UvA-DARE (Digital Academic Repository) Kerk in De Waal, Texel Vermeer, G. Publication date 2019 Document Version Final published version Published in Cuypersbulletin Link to publication Citation for published version (APA): Vermeer, G. (2019). Kerk in De Waal, Texel. Cuypersbulletin, 24(3/4), 9-22. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:04 Oct 2021 Nieuwsbrief van het Cuypersgenootschap 2019-3/4 Kerk in De Waal, Texel // Gerrit Vermeer Architectenbureau J.W.H.C. Pot (1909-1972) Geschiedenis en J.F. Pot-Keegstra (1908-1997) ontwierp De middeleeuwse kerk voor de Hervormde gemeente van het dorp De wederopbouwkerk van Pot en Pot Keeg- De Waal op Texel een kerk met een toren. Na stra staat op een plek, waar al een kerk stond, diverse vertragingen kwam de kerk gereed in voordat de nederzetting De Waal omstreeks 1952 en de gemeentelijke toren in 1961.1 Het 1436 achter de dijk kwam te liggen die lan- architectenechtpaar was gespecialiseerd in ge tijd de oostelijke begrenzing vormde van sociale architectuur. Een voorbereidende, ab- het eiland Texel. De kaart van Lucas Waghe- stracte schets met het liturgisch centrum en de naer uit 1584 geeft de kerk met toren weer opstelling van de banken, ingeschreven in een vlak achter deze vroegere zeedijk.2 De hoogte cirkel, suggereert dat het bij dit gebouw even- waarop de kerk staat betreft een opduiking eens om de gemeenschapsgedachte ging. Het van pleistoceen dekzand, met afval van de ne- kleine, maar opmerkelijke kerkgebouw geniet derzetting opgehoogd tot ongeveer drie meter nog geen bescherming als gemeentelijk monu- boven de omgeving.3 Een gravure uit 1760, de ment, maar op aangeven van het Cuypersge- meest gedetailleerde afbeelding van de mid- nootschap wordt daar nu werk van gemaakt. deleeuwse kerk, toont een robuuste westtoren 9 2019-3/4 Cuypersbulletin met een hoge onderste geleding met hoekli- slechte staat. Het kerkbestuur besloot daarom senen en een bekronend rondboogfries. De tot nieuwbouw. Op 27 oktober 1859 vond in bovenste, veel kortere geleding, bezat even- herberg De Rijzende Maan de aanbesteding eens hoeklisenen en een rondboogfries. In plaats voor het afbreken van de oude kerk tot het spaarveld bevonden zich twee galmgaten aan de fundamenten en het bouwen van een (afb. 1).4 De kerk en de toren staan ook weer- nieuwe kerk, grotendeels op de oude funda- gegeven op de kadastrale minuut uit 1832. In menten.6 Bij de werkzaamheden was ook in- de lengterichting van de ovale hoogte stond begrepen: ‘het maken van een nieuwen pre- de kerk georiënteerd, de westtoren afgewend dikstoel en klankbord en weder plaatsen van van het dorp. Bij de bouw van de huidige kerk het doophek uit de oude in de nieuwe kerk en in 1950 kwamen delen van de funderingen het maken van drie rijen gewone zitplaatsen tevoorschijn.5 Op de plaats van de toren be- op de tribune’. Opzichter J. van Putten uit De vond zich op de fundering van veldkeien nog Cocksdorp te Eierland ging over de aanbeste- tuf. Het ging dus om een romaanse toren van ding. Op 5 november van hetzelfde jaar kocht tufsteen, vermoedelijk uit de twaalfde eeuw. timmerman J.P. Pronk uit Den Burg de opstal voor sloop voor 875 gulden. De bouw werd De neoromaanse kerk uit 1860 gegund aan P. Pronk en P. Plevier voor 8.000 In 1654 kwam het kerkgebouw in gebruik bij gulden. Op 4 november 1860 wijdde dominee de Hervormde gemeente. Halverwege de ne- R.A. van Deursen, de predikant van Eierland, gentiende eeuw verkeerde het gebouw in een de kerk in. Van de kerk bestaan nog enke- 1. De kerk van De Waal met romaanse toren in 2. De neoromaanse kerk uit 1860 vanuit 1750l. Noord-Hollands Archief, Haarlem. het westen. 10 2019-3/4 3. Ontwerp voor de zuidgevel van de kerk van Verwoesting en wederopbouw De Waal uit 1948. De achthoekige vensters aan Op 6 april 1945 voerden de Duitse bezetters weerszijden van de grote vensters verdwenen in vanuit verschillende posities zware beschie- het uitgevoerde ontwerp, evenals de gekoppelde tingen uit op het muitende 822ste Georgische venstertjes in de toren, die plaatsmaakten voor bataljon van de Duitse Wehrmacht, dat in enkele. Het Nieuwe Instituut, Rotterdam opstand was gekomen. De kerk van De Waal brandde uit na een voltreffer. Na afloop van le foto’s en een opmeting van de ruïne zoals de strijd bleek de kerk onbruikbaar. In de ou- die achterbleef na de granaatinslag in 1945 de pastorie werd een muur