Andrzej Le śniewski
MODELE POLITYKI KULTURALNEJ PAŃSTWA POLSKIEGO 1944 – 2015
Praca doktorska napisana w Zakładzie Bada ń nad Uczestnictwem w Kulturze Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu pod kierunkiem prof. UAM dr. hab. Jana Grada
Pozna ń 2017
SPIS TRE ŚCI
WST ĘP ...... 4
ROZDZIAŁ I POLITYKA KULTURALNA – POJ ĘCIA, KONCEPCJE, MODELE ...... 9 1.1. Poj ęcia polityki kulturalnej ...... 9 1.2. Rozumienie kultury w polityce kulturalnej ...... 16 1.3. Zało żenia polityki kulturalnej pa ństwa ...... 31 1.3.1. „Prawo do kultury” jako światopogl ądowo-aksjologiczny fundament polityki kulturalnej ...... 31 1.3.2. Światopogl ądowe wizje człowieka i wiedza o społecze ństwie jako przesłanki polityki kulturalnej ...... 35 1.4. Modele polityki kulturalnej pa ństwa ...... 37 1.4.1. Zakres interwencjonizmu pa ństwa w sferze upowszechniania kultury jako podstawa modeli polityki kulturalnej ...... 38 1.4.2. Polityka kulturalna – sfera organizacji i zarz ądzania kultur ą ...... 41 1.4.3. „Misyjna” polityka kulturalna André Malraux ...... 43
ROZDZIAL II POLITYKA KULTURALNA POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ ...... 48 2.1. Kształtowanie socjalistycznego ustroju politycznego w Polsce a polityka kulturalna ... 48 2.2. Przesłanki teoretyczne i światopogl ądowe polityki kulturalnej Polski Ludowej ...... 57 2.3. Kształtowanie i prowadzenie polityki kulturalnej pa ństwa ...... 84 2.3.1. Prawne i administracyjne instrumenty kształtowania i realizowania pa ństwowej polityki kulturalnej ...... 84 2.3.2. Środowiska twórcze w realizacji polityki kulturalnej Polski Ludowej ...... 91 2.3.3. Cenzura – instrument polityki kulturalnej PRL ...... 97 2.3.4. Edukacja „dla kultury” i organizacji upowszechniania uczestnictwa w kulturze ...... 103 System powszechnej edukacji ...... 103 Szkolnictwo artystyczne ...... 106 Kształcenie kadr placówek kulturalnych ...... 110 2.3.5. Instytucjonalny system upowszechniania uczestnictwa w kulturze ...... 114 Kształtowanie przestrzennego układu kultury ...... 114 Instytucje kulturalne i artystyczne ...... 127 Produkcja i upowszechnianie filmu – kinematografia i kina ...... 135 Teatry ...... 138 Instytucje muzyczne ...... 139 Upowszechnianie prasy, ksi ąż ki i czytelnictwa ...... 140 Biblioteki ...... 149 Radio i telewizja ...... 155 Ochrona dóbr kultury – muzea ...... 157 2.3.6. Finansowanie sfery twórczo ści artystycznej i upowszechniania kultury ...... 158 2.4. Kryzys systemu socjalistycznego a sprawy kultury ...... 163
2
ROZDZIAŁ III „ILE PA ŃSTWA W KULTURZE?” MI ĘDZY MECENATEM A NEOLIBERALNYM MODELEM POLITYKI KULTURALNEJ III RZECZYPOSPOLITEJ ...... 171 3.1. Transformacja ustrojowa ...... 171 3.2. Problem polityki kulturalnej pa ństwa w okresie transformacji systemowej ...... 174 3.3. O now ą polityk ę kulturaln ą ...... 179 3.3.1. „Zało żenia programu działa ń w okresie przej ściowym”. „Kultura w okresie przej ściowym” – pierwsze dokumenty Ministerstwa Kultury i Sztuki okre ślaj ące polityk ę kulturaln ą III Rzeczypospolitej – kadencja rz ądu 1989–1990 ...... 180 3.3.2. Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej – kadencja rz ądu 1991 ...... 183 3.3.3. „Polityka kulturalna pa ństwa. Zało żenia” – pierwszy rz ądowy dokument polityki kulturalnej III Rzeczypospolitej – kadencja rz ądu 1992–1993 ...... 184 3.3.4. „Zadania Ministerstwa Kultury i Sztuki 1995–1997”. „Perspektywiczna polityka kulturalna pa ństwa”. „Karta Kultury Polskiej” – kadencja rz ądu 1993–1997 ...... 187 3.3.5. „Kierunki polityki kulturalnej”. „Kultura racj ą stanu. Program Działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego” – kadencja rz ądu 1997–2001 ...... 193 3.3.6. „Projekt zmian organizacji i finansowania kultury”. „Narodowa Strategia Rozwoju Kultury” – kadencja rz ądu 2001–2005 ...... 197 3.3.7. „Polityka historyczna” jako priorytet działalno ści kulturalnej – kadencja rz ądu 2005–2007 ...... 204 3.3.8. Programy operacyjne i narodowe programy kultury. „Pakt dla Kultury” – kadencja rz ądu 2007–2011 i 2011–2015 ...... 210 3.4. Finansowanie działalno ści kulturalnej ...... 222 3.4.1. Bud żet pa ństwa w finansowaniu sfery upowszechniania kultury ...... 222 3.4.2. Pozabud żetowe środki „na kultur ę” ...... 229 Fundacje krajowe ...... 229 Zagraniczne źródła finansowania kultury ...... 232 Fundusze i programy Unii Europejskiej ...... 236 3.5. Nowy ustrój kultury a priorytety polityki kulturalnej pa ństwa ...... 246 3.5.1. System organizacyjny sfery upowszechniania kultury ...... 246 3.5.2. Instytucje kultury a obszary realizacji polityki kulturalnej pa ństwa ...... 255
UWAGI PODSUMOWUJ ĄCE ...... 271 BIBLIOGRAFIA ...... 274 SPIS TABEL ...... 318 STRESZCZENIE ...... 319 SUMMARY ...... 322 SŁOWA KLUCZOWE ...... 324 KEYWORDS ...... 324
3
WST ĘP
Przedmiotem rozwa żań przedkładanej rozprawy doktorskiej jest polityka kulturalna pa ństwa polskiego w dwóch wyra źnie wyodr ębniaj ących si ę okresach historycznych, wyznaczonych przez radykalnie odmienne systemy społeczno-ekonomiczne i polityczne: (1) tzw. realnego socjalizmu (PRL) oraz (2) gospodarki rynkowej i demokracji liberalnej (III RP). U żyte w tytule i stosowane w pracy poj ęcie modelu polityki kulturalnej odnosi si ę tu do empirycznego stanu rzeczy jakim w tym przypadku jest „realizowana polityka kulturalna” uj ęta w pewnym idealizuj ącym uproszczeniu. Jej odmienno ści, wszak że we wskazanych okresach wynikaj ą nie tyle ze sposobu zarz ądzania sfer ą upowszechniania kultury, co z przyj ętych zało żeń teoretycznych i światopogl ądowych oraz celów ideologiczno-politycznych. Nie jest tu podstawow ą cech ą ró żnicuj ącą oba modele: centralistyczny b ądź decentralistyczny sposób zarz ądzania instytucjonalnym systemem działalno ści kulturalnej, jak zazwyczaj si ę widzi tę ró żnic ę. Centralizm nie jest charakterystyczny tylko dla organizacji życia kulturalnego w pa ństwach socjalistycznych jak pokazuje cho ćby przykład kapitalistycznej Francji z mocno scentralizowan ą polityk ą kulturaln ą pa ństwa. Scentralizowany system instytucji i zarz ądzania nimi to wła ściwie instrument realizacji polityki kulturalnej, nie za ś jej istota, okre ślona przez zało żenia teoretyczne i światopogl ądowe i jej cele. Centralizm polityki kulturalnej polega na monocentrycznym okre ślaniu tre ści kultury do upowszechniania w skali ogólnospołecznej poprzez zmonopolizowany system instytucji kulturalnych. Z takim centralizmem mieli śmy do czynienia w PRL, okresie stalinowskim (od pierwszych lat powojennych do 1956 roku) w jego modelowej, by nie rzec w skrajnej, postaci. W latach pó źniejszych pojawiały si ę stopniowo elementy decentralizacji, tak że w odniesieniu do organizacji i zarz ądzania systemem upowszechniania uczestnictwa w kulturze. Pa ństwo okre ślaj ąc zało żenia światopogl ądowo-aksjologiczne polityki kulturalnej, sił ą rzeczy w mniejszym lub wi ększym zakresie wskazuje jakie tre ści kultury ze wzgl ędu na respektowane w nich warto ści preferowa ć b ędzie w podlegaj ącej pa ństwowemu mecenatowi działalno ści artystycznej i kulturalnej. W niektórych przypadkach mo że zatem ingerowa ć w polityk ę repertuarow ą instytucji artystycznych i programy instytucji kultury. Zdarzało si ę to w Polsce po 1989 roku, wywołuj ąc kontrowersje zainteresowanych środowisk, anga żuj ąc niekiedy opini ę publiczn ą. Pewien centralizm tego rodzaju jest nieunikniony w polityce kulturalnej pa ństwa, je śli
4 nie ma by ć ono jedynie źródłem finansowania sfery upowszechniania kultury „bez zobowi ąza ń” światopogl ądowo-aksjologicznych ze strony jej organizatorów. Charakteryzowane dwa modele polityki kulturalnej państwa polskiego wynikaj ą z odmienno ści teoretycznych koncepcji polityki kulturalnej zbudowanej na odmienno ści zało żeń światopogl ądowo-ideologicznych i politycznych, wyra żonych w odpowiednich dokumentach programowych i aktach prawnych. Na nich skupiam swoj ą uwag ę jako podstawowych materiałach źródłowych. Si ęgam głównie do nich, by wskaza ć owe zało żenia i cele w ich rdzennych sformułowaniach, porównuj ąc je z uj ęciami i interpretacjami zawartymi w literaturze przedmiotu. Podstawowe pytanie badawcze dotyczy konkretno-historycznych uwarunkowa ń przyj ęcia koncepcji polityki kulturalnej przez dwa odmienne systemy władania politycznego: socjalistyczny zwany tak że „demokracj ą ludow ą” i autentycznie demokratyczny, jakie interesy społeczno-polityczne miały uwzgl ędnia ć charakteryzowane wersje polityki kulturalnej. Dalsze pytania dotycz ą tego, na ile teoretycznym koncepcjom polityki kulturalnej odpowiadała praktyka upowszechniania uczestnictwa w kulturze, jakie de facto cele realizowano i za pomoc ą jakich środków. Innymi słowy idzie o stwierdzenie stopnia czy zakresu zgodno ści mi ędzy deklarowan ą, zało żon ą a realizowan ą polityk ą kulturaln ą, o ustalenie „prawdy” w tym wzgl ędzie. Chodzi zatem o pokazanie ró żnic mi ędzy koncepcj ą polityki kulturalnej a praktyk ą działalno ści kulturalnej konstytuuj ącą empiryczne modele polityki kulturalnej, b ędącej wyrazem rzeczywistego oddziaływania pa ństwa na sfer ę twórczo ści artystycznej i jej upowszechniania w danym okresie. Uprawiana polityka kulturalna to w istocie mniej lub bardziej systematyczny interwencjonizm pa ństwa w sfer ę kultury. Na polityk ę kulturaln ą państwa spogl ądam z kulturoznawczego punktu widzenia organizowanego przez perspektyw ę poznawcz ą społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury. Mówi ę tu o punkcie widzenia, albowiem nie aplikuj ę bezpo średnio do rozwa żań rzeczonego uj ęcia kultury, lecz okre śla ono mój ogl ąd poznawczy i sposób my ślenia o badanej rzeczywisto ści społecznej, determinuje ono moje przemy ślenia i analizy dotycz ące polityki kulturalnej. Punktem wyj ścia rozwa żań zawartych w rozprawie czyni ę analizy poj ęciowe koncentruj ące si ę na znaczeniach podstawowych terminów zwi ązanych z opisem polityki kulturalnej oraz charakterystyce wybranych koncepcji i wyró żnianych w literaturze przedmiotu modeli polityki kulturalnej. Zagadnienia te stanowią tre ść rozdziału I. Zawiera on równie ż
5 przyj ęte w pracy rozumienie polityki kulturalnej jako faktycznego oddziaływania okre ślonych uprawnionych społecznie podmiotów na sfer ę upowszechniania uczestnictwa w kulturze zgodnie z mniej lub bardziej wyartykułowanymi przesłankami teoretyczno-kulturowymi i światopogl ądowymi, wyznaczaj ącymi zakres i cel kształtowania partycypacji w kulturze społecze ństwa lub danej grupy społecznej (grup społecznych). Wymienione przesłanki uj ęte w pewien system my ślowy stanowi ą okre ślon ą koncepcj ę polityki kulturalnej. Jest ona konstrukcj ą myślow ą zło żon ą z: (1) wywiedzionych ze sfery światopogl ądu przekona ń typuj ących warto ści skierowane do instytucjonalnego propagowania służą cych b ądź sprzyjaj ących (2) urzeczywistnianiu wyznaczonych celów społeczno-kulturowych (utrwalanie ładu politycznego, zachowanie to żsamo ści narodowej, „podnoszenie poziomu kulturalnego społecze ństwa”, formowanie okre ślonego ogólnospołecznego typu osobowo ści kulturowej, kształtowanie „nowego człowieka” i inne) i (3) dyrektyw, wskaza ń, zalece ń co do środków i sposobów ich realizacji (odpowiednie akty prawne, infrastruktura kulturalna, system zarz ądzania, zakres i sposób finansowania, programy edukacji). Mo żna sprowadzi ć go do uj ęcia Jerzego Kmity, który uwa ża, że koncepcja polityki kulturalnej zawiera ć powinna: (1) przesłanki merytoryczne i (2) przesłanki prakseologiczne: „Przesłanki merytoryczne charakteryzowałyby cele polityki kulturalnej oraz kwalifikowałyby jej środki z aksjologicznego punktu widzenia, tzn. z punktu widzenia ideowo-moralnej oceny ich stosowania, natomiast przesłanki prakseologiczne stanowiłyby podstaw ę wyboru owych środków z uwagi na ich skuteczno ść instrumentaln ą”. 1
W kontek ście tak uj ętej teoretycznie polityki kulturalnej analizował b ędę modele polityki kulturalnej PRL i III Rzeczypospolitej. Stanowi ą one odpowiednio problematyk ę rozdziałów II i III. U podstaw polityki kulturalnej PRL znajduj ą si ę deklaracje programowe Polskiej Partii Robotniczej i Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. One to i pó źniejsze uchwały zjazdów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej zawieraj ą światopogl ądowe (ideologiczne) przesłanki polityki kulturalnej i jej cele. Rzecz w tym jednak, że nie zawieraj ą one – według mojego dotychczasowego rozpoznania – katalogu warto ści, które konstytuowałyby światopogl ąd socjalistyczny, a którego upowszechnianie poprzez kultur ę artystyczn ą głównie, stanowi ć miało cel polityki kulturalnej realizuj ącej ogólniejszy cel powszechnej edukacji kulturowej za jaki uznano „wychowanie nowego człowieka”. Zadanie teoretycznego opracowania i zarazem społecznego uprzyst ępniania i obja śniania zało żeń socjalistycznej polityki
1 J. Kmita, Uwagi o programie polityki kulturalnej , „Nowe Drogi”, Nr 10 (485) pa ździernik 1989, s. 158. 6 kulturalnej podj ęła ówczesna propaganda oraz przedstawiciele środowisk artystycznych i nauk społecznych. Analiza wytworzonych dokumentów, wypowiedzi twórców i tekstów naukowych ma zidentyfikowa ć wszelkie przesłanki teoretyczne i światopogl ądowe, by umo żliwi ć pełny i adekwatny opis polityki kulturalnej PRL w jej nieco ró żni ących si ę okresowo wariantach. Urzeczywistnianiu przyj ętych celów ideologiczno-politycznych słu żyć miały odpowiednio ukierunkowane merytorycznie programy rozbudowywanych placówek kulturalnych i instytucji artystycznych. Strze żeniu wła ściwej ideologicznie polityki repertuarowej słu żyła tzw. cenzura prewencyjna. Dla umo żliwienia „dost ępu do kultury szerokim rzeszom społecze ństwa” nie tylko rozwini ęto sie ć instytucji kulturalnych, ale te ż rozbudowano system edukacji szkolnej, wyposa żaj ącej w niezb ędne do uczestnictwa w kulturze artystycznej kompetencje kulturowe. Zagadnienia te podejmuj ę równie ż w rozdziale III, skoncentrowanym na opisie polityki kulturalnej w okresie transformacji ustrojowej. W procesie dokonuj ących si ę przekształce ń ekonomicznych i politycznych sfera upowszechniania uczestnictwa w kulturze stała si ę równie ż obszarem poddanym ekonomizacji i mechanizmom wolnorynkowym. Towarzyszyła temu dyskusja maj ąca rozstrzygn ąć czy w pa ństwie o gospodarce rynkowej i liberalnej demokracji konieczna jest polityka kulturalna. Pojawił si ę zatem „problem polityki kulturalnej pa ństwa w nowych warunkach ustrojowych”. Ujawniły si ę tu dwa przeciwstawne stanowiska. Jedno kwestionuj ące społeczno-kulturow ą potrzeb ę prowadzenia pa ństwowej polityki kulturalnej, kieruj ące si ę neoliberaln ą koncepcj ą „rynku w kulturze”, postuluj ące likwidacj ę wszelkich rz ądowych agend zajmuj ących si ę „sprawami kultury” z Ministerstwem Kultury na czele. Stanowisko opozycyjne uzasadniało konieczno ść prowadzenia polityki kulturalnej przez pa ństwo przy zasadniczej zmianie jej zało żeń teoretyczno-światopogl ądowych i celów społecznych, przy wykorzystaniu istniej ącego przestrzennego układu kultury. Postanowiono kontynuowa ć polityk ę kulturaln ą pa ństwa. Pierwszy rz ądowy dokument „Zało żenia polityki kulturalnej pa ństwa” pojawił si ę dopiero po trzech latach od zapocz ątkowania przeobra żeń ekonomiczno-politycznych. W nast ępnych latach uchwalano ministerialne „programy rozwoju kultury” i dwukrotnie „strategi ę rozwoju kultury”. Za cel główny polityki kulturalnej pa ństwa uznano w nich niezmiennie utrzymanie to żsamo ści narodowej. Uznano za niezb ędne uspołecznienie polityki kulturalnej poprzez uruchomienie tzw. trzeciego sektora, czyli organizacji pozarz ądowych, na które scedowano szereg zada ń w zakresie organizowania uczestnictwa w kulturze poprzez system projektów. Dokonano równie ż
7 decentralizacji w zakresie tworzenia regionalnych i lokalnych programów kulturalnych przez samorz ąd terytorialny. W działalno ści kulturalnej ujawnia ć si ę zacz ęła aktywno ść ró żnych gremiów społecznych, ró żne inicjatywy animacyjne. Tak dokonał si ę proces przechodzenia od wył ącznego instytucjonalnego upowszechniania kultury do animacji kulturalnej – jak uj ął to jeden z badaczy. W nowej polityce kulturalnej zapisano przedsi ębiorczo ść kulturaln ą i wprowadzono zatem nowe instrumenty, jak system projektów i programów krajowych, regionalnych i unijnych kierowanych do ró żnych grup organizatorów życia kulturalnego. W ten sposób pa ństwo ukierunkowuje aksjologicznie i merytorycznie przedsi ęwzi ęcia kulturalne zgodnie z przyj ętymi zało żeniami i celami polityki kulturalnej i sprawuje nad nimi kontrolę. Problemem pozostaje jednak nadal kwestia finansowania „publicznego sektora w kulturze” poprzez bud żet pa ństwa, które zainteresowane podmioty uznaj ą za daleko niewystarczaj ące. Na tym skupia si ę uwaga instytucji kulturalnych usiłuj ących utrzyma ć i rozwija ć swój stan posiadania, zarówno materialny, techniczny, jak i kadrowy dla prowadzenia przypisanej im działalno ści. To najbardziej widoczne uwarunkowanie funkcjonowania obu modeli polityki kulturalnej, ale niedeterminuj ące ich specyfiki. Ta bowiem koncepcyjnie okre ślona jest przez odmienno ści konstytuuj ących je zało żeń światopogl ądowo-aksjologicznych i celów społecznych. Na koniec pragn ę zło żyć serdeczne podzi ękowania Promotorowi, Profesorowi UAM dr hab. Janowi Gradowi za ukierunkowywanie moich zmaga ń z tematyk ą dysertacji, żonie Marii Magdalenie za wyrozumiało ść dla mojego czasochłonnego zaanga żowania w trakcie jej przygotowywania, równie ż dzieciom za wykazane zrozumienie, a wnukowi za rado ść chwil podczas przerw w pisaniu pracy. Dzi ękuj ę przyjaciołom i wszystkim, którzy wspierali mnie przez kilka lat podczas powstawania tej rozprawy.
