UvA-DARE (Digital Academic Repository)

Kerk in De Waal,

Vermeer, G.

Publication date 2019 Document Version Final published version Published in Cuypersbulletin

Link to publication

Citation for published version (APA): Vermeer, G. (2019). Kerk in De Waal, Texel. Cuypersbulletin, 24(3/4), 9-22.

General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons).

Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible.

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)

Download date:04 Oct 2021 Nieuwsbrief van het Cuypersgenootschap 2019-3/4

Kerk in De Waal, Texel //

Gerrit Vermeer

Architectenbureau J.W.H.C. Pot (1909-1972) Geschiedenis en J.F. Pot-Keegstra (1908-1997) ontwierp De middeleeuwse kerk voor de Hervormde gemeente van het dorp De wederopbouwkerk van Pot en Pot Keeg­ De Waal op Texel een kerk met een toren. Na stra staat op een plek, waar al een kerk stond, diverse vertragingen kwam de kerk gereed in voordat de nederzetting De Waal omstreeks 1952 en de gemeentelijke toren in 1961.1 Het 1436 achter de dijk kwam te liggen die lan- architectenechtpaar was gespecialiseerd in ge tijd de oostelijke begrenzing vormde van sociale architectuur. Een voorbereidende, ab- het eiland Texel. De kaart van Lucas Waghe- stracte schets met het liturgisch centrum en de naer uit 1584 geeft de kerk met toren weer opstelling van de banken, ingeschreven in een vlak achter deze vroegere zeedijk.2 De hoogte cirkel, suggereert dat het bij dit gebouw even- waarop de kerk staat betreft een opduiking eens om de gemeenschapsgedachte ging. Het van pleistoceen dekzand, met afval van de ne- kleine, maar opmerkelijke kerkgebouw geniet derzetting opgehoogd tot ongeveer drie meter nog geen bescherming als gemeentelijk monu- boven de omgeving.3 Een gravure uit 1760, de ment, maar op aangeven van het Cuypersge- meest gedetailleerde afbeelding van de mid- nootschap wordt daar nu werk van gemaakt. deleeuwse kerk, toont een robuuste westtoren

9 2019-3/4 Cuypersbulletin met een hoge onderste geleding met hoekli- slechte staat. Het kerkbestuur besloot daarom senen en een bekronend rondboogfries. De tot nieuwbouw. Op 27 oktober 1859 vond in bovenste, veel kortere geleding, bezat even- herberg De Rijzende Maan de aanbesteding eens hoeklisenen en een rondboogfries. In plaats voor het afbreken van de oude kerk tot het spaarveld bevonden zich twee galmgaten aan de fundamenten en het bouwen van een (afb. 1).4 De kerk en de toren staan ook weer- nieuwe kerk, grotendeels op de oude funda- gegeven op de kadastrale minuut uit 1832. In menten.6 Bij de werkzaamheden was ook in- de lengterichting van de ovale hoogte stond begrepen: ‘het maken van een nieuwen pre- de kerk georiënteerd, de westtoren afgewend dikstoel en klankbord en weder plaatsen van van het dorp. Bij de bouw van de huidige kerk het doophek uit de oude in de nieuwe kerk en in 1950 kwamen delen van de funderingen het maken van drie rijen gewone zitplaatsen tevoorschijn.5 Op de plaats van de toren be- op de tribune’. Opzichter J. van Putten uit De vond zich op de fundering van veldkeien nog Cocksdorp te Eierland ging over de aanbeste- tuf. Het ging dus om een romaanse toren van ding. Op 5 november van hetzelfde jaar kocht tufsteen, vermoedelijk uit de twaalfde eeuw. timmerman J.P. Pronk uit de opstal voor sloop voor 875 gulden. De bouw werd De neoromaanse kerk uit 1860 gegund aan P. Pronk en P. Plevier voor 8.000 In 1654 kwam het kerkgebouw in gebruik bij gulden. Op 4 november 1860 wijdde dominee de Hervormde gemeente. Halverwege de ne- R.A. van Deursen, de predikant van Eierland, gentiende eeuw verkeerde het gebouw in een de kerk in. Van de kerk bestaan nog enke-

1. De kerk van De Waal met romaanse toren in 2. De neoromaanse kerk uit 1860 vanuit 1750l. Noord-Hollands Archief, Haarlem. het westen.