weggebroken, zo- (afb. 2). De neoromaanse kerk kwam omge- dat de diensten voorlopig daar konden plaats- keerd te staan, met de ingang aan de oostzij- vinden. Direct na de oorlog werden plannen de, op het dorp gericht. Het betrof een een- gemaakt voor nieuwbouw door de Amster- voudige zaalkerk met de klok in een dakruiter damse architecten Johan Willem Hindrik boven de ingang. De voor- en de achtergevel Cornelis (Joop) Pot en zijn echtgenote Jaco- waren aan de bovenzijde afgezet met een ba Froukje (Koos) Pot-Keegstra.7 Bouwtech- rondboogfries. In de zijgevels zaten dicht bij- nisch adviseur G.C. Terlingen uit Amsterdam een drie rondboogvensters. ontfermde zich over de betonconstructies. 11 2019-3/4 Cuypersbulletin Haag; in de Waal hebben de ontwerpers met succes twee achthoeken aan elkaar gekoppeld, waarbij het doopvont het middelpunt van een dezer achthoeken is. De vergadering is ver- rukt van dit fraaie plan en een luid applaus volgt op het woord van dank dat dr. Miedema ook aan Mevrouw Pot wil brengen, als hij ar- chitect Pot gelukwenst met zijn ontwerp. […] Een nieuw geluid, fris en karaktervol, zal mis- schien een nieuwe lente in de Nederlandse kerkelijke bouwkunst aankondigen’. Het ad- vies om de achthoekige vensters aan weerszij- den van het grote venster weg te laten, namen de architecten over (afb. 3, 5). De Bouw- en Restauratiecommissie van de Nederlands Hervormde Kerk te ’s-Gra- venhage keurde de plannen op 18 november 1947 goed. Het echtpaar werd daarna ge- vraagd het ontwerp te tonen op de reizende tentoonstelling Nederlands Nieuwe Kerken, 4. De kerk nog zonder toren. Foto Bureau Pot en in 1948 ingericht door prof. G.H.M. Holt Pot-Keegstra. Het Nieuwe Instituut, Rotterdam. in samenwerking met de kerkelijke organi- saties en de minister van Wederopbouw en Naoorlogse kerkenbouw Volkshuisvesting.8 In Rotterdam kwamen de Het ontwerp werd voorgelegd aan de Studie- kerkbouwers bijeen onder het motto: Zullen commissie Kerkenbouw, die een verslag op- onze nieuwe kerken weer sieraden van onze stelde. Dit stuurden Pot en Pot-Keegstra vol steden zijn? Dat in het licht van de schrijnen- trots aan dominee G. Hartdorff van De Waal. de schaarste aan bouwmaterialen. Voor de Het stond vol lovende woorden: ‘[…] Het expositie maakte het echtpaar diverse teke- exterieur en de toren tonen een beetje stug ningen in grijstinten (afb. 3). In hetzelfde jaar karakter, waar de storm omheen kan bulde- werden de tekeningen tevens afgedrukt in het ren. Boeyinga wijst erop, dat hier een modern architectuurtijdschrift Forum.9 Het bureau kerkgebouw op uitstekende wijze het karakter Pot en Pot-Keegstra had al eerder opdrach- van de Protestantse eredienst toont. De plat- ten op Texel uitgevoerd. Zo hield het zich in tegrond drukt de gemeenschap der gelovi- 1946-1949 bezig met de restauratie van de gen voortreffelijk uit, de liturgische opbouw Hervormde kerk in De Cocksdorp.10 Voor is verantwoord en klaar, de architectonische het echtpaar werd het ontwerpen van kerken omschrijving is in Protestantse zin sober en nooit een routine: naast de kerk in De Waal stoer, dat de ontwerpers hebben weten te ontwierp het nadien alleen nog de Gerefor- leggen in dit kerkplan, is wel typisch Texels. meerde kerk in de Zonnebloemstraat in Den Klokke adviseerde de kleine raampjes in de Haag.11 Zuid- en Noordgevels weg te laten. Het licht is voldoende. Van de Broek herinnert aan de Oorlogsschade oude Protestantse Kerken met samengestelde De kerk in De Waal kon tot stand komen achthoeken. IJzendijke, Nieuwe Kerk, Den dankzij de uitkering oorlogsschade door het 12 2019-3/4 5. De kerk vanuit het zuidwesten, gefotografeerd Rijk. Die besloeg driekwart van de kosten van door A.J. van der Wal in mei 2005. Rijksdienst voor de ruwbouw. Daarmee waren nog lang niet het Cultureel Erfgoed, Amersfoort. alle kosten gedekt. De Schade Enquête Com- missie had de waarde van de vooroorlogse 13 2019-3/4 Cuypersbulletin kerkinventaris met inbegrip van het orgel doende was met het meubilair, mede doordat geschat op 20.000 gulden. Aan de nieuwe in- hij lang op de tekeningen had moeten wach- ventaris droeg de gemeente driekwart van dat ten.14 Begin april kondigde het plaatselijke bedrag bij. Voor de kerkelijke gemeente res- nieuwsblad de voltooiing van de preekstoel, teerde na aftrek van deze bijdragen een eigen het hekwerk en de banken aan. Over trage inbreng van ongeveer 25.000 gulden.