8
ROZDZIAŁ I
POLITYKA KULTURALNA – POJ ĘCIA, KONCEPCJE I MODELE
1.1. Poj ęcia polityki kulturalnej Słowo „polityka” znajduje si ę w śród tych terminów nauk humanistycznych i społecznych, które posiada wiele znacze ń, podobnie jak termin „kultura” i nastr ęcza ono badaczom spore trudno ści w adekwatnym zdefiniowaniu ze wzgl ędu na rozszerzaj ące si ę zakresy jego u życia. W zwi ązku z tym specjali ści politolodzy stwierdzaj ą, że „Cz ęsto nawet w renomowanych podr ęcznikach i leksykonach trudno znale źć jasn ą odpowied ź na proste pytanie: Co to jest polityka?” 2, konstatuj ąc równocze śnie, że „Zarówno potocznie, jak i w wi ększo ści okre śle ń podr ęcznikowych polityk ę wi ąż e si ę z władz ą”. 3 Tak istot ę polityki widział Max Weber okre ślaj ąc j ą jako „d ąż enie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy” 4 i to rozumienie polityki znalazło odzwierciedlenie w definicji Franciszka Ryszki, zgodnie z którym polityka to „planowe i zorganizowane d ąż enie do zdobycia i utrzymania władzy – d ąż enie, któremu odpowiadaj ą okre ślone działania ludzkie”. 5 Od staro żytno ści polityka kojarzona jest z umiej ętno ści ą sprawowania władzy w ówczesnych strukturach typu pa ństwowego. Polityka to techne, „sztuka rz ądzenia” i ten sens odnajdujemy w wielu jej definicyjnych obja śnieniach. Z istnieniem pa ństwa ł ączy j ą znawca gry politycznej Nicollo Machiavelli. Jakkolwiek – jak orzeka Słownik politologii – „Tradycyjna definicja polityki jako „sztuki i nauki rz ądzenia” nie narzuca ogranicze ń co do samego terminu, poniewa ż nigdy nie było konsensusu co do tego, które działania zaliczamy do „sprawowania władzy”. 6
Uprawianie polityki przypisuje si ę powszechnie strukturom pa ństwowym, co współcze śnie uznaje si ę za w ęż sze rozumienie polityki. Tak te ż ujmuj ą j ą zwykle teorie politologiczne. Stefan Opara, filozof i politolog przeprowadziwszy stosowne analizy poj ęciowe, stwierdza, że „Polityka
2 S. Opara, Poj ęcie polityki , w: S. Opara, D. Radziszewska-Szczepaniak, A. Żukowski (red.), Podstawowe kategorie polityki, Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmi ńsko-Mazurskiego w Olsztynie, Olsztyn, 2003, s. 41. 3 Ibidem, s. 43. 4 M. Weber, Polityka jako władza i powołanie , Kraków 1998, cyt. za F. Ryszka, Wst ęp do nauki o polityce. Uwagi metodologiczne , Warszawa-Pozna ń 1978, s. 44. 5 F. Ryszka, op. cit., s. 44. 6 Słownik politologii , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 426. 9 to d ąż enie do realizacji celów społecznych z wykorzystaniem (lub d ąż eniem do wykorzystania) instrumentarium i autorytetu pa ństwa” 7 i wyró żnia trzy typy polityki: polityk ę realn ą, polityk ę potencjaln ą i polityk ę wpływu. Polityka realna to wszelkie działania władzy w okresie kierowania pa ństwem. Polityka potencjalna zawarta jest w programach i działalno ści podmiotów zmierzaj ących do zdobycia władzy, by realizowa ć swoje cele społeczne. Polityka wpływu ujawnia si ę w działaniach grup i osób oddziałuj ących nieformalnie na struktury władzy pa ństwowej dla osi ągania własnych celów. Dziedzin ą czy działem polityki pa ństwa jest polityka kulturalna uwa żana za rodzaj wyspecjalizowanej polityki społecznej. Jest wiele definicji polityki społecznej funkcjonuj ących w naukach o polityce i ekonomii. Ich wspólnym elementem wyra żanym w ró żnych sformułowaniach, jest uznanie za jej główny cel „kształtowanie warunków bytu i pracy ludno ści”. Według e ncyklopedycznego obja śnienia polityka społeczna jest „(…) celow ą działalno ści ą pa ństwa i innych podmiotów w dziedzinie kształtowania warunków życia i pracy ludno ści oraz stosunków mi ędzyludzkich, maj ącą na celu zaspokojenie potrzeb indywidualnych i społecznych”. 8
Niekiedy podkre śla si ę, że chodzi o „kształtowanie godnych warunków życia i poprawnych stosunków mi ędzyludzkich”. Dokładniej wskazane cele zawieraj ą wyró żniane „polityki szczegółowe”. S ą to polityki: dochodów i wydatków, demograficzna (ludno ściowa), rodzinna, migracyjna, mieszkaniowa, ochrony zdrowia (zdrowotna), prewencji i zwalczania patologii, żywno ściowa, ochrony środowiska naturalnego, zatrudnienia i ochrony pracy, zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej (socjalna), organizacji wypoczynku i turystyki, edukacyjna (o światowa), kulturalna, wyznaniowa i inne. Niektórzy badacze ujmuj ą polityk ę kulturaln ą jako jedn ą ze sfer polityki publicznej, która ukierunkowana jest na zaspokajanie potrzeb zbiorowych obywateli. 9 Przechodz ąc do kwestii rozumienia polityki kulturalnej, punktem wyj ścia czyni ę wypowied ź Urszuli Kaczmarek, która w pierwszych latach transformacji społecznej, pokazuj ąc dokonuj ące si ę zmiany w sferze upowszechniania kultury w Polsce, skonstatowała, i ż
„Polityka kulturalna jako okre ślonego typu zjawisko społeczne i jako wyspecjalizowana działalno ść współczesnych pa ństw, nie jest jeszcze do ko ńca jednoznacznie pojmowana. Aczkolwiek poj ęcie to
7 S. Opara, op. cit., s. 45. 8 Encyklopedia popularna PWN, Warszawa 1982. 9 G. Prawelska-Skrzypek, Polityka kulturalna polskich samorz ądów. Wybrane zagadnienia , WUJ, Kraków 2003. 10
upowszechniło si ę przez ostatnie dziesi ęciolecia i wyst ępuje cz ęsto w ró żnych programach pa ństwowych (organizacji lub partii, a tak że na łamach prasy, w dokumentach życia społecznego) to zakres jego jest nadal trudno uchwytny. Tradycyjnie wi ązane jest z działaniami jednego podmiotu, czyli wyspecjalizowanego organu administracji pa ństwowej: ministerstwa kultury b ądź jego odpowiednika. (…) Warto zastanowi ć si ę nad rozszerzeniem podmiotów do np. ruchów społecznych, klas, grup zawodowych, grup interesów, grup celowych itp. Polityka kulturalna rozumiana jest wtedy jako cz ęść , czy mo że wytwór lub przejaw procesu kulturalnego, jako przejaw organizowania si ę tego ż procesu”. 10
Poruszona tu kwestia rozumienia polityki kulturalnej jest nadal aktualna, skoro pytanie „Co to jest polityka kulturalna?” lub „Czym jest polityka kulturalna?” s ą dalej stawiane. Definicyjne odpowiedzi na nie znale źć mo żna, cho ć nie zawsze, w opracowaniach charakteryzuj ących konkretne programy polityki kulturalnej Polski i innych pa ństw oraz organizacji mi ędzynarodowych jak UNESCO i Unia Europejska. Niewielu autorów czyni punktem wyj ścia swoich opisów i analiz empirycznych polityki kulturalnej, rozwa żania teoretyczne dotycz ące jej koncepcji, typów, modeli i zasad. Poza tekstem Sława Krzemienia- Ojaka i Andrzeja Ziemilskiego i odr ębnie Sława Krzemienia-Ojaka brak jest w tym zakresie ogólniejszych opracowa ń11 . Teoria polityki kulturalnej czeka nadal na skonstruowanie. W polskiej literaturze przedmiotu termin „polityka kulturalna” odnoszony był do lat 90. XX wieku niemal wył ącznie do polityki kulturalnej pa ństwa, maj ącego najwi ększe mo żliwo ści i instrumenty oddziaływania na sfer ę życia społecznego obejmowanego ogólnym mianem „upowszechniania kultury” lub po prostu „kultur ą”. Wedle najogólniejszego okre ślenia „Polityka kulturalna - to przemy ślany program ingerencji pa ństwa w sfer ę kultury”12 . Takie jej pojmowanie zdaje si ę przyjmowa ć Antonina Kłoskowska, konstatuj ąc, że „Przez polityk ę kulturaln ą rozumie si ę zwykle ogół zasad i reguł wyra żonych explicite lub implicite, którym podporz ądkowana jest działalno ść instytucji publicznych lub prywatnych wywieraj ących wpływ na zinstytucjonalizowane formy twórczo ści, rozpowszechniania i udost ępniania tre ści oświatowych, artystycznych, literackich, rozrywkowych”. 13
Z kolei Małgorzata D ąbrowska-Szefler charakteryzuj ąc polityk ę o światowo-kulturaln ą lat 1944-1955, ujmuje j ą jako „Zbiór celów strategicznych rozwoju o światy i kultury oraz metod
10 U. Kaczmarek, Organizacja i zarz ądzanie instytucjami kultury , w: J. Grad, U. Kaczmarek, Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce. Zmiany modelu. Skrypt dla studentów kulturoznawstwa, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, Pozna ń 1996, s. 170. 11 S. Krzemie ń-Ojak, Andrzej Ziemilski, Wiedza o polityce kulturalnej. Próba typologii problemów , Instytut Kultury, Warszawa 1984 oraz S. Krzemie ń-Ojak, Kultura – Polityka – Wychowanie , Pa ństwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1972. 12 K. Krzemie ń, Zagadnienia pa ństwowej polityki kulturalnej rozwini ętych pa ństw kapitalistycznych , w: J. Kossak, K. Krzemie ń, Kształty polityki kulturalnej, PWN, Warszawa 1976, s. 147. 13 A. Kłoskowska: Socjologia kultury , PWN, Warszawa 1981, s. 482-483. 11 i instrumentów ich realizacji, a tak że struktur ę instytucji działaj ących w sferze o światy i kultury”. 14 To pojmowanie polityki kulturalnej ograniczonej do działalno ści pa ństwa wyra ża te ż nast ępuj ąca deklaracja terminologiczna Mariana Golki: „Przyjmijmy tedy uwa żać za polityk ę kulturaln ą w szerokim znaczeniu ka żdy stosunek władzy pa ństwowej do kultury: zarówno ingerencj ę w system kultury jak te ż świadome powstrzymywanie si ę przed ni ą. W w ęż szym znaczeniu (co chyba jest sensowniejsze dla empirycznych bada ń i refleksji nad rzeczywisto ści ą społeczno-polityczno-kulturow ą) nale żałoby jednak uzna ć za polityk ę kulturaln ą tylko owo aktywne ingerowanie władzy pa ństwowej, i to szczebla centralnego”. 15
Uznawanie polityki kulturalnej jako wła ściwo ści władz pa ństwa pozostaje w niezgodzie z rzeczywisto ści ą społeczno-polityczn ą ukształtowan ą w wyniku zmian ustrojowych po 1989 roku, której istotnym elementem w sferze organizacji pa ństwa jest samorz ąd terytorialny. Reformy samorz ądowe z 1990 i 1998 roku czyni ące działalno ść kulturaln ą ustawowym „publicznym zadaniem własnym” gmin, powiatów i województw, wprowadzaj ące rzeczywist ą decentralizacj ę we władaniu pa ństwem, spowodowały pojawienie si ę samorz ądowych podmiotów, posiadaj ących ustawowe uprawnienia do kreowania polityki kulturalnej w ramach swojego władztwa na danym obszarze pa ństwa. Od tego momentu zyskuj ą faktyczne uzasadnienie stwierdzenia o „polityce kulturalnej samorz ądów terytorialnych” 16 , „lokalnej polityce kulturalnej” 17 , „polityce kulturalnej miast” czy „miejskich politykach kulturalnych” 18 . Zauwa żyć trzeba, że ju ż w Polsce Ludowej ówczesne samorz ądy terytorialne zwane „radami narodowymi” formułowały „programy rozwoju kultury” w województwach, powiatach i w miastach, a wi ęc w istocie prowadziły okre ślon ą polityk ę kulturaln ą w ramach ówczesnego ustroju politycznego. Podejmowały odpowiednie uchwały, wydawały materiały i dokumenty zatytułowane cz ęsto jako „zało żenia polityki kulturalnej” województw, powiatów i miast. Przykładem jest dokument Ogólne zało żenia polityki kulturalnej miasta Poznania na lata 1962- 1980 , w którym notabene czytamy, że
14 M. D ąbrowska-Szefler, Bilans polityki o światowo-kulturalnej w latach 1944-1955, w: Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944-1956, red. P. Wójcik. Warszawa 1992, s. 469. 15 M. Golka, Transformacja systemowa a kultura w Polsce po 1989 roku. Studia i szkice , Instytut Kultury, Warszawa 1997, s. 19. 16 G. Prawelska-Skrzypiec, op. cit. 17 Scenariusze rozwoju lokalnych polityk kultury , http://www.nck.pl/media/study/cal_scenariusze_2212122.pdf 18 Miejskie polityki kulturalne. Raport z bada ń, Res Publica Nowa, nr 21/2013. http://publica.pl/wp-content /uploads/2014/01/miejskiepolkulturalne_fin.pdf. 12
„O samodzielnej polityce kulturalnej m. Poznania, mówi ć mo żna w całym tego słowa znaczeniu dopiero od roku 1957. Wówczas to w wyniku realizacji idei decentralizacji, wysuni ętej przez III Zjazd PZPR, sprawy kultury przekazane zostały wła ściwym gospodarzom miasta – Radzie Narodowej”. 19
Maj ąc na uwadze t ę okoliczno ść , że to jednak organy pa ństwa (parlament, rz ąd) okre ślaj ą ramy prawne i organizacyjne oraz podstawowe cele i przesłanki aksjologiczne upowszechniania uczestnictwa w kulturze, uwzgl ędniaj ąc lokalne potrzeby kulturalne, to tak że polityka kulturalna samorz ądu terytorialnego i innych podmiotów lokuje si ę w polityce kulturalnej pa ństwa i jest w pewnym zakresie jej wyrazem. Mo żliwo ść szerokiego stosowania okre ślenia „polityka kulturalna” daje jej najogólniejsza definicja sformułowana na pocz ątku lat 80. XX wieku, przez Sława Krzemienia-Ojaka i Andrzeja Ziemilskiego, abstrahuj ąca od jej sprawczego podmiotu, którzy stwierdzaj ą, że „Zgodnie z t ą definicj ą z polityk ą kulturaln ą mamy do czynienia wsz ędzie tam, gdzie obserwujemy świadome, celowe i zorganizowane oddziaływanie na proces kulturowy”. 20 Takie te ż rozumienie polityki kulturalnej przyj ęto na konferencji UNESCO w Monako. Wedle dokumentów konferencyjnych: „(…) przez polityk ę kulturaln ą nale ży rozumie ć sum ę świadomych i ukierunkowanych przedsi ęwzi ęć i działa ń (jak te ż i brak odpowiedniego działania) maj ących na celu zaspokajanie potrzeb kulturalnych społecze ństwa poprzez maksymalne wykorzystanie środków i dóbr, którym społecze ństwo dysponuje w danym okresie czasu”. 21
Podmiotem tak ogólnie pojmowanej polityki kulturalnej jest zatem ka żdy, „(…) kto dan ą polityk ę kulturaln ą inspiruje i obmy śla, kto definiuje jej programowe cele, kto j ą realizuje steruj ąc mechanizmami ró żnych organizacyjnych instrumentów i kto, wreszcie, za ni ą i za jej efekty ponosi odpowiedzialno ść ”. 22