10 2019-3/4

3. Ontwerp voor de zuidgevel van de kerk van Verwoesting en wederopbouw De Waal uit 1948. De achthoekige vensters aan Op 6 april 1945 voerden de Duitse bezetters weerszijden van de grote vensters verdwenen in vanuit verschillende posities zware beschie- het uitgevoerde ontwerp, evenals de gekoppelde tingen uit op het muitende 822ste Georgische venstertjes in de toren, die plaatsmaakten voor bataljon van de Duitse Wehrmacht, dat in enkele. Het Nieuwe Instituut, Rotterdam opstand was gekomen. De kerk van De Waal brandde uit na een voltreffer. Na afloop van le foto’s en een opmeting van de ruïne zoals de strijd bleek de kerk onbruikbaar. In de ou- die achterbleef na de granaatinslag in 1945 de pastorie werd een muur weggebroken, zo- (afb. 2). De neoromaanse kerk kwam omge- dat de diensten voorlopig daar konden plaats- keerd te staan, met de ingang aan de oostzij- vinden. Direct na de oorlog werden plannen de, op het dorp gericht. Het betrof een een- gemaakt voor nieuwbouw door de Amster- voudige zaalkerk met de klok in een dakruiter damse architecten Johan Willem Hindrik boven de ingang. De voor- en de achtergevel Cornelis (Joop) Pot en zijn echtgenote Jaco- waren aan de bovenzijde afgezet met een ba Froukje (Koos) Pot-Keegstra.7 Bouwtech- rondboogfries. In de zijgevels zaten dicht bij- nisch adviseur G.C. Terlingen uit Amsterdam een drie rondboogvensters. ontfermde zich over de betonconstructies.

11 2019-3/4 Cuypersbulletin

Haag; in de Waal hebben de ontwerpers met succes twee achthoeken aan elkaar gekoppeld, waarbij het doopvont het middelpunt van een dezer achthoeken is. De vergadering is ver- rukt van dit fraaie plan en een luid applaus volgt op het woord van dank dat dr. Miedema ook aan Mevrouw Pot wil brengen, als hij ar- chitect Pot gelukwenst met zijn ontwerp. […] Een nieuw geluid, fris en karaktervol, zal mis- schien een nieuwe lente in de Nederlandse kerkelijke bouwkunst aankondigen’. Het ad- vies om de achthoekige vensters aan weerszij- den van het grote venster weg te laten, namen de architecten over (afb. 3, 5). De Bouw- en Restauratiecommissie van de Nederlands Hervormde Kerk te ’s-Gra- venhage keurde de plannen op 18 november 1947 goed. Het echtpaar werd daarna ge- vraagd het ontwerp te tonen op de reizende tentoonstelling Nederlands Nieuwe Kerken, 4. De kerk nog zonder toren. Foto Bureau Pot en in 1948 ingericht door prof. G.H.M. Holt Pot-Keegstra. Het Nieuwe Instituut, Rotterdam. in samenwerking met de kerkelijke organi- saties en de minister van Wederopbouw en Naoorlogse kerkenbouw Volkshuisvesting.8 In Rotterdam kwamen de Het ontwerp werd voorgelegd aan de Studie- kerkbouwers bijeen onder het motto: Zullen commissie Kerkenbouw, die een verslag op- onze nieuwe kerken weer sieraden van onze stelde. Dit stuurden Pot en Pot-Keegstra vol steden zijn? Dat in het licht van de schrijnen- trots aan dominee G. Hartdorff van De Waal. de schaarste aan bouwmaterialen. Voor de Het stond vol lovende woorden: ‘[…] Het expositie maakte het echtpaar diverse teke- exterieur en de toren tonen een beetje stug ningen in grijstinten (afb. 3). In hetzelfde jaar karakter, waar de storm omheen kan bulde- werden de tekeningen tevens afgedrukt in het ren. Boeyinga wijst erop, dat hier een modern architectuurtijdschrift Forum.9 Het bureau kerkgebouw op uitstekende wijze het karakter Pot en Pot-Keegstra had al eerder opdrach- van de Protestantse eredienst toont. De plat- ten op Texel uitgevoerd. Zo hield het zich in tegrond drukt de gemeenschap der gelovi- 1946-1949 bezig met de restauratie van de gen voortreffelijk uit, de liturgische opbouw Hervormde kerk in .10 Voor is verantwoord en klaar, de architectonische het echtpaar werd het ontwerpen van kerken omschrijving is in Protestantse zin sober en nooit een routine: naast de kerk in De Waal stoer, dat de ontwerpers hebben weten te ontwierp het nadien alleen nog de Gerefor- leggen in dit kerkplan, is wel typisch Texels. meerde kerk in de Zonnebloemstraat in Den Klokke adviseerde de kleine raampjes in de Haag.11 Zuid- en Noordgevels weg te laten. Het licht is voldoende. Van de Broek herinnert aan de Oorlogsschade oude Protestantse Kerken met samengestelde De kerk in De Waal kon tot stand komen achthoeken. IJzendijke, Nieuwe Kerk, Den dankzij de uitkering oorlogsschade door het

