu da ümumi torpaqların təqribən 37, 2 faizi deməkdir. Rayonda 1 dövlət (damazlıq qoyunçuluq) və 169 qeyri-dövlət kənd təsərrüfatı müəssiəsi vardır. Əhali relyef və iqlim şəraitinə uyğun olaraq paxla, lobya, noxud, lərgə, qarğıdalı, mərci, kürüşnə, darı, pərinc, buğda, arpa, çovdar, kartov, çuğundur, yerkökü, soğan, sarımsaq əkib-becərir. Geniş meyvə bağları vardır. Kəndlərin əksəriyyətində arıçılıqla məşğul olur, çox keyfiyyətli arıçılıq məhsulları yetişdirilir. Ötən əsrin 70-80-ci illərində Kuba Respublikasından Azərbaycana gətirilmiş zebu cinsli heyvanlar məhz Lerikdə bəslənilib və bu istiqamətdə ixtisaslaşmış "Sosialist Kubası" sovxozu bütün keçmiş SSRİ-də məşhur olub. Rayonda sənaye tipli üç müəssisə - Lerik Rayon Paylayıcı Elektrik Şəbəkəsi, Rayon Su Kanal İdarəsi və Lerik Qaz istismar Sahəsi fəaliyyət göstərir. Son illər isə sahibkarlıq fəaliyyətinin genişlənməsi ilə əlaqədar Lerikdə kərpic zavodu, "Lerik broyler" və s. istehsal müəssələri yaradılıb. Sənətkarlıq Sənətkarlığın inkişafı ilk növbədə təbii-coğrafi şərait və təsərrüfatın xarakteri ilə bağlı bir məsələdir. Bu baxımdan Lerikdə xalq sənətkarlığının ağacişləmə və toxuculuq sahələri daha çox inkişaf edib. Bu da Lerikdə meşə sərvətlərinin bolluğu və maldarlıq təsərrüfatının, əsasən də qoyunçuluğun geniş yayılması ilə əlaqədar olub. Ağacişləmə məişətdə geniş istifadə olunan təknə-tabaq, çömçə-qaşıq istehsalı, həmçinin müxtəlif kənd təsərrüfatı alətlərinin hazırlanması üzrə ixtisaslaşıb. Palıd, fıstıq, qovaq, vələs, dəmirağacı, qızılağac, qarağac, azat, yemişan və s. ağacların materiallarından hazırlanan məişət əşyaları və alətlər çox keyfiyyətli olur. Rayonun Çayrud, Nücü, Lərmərud ... kəndləri sözügedən sənətkarlıq sahəsinin daha çox inkişaf etdiyi yerlər olub. Bu barədə XIX əsrin rus müəllifi D.A.Kistenev "Lənkəran qəzasında kustar istehsal sahələri və kəndlilərin əlavə gəlirləri" adlı məqaləsində geniş məlumat verib. Müəllif adıçəkilən məqaləsində bölgənin Zuvand, Drıq, Orand kimi dağlıq və dağətəyi kəndlərində əhalinin geniş şəkildə toxuculuqla məşğul olduğunu da yazır. XIX əsrdə Zuvandda 35, Drıqda isə 42 kənddə toxuculuğun müxtəlif sahələri ilə məşğul olunduğu