To jej rozumienie pozwala odnosi ć poj ęcie polityki kulturalnej do ró żnych podmiotów indywidualnych i społecznych, maj ących istotny programowy i organizacyjny wpływ na sfer ę kultury. Podmiot indywidualny to ka żda osoba, z któr ą ł ączy si ę jak ąś koncepcj ę lub projekt polityki kulturalnej: my śliciel, filozof, polityk, jak cho ćby wymienieni przez autorów powy ższej wypowiedzi: Anatolij Łunaczarski, Włodzimierz Lenin, Benedetto Croce, Mao Zedong, André Malraux, Jan Paweł II, Stefan Wyszy ński, Stefan Żółkiewski, Kazimierz Żygulski. Podmiot zbiorowy polityki kulturalnej to ka żda organizacja społeczna, głównie polityczna i instytucja
19 Ogólne zało żenia polityki kulturalnej miasta Poznania na lata 1962-1980, Wydział Kultury Prezydium Rady Narodowej M. Poznania, Pozna ń, 13. IX 1962 r., s. 3-4. 20 S. Krzemie ń-Ojak, A. Ziemilski, op. cit., s. 1. 21 Z. Jagielski, Polityka partii w dziedzinie kultury , w: Wybrane problemy upowszechniania kultury, COMUK, Warszawa 1976, s. 30. 22 S. Krzemie ń-Ojak, A. Ziemilski, op. cit., s. 3. 13 kształtuj ąca w jakiej ś mierze uczestnictwo w kulturze swoich członków lub wpływaj ąca na życie kulturalne szerszej zbiorowo ści, zgodnie z przyj ętymi warto ściami-celami i zasadami. Jest nim w szczególno ści pa ństwo. Prowadzi ono polityk ę kulturaln ą okre ślon ą zazwyczaj współcze śnie przez parti ę rz ądz ącą. W PRL jej kierunek, „kształt”, uzale żniony był od zało żeń ideologicznych i programowych Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, po przekształceniach ustrojowych – ka żdorazowo od zmieniaj ących si ę politycznych koalicji rz ądowych. Zało żenia, wskazania, wytyczne czy dyrektywy polityki kulturalnej pa ństw we współczesnym świecie wynikaj ą w mniejszym lub wi ększym zakresie z programów kulturalnych organizacji mi ędzynarodowych: Organizacji Narodów Zjednoczonych ds. Edukacji, Nauki i Kultury (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization – UNESCO), Rady Europy i Unii Europejskiej. W upowszechnionym poj ęciu polityki kulturalnej nie mie ści si ę raczej polityka kulturalna w rozumieniu wybitnego przedstawiciela filozofii neopragmatycznej Richarda Rorty`ego, dla którego obszarem rozgrywania si ę procesów kulturowych jest całokształt życia społecznego, na który nale ży odpowiednio – w imi ę wyra źnie okre ślonych warto ści – oddziaływa ć. Szczególn ą dziedzin ą, b ędącą przedmiotem polityki kulturalnej jest społeczna praktyka j ęzykowa. Jak pisał przywołany filozof: „Termin „polityka kulturalna” obejmuje mi ędzy innymi spory o u życie słów. Twierdz ąc, że nie powinno si ę mówi ć o Niemcach „Szkopy” i że biali nie powinni nazywa ć Murzynów czarnuchami, uprawiamy polityk ę kulturaln ą. Porzucenie bowiem tych praktyk j ęzykowych posłu ży naszym celom socjopolitycznym – zwi ększenia stopnia tolerancji pewnych grup wobec innych”. 23
Jego zdaniem polityka kulturalna obejmuje zabiegi polegaj ące na celowym wyrugowaniu z kultury dyskursów powoduj ących lub utrwalaj ących podziały wspólnoty ludzkiej. Zapewne w jej obr ębie sytuuje si ę tzw. poprawno ść polityczna zalecaj ąca unikanie sformułowa ń opisowych, wyra żeń warto ściuj ących i kwalifikuj ących ludzi ze wzgl ędu na płe ć, cechy fizyczne, pochodzenie etniczne i klasowe, wyznawany światopogl ąd (religi ę), orientacj ę seksualn ą i inne. Do sfery polityki kulturalnej zalicza si ę europejski „program bezrasowo ści”, którego celem jest wykorzenianie poj ęcia rasizmu ze świadomo ści i praktyki społecznej poprzez wykre ślanie z oficjalnej prawnej i urz ędowej nomenklatury i wykluczanie z debaty publicznej w krajach europejskich terminu „rasa” i jego pochodnych. Wyrazem poprawno ści politycznej jest zast ępowanie słowa „rasizm” (odnosz ącym si ę do biologicznie, antropologicznie wyznaczonej
23 R. Rorty, Filozofia jako polityka kulturalna , Czytelnik, Warszawa 2009, s. 23. 14
„rasy”), wyra żeniem „rasizm kulturowy”, stosowanym obecnie w dyskursie naukowym. Jest to termin, którym zaczyna si ę okre śla ć wszelk ą nietolerancj ę „Innych”. Bardzo ogólnie, w sposób niejasny wskazany został w przywołanej definicji przedmiot polityki kulturalnej, okre ślony jako „proces kulturowy”. W poni ższej wypowiedzi Kazimierza Krzysztofka procesy kulturowe to kształtowanie warunków dla realizacji wymienionych w niej celów zwi ązanych z partycypacj ą w kulturze. Polityka kulturalna to zatem „(…) świadome, zgodne z zało żonymi celami i warto ściami, wpływanie na procesy kulturowe w celu pobudzenia uczestnictwa w kulturze i jej demokratyzacji, tworzenia korzystnych warunków dla twórczo ści, zachowania duchowego i materialnego dorobku pokole ń, przygotowania – przez edukacj ę – nowych pokole ń do dziedziczenia tego dorobku, czyli przekazu kanonu kultury danej społeczno ści oraz sprzyjania jej udziałowi w komunikacji mi ędzy kulturami”. 24
Odno śne procesy kulturowe rozgrywa ć si ę tedy maj ą w sferze instytucjonalnie organizowanego uczestnictwa w kulturze, któr ą mo żna odpowiednio „sterowa ć” – jak stwierdził Edmund Wnuk-Lipi ński, uznaj ąc, że poj ęcie „sterowanie kultur ą” oddaje „specyfik ę celów i metod polityki kulturalnej”. Jakkolwiek pogl ąd swój sformułował na podstawie obserwacji polityki kulturalnej PRL, to ma on walor ogólniejszy, co wynika z obja śnienia powy ższego poj ęcia, wedle którego „Poprzez sterowanie kultur ą rozumie si ę wywieranie po żą danego (zgodnie z zało żonymi celami) wpływu na okre ślone zjawiska kulturalne”. 25 W takim znaczeniu o sterowaniu kultur ą mo żna mówi ć, w odniesieniu do interwencjonizmu pa ństwowego w kulturze w ka żdym systemie politycznym, jak cho ćby w przypadku „programów operacyjnych” czy „narodowych programów kultury” w III RP. Ogólniej rzecz ujmuj ąc tak nale ży postrzega ć systematyczn ą ingerencj ę ka żdego uprawnionego podmiotu w danej społeczno ści w formowanie kultury czy tylko uczestnictwa we wspólnotowej kulturze. Przywołany autor zwraca uwag ę, że owo sterowanie kultur ą „(…) nie odnosi si ę ono wprost do samej kultury, ale raczej dotyczy warunków jej rozwoju”. Polityka kulturalna oddziałuje zatem po średnio na rzeczywisto ść kulturow ą i polega raczej na kształtowaniu warunków sprzyjających realizacji zakładanych warto ści kulturowych, „takich warunków, w których naturalny byłby rozwój po żą danych warto ści kulturowych”. Formowanie tedy instytucjonalnego życia kulturalnego stanowiłoby wła śnie przedmiot polityki kulturalnej, co stwierdził Marian Golka, odpowiadaj ąc na pytanie
24 K. Krzysztofek, Polityka kulturalna w mi ędzynarodowych raportach o kulturze , w: Problemy zarz ądzania sfer ą kultury i turystyki , pod red. K. Mazurek-Łopaci ńskiej, Wyd. AE im. O. Langego, Warszawa-Wrocław 1999, s. 11. 25 E. Wnuk-Lipi ński, Rozumienie kultury. Szkice socjologiczne , Instytut Wydawniczy Centralnej Rady Zwi ązków Zawodowych, Warszawa 1979, s. 92. 15
„Czym w ogóle jest polityka kulturalna?” i oznajmił, że „Uwa żam, że jest to kształtowanie celów i środków, zasad i warunków twórczo ści, obiegu i obecno ści oraz odbioru kultury w okre ślonym społecze ństwie czy regionie”. 26 Problemem, wszak że pozostaje zakładane w polityce kulturalnej rozumienie kultury, jej obszar czy zakres. Zagadnienie to rozpatrzone zostanie poni żej.
1.2. Rozumienie kultury w polityce kulturalnej Włodzimierz Kaczocha słusznie uwa ża, że „Przy charakterystyce poj ęć polityki dotycz ącej kultury wa żne jest równie ż to, do jakiej definicji czy te ż sposobu rozumienia kultury si ę odwołujemy”. Informuje jednocze śnie, że zazwyczaj „autorzy przyjmuj ą powa żnie selektywne lub globalne poj ęcie kultury”. 27 Wyró żnianie globalnego, inaczej szerokiego czy szerszego oraz selektywnego b ądź w ęż szego lub w ąskiego rozumienia kultury jest rozpowszechnione w naukach humanistycznych i społecznych, za spraw ą antropologii kulturowej i socjologii kultury, co uzna ć nale ży za swoisty sukces społeczno-edukacyjny i popularyzatorski obu dyscyplin naukowych. Globalne nazywane równie ż antropologicznym – uj ęcie kultury reprezentuj ą wszelkie jej definicje, które mówi ą najogólniej „czym jest kultura”, jakie s ą jej podstawowe elementy konstytuuj ące j ą, b ądź definicje enumeratywne, wyliczaj ące jej dziedziny, jak cho ćby nominalistyczna, pierwsza etnologiczna (1871), uznana nawet za „pierwsz ą naukow ą” definicja kultury Edwarda B. Tylora oznajmuj ąca, że „Kultura, czyli cywilizacja w najszerszym znaczeniu etnograficznym jest to poj ęcie obejmuj ące wiedz ę, wierzenia, sztuk ę, moralno ść , prawo, obyczaje i inne zdolno ści i przyzwyczajenia zdobyte przez człowieka jako członka społecze ństwa”. 28
Pó źniejsze koncepcje ujmuj ą kultur ę jako zespół zachowa ń i wytworów (wyposa żonych domy ślnie w okre ślone sensy). Pocz ątkuje je definicja antropologa Ralpha Lintona. Oznajmia ona, że „Kultura jest konfiguracj ą wyuczonych zachowa ń i ich rezultatów, których elementy składowe s ą podzielane i przekazywane przez członków danego społecze ństwa”.29 Na niej wzorowane jest okre ślenie kultury Antoniny Kłoskowskiej, zgodnie z którym
26 M. Golka, Kultura czasu przełomu (o przeobra żaniu życia kulturalnego) , Instytut Kultury, Warszawa 1990, s. 11. 27 W. Kaczocha, Polityka kulturalna PPR-PZPR. Zarys problematyki polityki kulturalnej w okresie 1942-1977 , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981, s. 11-12. 28 E. B. Tylor, Cywilizacja pierwotna . Badania mitologji, filozofji, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów , Warszawa 1896, s. 15. 29 R. Linton, Kulturowe podstawy osobowo ści, Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 45. 16
„Kultura to wzgl ędnie zintegrowana cało ść obejmuj ąca zachowania ludzi przebiegaj ące według wspólnych dla zbiorowo ści społecznej wzorów wykształconych i przyswajanych w toku interakcji oraz zawieraj ąca wytwory takich zachowań”. 30
Podobnie brzmi definicja Jana Szczepa ńskiego, wedle której „(…) kultura to ogół wytworów działalno ści ludzkiej, materialnych i niematerialnych warto ści uznawanych sposobów post ępowania, zobiektywizowanych i przyj ętych w dowolnych zbiorowo ściach, przekazywanych innym zbiorowo ściom i nast ępnym pokoleniom”. 31
Aleksander W. Nocu ń, u świadamiaj ąc pracownikom placówek kulturalnych ró żnice mi ędzy potocznym rozumieniem kultury identyfikuj ącym j ą z wykształceniem, poziomem umysłowym czy dobrym wychowaniem, odwołuj ąc si ę najwyra źniej do powy ższych uj ęć skonstruował – na potrzeby „teorii pracy kulturalno-oświatowej” – najbardziej rozbudowan ą definicj ę szeroko pojmowanej kultury: „Kultura to ogół wytworów działalno ści ludzkiej i wzorów zachowa ń przekazywanych z pokolenia na pokolenie i z grupy do grupy w procesach rozwoju historycznego” 32 , wymieniaj ąc jako jej dziedziny: sposoby zaspokajania potrzeb życiowych człowieka, obyczaje, wierzenia, przes ądy, ideologi ę, wiedz ę naukow ą, sztuk ę, sposoby rozrywki i wypoczynku, mod ę i inne dziedziny działalno ści ludzkiej. Zgodnie z tym wytworami kultury s ą: przedmioty materialne, sposoby ich u żytkowania i wytwarzania, fabryki i technologia produkcji, instytucje społeczne jak szkoła, uczelnia dom, o środek, centrum, świetlica i klub kultury i „to, co si ę w nich dzieje” oraz wiedza, edukacja, dalej dzieła sztuki: powie ść , obraz, utwór muzyczny itp. Istot ą globalnego uj ęcia kultury jest jej przeciwstawienie naturze, co konstytuuje kultur ę jako specyficznie ludzki sposób życia. To stanowisko antynaturalizmu ontologicznego (przedmiotowego). Wówczas, zgodnie z uj ęciem jednego z autorów zajmuj ących si ę polityk ą kulturaln ą szerokie rozumienie kultury odnosi si ę do materialnych i duchowych efektów działalno ści ludzkiej w procesie rozwoju historycznego zgodnie „z ogólnymi prawidłowo ściami rz ądz ącymi rozwojem społecznym”. Kultura materialna jest efektem bezpo średniego oddziaływania na człowieka na otaczaj ący go świat, zawłaszczania, eksploatowania przyrody „w celu jej kształtowania”. Kultura duchowa za ś to: idee i normy moralne, religijne, prawne, j ęzyk, mowa, sfera stosunków mi ędzyludzkich regulowana przez
30 A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964, s. 40. 31 J. Szczepa ński, Elementarne poj ęcia socjologii , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, s. 78. 32 A. W. Nocu ń, Teoretyczne podstawy pracy kulturalno-oświatowej , w: Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniaj ącym si ę świecie, pod red. T. Pilcha i I. Lepalczyk, Wydawnictwo „ Żak”, Warszawa 1995, s. 123- 124. 17 zwyczaje, obyczaje, wzorce post ępowania, tworz ące tzw. kultur ę bycia oraz wytwory artystyczne. 33 W niektórych dokumentach pa ństwowych polityki kulturalnej pojawiaj ą si ę odwołania do uznanych w środowisku naukowo-akademickim koncepcji kultury, jak cho ćby w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004–2013 Ministerstwa Kultury, w której przywołuje si ę koncepcj ę kultury Antoniny Kłoskowskiej, wydzielaj ącej jako sfery kultury: kultur ę bytu, kultur ę społeczn ą i kultur ę symboliczn ą, stwierdza si ę, że na kultur ę w szerokim uj ęciu składa si ę sztuka, religia, polityka, gospodarka, komunikacja, natomiast „W w ąskim rozumieniu kultura to system czynno ści i wytworów, których podstawow ą cech ą jest obecno ść znaków posiadaj ących społeczn ą warto ść i akceptacj ę (kultura symboliczna: religia, nauka, sztuka, zabawa/rozrywka)”.