12 2019-3/4

5. De kerk vanuit het zuidwesten, gefotografeerd Rijk. Die besloeg driekwart van de kosten van door A.J. van der Wal in mei 2005. Rijksdienst voor de ruwbouw. Daarmee waren nog lang niet het Cultureel Erfgoed, Amersfoort. alle kosten gedekt. De Schade Enquête Com- missie had de waarde van de vooroorlogse

13 2019-3/4 Cuypersbulletin kerkinventaris met inbegrip van het orgel doende was met het meubilair, mede doordat geschat op 20.000 gulden. Aan de nieuwe in- hij lang op de tekeningen had moeten wach- ventaris droeg de gemeente driekwart van dat ten.14 Begin april kondigde het plaatselijke bedrag bij. Voor de kerkelijke gemeente res- nieuwsblad de voltooiing van de preekstoel, teerde na aftrek van deze bijdragen een eigen het hekwerk en de banken aan. Over trage inbreng van ongeveer 25.000 gulden. Daarbij levering van toegezegde tekeningen volgden kreeg de kerkelijke gemeente steun van kerke- meer klachten. Met klem verzocht de aanne- lijke zijde. Voor het resterende bedrag gaven mer de architecten de tekening voor de ijze- de kerkvoogden waardepapieren uit. ren poorten voor de entree te sturen. Tegelij- De kerkbouw werd in december 1948 na kertijd drongen de kerkvoogden er bij hen op een besloten aanbesteding vergund aan de aan om het doopvont op tijd te leveren. Wat firma Jacob Drijver Czn. uit voor de verlichting betreft stelden de kerkvoogden een som van 94.435 gulden. Dit met inbegrip zich al tevreden met een provisorische oplos- van de toren.12 Op 22 januari 1949 berichtte sing. De hoop op de definitieve lampen had- de Bouw- en Restauratiecommissie de kerk- den de kerkbestuurders al laten varen. In het voogden dat de uitvoering van nieuwe kerk- architectenarchief bevinden zich wel schetsen bouwplannen vanwege algehele schaarste voor armaturen, maar op de foto’s van het in- voor tenminste enkele maanden werd aange- terieur, gemaakt kort na de oplevering hing er houden. Op 12 september 1949, toen kerken in de kerk nog niets. Heden hangen er histo- weer voor uitvoering in aanmerking kwamen, riserende bolkronen, wat de architecten zeker wees de Bouw- en Restauratiecommissie de niet voor ogen stond. architecten er op dat zij de toekenning van Voor een nieuw orgel kreeg de kerkelijke het bouwvolume hadden verward met die van gemeente een rijksbijdrage van 8.400 gulden. de financiële bijdrage. Voor het verkrijgen Ruim voor de oplevering van de kerk had de van de bijdrage moesten ze alsnog het formu- firma Flentrop de pijpen en het binnenwerk lier Financiële Faciliteiten invullen. Hierdoor gereed, maar de orgelkas, die door de firma kon de bouw van de kerk pas in juni 1950 be- Drijver geleverd moest worden, liet op zich ginnen.13 Al gauw rezen er met betrekking tot wachten. Vlak voor de geplande oplevering de toren problemen. Anders dan de kerk, was klaagde de orgelmaker over de trage reacties de toren, voor zover deze boven het dak van van de architecten op zijn vragen en verzoe- de kerk uitstak, eigendom van de burgerlijke ken. Pot legde de schuld bij Drijver en sprak gemeente. De vraag of de vroegere dakruiter van ‘bedriegerij’. Dit liet de orgelbouwer niet wel als toren aangemerkt kon worden, zorgde over zijn kant gaan. Architect Pot had, zo zet- voor oponthoud. Eind januari 1951, tijdens te de orgelmaker in een lang feitenrelaas uit- de bouw, bleek dat de toren wegens een op dat een, de benodigde tekening voor de orgelkas, moment geldende bouwstop voor torens bo- in weerwil van zijn smeekbedes, zes maanden ven nokhoogte sowieso niet door kon gaan. later geleverd dan was afgesproken. Op de dag Voor de mogelijkheid van een kerk zonder van de ingebruikname van de nieuwe kerk, toren waren in november 1948 al een teke- zondag 18 mei 1952, moesten de kerkgangers ning en een aangepast bestek gemaakt, zodat zich tevreden stellen met een harmonium.15 de aannemer zonder verdere vertraging door kon gaan. Puin ruimen Begin maart 1952 durfden de kerkvoog- Vlak voor de voltooiing van de kerk knapte den nog geen datum voor de voltooiing te de Dienst Gemeentewerken de omgeving van noemen, aangezien de aannemer nog druk het nieuwe kerkgebouw op: ‘Ter hoogte van