W powy ższym dokumencie wyodr ębnia si ę jeszcze „kultur ę w rozumieniu historycznym” ujmowan ą jako dziedzictwo narodowe, które stanowi jeden z wa żnych obszarów obj ętych polityk ą kulturaln ą pa ństwa. Rozumiane jest ono jako „(…) wytwory i czynno ści danego narodu, nale żą ce do kategorii kultury symbolicznej, maj ące wyj ątkow ą powszechn ą warto ść szczególnie dla danego narodu – daj ącą poczucie identyfikacji oraz buduj ącą wi ęzi”. 34
Tak rozumiana kultura ma by ć teoretycznym i aplikacyjnym narz ędziem do wykazania i potwierdzania, że jest ona podstawowym czynnikiem rozwoju społecznego, poniewa ż: „− kreuje potencjał intelektualny regionów, buduj ąc kapitał ludzki, − tworzy, poprzez popularyzacj ę ró żnorodno ści kulturowej, społecze ństwo świadome i kieruj ące si ę normami etycznymi, otwarte. − przeciwdziała patologiom społecznym, − jest spoiwem integracji społecznej, − jest tre ści ą to żsamo ści narodowej, − piel ęgnuje wi ęzi lokalne, − jest baz ą nawi ązywania współpracy i komunikacji mi ędzyludzkiej, − realizuje zało żenia polityki równouprawnienia płci, równo ści rasowej i solidarno ści społecznej, − pomaga przywraca ć osoby upo śledzone i inwalidów do życia społecznego i zawodowego (np. terapie przez kultur ę, zmiana mentalno ści i pokonywanie uprzedze ń), − zmniejsza dysproporcje rozwoju osobowego obywateli, − stanowi jedn ą z form i wymiarów awansu społecznego” 35
Trzeba tylko okre śli ć w jaki sposób kultura oddziałuje na życie społeczne i funkcjonowanie jednostki by powy ższe stwierdzenia uzyskały „moc dowodow ą”, a nie pozostały jedynie
33 F. Gołembski, Rola kultury w procesie kształtowania współpracy międzynarodowej , Polski Instytut Spraw Mi ędzynarodowych, Warszawa 1984, s. 7-8. 34 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004–2013, Ministerstwo Kultury, s. 6. 35 Ibidem, s. 7. 18 deklaracjami. My ślę, że nieprzebijanie si ę do świadomo ści społecznej i władzy politycznej tezy, że kultura „ma znaczenie dla rozwoju kraju” wynika z tego wła śnie, że teza ta stanowi dla nich gołosłowne zapewnienie, że tak jest rzeczywi ście. Brakuje tu bowiem argumentacji sformułowanej w kontek ście teoretycznie rozumianej kultury pokazuj ącej jej normatywno- regulatywn ą rol ę w społecze ństwie. W gruncie rzeczy w ró żnych wersjach realizowanej polityki kulturalnej i w refleksji nad ni ą ogranicza si ę przestrze ń kultury do sfery sztuki (plastyka, literatura, teatr, film, fotografia, muzyka, śpiew). Łatwo to skonstatowa ć, przyjrzawszy si ę projektom polityki kulturalnej i praktyce upowszechniania kultury. Jan Szczepa ński zwraca uwag ę na to, że obejmuje ono „(…) kształtowanie wolnego czasu obywateli i dostarczanie im w tym czasie ‹‹kulturalnej rozrywki››” 36 , co stanowi zakres działania placówek kulturalnych. W administracyjnej, urz ędowej pragmatyce uto żsamia si ę kultur ę ze sfer ą, któr ą najcz ęś ciej nazywa si ę „ życiem kulturalnym”, „działalno ści ą kulturaln ą” lub „upowszechnianiem kultury”, a wi ęc z instytucjonalnym systemem organizacji uczestnictwa w kulturze artystycznej. T ę okoliczno ść ma na uwadze Sław Krzemie ń-Ojak, kiedy stwierdza krytycznie, że „w sferze praktycznych poczyna ń” uwidacznia si ę selektywne pojmowanie kultury, które zakreśla obszar działalno ści instytucji kulturalnych, tworz ący „ życie kulturalne”. W zwi ązku z tym w potocznym i urz ędowym my śleniu rozwój kultury sprowadza si ę do „intensyfikacji i popularyzacji form działalno ści” instytucji kulturalnych. Stwierdza, tedy, że „W słownictwie publicystyki kulturalnej w nomenklaturze urz ędów, w stylistyce planów i sprawozda ń, w j ęzyku władz szkolnych uprawia ć kultur ę, upowszechnia ć j ą i podnosi ć na wy ższy poziom oznacza: prowadzi ć zespołow ą lub indywidualn ą, czynn ą lub biern ą działalno ść w dziedzinie literatury, plastyki, teatru, muzyki, filmu, telewizji oraz uczestniczy ć w pracy świetlic, domów kultury, zespołów amatorskich, klubów dyskusyjnych itp.”. 37
Powy ższe pojmowanie kultury Sław Krzemie ń-Ojak nazywa jej „instytucjonalnym rozumieniem”, Jerzy Kmita za ś – „praktyczno-administracyjnym” uj ęciem kultury, maj ącym dwa warianty. W pierwszym, pojmuje si ę kultur ę jako „zbiór imprez w rodzaju wycieczek krajoznawczych, zespołowych ogl ędzin zabytków architektonicznych czy muzeów itp., wieczorów autorskich, koncertów popularyzacyjnych itp., dalej – działanie zespołów amatorskich (tanecznych, teatralnych itp.)”; w drugim natomiast kultura to:
36 J. Szczepa ński, Odmiany czasu tera źniejszego , Warszawa 1973, s. 431-432. 37 S. Krzemie ń-Ojak, Kultura – Polityka – Wychowanie ..., s. 215. 19
„zespół instytucjonalno-technicznych środków czy narz ędzi uczestnictwa w kulturze (w naszym rozumieniu). Chodzi tu o środki techniczne i instytucje w szerokim tego słowa znaczeniu, takie jak: sale teatralne i koncertowe, zakłady drukarskie, papier drukarski, aparaty radiowe i telewizyjne itp. środki techniczne, a obok tego instytucje w postaci teatrów, kin, wydawnictw, zwi ązków twórczych, tak że w postaci samej twórczo ści artystycznej, krytyki itd.”. 38
W tak zakre ślonej instytucjonalnie sferze lokuje si ę de facto polityczne „ świadome i celowe oddziaływanie na bieg rzeczy w kulturze” czyli polityka kulturalna. W konsekwencji
„(...) to, co nazywa si ę u nas polityk ą kulturaln ą, jest raczej mniej ni ż bardziej jasno programowan ą działalno ści ą dotycz ącą wła śnie kultury w rozumieniu praktyczno-administracyjnym. W rezultacie wi ęc mo żna mówi ć: (1) o edukacyjnej polityce kulturalnej, maj ącej odpowiednio wpływa ć na działalno ść wdra żaj ącą (pod wzgl ędem ilo ściowym i jako ściowym) do uczestniczenia w kulturze (dobrze – je śli okre ślonej co do swego formalnego zakresu i merytorycznych tre ści światopogl ądowych); (2) techniczno-instytucjonalnej polityce kulturalnej, maj ącej zgodnie z akceptowanymi postulatami wpływa ć na działanie odno śnych instytucji, na stan odno śnych środków technicznych, warunkuj ących odpowiednie pod wzgl ędem zakresu i jako ści uczestniczenie w kulturze”. 39
Oddziaływanie na rzeczywisto ść kulturow ą wymaga adekwatnego jej rozpoznania, którego nie daje scharakteryzowane wy żej poj ęcie kultury, stanowi ące poznawczy kontekst polityki kulturalnej. Racj ę miał niew ątpliwie Sław Krzemie ń-Ojak, kiedy stwierdzał, że „obraz kultury” kryj ący si ę za instytucjonalnym rozumieniem jest „nader uproszczony”, a poza obszarem życia kulturalnego „rozci ąga si ę rozległa i bogata sfera kultury we wła ściwym sensie”. 40 Jej trafne rozpoznanie wymaga teoretycznego poj ęcia kultury, ujmuj ącego kultur ę ideacyjnie, ustanawiaj ące jako jej „istot ę”: wiedz ę, wzory my ślenia, tre ści czy warto ści. Ju ż w drugiej połowie XX wieku czołowi przedstawiciele antropologii kulturowej Alfred Louis Kroeber i Clyde Kluckhohn, usiłuj ąc uzgodni ć tre ść dotychczasowych definicji, syntetyzuj ąc je niejako, konstatuj ąc, że „Na kultur ę składaj ą si ę wzory sposobów my ślenia, odczuwania i reagowania nabyte i przekazywane głównie poprzez symbole stanowi ące wraz z ich wcieleniami w wytworach ludzkich znamienne osi ągni ęcia grup ludzkich; zasadniczy trzon kultury stanowią tradycyjne (tzn. historycznie narosłe i wyselekcjonowane) idee, a szczególnie związane z nimi warto ści”, 41
38 J. Kmita, Wprowadzenie , w: J. Kmita (red.), Refleksje o kulturze i polityce kulturalnej lat 1970-1980 . Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981, s. 8. 39 J. Kmita, O kulturze symbolicznej , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1982, s. 150-151. 40 S. Krzemie ń-Ojak, op. cit., s. 215. 41 C. Kluckhohn, Badanie kultury , w: Elementy teorii socjologicznych, Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975, s. 32. 20 a nast ępnie Alfred Louis Kroeber wraz z wybitnym ameryka ńskim socjologiem Talcottem Parsonsem doszli do wniosku, że „(...) po żyteczne jest definiowa ć poj ęcie kultury (...) ograniczaj ąc jego desygnaty do przekazywanych i tworzonych tre ści i wzorców, warto ści i idei oraz innych symbolicznych – pełnych znaczenia systemów jako czynników kształtowania ludzkiego zachowania”. 42
To rozumienie kultury znalazło odzwierciedlenie w definicji Clifforda J. Geertza, ameryka ńskiego antropologa, zgodnie z któr ą stanowi ona „(…) uosobiony w symbolach, przekazywany z pokolenia na pokolenie wzorzec znacze ń, system dziedziczonych koncepcji, wyobra żanych w formach symbolicznych, za pomoc ą których ludzie komunikuj ą, utrwalaj ą i rozwijaj ą sw ą wiedz ę o życiu i swe życiowe”. 43
W ten sposób doszło do pojawienia si ę ideacyjnego poj ęcia kultury, reprezentanta ameryka ńskiej antropologii kognitywnej, Warda H. Goodenougha, jako społecznie funkcjonuj ącej wiedzy. Uwa ża on bowiem, że „(...) na kultur ę danej społeczno ści składa si ę wszystko to, co trzeba wiedzie ć, czy te ż – w co trzeba wierzy ć, aby post ępowa ć w sposób akceptowalny przez jej członków, i to w ramach jakiej ś roli zaakceptowanej przez ka żdego z nich. Skoro kultura jest czym ś, czego ludzie maj ą si ę uczy ć, w przeciwie ństwie do tego, co biologicznie dziedzicz ą, tedy stanowi ona wynik uczenia si ę: jest wiedz ą w najogólniejszym, relatywnie poj ętym sensie tego terminu. Za po średnictwem powy ższego okre ślenia odnotowujemy, że kultura nie jest zjawiskiem materialnym; nie stanowi ą jej rzeczy, ludzie, zachowania czy prze życia emocjonalne. Jest raczej organizacj ą tych zjawisk. Stanowi ą j ą formy rzeczy w umysłach ludzi – modele ich percypowania, inaczej – interpretowania ich”. 44
Kultura wi ęc to sposoby my ślenia ukształtowane i utrwalone w danej społeczno ści, stanowi ące swoiste „zaprogramowanie umysłu” wedle współczesnego holenderskiego badacza kultury organizacyjnej Geerta Hofsteda. W jego uj ęciu „Ka żdy człowiek nosi w sobie pewien wzorzec my ślenia, odczuwania i zachowania, który przyswaja w ci ągu życia. (…) Analogicznie do zaprogramowania komputerów nasze wzorce my ślenia, odczuwania, b ędą w tej pracy okre ślane jako „zaprogramowanie umysłu”. (…) Zwyczajowym terminem okre ślaj ącym zaprogramowanie naszego umysłu jest „kultura”. 45
Ideacyjne uj ęcie kultury reprezentuje w polskich naukach o kulturze społeczno-regulacyjna koncepcja kultury autorstwa Jerzego Kmity. W jego rozumieniu kultura jako „rzeczywisto ść
42 A. L. Kroeber, T. Parsons, The Concept of Culture and of Social System , “American Sociological Review”, vol. 23, 1958, No 3, s. 582. 43 C. J. Geertz, Interpretacja kultur. Wybrane eseje , Wyd. Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2005, s. 111. 44 W. H. Goodenough, Cultural Anthropology and Linguistic , w: D. Hymes (ed.), Language in Culture and Society. A Reader in Linguistics and Anthropology, Harper and Row, New York 1964, s. 36; cyt. za J. Kmita, Pó źny wnuk filozofii. Wprowadzenie do kulturoznawstwa , Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna ń 2007, s. 228-229. 45 G. Hofstede, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu , Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 38 i 39. 21 my ślowa” zło żona jest z ponadindywidualnych s ądów, inaczej przekona ń – normatywnych i dyrektywalnych – powszechnie respektowanych w danej społeczno ści, reguluj ących działania ludzi jako jej członków społeczno ści, stanowi ących subiektywno-racjonalne przesłanki ich działa ń.46 Działania regulowane przez kultur ę danej społeczno ści tworz ą ł ącznie jej praktyk ę społeczn ą, które s ą: „funkcjonalne wzgl ędem jej stanu globalnego, przysługuj ącego jej jako kontekstowi strukturalnemu owych działa ń”. 47 Ludzie działaj ą w trybie subiektywno- racjonalnym, je żeli kieruj ą si ę okre ślonymi przekonaniami normatywnymi ustanawiaj ącymi warto ści w kulturze danej społeczno ści i dyrektywalnymi ustalaj ącymi środki prowadz ące do ich realizacji. Podmiot jakiejkolwiek czynno ści uznaje si ę tu za osob ę świadom ą swojego działania. Nie podejmuje go ona na mocy ponadczasowo przyj ętych, trwałych zasad czy prawidłowo ści, ale działa, albowiem respektuje odpowiednie przekonania w kontek ście przebiegaj ących wydarze ń i sytuacji, w danym momencie historycznym. W społecze ństwach nowo żytnych wyodr ębniło si ę szereg typów praktyki społecznej. Ka żdy typ praktyki społecznej, wchodz ące w jej skład działania, reguluj ą odpowiednie zespoły przekona ń normatywno-dyrektywalnych, które konstytuuj ą wła ściwe im dziedziny kultury, takie jak: kultura techniczno-użytkowa (kultura materialna), j ęzyk, obyczaj, sztuk ę, nauk ę, świadomo ść prawno-polityczn ą, edukacj ę kulturow ą, magi ę, religi ę i świeck ą filozofię światopogl ądow ą. Oprócz kultury techniczno-użytkowej wszystkie inne dziedziny tworz ą kultur ę symboliczn ą. Kultura techniczno-użytkowa tym si ę ró żni od kultury symbolicznej, że konsumowanie jej wytworów nie wymaga – jak ju ż wskazane zostało wy żej – znajomo ści, uwzgl ędniania w działaniu przekona ń technologicznych normatywno-dyrektywalnych okre ślaj ących sposoby wytwarzania produktów, natomiast partycypacja w kulturze symbolicznej jest mo żliwa jedynie przy respektowaniu składaj ących si ę na ni ą s ądów normatywno- dyrektywalnych, ustalaj ących równocze śnie sensy danych działa ń i wytworów. Przykładowo, trudno kogo ś powita ć nie znaj ąc odpowiednich norm i reguł obyczajowych, nie wiedząc, że podanie r ęki w danej sytuacji jest czynno ści ą powitania. Niezb ędne jest tu przestrzeganie obowi ązuj ących „konwencji”. W kulturze symbolicznej wyodr ębnia si ę nast ępuj ące sfery: 1) komunikacyjn ą (j ęzyk, obyczaj, sztuka), 2) pozakomunikacyjn ą (społeczna świadomo ść polityczno-prawna, społeczna
46 J. Kmita, O kulturze symbolicznej , op. cit., s. 57. 47 Ibidem, op. cit., s. 57-58. 22
świadomo ść pedagogiczno-edukacyjna) oraz 3) światopogl ądotwórcz ą (magia, religia, filozofia świecko-światopogl ądowa). Wytworami światopogl ądotwórczej sfery kultury s ą systemy światopogl ądowe, czyli światopogl ądy. Według Jerzego Kmity: „Światopogl ąd to system przekona ń, które okre ślaj ą w trybie normatywnym warto ści «ostateczne» (niesłu żą ce ju ż żadnym innym warto ściom), a zarazem prezentuj ą obraz świata ukazuj ący, jak si ę maj ą poszczególne jego fragmenty, zwłaszcza nasze działania, do tych warto ści «ostatecznych»” czy podporz ądkowane s ą im aksjologicznie jako warto ściom pozytywnym, czy podporz ądkowane s ą ich negacjom, czy s ą pod tym wzgl ędem neutralne”. 48
Mi ędzy poszczególnymi dziedzinami kultury wyst ępuj ą odpowiednie powi ązania funkcjonalne i my ślowe. W śród nich szczególnie istotne s ą powi ązania funkcjonalno-genetyczne mi ędzy sfer ą światopogl ądow ą a pozostałymi dziedzinami. W stosunku do całokształtu kultury nie jest mo żliwe prowadzenie jakiejkolwiek polityki kulturalnej, wpływaj ącej na tak rozległy obszar s ądów normatywno-dyrektywalnych. Jak stwierdza twórca powy ższej koncepcji kultury „najskuteczniejsz ą, dostosowan ą do owej ogromnej przestrzeni polityk ę kulturaln ą „prowadzi” sama praktyka społeczna”. 49 Wzgl ędnie efektywne polityczne oddziaływanie na „procesy kulturowe” dotyczyłoby dziedzin kultury symbolicznej: sztuki, j ęzyka, nauki, edukacji i obyczaju i polegałoby na wpływaniu na formowanie si ę tre ści owych dziedzin kultury zgodnie z pewnymi zało żeniami światopogl ądowymi czy ideologicznymi, a o ich faktycznym przyswojeniu decydowa ć jednak b ędzie funkcjonalno-genetyczny mechanizm upowszechniania si ę przekona ń kulturowych w danym społecze ństwie. O upowszechnienie si ę i utrwalenie okre ślonych, „po żą danych” tre ści w świadomo ści społecznej chodzi w polityce kulturalnej, a za jej najskuteczniejsze narz ędzie uwa ża si ę sztuk ę jako „in żynieri ę dusz”. Zatem obszar funkcjonowania polityki kulturalnej zaw ęż any jest zazwyczaj – jak ju ż wielokrotnie wy żej wskazano – do kultury artystycznej, identyfikowanej z „w ąskim” czy „selektywnym uj ęciem kultury”. Nie obejmuje ona w swym instytucjonalnym pa ństwowym wydaniu sfery obyczaju i moralno ści, chocia ż po średnio – poprzez odpowiednio wyselekcjonowane światopogl ądowo (ideologicznie) – przekazy artystyczne usiłuje si ę je formowa ć aksjologicznie, a nawet społecznej praktyki j ęzykowej, która stanowi przestrze ń odr ębnej polityki o światowej (edukacyjnej). Zakładane w ró żnych koncepcjach i modelach polityki kulturalnej selektywne (w ąskie) rozumienie kultury jest równocze śnie normatywne, jest bowiem rezultatem zabiegu hierarchizacji wytworów artystycznych. Jest nie tylko ograniczone do kultury artystycznej, ale do kultury
48 Ibidem, s. 90. 49 J. Kmita, Uwagi o programie polityki kulturalnej , op. cit., s. 162. 23 artystycznej „wysokiego obiegu” – zgodnie z uj ęciem Stefana Żółkiewskiego – lub u żywaj ąc innego popularnego w kr ęgu twórców okre ślenia – „sztuki warto ściowej, wysokoartystycznej, prawdziwej, autentycznej”, wy ższego poziomu, ambitnej, wyrafinowanej, kanonicznej, awangardowej, sztuki przez du że S”, czy „sztuki elitarnej” wreszcie. Chodzi tu o uznan ą przez środowisko artystów i krytyków – profesjonaln ą twórczo ść artystyczn ą. W nieco szerszym uj ęciu mówi si ę o „kulturze elitarnej”, w niektórych kontekstach o „kulturze oficjalnej”, niekiedy o „kulturze reprezentacyjnej”, a najcz ęś ciej o „kulturze wy ższej”, identyfikowanej zazwyczaj z kultur ą (sztuk ą) narodow ą i „dziełami kultury światowej”. Była ona radykalnie – do czasu postmodernizmu (kwestionuj ącego ten podział) – przeciwstawiana kulturze masowej, kulturze popularnej o ni ższej warto ści artystyczno-estetycznej i intelektualnego poziomu, okre ślanej jako „kultura ni ższa, niekiedy przeci ętna, rzekoma, trywialna, wulgarna, prymitywna, brukowa, drugorz ędna, trzeciorz ędna, rynkowa”, a obecnie „sztuka komercyjna”. Jak stwierdza Izabella Kulesza „Za podanymi wyra żeniami kryje si ę cz ęsto odmienny sens: intelektualny, estetyczny, społeczny, moralny”. 50 Artystyczne (telewizyjne głównie) wytwory kultury popularnej okre ślano cz ęsto krytycznie w publicystyce „papk ą kulturaln ą” (homogenizacja tre ści), serwowan ą „niewyrobionemu odbiorcy”. W odniesieniu do partycypacji w kulturze popularnej uto żsamian ą z „rozrywk ą”, u żywano powszechnie w literaturze socjologicznej i w tekstach publicystycznych, warto ściuj ącej kwalifikacji „konsumowanie kultury”, w odró żnieniu od ekonomicznego poj ęcia „konsumpcji kulturalnej”. Charakteryzuj ąc owo w ąskie i normatywne zarazem rozumienie kultury Sław Krzemie ń-Ojak, pisał: „Selektywne okre ślenie kultury wi ąż e si ę z zało żeniem, że jest ona warto ści ą, któr ą nale ży ceni ć, norm ą zasługuj ącą na to, by jej przestrzega ć, ideałem, wyznaczaj ącym wła ściwy kierunek i cel działa ń ludzkich. (…) jest szcz ęś liwym poł ączeniem Prawdy, Dobra i Pi ękna, (…) Jest zatem czym ś, co nie mo że oddziaływa ć na ludzi negatywnie: kultura ex definitione wychowuje w sposób wła ściwy, po żą dany, chwalebny. D ąż enie do kultury jest powinno ści ą; niech ęć do niej – oznak ą barbarzy ństwa”. 51
Za stosowaniem selektywnego poj ęcia kultury przemawiaj ą – zdaniem Izabelli Kuleszy – wzgl ędy badawcze i „wychowawcze i propagandowe” zwi ązane z wyznaczeniem w niej pewnych ideałów, „wzorów najlepszych, najwy ższych”. Zało żenie „o zhierarchizowaniu kultury i wyznaczenie jej ró żnych warstw stratyfikacyjnych” pozwala bowiem na: (1) empiryczne ustalanie zró żnicowania kulturalnego rozumianego jako zró żnicowanie uczestnictwa w kulturze,
50 I. Kulesza, Kultura wy ższa i ni ższa – spór o kryteria , „Kultura i Społecze ństwo”, 1980, nr 3-4, s. 114. 51 S. Krzemie ń-Ojak, op. cit., s. 220 i 222-223. 24 które stanowi jeden „z wymiarów zró żnicowania społecze ństwa”, (2) okre ślenie i ocen ę typów czy ró żnorodnych form uczestnictwa w kulturze jednostek i grup społecznych dla stwierdzenia ich awansu kulturalnego, co „ma znaczenie dla okre ślenia zasad i kierunków działania polityki kulturalnej”. 52 W selektywnym uj ęciu kultury zawarta jest idea powszechnego udost ępniania kultury artystycznej. W odniesieniu do tak selektywnie ujmowanej kultury artystycznej formułuje si ę programy „demokratyzacji kultury”, „dost ępu do kultury”, „upowszechnienia kultury”. W Polsce Ludowej w pierwszych latach budowy ustroju socjalistycznego celem polityki kulturalnej uczyniono – „kulturalne uwłaszczenie mas”, według innego propagandowego wyra żenia − „emancypacj ę kulturaln ą klasy robotniczej i chłopstwa”, a liczne badania socjologiczne w Polsce Ludowej dostarczały ewidencji empirycznej za świadczaj ącej o post ępuj ącym „awansie kulturalnym robotników i chłopów”. Najwi ększ ą jednak karier ę w projektach, koncepcjach i realizowanej polityce kulturalnej pa ństw i organizacji mi ędzynarodowych, zrobiła formuła „demokratyzacja kultury” okre ślaj ąca cel główny narodowych wariantów polityki kulturalnej. Selektywnemu poj ęciu kultury – podkre śli ć nale ży – najbardziej odpowiada okre ślenie „upowszechnianie kultury” stosowane w odniesieniu do całokształtu działa ń umo żliwiaj ących uczestnictwo w niej. Było ono i bywa jeszcze krytykowane. Najmocniej czynił to w socjologii polskiej Marcin Czerwi ński, kwestionuj ąc jego obiegowy sens, wykazuj ąc brak semantycznego i pozaj ęzykowego uzasadnienia jego u żywania, skoro powszechnie w nauce przyj ęto zało żenie o uniwersalistycznym statusie kultury. Zgodnie z nim stan rzeczy zwany „kultur ą” przysługuje ka żdej społeczno ści. Nie ma żadnej zbiorowo ści pozbawionej kultury, podobnie jak żyj ącej w społecze ństwie jednostki. Według wymienionego uczonego wyra żenie „upowszechnianie” czy „upowszechnienie kultury”, pozbawione dookre ślenia „jakiej kultury”, „czyjej kultury” czy „której kultury” „(…) implikuje twierdzenie, i ż poza niewielkim kr ęgiem elity nie mo żna było mówi ć o kulturze, a przecie ż Poj ęcie „upowszechnienia kultury” nie ma sugerowa ć, że szeroki ogół nie znał i nie tworzył warto ści kulturowych”. 53
Ów szeroki ogół podzielony na klasy społeczne stworzył oczywi ście własne odmiany kultury polskiej: kultur ę robotnicz ą i chłopsk ą (wiejsk ą, ludow ą), ale nie one stanowiły oficjaln ą, reprezentacyjn ą kultur ę narodow ą. Ta była szlacheckiego rodowodu, co nadawało jej status
52 I. Kulesza, op. cit., s. 114. 53 M. Czerwi ński, Upowszechnienie kultury a struktura społeczna, Wiedza Powszechna, Warszawa 1969, s, 7. 25 kultury wy ższej. O wy ższo ści tworzonej w jej ramach sztuki zdecydowało nie tylko jej „społeczne pochodzenie”, ale te ż jej jako ści artystyczno-estetyczne. Kultura narodowa od XIX wieku jako kultura wy ższa kultywowana i rozwijana była przez wywodz ące si ę głównie z ówczesnej klasy wy ższej i mieszcza ństwa kr ęgi inteligencji. Narodowa kultura artystyczna w znikomym zakresie była obecna w kulturze klas ni ższych do zako ńczenia II wojny światowej i st ąd idea upowszechniania jej elementów czy raczej szerszej znajomo ści jej dzieł. Jest to pojmowanie upowszechniania kultury, w którym – wedle Jana Grada „(...) chodzi o
W polityce kulturalnej zatem, je śli ma tworzy ć spójn ą merytorycznie i światopogl ądowo koncepcj ę, nale ży wyodr ębni ć dziedziny lub dziedzin ę kultury, w której partycypacj ę zamierza si ę rozszerza ć i zestaw warto ści „ostatecznych” światopogl ądowych, które b ędzie si ę promowa ć w celu kształtowania, utrwalania b ądź sankcjonowania istniej ącego ładu społeczno-kulturowego i formowania okre ślonego kulturowego standardu osobowo ści (np. słu żą cego zachowaniu to żsamo ści narodowej). Najcz ęś ciej te ż mianem „polityki kulturalnej” obejmuje si ę instrumenty jej prowadzenia, głównie organizacj ę, zarz ądzanie i finansowanie instytucjonalnej sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze, abstrahuj ąc nie tylko od jej teoretycznego i światopogl ądowego kontekstu, ale te ż i jej społecznego celu. Wida ć to w szczególno ści w charakterystyce modeli polityki kulturalnej w ró żnych pa ństwach, koncentruj ącej si ę na wyst ępuj ącej w nich organizacji życia kulturalnego (instytucjonalnego systemu uczestnictwa w kulturze) oraz systemie
54 J. Grad, U. Kaczmarek , Organizacja i upowszechnianie kultury w Polsce, op. cit., s. 25. 55 J. Kmita, O kulturze symbolicznej, op. cit., s. 6 i 13. 26 zarz ądzania nim i jego finansowania. Ze swej strony będę mówił o realizowanych koncepcjach polityki kulturalnej w znaczeniu modeli polityki kulturalnej przyj ętym w literaturze przedmiotu. Mo żna te ż mówi ć o „systemach polityki kulturalnej”, kiedy jej teoretyczno-światopogl ądowym zało żeniom i celom odpowiada dana „praktyka kulturalna”. Instrumenty polityki kulturalnej determinuje poziom cywilizacyjny i zasoby kraju, okre ślaj ące materialne podstawy i ekonomiczne mo żliwo ści wspierania działalno ści kulturalnej, sie ć instytucji kultury wspartych ró żnorodno ści ą zrzesze ń i stowarzysze ń zaanga żowanych w upowszechnianie uczestnictwa w kulturze, regulacje prawne i formy kontroli przebiegu społecznego uczestnictwa w kulturze. Przeło żenie koncepcji polityki kulturalnej (zespołu zało żeń i celów) na jej realizacj ę daje ró żne mo żliwo ści konstruowania „programów kulturalnych”, zwanych tak że „programami rozwoju kultury”, zarówno je śli chodzi o stopie ń ich ogólno ści, konkretno ści co notabene znajduje wyraz w sposobie ich artykulacji, wysłowienia, czyli „j ęzyka”, jak i przewidywany czas ich trwania okre ślony lub nieokre ślony. Dotychczasowa praktyka w tym zakresie pokazuje, że s ą one najcz ęś ciej sformułowane bardzo ogólnie, stanowi ąc zestaw ideologicznych haseł i postulatów, wskazuj ących „co nale ży zrobi ć”, jakie ustala si ę generalne „cele i kierunki” realizacji polityki kulturalnej, lub maj ą one bardziej rozbudowan ą posta ć z ujawnionymi przesłankami światopogl ądowymi, teoriokulturowymi, niekiedy filozoficzno-estetycznymi jako uzasadnieniem dla wytyczonych celów zawieraj ą te ż charakterystyk ę środków ich urzeczywistniania. Od szeregu lat pa ństwowe, regionalne i miejskie programy polityki kulturalnej formułowane s ą jako „strategie rozwoju kultury” z wyznaczonym wieloletnim okresem obowi ązywania. Programy mog ą by ć długoterminowe, wieloletnie, zwykle na kadencj ę władz pa ństwowych i samorz ądowych oraz roczne. Winny one znale źć odzwierciedlenie w odpowiednich, konkretnych „programach działalno ści” instytucji upowszechniania uczestnictwa w kulturze, a wi ęc w polityce repertuarowej teatrów dramatycznych i muzycznych, filharmonii, kin, zespołów artystycznych, polityce wystawienniczej galerii, muzeów, salonów sztuki oraz programach placówek wielokierunkowej (wielofunkcyjnej) działalno ści kulturalnej, tj. o środków i domów kultury, środowiskowych oraz niekiedy zakładowych klubów kultury. Obecnie jednak stanowi ą one wyraz autorskiej koncepcji kierowników placówek kulturalnych, a w przypadku instytucji