14 2019-3/4 de bekende A.N.W.B.-richtingaanwijzer werd Concentratie en achthoeken de schoonheid van het dorp sinds de Rus- De kerk kreeg uitgebreid aandacht in het senoorlog zeer verstoord door brokken puin, plaatselijke dagblad, dat ruime aandacht be- waartussen brandnetels en ander onkruid we- steedde aan de verwijzingen naar het Oude- lig tierden – als achtergrond van een onterend en het Nieuwe Testament, ‘gesymboliseerd geheel klampten afbrokkelende delen van de resp. in de Stenen Tafelen met de Tien gebo- in genoemd conflict getroffen kerkmuur zich den en het Kruis, terwijl links en rechts het hier en daar op meelijwekkende wijze vast oude Christelijke symbool is aangebracht. aan de steil opgaande rand van de dodenak- Fraai smeedwerk van de heer IJska, die een ker. […] Gelukkig heeft Gemeentewerken en ander zelf ontwierp. In het voorportaal dezer dagen opdracht gekregen het dorp een fraaie herdenkingssteen: “De eerste steen van deze “ruïneuze aanblik”, zoals een onzer van deze kerk werd gelegd op 22 september raadsleden het onlangs ongeveer uitdrukte, te 1950 door A.S. Kikkert. De oude kerk werd verlossen: het destijds gespaarde deel van de op 7 april 1945 door oorlogshandelingen kerkhofmuur vindt een keurige aansluiting verwoest.” Groot en ruim is de kerk met haar in een frisgroene wal, die van de weg af lang- witte muren, waarin het kruismotief is aange- zaam aan hoogte wint tot hij de groenende bracht. Prachtig valt er het licht door de wij- kraag van heesters bereikt, welke het kerkhof de en hoge ramen. […] De kerk biedt plaats aan het Zuidwesten begrenst.’ aan 140 personen. Ruim staan de banken en

6. De kerk vanuit het westen. Foto auteur. 7. De toren vanuit het oosten. Foto auteur.

15 2019-3/4 Cuypersbulletin

8. De dooptuin kort na de oplevering. Het Nieuwe De toren Instituut, Rotterdam. De gemeente Texel kon vanwege financiële moeilijkheden de volgende jaren niet meteen wel zodanig dat een concentratie is bereikt op in de toren voorzien. In oktober 1958 drong het liturgisch centrum waar de kansel is ge- het Bureau Financiering Wederopbouw aan bouwd, waar de Avondmaalstafel staat met de op een spoedige afwikkeling van de herbouw smeedijzeren kandelaars en waar de granie- daarvan. In 1958 gaf de gemeente de archi- ten doopvont is geplaatst. In alles vindt men tecten opdracht daarvoor het bestek op te de 8-hoek terug: in de kansel, de doopvont, maken en stelde daarop alles in het werk een de kandelaars van de Avondmaalstafel, in het rijksbijdrage te verkrijgen. Een delegatie uit patroon van de vloer, in de diverse ramen, in Texel met burgemeester De Koning en do- het dak en de orgelnis. Achter de kansel een minee Waardenburg reisde hiervoor diverse groot, uit repen hout gebouwd kruis. Links keren af naar Den Haag.18 De firma Drijver en rechts van de kansel de zitplaatsen voor de nam het werk eind november 1960 aan voor ambtsdragers. Boven de kansel een hemels- 44.000 gulden. In 1961 kwam de toren gereed blauwe troonhemel.’16 en verhuisden de weerhaan en de klok naar Van de toren resteerde nog de weerhaan, dit nieuwe bouwdeel. die een bewoner van De Waal uit de roken- Tegenwoordig is de kerk in gebruik bij de de resten had gered. De klok was in de oorlog PKN gemeente Waal, Koog en Den Hoorn. naar Duitsland gevoerd om omgesmolten te worden, maar daar was het niet van gekomen. Beschrijving Na de oorlog kwam de klok weer terug. Beide De kerk staat aan de uiterste westzijde van het objecten kregen een plek in de nieuwe kerk.17 dorp De Waal op een verhoging in het land-