27 udost ępniania dzieł sztuki tzw. credo artystyczne ich dyrektorów. Sposób i przebieg realizacji programu rozwoju kultury okre śla „plan działania” instytucji kulturalnej. Plan jest podstaw ą ustalania konkretnych efektów działalno ści kulturalnej. Kwestia oceny efektywno ści polityki kulturalnej jest bardzo zło żona. Efektywno ść rozumiana jako stosunek poniesionych nakładów do uzyskanych rezultatów, jest łatwiejsza do ustalenia w przypadku realizacji konkretnych i szczegółowych celów polityki kulturalnej. Wszelako – jak zauwa ża Ruth Towse, przedstawicielka ekonomiki kultury: „Cele polityki kulturalnej w wielu krajach s ą formułowane w sposób do ść ogólny, na przykład: „promowanie zainteresowa ń sztuk ą i dziedzictwem kulturowym” albo „umo żliwienie obcowania z kultur ą ludziom młodym oraz osobom niepełnosprawnym”. Ekonomi ści kultury zach ęcaj ą rz ądy do okre ślania tych celów w sposób bardziej jednoznaczny”. 56 by – jak wiadomo – w sposób ścisły ustala ć ekonomiczne koszty funkcjonowania pa ństwowego czy publicznego „sektora kultury”. Realizacja – uznawanych cz ęsto przez ekonomistów za zbyt ogólnie sformułowane – celów polityki kulturalnej, dokonuje si ę poprzez odpowiednie cele szczegółowe, a wła ściwie konkretne zadania jak: rozbudowywanie przestrzennego układu kultury, wyrównywanie dysproporcji społecznych w dost ępie do instytucji artystycznych, instytucjonalne edukacyjne przysposabianie do uczestnictwa w kulturze czy stwarzanie technicznych i materialnych warunków uprawiania i upowszechniania twórczo ści artystycznej. W tym sensie realizacja ogólnych celów polityki kulturalnej daje si ę „mierzy ć”, uj ąć w wi ększo ści w empiryczne wska źniki, co widzimy w badaniach socjologicznych. W programach, a przede wszystkim planach realizacji polityki kulturalnej, jej cele s ą dokładniej okre ślone i scharakteryzowane, w zwi ązku z czym jej efekty daj ą si ę uchwyci ć empirycznie, nawet przez zwykł ą obserwacj ę, jak na przykład zachowaniowe przejawy uczestnictwa w kulturze artystycznej. Ujmowane s ą one jako frekwencja na imprezach kulturalnych wyra żaj ąca zwi ększenie aktywno ści kulturalnej w skali ogólnospołecznej lub w danym środowisku, stanowi ąca uzasadnienie dla poniesionych bud żetowych „wydatków na kultur ę”. Rozszerzenie działalno ści kulturalnej na zbiorowo ści społeczne „nieaktywne kulturalnie” lub inaczej wykazuj ące „absencj ę kulturaln ą” z powodu niedostatecznej sieci placówek kulturalnych i dodatkowo ze wzgl ędu na niski poziom wykształcenia poczytuje si ę za objaw „demokratyzacji kultury”. Obrazuj ą j ą „proste dane frekwencyjne” według wyra żenia Marcina Czerwi ńskiego, w liczbowym, procentowym rozkładzie na poszczególne kategorie
56 R. Towse, Ekonomia kultury. Kompendium , Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2011, s. 59. 28
(kobiety, m ęż czy źni, młodzie ż, doro śli) i grupy społeczne (warstwy i klasy społeczne) daje statystyczny obraz „zaawansowania procesów demokratyzacyjnych w kulturze”. Uzupełniaj ą go dane statystyczne dotycz ące liczby działaj ących instytucji kulturalnych i imprez kulturalnych, wydanych ksi ąż ek, i czasopism, płyt, liczby przypadaj ących na „gospodarstwo domowe” technicznych, audiowizualnych środków partycypacji w kulturze (radioodbiorników, telewizorów, magnetowidów, magnetofonów, komputerów). W praktyce zarz ądzania i administrowania instytucjonaln ą praktyk ą upowszechniania uczestnictwa w kulturze preferuje si ę ten rodzaj danych ilustruj ących jej „rozwój życia kulturalnego”. Empirycznemu ustalaniu „społecznego zasi ęgu działalno ści kulturalnej” słu żą ilo ściowe badania socjologiczne sfery uczestnictwa w kulturze. To zadanie badawcze socjologii kultury w Polsce, tak si ę wyraził na pocz ątku lat 70. XX wieku Tomasz Goban-Klas: „Pierwszym i najwa żniejszym zadaniem socjologii kultury w naszym kraju jest ci ągła kontrola aktualnego stanu zaawansowania procesów upowszechniania kultury oraz badanie ró żnorodnych form kulturalnego uczestnictwa. Badanie – to nie tylko diagnoza, ale równie ż prognoza i oparta na niej ocena celu, do którego d ąż ymy”. 57
Znacznie trudniejszym zadaniem jest uchwycenie efektywno ści polityki kulturalnej w zakresie kształtowania czy przekształcania świadomo ści społecznej, kompetencji kulturowej. Autorzy przytaczanego wielekro ć opracowania, stwierdzaj ą, że „Je żeli za ś celem polityki kulturalnej jest wywołanie zmian w świadomo ści ludzkiej, podnoszenie poziomu kultury, wzbogacanie osobowo ści uczestników życia kulturalnego itp., tzn. je śli cele te maj ą charakter programu edukacyjnego, to wówczas – pedagodzy dobrze o tym wiedz ą – efekty tych działa ń trudno mierzy ć, lub s ą one w ogóle niemierzalne, poniewa ż albo nie dysponujemy odpowiednimi narz ędziami pomiaru, albo efekty zabiegów polityki kulturalnej ujawniaj ą si ę stopniowo po latach, cz ęsto w innych ni ż kultura sferach życia społecznego”. 58
Ustalanie rezultatów partycypacji w kulturze artystycznej dokonuje si ę na gruncie socjologii kultury w badaniach jako ściowych poprzez analizy „recepcji sztuki”. Uchwycone indywidualne interpretacje dzieł sztuki mierzy swoiście jako ść , poziom czy gł ęboko ść uczestnictwa w ró żnych dziedzinach kultury artystycznej, przyrównuj ąc uzyskane „ świadectwa
57 T. Goban-Klas, O zadaniach i zało żeniach bada ń nad uczestnictwem kulturalnym , „Kultura i Społecze ństwo”, 1972, nr 2, s. 86. 58 S. Krzemie ń-Ojak, A. Ziemilski, op. cit., s. 28. 29 odbioru sztuki” do odpowiednich interpretacji profesjonalnych znawców i krytyków sztuki, które stanowi ą wzorce interpretacyjne. 59 Uwzgl ędniaj ąc funkcjonuj ące sposoby rozumienia polityki kulturalnej, wprowadzaj ąc pewien ład poj ęciowy w kontek ście przyj ętych zało żeń teoriokulturowych i metodologicznych, pozostaj ąc równocze śnie w zgodzie z utrwalonym uzusem j ęzykowym (terminologicznym) – według którego polityka kulturalna to „polityka realizowana”, „praktykowana polityka kulturalna”, co znajduje swój wyraz rezerwowaniu terminu „model polityki kulturalnej” do wyst ępuj ących empirycznie wariantów polityki kulturalnej – proponuj ę ujmowa ć polityk ę kulturaln ą jako faktyczne oddziaływanie okre ślonych uprawnionych społecznie podmiotów na sfer ę upowszechniania uczestnictwa w kulturze zgodnie z mniej lub bardziej wyartykułowanymi przesłankami teoretyczno-kulturowymi i światopogl ądowymi, wyznaczaj ącymi zakres i cel kształtowania partycypacji w kulturze społecze ństwa lub danej grupy społecznej (grup społecznych). Wymienione przesłanki uj ęte w pewien system my ślowy stanowi ą okre ślon ą koncepcj ę polityki kulturalnej. Jest ona konstrukcj ą my ślow ą zło żon ą z: (1) wywiedzionych ze sfery światopogl ądu przekona ń typuj ących warto ści skierowane do instytucjonalnego propagowania słu żą cych b ądź sprzyjaj ących (2) urzeczywistnianiu wyznaczonych celów społeczno-kulturowych (utrwalanie ładu politycznego, zachowanie to żsamo ści narodowej, „podnoszenie poziomu kulturalnego społecze ństwa”, formowanie okre ślonego ogólnospołecznego typu osobowo ści kulturowej, kształtowanie „nowego człowieka” i inne) i (3) dyrektyw, wskaza ń, zalece ń co do środków i sposobów ich realizacji (odpowiednie akty prawne, infrastruktura kulturalna, system zarz ądzania, zakres i sposób finansowania, programy edukacji). Jerzy Kmita wymienia dwie podstawowe przesłanki polityki kulturalnej: (1) merytoryczne prezentuj ące cele i oceniaj ące aksjologicznie środki realizacji polityki kulturalnej oraz (2) przesłanki prakseologiczne okre ślaj ące wybór wzmiankowanych środków ze wzgl ędu na ich instrumentaln ą efektywno ść .60 W definicyjnych obja śnieniach wskazuje si ę cz ęsto główny b ądź główne cele polityki kulturalnej, jako czyni to Simona Mundy: „Mo żna stwierdzi ć, że polityka kulturalna to zapewnienie takich form dost ępu do kultury, by jednostka – w kontek ście społecznym – mogła bez przeszkód poznawa ć i wykorzystywa ć dziedzictwo przeszło ści, a tak że potencjał kryj ący si ę w przyszło ści. Poniewa ż, mimo charakteru
59 O ilo ściowych i jako ściowych badaniach partycypacji w sztuce traktuje szeroko monografia: J. Grad, Badania uczestnictwa w kulturze artystycznej w polskiej socjologii kultury. Analiza metodologiczno-teoretyczna, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pozna ń 1997. 60 J. Kmita, Uwagi o programie polityki kulturalnej , op. cit , s. 159. 30
społecznego, dost ęp do kultury opiera si ę na do świadczeniu jednostkowym, zapewnienie owego dost ępu dotyczy ka żdego rodzaju rz ądu, agencji oraz struktur społecze ństwa obywatelskiego – bez wzgl ędu na to, czy maj ą one charakter polityczny, rynkowy czy te ż altruistyczny”. 61
Agata W ąsowska-Pawlik jako cel i zakresy oddziaływania polityki kulturalnej („czego dotyczy”) wymienia: twórczo ść artystyczn ą, promocj ę ró żnorodno ści, dost ępno ść wytworów kultury, ochron ę i zachowanie dziedzictwa kulturowego. 62
1.3. Zało żenia polityki kulturalnej pa ństwa 1.3.1. „Prawo do kultury” jako światopogl ądowo-aksjologiczny fundament polityki kulturalnej
Podstawowe wi ęc pytanie jakie winien sobie postawi ć ka żdy podmiot polityki kulturalnej i na jakie powinien sobie odpowiedzie ć, brzmi – jak formułuj ą to wprost Sław Krzemie ń-Ojak i Andrzej Ziemilski – „(…) w imi ę czego dany podmiot polityki kulturalnej t ę polityk ę prowadzi”. Jest to „pytanie o teoretyczno-światopogl ądowe przesłanki polityki kulturalnej” według przywołanych autorów. Maj ą one charakter bardzo ogólny lub skonkretyzowany. W roli podstawowych zało żeń światopogl ądowych pa ństwowej polityki kulturalnej wyst ępowa ć mog ą poza przekonaniami religijnymi, okre ślone przesłanki antropologiczno-filozoficzne i prawnonaturalne dotycz ące natury ludzkiej, człowiecze ństwa czy „przyrodzonych praw człowieka”. „Prawo do kultury” ka żdego człowieka bez wzgl ędu na przynale żno ść etniczn ą, narodow ą, klasow ą, wyznaniow ą i inn ą jest pierwotn ą przesłank ą uzasadniaj ącą prowadzenie polityki kulturalnej. W ró żnych uj ęciach i programach polityki kulturalnej pa ństw i organizacji mi ędzynarodowych. Zapisano je w uchwalonej 10 grudnia 1948 roku Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ , w artykule 22: „Ka żdy człowiek ma jako członek społecze ństwa prawo (…) do urzeczywistnienia swoich (…) praw (…) kulturalnych, niezb ędnych dla jego godno ści i swobodnego rozwoju jego osobowo ści”. oraz w artykule 27 ust. 1:
„Ka żdy człowiek ma prawo do swobodnego uczestniczenia w życiu kulturalnym społecze ństwa do korzystania ze sztuki, do uczestniczenia w post ępie nauki i korzystania z jego dobrodziejstw”. 63
61 S. Mundy, 2000, s. 31. s. 108. 62 A. W ąsowska-Pawlik, Polityka kulturalna Polski 1989–2012, https://bon.edu.pl/media/book/pdf/Polityka_ kulturalna_Polski-AWP.pdf 63 Powszechna Deklaracja Praw Człowieka , http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/Powszechna_ Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf 31
Prawo do kultury ma charakter postulatu etycznego, chocia ż bywa tre ści ą ró żnorako sformułowanych konstytucyjnych zapisów wielu pa ństw. Przykładowo artykuł 73 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi, że „Ka żdemu zapewnia si ę wolno ść twórczo ści artystycznej, bada ń naukowych oraz ogłaszania ich wyników, wolno ść nauczania, a tak że wolno ść korzystania z dóbr kultury”. 64
Prawo do kultury , któremu przyznaje si ę status uniwersalny, co stanowi we współczesnej polityce kulturalnej fundamentalne zało żenie światopogl ądowo-aksjologiczne, jest jednak ró żnie rozumiane. Sław Krzemie ń-Ojak i Andrzej Ziemilski porz ądkuj ąc wyst ępuj ące interpretacje, wyró żniaj ą ich warianty „hierarchiczne i egalitarystyczne”. Uj ęcia hierarchiczne ró żnicuje poj ęcie „minimum praw kulturalnych”. Wyodr ębniono tu trzy wersje. Wersja (a) opiera si ę na zało żeniu o istnieniu zasadniczej przyrodzonej, naturalnej lub ukształtowanej historycznie nierówno ści ras, narodów, warstw społecznych. Z jednej strony reprezentuje j ą funkcjonuj ący autonomicznie lub jako składnik ideologii faszystowskiej rasizm, z drugiej – wszelkie koncepcje o wy ższo ści kulturowej własnej grupy etnicznej, narodowo ści czy narodu, z których wynika ć maj ą ich przywileje polityczne i społeczno-ekonomiczne w ramach danego pa ństwa. Rasizm ogranicza prawo do kultury społeczno ściom uznanym za ni ższe biologicznie, co przejawia si ę w dąż eniach do uniemo żliwiania im podtrzymywania własnej to żsamo ści etniczno-kulturowej i dyskryminuje członków innych kultur. Przykładem skrajnego podej ścia jest Instrukcja wydziału propagandy przy Urz ędzie Generalnego Gubernatora Hansa Franka, w sprawie polityki kulturalnej w okupowanej Polsce w czasie II wojny światowej. Stwierdza si ę w niej na samym wst ępie, że „Jest zrozumiałe samo przez si ę, że żadna niemiecka placówka słu żbowa nie b ędzie popierała w jakikolwiek sposób polskiego życia „kulturalnego”. Z drugiej strony nie ma dzi ś żadnego powodu do ucisku swoistego życia kulturalnego Polaków w pewnych granicach. Naczelnicy powiatów powinni zezwala ć Polakom na działalno ść kulturaln ą o tyle, o ile słu ży ona prymitywnej potrzebie zabawy i rozrywki”. 65
Ideologicznym uzasadnieniem przekona ń wy ższo ści i ni ższo ści kultur jest porównanie ich pod wzgl ędem organizacji pa ństwowej i instytucji społecznych, poziomu rozwoju technologicznego, stanu kultury techniczno-użytkowej, posiadania pisma, co pozwala mówi ć
64 Ustawa z dnia 16 lipca 1997 r., Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej , Dz. U. z 1997 r., Nr 78 poz. 483. 65 Instrukcja wydziału propagandy przy Urz ędzie Generalnego Gubernatora Hansa Franka, w sprawie polityki kulturalnej , Wydział Propagandy przy Urz ędzie Generalnego Gubernatora Hansa Franka. https://pl.wikisource.org/wiki/Instrukcja_wydzia%C5%82u_propagandy_przy_Urz%C4%99dzie_Generalnego_ Gubernatora_Hansa_Franka,_w_sprawie_polityki_kulturalnej_%281940%29 32 generalnie o „zacofaniu cywilizacyjnym” innych ludów i narodów. To pogl ąd typowy dla europejskich kolonizatorów odnoszony do rdzennych mieszka ńców odkrywanych i anektowanych terenów Afryki, Ameryki i Azji. Ujawnia si ę on w okre śleniach kulturowo odmiennych społeczno ści, jak „ludy dzikie, niecywilizowane, prymitywne, opó źnione w rozwoju, niepi śmienne”. Wszelkie warto ściowanie innych kultur to wyraz etnocentryzmu. Wersja (b) „hierarchicznego prawa do kultury” uwzględnia istniej ącą: (1) stratyfikacj ę społeczn ą, podział klasowy społecze ństwa lub (2) rol ę pewnych grup społecznych w funkcjonowaniu państwa albo pozycj ę społeczno-zawodow ą, w szczególno ści (3) zasługi dla społecze ństwa w przypadku niektórych ludzi daj ąca im okre ślone przywileje polityczno- społeczne i ekonomiczne. Struktura klasowa skutkuje podziałem na „kultur ę wy ższ ą” i „ni ższ ą” i preferowaniem kultury wy ższej w obiegu ogólnospołecznym. W stosunku do kategorii (2) wskazuje si ę na twórców dzieł sztuki, głównie wybitnych i utalentowanych, którym przyznaje si ę prawo do zwi ększonych uprawnie ń w dost ępie do dóbr kultury ni ż zwykłym obywatelom biernie z nich korzystaj ącym. Podobnie grupom profesjonalistów po średnicz ącym mi ędzy twórcami sztuki a jej odbiorcami jak: krytycy sztuki, nauczyciele i pracownicy sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze, nadaje si ę pewne przywileje kulturalne, niekiedy te ż koneserom sztuki i kolekcjonerom sztuki, „miło śnikom kultury” i stowarzyszeniom kulturalnym, w tym członkom okre ślonych klubów środowiskowych lub zawodowych oraz hobbystom. Rozszerzone prawo do kultury przyznaje si ę lub wynika ono z cenzusu wykształcenia, chocia ż zazwyczaj profil i poziom wykształcenia stanowi jedno ze społeczno-kulturowych uwarunkowa ń partycypacji w kulturze artystycznej, wyposa ża bowiem w odpowiedni ą kompetencj ę kulturow ą, w szczególno ści w artystyczno-estetyczn ą, konieczn ą do recepcji dzieł sztuki. Jak bowiem na pocz ątku lat 80. XX wieku, stwierdziła Urszula Przybyszewska w odniesieniu do społecze ństwa polskiego: „Zasadniczym progiem w uczestnictwie kulturalnym jest szkoła średnia – dopiero wykształcenie na poziomie średnim daje mo żliwo ść uczestniczenia we wszystkich formach kultury artystycznej”. 66 Wersja (c) „hierarchicznego prawa do kultury” bazuje na rozpowszechnionym przekonaniu „o przyrodzonej nierówno ści ludzi” ze wzgl ędu na ró żnice wyposa żenia biologicznego i inteligencji osobniczej, uzdolnie ń, talentu, wra żliwo ści estetycznej, upodoba ń,
66 U. Przybyszewska, Przemiany uczestnictwa kulturalnego społecze ństwa polskiego w świetle bada ń socjologicznych , Instytut Kultury, Warszawa 1982, s. 20. 33 zamiłowa ń. Czynnikiem istotnym jest niepełnosprawno ść uniemo żliwiaj ąca b ądź utrudniaj ąca percepcj ę audialn ą, wizualn ą, intelektualn ą a tak że w przypadku niepełnosprawno ści ruchowej fizyczny dost ęp do instytucji kulturalnych. Realizacja prawa uczestnictwa w instytucjonalnym życiu kulturalnym wymaga odpowiednich przedsi ęwzi ęć organizacyjnych i technicznych, wyposa żenia technologicznego i udogodnie ń architektonicznych. Szczególnym kryterium pozbawiania czy ograniczania prawa do uczestnictwa w kulturze artystycznej jest płe ć. Dotyczy to chyba wył ącznie kobiet. Współczesnym przykładem są pa ństwa islamskie. Jego źródłem s ą tradycyjne przekonania kulturowe plemion arabskich i przekazy koraniczne. Wynikaj ą z nich zakazy udziału kobiet w życiu publicznym. W tradycji europejskiej daje jeszcze o sobie zna ć potoczne przekonanie wywodz ące si ę z biblijnego przekazu „z dzieła stworzenia człowieka”, wedle których kobiety stanowi ą istoty ni ższe psychofizycznie, biologicznie i intelektualnie. Kryterium takim bywa wiek, kiedy ograniczany jest instytucjonalnie dost ęp pewnych tre ści kulturowych dzieciom i młodzie ży. Aktualne młode pokolenie nie zna ju ż zapewne formuły „dozwolone od…”, co znaczyło zakaz wst ępu do kina na okre ślony seans filmowy ze wzgl ędu chocia żby na sceny erotyczne, zwane obiegowo „momentami”. W telewizyjnych programach informuje si ę jedynie o tym, że okre ślony przekaz wizualny „przeznaczony jest wył ącznie dla widzów dorosłych”. „Egalitarystyczne interpretacje prawa do kultury” przyjmuj ą bez żadnych w ątpliwo ści jego uniwersalno ść . Daj ą si ę tu jednak wyró żni ć dwa stanowiska w kwestii udost ępniania dziedzictwa kulturowego. Pierwsze bazuj ąc na przekonaniu o jedno ści kultury ogólnoludzkiej ukształtowanej w toku procesu historycznego i pomnażanej przez współczesne pokolenia. Ten dorobek pokole ń, dziedzictwo kulturowe, skarbiec kultury zapełniany od czasów staro żytnych po współczesne winien by ć udost ępniany poprzez nagromadzone dzieła wszystkim ludziom, bez wzgl ędu na przynale żno ść narodow ą, etniczn ą, klasow ą, wyznaniow ą i inn ą czy istniej ące zró żnicowanie kulturowe ludzkiej zbiorowo ści. Stwierdzaj ą zatem autorzy referowanej koncepcji: „Wszyscy ludzie (obywatele) maj ą zatem to samo prawo do tych samych dóbr kultury (ogólnoludzkich, ogólnonarodowych): prawo do nabywania umiej ętno ści poznawania ich (szkoła), prawo do kontaktu z nimi (muzea i zabytki, instytucje artystyczne, o środki kulturalne) itp.”. 67
67 S. Krzemie ń-Ojak, A. Ziemilski, op. cit., s. 16. 34
W podej ściu drugim egalitaryzmu kulturowego zakłada si ę i wyci ąga okre ślone konsekwencje polityczno-praktyczne z istniej ącego zró żnicowania kulturowego współczesnego świata. Przyjmuje si ę w nim równoprawno ść wszelkich kultur etnicznych i narodowych i orzeka, że „Wszystkie społeczno ści ludzkie maj ą to samo prawo do własnej kultury, czyli to żsamo ści kulturowej ”68 . Jest to jednak zało żenie idealistyczne. Wida ć bowiem preferowanie kultury dominuj ącej wi ększo ści narodowej w społecze ństwach wielonarodowych, wielokulturowych, federacyjnych i jest to nieuniknione. Zastrzega si ę prawnie albo w praktyce politycznej prawo mniejszo ści narodowych, etnicznych oraz religijnych do kultywowania rodzimych tradycji i twórczo ści artystycznej dla zachowania, i wyra żania własnej to żsamo ści kulturowej. Ma si ę tu na uwadze równie ż wszelkie narodowe orientacje artystyczne i ideowe. Pojawia si ę jedynie, widoczny dzisiaj najbardziej problem tolerancji wobec odmienno ści kulturowej imigrantów i uchod źców, których liczna obecno ść w danym pa ństwie a nawet na kontynencie europejskim w obiegowym przekonaniu zagra żać ma to żsamo ści kulturowej narodów europejskich. Scharakteryzowane koncepcje uniwersalnego prawa do kultury stanowi ą podstaw ę współczesnej polityki kulturalnej pa ństw demokratycznych, ale nie wyczerpuj ą jej światopogl ądowo- aksjologicznych przesłanek.
1.3.2. Światopogl ądowe wizje człowieka i wiedza o społecze ństwie jako przesłanki polityki kulturalnej
Sław Krzemie ń-Ojak i Andrzej Ziemilski wskazuj ą na, maj ącą istotne znaczenie w zało żeniach światopogl ądowych i ideologicznych polityki kulturalnej, spontanicznie przyj ętą i mało sobie uzmysławian ą, albo te ż całkiem świadomie i filozoficznie uzasadnian ą wizj ę człowieka. Uwa żaj ą j ą, co prawda za element wiedzy opisowej w zało żeniach polityki kulturalnej, ale moim zdaniem stanowi ą one jej przesłanki światopogl ądowo-ideologiczne wplecione w pewien korpus wiedzy o funkcjonowaniu człowieka w społecze ństwie uzasadniaj ący okre ślony kierunek oddziaływania danych podmiotów (pa ństwa głównie) na sfer ę organizacji uczestnictwa w kulturze. Te wizje człowieka maj ą rodowód filozoficzny i religijny ró żnicuj ący podstawowe kulturowe wzory osobowo ści wyra żone w okre śleniach: Homo Creator, Homo Faber, Homo Viator, tak że Homo Ludens, wyznaczaj ąc ich odpowiednie warianty, na przykład chrze ścija ński, marksistowski i inne. Wspomniani autorzy dowodz ą zatem, że
68 Ibidem, s. 17. 35
„Inaczej projektuje si ę polityk ę kulturaln ą, je śli traktuje si ę człowieka jako istot ę samodzieln ą, obdarzon ą woln ą wol ą, jako jednostk ę kieruj ącą swym losem w zgodzie lub niezgodzie z okoliczno ściami; inaczej – je śli człowiek istnieje w polu widzenia polityka kulturalnego tylko jako „zonn politikon”, w gromadzie i poprzez gromad ę: z niej czerpie wzory i dzi ęki niej kształtuje i zaspokaja swoje potrzeby i aspiracje kulturalne; inaczej, wreszcie je śli polityk ten pojmuje człowieka jako istot ę pasywn ą, skłanian ą do uczestnictwa w kulturze jedynie dzi ęki umiej ętnym i wytrwałym zabiegom dydaktycznym jakiej ś zewn ętrznej wobec niej, niezale żnej i transcendentnej grupy społecznej (elity kulturalnej)”. 69
Wa żna dla kreowania polityki kulturalnej jest ogólna, teoretyczna i empiryczna wiedza o społecze ństwie, jego strukturze, relacjach mi ędzygrupowych, rozgrywaj ących si ę w jego obr ębie procesach, zachodz ących zjawiskach, szczególnie konfliktach, poziomie cywilizacyjnym i stanie kultury, stosunku do przeszło ści (tradycji) i istniej ącego porz ądku polityczno- ekonomicznego, jego wizji i nastawieniu na przyszłość , które decyduje o jego aktywizmie politycznym i życiowym. Nie bez znaczenia jest rozpoznanie kierunkowych idei społecznych organizuj ących społeczn ą praktyk ę życia codziennego oraz samo świadomo ści społecznej, jak społecze ństwo widzi siebie, jaka jest jego ja źń subiektywna i odzwierciedlona w rozumieniu Georga H. Meada. Ukształtowana w toku rozwoju kulturowego wiedza potoczna, zdroworozs ądkowa danego społecze ństwa czy tworz ących go klas społecznych odgrywa niebagateln ą rol ę w postawach ludzi wobec projektów reform, głównie radykalnych zmian i „rewolucji kulturalnej”. Decyzje polityków kulturalnych podejmowane s ą przy kierowaniu si ę wiedz ą nieprofesjonaln ą, potoczn ą, odwołuj ącą si ę do własnych do świadcze ń życiowych kształtowan ą środowiskowo, okre ślon ą przez lokalne, ale tak że zawodowe tradycje. W kształtowaniu polityki kulturalnej wykorzystuje si ę ró żnorodne kompetencje i do świadczenia ludzi paraj ących si ę polityk ą kulturaln ą nabyte poza instytucjonaln ą sfer ą upowszechniania uczestnictwa w kulturze i oczywi ście wypływaj ące ze zbiorowych do świadcze ń środowisk artystycznych, oparte na do świadczeniu dominuj ącej praktyki twórczej czy do świadczeniu osobistym twórcy. Typy posiadanej wiedzy praktycznej wpływaj ą zazwyczaj na polityk ę kulturaln ą zintensyfikowanie wybiórczo, gdy twórcy-politycy kulturalni wyst ępuj ą w roli podmiotu decyzyjnego polityki kulturalnej. Źródłem wiedzy decyzyjnej wymieniane bywaj ą ekspertyzy, sprawozdania, specjalistyczne biuletyny, stenogramy narad, akty prawne, dokumenty nie zawsze w naszej przeszło ści łatwo dost ępne dla autorów konkretnych programów kulturalnych i badaczy kultury.
69 S. Krzemie ń-Ojak, A. Ziemilski, op. cit., s. 21. 36
Ekspertyzy i raporty o stanie społecze ństwa i kultury bywały zazwyczaj opatrywane klauzul ą „tylko do u żytku wewn ętrznego” lub mocniej „tylko do u żytku słu żbowego”, co oznaczało, że chocia ż nie były ocenzurowane, z tego powodu miały mocno ograniczony obieg społeczny. Ró żnego rodzaju zało żenia polityki kulturalnej pokazane zostan ą w szczegółowej analizie polityki kulturalnej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Rzeczypospolitej Polskiej, która stanowi odpowiednio problematyk ę rozdziału II i III niniejszego opracowania. Obecnie przyjrz ę si ę wybranym modelom polityki kulturalnej zgodnie z wyłuszczonym ich rozumieniem.
1.4. Modele polityki kulturalnej pa ństwa
W refleksji nad polityk ą kulturaln ą zwykło si ę operowa ć poj ęciem „modelu polityki kulturalnej”. Termin „model” u żywany jest w ró żnych znaczeniach w zale żno ści od dziedziny i dyscypliny nauki. Wystarczy przywoła ć tu poj ęcia modelu: matematycznego, semantycznego, fizycznego, metodologicznego. W metodologii nauk „Modelem nazywa si ę b ądź zbiór zało żeń upraszczaj ących (…), bądź te ż sam przedmiot lub zbiór przedmiotów spełniaj ących takie zało żenia. W pierwszym przypadku mówi si ę o modelu nominalnym lub teoretycznym, w drugim – o modelu realnym , zwanym te ż interpretacj ą lub realizacj ą modelu nominalnego. (…) Konstruowanie modeli jest metod ą stosowan ą w naukach w celu uproszczenia problemów zwi ększaj ącego szans ę ich rozwi ązania” (podkr. W. M). 70
Model w naukach empirycznych oznacza przyjmowany układ zało żeń ułatwiaj ący rozwi ązanie podejmowanego problemu badawczego czy formułowanie wyja śnie ń naukowych. Oznacza zbiór jako ściowy przedmiotów spełniaj ących pewne okre ślone zało żenia. Intencjonalnie budowany model nowy powinien odpowiedzie ć, jaki problem próbujemy rozwi ąza ć. To rozumienie modelu w badaniach nad kultur ą wyra ża definicja Stefana Żółkiewskiego, zgodnie z któr ą „Model jest konstruktem, który budujemy tak, aby pomógł nam wyja śni ć obserwowalne fakty, procesy przemiany kultury (... )”. 71 Niekiedy model identyfikowany jest z typem, jak wida ć w rozwa żaniach Marii Chełmi ńskiej, która według własnych słów konstruuje typologi ę globalnej polityki kulturalnej wyró żniaj ąc w niej wszelako nie typy, lecz modele polityki kulturalnej . Zgodnie z przyj ętym w metodologii rozumieniem typologii, jest to „Zabieg metodologiczny (lub rezultat takiego zabiegu) polegaj ący na grupowaniu przedmiotów na zasadzie podobie ństwa
70 W. Marciszewski, Model , w: Mała encyklopedia logiki, pod red. W. Marciszewskiego, Zakład Narodowy Imienia Ossoli ńskich – Wydawnictwo, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970, s. 176-177. 71 S. Żółkiewski, Problemy modelu kultury w: „Kultura i Społecze ństwo”, Warszawa, nr 4/1967, s. 32. 37 do pewnego przedmiotu wzorcowego zwanego «typem»”. 72 W istocie autorka dokonuje typologii, wyró żniaj ąc okre ślone typy polityki kulturalnej według przyj ętych cech wyst ępuj ących empirycznie wariantów oddziaływania pa ństwa na sfer ę kultury, idealizuj ąco, z „nieuniknionymi uproszczeniami” je ujmuj ąc.