16 2019-3/4 schap, waardoor de kerktoren vanuit de wijde geschikte partij stenen, zij het van een ande- omgeving zichtbaar is. Van het vroegere kerk- re kleur dan het geel dat in het bestek stond hof om de kerk bleef het zuidelijke gedeelte vermeld. De zelfdragende spouwmuren van intact. Om het kerkhof, aan de voet van de kleurig baksteen (Waalformaat) zijn opge- hoogte, staat een lage muur. Nabij de kerk, trokken in kruisverband. De meeste vensters aan de Langwaal, staat de vroegere pastorie. zijn aan de bovenzijde afgezet met een gemet- Ten noordoosten van de hoogte, heden op selde strek. Op de zadeldaken liggen blauwe particulier terrein, staat het lijkbaarhuisje, dat opnieuw verbeterde Hollandse pannen. Voor net als de huidige kerk in 1952 gereed kwam de kozijnen schreef het bestek in eerste in- volgens de plannen van Pot en Pot-Keegstra. stantie Peroba de Campos voor, een tropische houtsoort uit Brazilië. Later lieten de archi- Materiaal en constructie tecten de keuze voor de houtsoort over aan De fundering bestaat uit betonnen balken de directie, de mogelijkheid open latend voor op de zandloog, waarvan de vastheid heien een eenvoudiger verkrijgbaar materiaal. Aan overbodig maakte. Volgens het bestek mocht de binnenzijde bestaan de vloeren uit klin- de aannemer, zolang ze maar niet in het zicht kers en was het metselwerk van begin af aan kwamen, een deel van de 23.000 afgebikte wit geverfd (afb. 8, 12). Onder het zadeldak bakstenen afkomstig van de vorige kerk ge- van de kerkzaal bevindt zich een houten gor- bruiken, maar deze waren niet nodig, door- dingenkap. Toepassing van ijzeren trekstan- dat de directie de hand wist te leggen op een gen en windverbanden en stalen schoenen op advies van de bouwtechnisch adviseur leidde 9. De dooptuin in het westelijke uiteinde van de tot een welkome besparing op het nog schaar- kerk. Foto auteur se hout. Het plafond in de kerk zou aanvan-

17 2019-3/4 Cuypersbulletin kelijk moeten bestaan uit latten van Agathis, door drie kanten van een achthoek (afb. 7). een hardhoutsoort uit het zuidelijk halfrond. In het timpaan zijn in smeedwerk de tafels Ook hierin kreeg de directie de vrijheid een van Mozes aangebracht met aan weerszijden ander matariaal te kiezen. daarvan de symbolen voor Christus, eronder het bouwjaar in Romeinse cijfers. De deur­ Exterieur opening van het lijkbaarhuisje ten noordoos- In het ontwerp keren in allerlei vormen en ten van de kerk heeft dezelfde vorm, zij het gedaanten telkens achthoeken, cirkels en vier- met een bovenlicht in plaats van een timpaan. kanten op. De kerkzaal heeft de omtrek van De deuren van beide ingangen zijn ingedeeld een langgerekte achthoek, die de eveneens in vakken, die bestaan uit in een ondiepe cir- langwerpige vorm van de hoogte volgt. De kel ingeschreven vierkanten. Gelijksoortige consistoriekamer sluit op de westgevel aan deuren bevinden zich in de schuine zijden als een verkleinde, lagere versie van het wes- aan de voorzijde van de kerkzaal, waarachter telijke uiteinde van de kerkzaal. Aanvankelijk zich werkruimtes bevinden voor het onder- sloot aan de oostzijde van de zaal een recht- houd van de begraafplaats, en aan de achter- hoekig portaal aan, de rechthoekige basis van zijde van de consistoriekamer. de latere toren (afb. 4). De hoeken krijgen Boven de ingang onderin de toren vestigt vlak boven het maaiveld een kleine afschui- een achtkantig venster, door roeden verdeeld ning. Sinds de verhoging van het portaal tot in negen ruiten, de aandacht op de middenas. toren in 1961 bevindt zich boven het vroegere Dezelfde venstervorm keert terug in de schui- portaal op de hoeken een tweede versnijding, ne zijden aan de westzijde van de kerk. Deze waardoor de toren een achtkante omtrek bevinden zich daar aan weerszijden van het krijgt. liturgische centrum, waarop ze binnen de Voor de bouw van de toren bevond zich aandacht vestigen (afb. 8, 9). Op advies van boven het portaal een verticale strook met de Studiecommissie Kerkenbouw, waarin houten stijlen en daartussen een houten be- vooraanstaande architecten zitting hadden, schieting met lichtopeningen en galmgaten lieten de architecten, zoals reeds opgemerkt, (afb. 4). Daarachter hing de klok. De stijlen de achtkante vensters in de zijgevels weg. met betimmeringen verdwenen, toen de ver- De kerkzaal bezit als enige bouwdeel een ticale strook als opening naar de toren ging verzwaarde plint van baksteen. In de lange dienen. kanten van de achthoek bevindt zich boven Op zowel de kerkzaal, de consistoriekamer die plint een groot vierkant venster. Twee als de toren ligt een zadeldak in de lengterich- tussenstijlen en twee tussendorpels verdelen ting. De driekante uiteinden van deze bouw- het in negen vierkanten. Roeden in deze vak- delen leveren aan de voor- en achterzijden ken zorgen voor een verdere onderverdeling geknikte geveltoppen op. De herhaling van in vier ruiten. Vrijwel alle ruiten bestaan uit deze bijzondere toplijnen op verschillende getrokken glas, dat vermoedelijk nog uit de hoogten en op een verschillende schaal ver- bouwtijd stamt. leent het bouwwerk een zowel hechte als Vierkanten komen overal voor in de kerk. gevarieerde eenheid (afb. 5, 6). Het spel van Kleine vierkante venstertjes verlichten het herhalende motieven is een van de belang- trappenhuis in de toren. Deze bevinden zich rijkste kenmerken van dit in omvang beschei- niet boven elkaar, maar verspringen in een den kerkgebouw. hoek die gelijk is aan die van de dakhelling Het timpaan boven de deur van de ingang, van de toren. Op dezelfde wijze verspringen onderin de toren, heeft een omtrek gevormd ook de langgerekte, zeskante galmgaten bo-

18 2019-3/4 venin. De sprongen verlenen de toren een bevindt zich op een drie treden hoog podi- speels karakter. De wijzerplaten aan weerszij- um aan de westzijde, dat ook weer met een den van de toren, gemaakt van koper, bestaan omtrek die wordt gevormd door drie kanten uit in de hoogte ver opgerekte Romeinse cij- van een achthoek. Aan de oostzijde ontvangt fers. het orgelbalkon daglicht door het achtkantige In de uitvoering schuwden de architecten venster in de toren. traditionele vormen niet. De schuine kanten De vloer bestaat uit een patroon van gele en van de geveltoppen zijn op traditionele wijze rode klinkers, waarin de gele klinkers acht- afgewerkt met driehoekige vlechtingen. Op hoeken vormen en de rode klinkers een vier- de westelijke geveltop van de consistorieka- kant (afb. 9, 10). Het muurwerk vertoont, net mer en op die van de kerkzaal staat een tra- zo als aan de buitenzijde, een kruisverband, ditionele tuit maar door een strek en een kop erboven en In 1980 voegde Architektenburo Alkema eronder telkens iets naar binnen te schuiven, uit een nevenruimte aan de kerk toe, ontstond een regelmatig patroon van Griek- die de vormen van de bestaande consistorie- se kruizen (afb. 12). De warme tinten van de kamer nauwkeurig overnam, zodat deze toe- vloer en de bijzondere patronen verlenen de voeging het geheel nauwelijks verstoort. ruimte een behaaglijk karakter. De houten, witgeschilderde zoldering vertoont dezelfde Interieur geknikte beloop als het uiteinde van de kerk- Door de grote vensters opzij en het witge- zaal en keert bovendien weer terug in de ope- schilderde muurwerk binnen maakt de kerk- ning van het orgelbalkon. zaal een lichte indruk (afb.10). De gesloten uiteinden verlenen de ruimte juist een intiem 10. Het grote venster in de zuidgevel vanuit de en besloten karakter. Het liturgische centrum dooptuin. Foto auteur.

19 2019-3/4 Cuypersbulletin

11. Het orgelbalkon boven de ingang. De donkere tinten in de ahorn latten daarbo- Foto auteur. ven, tegen de achterwand, vormen een kruis (afb. 8, 9). Zo ontstond op een abstracte ma- Meubilair nier een ruggenschot, zoals dat vroeger bij Het meubilair van de kerk vormt een hechte traditionele kansels toepassing vond. Daar- eenheid met de architectuur. De banken staan boven bedachten de architecten een achtkan- in een geknikte opstelling, gericht op het li- tige, blauwe hemel, grotendeels vervaardigd turgisch centrum, waarvan opnieuw de drie uit triplex en versierd met witte latten. Deze zijden van een achthoek de vorm bepalen. kwam in de plaats van het traditionele klank- De banken van mahonie en witgeschilderd bord. Midden op het podium, nog voor het vurenhout hebben aan het gangpad door hek van de ambtsdragers, staat de houten de lengteas van de kerk een hek, dat bestaat avondmaalstafel met opzij een versiering van uit zware, witte spijlen, een blauwe plank rechthoeken en cirkels. In de as van de kerk, daarachter en een mahoniehouten leuning vooraan in het liturgisch centrum, staat een (afb. 11). Hetzelfde blauw vond toepassing in achtkantig doopvont van graniet, waarvoor de deuren. Een zelfde hek staat voor de ban- de architecten diverse schetsen maakten. Het ken, opnieuw in geknikte vorm. Aan het uit- werd vervaardigd door de firma Schippers uit einde van het liturgische centrum, vlak voor . de preekstoel en de banken van de ambtsdra- De houten luiken van het orgel vertonen gers, staat een identiek hek. Achterin de kerk dezelfde vierkanten en cirkels als de preek- dient een zelfde hek als balustrade van het or- stoel (afb. 11). Het orgel uit 1952 betreft een gelbalkon. klein instrument van orgelbouwer D.A. Flen- De mahoniehouten, achtkantige preekstoel trop met een klavieromvang C-e3. Het heeft is versierd met robuuste cirkels en vierkanten. de volgende stemmen: een Holpijp 8, een

20 2019-3/4

Quintadeen 8’, een Prestant 4’, een Fluit 4’, een 12. Het muurwerk aan de binnenzijde. Octaaf 2’, een Nasard 2 2/3’, een Mixtuur III Foto auteur. en een aangehangen pedaal. en het Griekse kruis. Deze maken in de ruim- Conclusie te de spiritualiteit overal voelbaar. In geknikte Op een markante hoogte aan de rand van het bankenrijen zit de gemeenschap gericht op dorp, waar ooit een romaanse toren stond, het liturgisch centrum. De architecten kozen bouwden de architecten Pot en Pot-Keegstra niet voor een afstandelijk modernisme maar een nieuwe blikvanger, die volkomen recht verwezen ook naar de traditie. Door toepas- doet aan deze bijzondere omgeving. Tot het sing van eenvoudige patronen verleenden ze ensemble behoort ook het kerkhof aan de de vloeren en muren een tapijtachtig en daar- zuidzijde en het lijkbaarhuisje even ten noor- mee intiem karakter. Daarbij zorgden zij voor den van de hoogte. een zorgvuldige detaillering. Zo vormt de De kerk betreft een van de slechts twee ruimte tevens een geschikte achtergrond voor kerkgebouwen die zij, specialisten in sociale een intiem samenzijn van mensen. bouwwerken, ontwierpen. Ze creëerden hier Bij dit kerkgebouw vormen omgeving, ar- zowel een spirituele als intieme ruimte. Na- chitectuur en inrichting een dermate gaaf en drukkelijk pasten ze hoog symbolische vor- overtuigend geheel, dat deze in samenhang men toe: het vierkant, de cirkel, de achthoek bewaard zouden moeten blijven.

21 2019-3/4 Cuypersbulletin

Noten 1 Nederlands Hervormde kerkgebouw, Hogereind 2, tr. kerkorgel en orgelkast (1948-1952); POTK31d6, 1793AG De Waal. De muur om het kerkhof is een Correspondentie betr. fun­dering en grondonderzoek gemeentelijk monument onder nummer GDW12. (1948); POTK31d7, Overige geschreven stukken; 2 Lucas Janszoon Waghenaer, Teerste deel vande POTK31d9, Stukken betr. het ontwerp van een kruis Spieghel der zeevaerdt, Leiden: Christoffel Plantijn voor het graf van Redmer IJska (1953); POTK31d11, 1584 (Rijksuniversiteit Utrecht). Diverse geschreven stukken, waaronder correspon- 3 A.M. Numan, Noord-Hollandse kerken en kapellen dentie, aantekeningen, certificaten van betaling, in de Middeleeuwen, ca. 720-1200, Zutphen: Walburg aantekeningen; POTKfd16, foto’s; POTK31d8, Foto’s Pers, 2005, 182-183. andere kerken en knipsels; POTK31d10, Artikelen / 4 Noord-Hollands Archief, Haarlem (NHA), Beeld- knipsels. Bouwdossier gemeente Texel, aanvraag met bank, Inventarisnr. NL-HlmNHA_359_003304_M, tekeningen. Gezicht op het dorp De Waal in 1760, gravure l.o.: P. 8 Het vrije volk: democratisch-socialistisch dagblad, v. Kuyck ad viv. del. 1760; r.o.: T. de Roode fec. 245 x 15 mei 1948, p. 6; Twentsch dagblad Tubantia, 18 mei 384 mm, Pieter van Cuyck II (1720-1787) en Theo- 1948, 2e blad, p. 2; De Volkskrant, 18 mei1948, 2. dorus Roode (1736-1793), uitgever M. Roelofswaert, 9 J.W.H.C. Pot en J.F. Pot-Keegstra, ‘N.H. Kerk te De Delft. Waal (Texel); Toelichting’, Forum 3 (1948) 3, 176- 5 Herma M. van den Berg, De Nederlandse monu- 177, 192. menten van geschiedenis en kunst, deel VIII, De pro- 10 NI, Archief Pot, J.W.H.C. (Johan Willem Hin- vincie Noordholland, tweede stuk: Westfriesland, Tes- drik Cornelis) en Pot-Keegstra, J.F. (Jacoba Frouk- sel en Wieringen, ’s-Gravenhage 1955, 236. je), inventarisnr. POTK.110452409, Restauratie 6 Heldersche en Nieuwedieper Courant, 20 oktober van de Hervormde Kerk en Wijkgebouw voor de 1859, p. 4. Hervormde Gemeente, te De Cocksdorp, Texel, 7 Het Nieuwe Instituut, Rotterdam (NI), Archief 1946-1949; POTK.110452410, Wijkgebouw voor de Pot, J.W.H.C. (Johan Willem Hindrik Cornelis) en Her­vormde gemeente in Eierland, De Cocksdorp, Pot-Keegstra, J.F. (Jacoba Froukje), Inventarisnr. Texel 1948; POTK.110452411, Openbare Lage- POTK.52408, Bouw van een kerk en barens­huisje re School en uitbreiding met gymnastieklokaal en voor de Nederlands Hervormde Gemeente te De klas­lokalen, Den Burg, Texel (1947-1948) en (1952- Waal, Texel, en toren, 1948-1951 en 1960-1961, 1953); POTKA25d1, Schetsplan woonhuis voor stukken: POTK31t13, Opmetingstekenin­ gen;­ de familie Zwama op Texel; Schetsen, tekeningen POTK31t14, ‘Plan’; POTK31t1-POTK31t7, Be- en geschreven stukken 1953 NB Niet doorgegaan; stek- en detailtekeningen; POTK31t9, Ontwerpte- POTK.110452287, Ambtswoning hoofdonderwijzer keningen, Lichtdrukken; POTK31t9a, Ontwerpte- bij de Openbare School, Den Burg, Texel, 1954-1957; keningen; Lichtdrukken; POTK31t10-POTK31t12, POTK.110454457, NIOZ, Nederlands Instituut voor Bestek- en detail­tekeningen; POTK31t8, Schetsjes; On­derzoek der Zee, Texel, 1961-1975, 1977. POTK31t15, Schets­jes; POTK31d1, Bestek en voor- 11 NI, inventarisnr. POTK.110454436 Gereformeer­ waarden, Nota van Inlichtingen, Staat van wijzigin- de kerk aan de Zonnebloemstraat te Den Haag, gen, begroting, in­schrijvingen (1947-1949); Bestek Meervoudige opdracht 1954-1959. en voorwaarden to­ren (1960); POTK31d2, Corres- 12 Texelsche Courant, 14 mei 1952, p. 2. pondentie betr. de toren (1951-1953, 1958-1961); 13 Texelsche Courant, 7 juni 1950, p. 2. POTK31d3, Correspondentie met de opdrachtgever, 14 Texelsche Courant, 5 maart 1952, p. 1. het Ministerie van We­deropbouw betr. de aanbe- 15 Texelsche Courant, 5 april 1952, p. 3. steding (1948-1950); POTK31d4, Correspondentie 16 Texelsche Courant, 14 mei 1952, p. 2. met leveranciers en uit­voerders betr. de inrichting 17 Texelsche Courant, id. en afwerking (1950-1952); POTK31d5, Stukken be- 18 Texelsche Courant, 2 november 1960, p. 1.

22