1.4.1. Zakres interwencjonizmu pa ństwa w sferze upowszechniania kultury jako podstawa modeli polityki kulturalnej
Według przywoływanych ju ż wielokrotnie badaczy typy czy modele polityki kulturalnej mog ą si ę mie ści ć pomi ędzy maksymalistycznie zakrojon ą co do zakresu polityk ą kulturaln ą, a jej minimalistycznie okre ślonym obszarem politycznego oddziaływania na sfer ę upowszechniania uczestnictwa w kulturze. Wyró żniaj ą oni trzy zakresy polityki kulturalnej, od najw ęż szego odnosz ącego si ę do: (1) sfery twórców i twórczo ści artystycznej (kulturalnej), (2) „systemu przekazywania, komunikowania, udost ępniania kultury” do (3) „szeroko poj ętego uczestnictwa w kulturze – od kształcenia postaw, upodoba ń, preferencji i nawyków kulturalnych po ró żne formy kontroli tego uczestnictwa”. 73 Maksymalistyczny model polityki kulturalnej konstytuuje ukierunkowanie na wyró żnione trzy zakresy życia kulturalnego. Zakłada zajmowanie si ę przez polityk ę kulturaln ą wszystkim lub prawie wszystkim. Minimalistycznie zorientowan ą polityk ę kulturaln ą cechuje ograniczenie ingerencji pa ństwa na okre ślonych obszarach we wskazanych trzech zakresach, chocia ż w rzeczywisto ści społecznej wyst ępuj ą zazwyczaj układy mieszane z mniejsz ą lub szersz ą interwencj ą organów władzy pa ństwowej w poszczególne domeny działalno ści kulturalnej. Mo żliwe s ą ró żne warianty minimalistycznej polityki kulturalnej, w których nieinterwencja pa ństwa „w kultur ę” obejmuje całkowicie jedn ą lub dwie z trzech dziedzin społecznej praktyki upowszechnieniowej. Polityka kulturalna nie interesuj ąc si ę merytorycznie sfer ą twórczo ści, pozostawiaj ąc artystom swobod ę w zakresie wyboru środków artystycznych i komunikowanych tre ści, poddaj ąc ich twórczo ść mechanizmom rynku kultury, mo że koncentrowa ć swoje działania na stwarzaniu warunków społeczno-ekonomicznych dla szerokiego uprawianiu sztuki. Odwrotnie, poprzez cenzorsk ą kontrol ę mo że ogranicza ć, wyklucza ć, eliminowa ć ze społecznego obiegu, nie dopuszcza ć do udost ępniania i upowszechniania dzieł, co do których – ze wzgl ędu na ich
72 W. Marciszewski, Typologia , w: Mała …, s. 339. 73 S. Krzemie ń-Ojak, A. Ziemilski, op. cit., s. 18. 38 tre ść – ma zastrze żenia ideologiczne, etyczne, obyczajowe, a preferować twórczo ść kulturaln ą i wspiera ć artystów, obejmuj ąc j ą i ich, mecenatem pa ństwa z uwagi na po żą dan ą przez władze światopogl ądowo-aksjologiczn ą „zawarto ść ” dzieł. Polityka kulturalna ma ró żnorakie mo żliwo ści kształtowania i rozwijania instytucjonalnej sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze i życia kulturalnego, czyli wpływać na partycypacj ę kulturaln ą ró żnych grup i środowisk społecznych, poprzez sposób i zakres finansowania „dost ępu do kultury”, edukacj ę kulturaln ą i ukierunkowywa ć udział w kulturze artystycznej na jej okre ślone dziedziny. Mo że kontrolowa ć funkcjonowanie instytucji kulturalnych, wspieraj ąc selektywnie wybrane placówki kulturalne, uprzywilejowuj ąc niektóre z nich poprzez poddanie ich szczególnemu patronatowi lub nadaniem im „wy ższego” statusu, jak cho ćby w Polsce, poprzez urz ędowe uznanie ich za „narodowe instytucje kultury”. Pa ństwo ma mo żliwo ść utrudniania lub ułatwiania dost ępu do instytucji kulturalnych przede wszystkim poprzez (a) rozbudowywanie ich sieci, czyli rozwój tzw. przestrzennego układu kultury i (b) dofinansowywanie uczestnictwa w oferowanych przez nie formach udziału w kulturze; w PRL rozprowadzano darmowe lub zni żkowe bilety na imprezy kulturalne co było – sk ądin ąd – widomym znakiem tego, że „pa ństwu zale ży na kulturze”. Aleksander Wallis wyodr ębnił dwa modele organizacji instytucjonalnego systemu upowszechniania uczestnictwa w kulturze, bior ąc pod uwag ę tzw. przestrzenny układ kultury, czyli terytorialn ą sie ć placówek kulturalnych i obiektów kultury zlokalizowanych w du żych miastach. Według jego własnych słów: „Przez „przestrzenny układ kultury” rozumiem sie ć współzale żnych o środków, wył ącznie miejskich, z których ka żdy dysponuje potencjałem warto ści artystycznych i kulturowych, jaki pozwala im promieniowa ć na cały kraj lub na znaczne jego obszary. Tak rozumiany układ obejmuje znakomit ą wi ększo ść znajduj ących si ę na terytorium kraju instytucji kultury i ich budowli, zabytków i zabytkowych zbiorów, twórców kultury, jej badaczy, krytyków i popularyzatorów oraz organizatorów i polityków kultury, wreszcie znaczn ą cz ęść ró żnego rodzaju odbiorców kultury i uczestników amatorskich ruchów artystycznych. (…) Układ kultury składa si ę z pewnej liczby miast- ośrodków, z reguły o nierównomiernej sile oddziaływania. Mo żna je sklasyfikowa ć na o środki o znaczeniu mi ędzynarodowym, ogólnokrajowym i regionalnym. Mo żna te ż – według ich rangi administracyjnej”. 74
Ze wzgl ędu na wskazany w tej wypowiedzi terytorialny zasi ęg oddziaływa ń pomi ędzy ośrodkami, ich „promieniowania” oraz zakres dziedzin kultury artystycznej obj ętych współdziałaniem o środków klasyfikuje si ę je na: o środki pierwszego, drugiego i trzeciego
74 A. Wallis, Atlas kultury polskiej 1946-1980 , Wydawnictwo ECO, Mi ędzychód 1994, s. 17. 39 stopnia. Mi ędzy nimi wyst ępuj ą okre ślone powi ązania: hierarchiczne i partnerskie, determinuj ące stopie ń ich integracji. Liczba i potencjał o środków powi ązanych w krajowy system upowszechniania uczestnictwa w kulturze okre ślaj ą charakter danego przestrzennego układu kultury: (1) „model monocentryczny” okre ślony przez dominacj ę głównego o środka centralnego nad pozostałymi, (2) „model policentryczny” ukonstytuowany na istniej ącej równowadze grupy ośrodków najwy ższej rangi, i zró żnicowany indywidualnie oraz (3) model mieszany , wyst ępuj ący jako układ po średni mi ędzy dwoma poprzednimi. Uwzgl ędnił równie ż wariant, w którym w pewnej równowadze funkcjonuje kilka o środków najwy ższej rangi z o środkiem głównym 75 . W przestrzennym układzie kultury zachodz ą okre ślone procesy kulturowe, procesy- czynno ści w rozumieniu Aleksandra Wallisa takie, jak: „pomna żanie potencjału kultury, przyswajanie warto ści, integrowanie kultury narodowej i upowszechnianie warto ści. Pomna żanie potencjału kulturalnego” to zarówno rozbudowa „materialnej bazy kultury” jak i kształcenie kadr „dla nauki i kultury”, mi ędzynarodowa wymiana kulturalna oraz rozwój twórczo ści artystycznej i kulturalnej. „Przyswajanie warto ści” to działania maj ące na celu zachowanie wybranych dzieł światowego i narodowego dziedzictwa kulturowego i jego „przewarto ściowywanie”. „Integrowanie kultury narodowej” d ąż enie na rzecz jej spójno ści merytorycznej i konkurencyjno ści jej dzieł w obiegu artystycznym oraz zapewnienie równowagi w rozwoju „dziedzin nauki, kultury i sztuki” i zapobieganie zbytnim dysproporcjom w życiu kulturalnym regionów i o środków. Upowszechnianie warto ści to wprowadzanie w obieg ogólnospołeczny we wszystkich o środkach układu kultury elementów kultury współczesnej i jej tradycji oraz promowanie kultury narodowej w świecie. Polityk ę kulturaln ą nale ży ujmowa ć w tym kontek ście jako celowe oddziaływanie na przestrzenny układ kultury polegaj ący na kształtowaniu, intensyfikowaniu oraz monitorowaniu i kontroli wymienionych ogólnych procesów, a w ich ramach procesów i zjawisk o szczegółowym charakterze. Przestrzenny układ kultury jako sie ć instytucji kulturalnych rozpatrywany jest w empirycznych badaniach nad uczestnictwem w kulturze jako instytucjonalne b ądź materialne uwarunkowania aktywno ści kulturalnej społecze ństwa i ró żnych grup społecznych. Okre śla bowiem przestrzenn ą, fizyczn ą dost ępno ść do placówek upowszechniania kultury. W zwi ązku z tym podstawowy społeczny podział uczestników instytucjonalnego, publicznego życia
75 A. Wallis, Problemy centralizacji i decentralizacji życia kulturalnego w Polsce w latach 1945-1980 , Instytut Kultury, Warszawa 1981, s. 10. Zob. równie ż A. Wallis, Warszawa i przestrzenny układ kultury , PWN, Warszawa 1969. 40 kulturalnego przebiega według kryterium miejsca zamieszkania miasto – wie ś, z dalszym zró żnicowaniem na małe miasto – du że miasto wyposa żone we wszelkie instytucje artystyczne i rozmaite placówki prowadz ące działalno ść kulturaln ą.
1.4.2. Polityka kulturalna – sfera organizacji i zarz ądzania kultur ą
W polskiej refleksji nad polityk ą kulturaln ą do ść powszechnie przyjmuje si ę typologi ę polityki kulturalnej pa ństw Europy Zachodniej, w której za podstawowe kryterium przyjmuje „stopie ń koncentracji instrumentów prowadzenia polityki kulturalnej na szczeblu pa ństwa oraz skal ę interwencji w działalno ść samorz ądów lokalnych”, otrzymuj ąc w rezultacie trzy jej modele: (1) „silnie scentralizowany” wyst ępuj ący we Francji, Grecji, Danii i Portugalii, (2) „mieszany”, wzgl ędnie zrównowa żony centralistyczno-decentralistyczny , który nazywany jest równie ż rz ądowo-samorz ądowym, istniej ący w Belgii, Hiszpanii, Szwecji i we Włoszech, tak że w Polsce oraz (3) „silnie zdecentralizowany” charakterystyczny dla Niemiec, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. 76 S ą to modele podstawowe, zwane te ż niekiedy „modelami zewn ętrznymi”, odnosz ące si ę do konstytuuj ącej je stopniowalnej cechy typologicznej jak ą jest sposób zarz ądzania instytucjonaln ą praktyk ą upowszechniania uczestnictwa w kulturze, a u żywaj ąc polityczno- ekonomicznego poj ęcia – zakres interwencjonizmu pa ństwa w t ę sfer ę, sytuuj ący si ę na osi centralizm – decentralizm, stanowi ące jego skrajne postaci. Pomi ędzy nimi lokuj ą si ę empiryczne warianty reprezentowane w obr ębie danego modelu przez poszczególne pa ństwa. Ró żnice te wynikaj ą z pewnej odmienno ści sposobów i zakresu realizacji nadrz ędnych celów polityki kulturalnej czy preferowanych dziedzin uczestnictwa w kulturze. W zwi ązku z tym w ramach głównych modeli wyodr ębnia si ę dalsze modele szczegółowe. Model szczegółowy mo że dotyczy ć jednego b ądź kilku zakresów polityki kulturalnej. Przy niezmienno ści przyj ętych zakresów polityki kulturalnej modyfikacje zachodz ą w modelu zewn ętrznym i modelach szczegółowych b ądź danym modelu szczegółowym. S ą to zazwyczaj zmiany o charakterze prawnym lub organizacyjno-administracyjnym usprawniaj ące funkcjonowanie instytucjonalnej praktyki upowszechniania kultury. Wprowadzanie nowego modelu zewn ętrznego powoduje
76 Zob. równie ż opracowanie Europejskie modele polityki kulturalnej (2 ), pod red. B. Gierat-Biero ń, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiello ńskiego, w którym scharakteryzowano model polityki kulturalnej Hiszpanii, Belgii i Szwajcarii. 41 ogólna systemowa potrzeba poprawy istniej ącego stanu dotychczasowego lub przyj ęcie nowych merytoryczno-aksjologicznych priorytetów polityki kulturalnej pa ństwa. Ze swej strony maj ąc na uwadze t ę okoliczno ść , że wyró żniane modele polityki kulturalnej odnosz ą si ę do sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze i uwzgl ędniaj ąc rol ę animacji kulturalnej w kreowaniu partycypacji kulturalnej mo żna powy ższe modele dookre śli ć w sposób nast ępuj ący: (1) model centralistycznie-upowszechnieniowy, (2) model centralistycznie-decentralistycznie-upowszechnieniowy, (3) model decentralistycznie upowszechnieniowy, (4) model centralistycznie-decentralistycznie-upowszechnieniowo- animacyjny, (5) model centralistycznie-decentralistycznie-animacyjnie-upowszechnieniowy. W uj ęciu Marii Chełmi ńskiej zró żnicowania w obr ębie wymienionych modeli podstawowych pod wzgl ędem realizacji „czterech podstawowych funkcji polityki kulturalnej”, za które uznaje działanie na rzecz rozwoju: (a) profesjonalnej kultury artystycznej, (b) demokratyzacji kultury, (c) demokracji kulturalnej i (d) ochrony rynku kulturalnego poprzez ró żne formy ingerencji pa ństwa, pozwalaj ą na skonstruowanie szczegółowych modeli, które konstytuuje zakres i sposób realizacji celów polityki kulturalnej skoncentrowanej na wymienionych obszarach upowszechniania uczestnictwa w kulturze. Dla przykładu wspieranie przez pa ństwo „profesjonalnej twórczo ści artystycznej typu presti żowego”, okre ślanej te ż jako „kultura wysoka”, składa si ę na „elitarny” zwany te ż „charyzmatycznym” – model polityki kulturalnej. Ogranicza on instytucjonalne upowszechnianie uczestnictwa w kulturze do selektywnie rozumianej kultury, przy równoczesnym d ąż eniu pa ństwa do zapewnienia jak najszerszego dost ępu członków ró żnych grup społecznych do instytucji artystycznych. To cel polityki kulturalnej zwany „demokratyzacj ą kultury”. Jest on realizowany w ró żnym stopniu, podobnie jak demokracja kulturalna, która zakłada „aktywne i twórcze uczestnictwo wszystkich i ka żdego w dowolnie wybranym modelu szeroko rozumianej kultury (definiowanej niekiedy jako „sztuka życia”)”.77 Pobrzmiewa tu hasło „kultura dla wszystkich i kultura dla ka żdego” głoszone przez André Malraux. Jest to jednak głównie sfera działalno ści lokalnych instytucji kulturalnych. Stosowane formy interwencji pa ństwa w sfer ę upowszechniania uczestnictwa w kulturze i rynku kultury daj ą Marii Chełmi ńskiej podstaw ę wyró żnienia pi ęciu modeli tej
77 M. Chełmi ńska, Warunki rozwoju kultury na szczeblu lokalnym. Europejskie modele rozwi ąza ń systemowych a sytuacja w Polsce , Instytut Kultury, Warszawa 1993, s. 12. 42 interwencji. S ą to: (1) „model reglamentacyjny”, w którym polityka pa ństwa regulowana jest przez system prawny lub „w inny ustalony sposób”, (2) „model woluntarystyczny”, kiedy władze ró żnych szczebli ingeruj ą bezpo średnio w życie kulturalne, (3) „model perswazyjno- propaguj ący” ukierunkowany na popularyzowanie prowadzonej przez pa ństwo polityki kulturalnej, 4) „model dotuj ący”, okre ślony przez sposób i zakres finansowania działalno ści kulturalnej według mniej lub bardziej okre ślonych i znanych zasad i kryteriów oraz 5) „model stymuluj ący”, b ędący w istocie wariantem modelu poprzedniego (4), w którym finansowanie sfery upowszechniania kultury oparte zostało na ogłoszonych i jasnych warunkach (np. konkursy), maj ących skłania ć podmioty rynku kultury do organizowania i podejmowania okre ślonych przedsi ęwzi ęć kulturalnych, po żą danych (z punktu widzenia pa ństwa) działa ń na rzecz udost ępniania i uprzyst ępniania kultury. Dla przedstawicieli ekonomii kultury sprawa współczesnej polityki kulturalnej sprowadza si ę do zasad organizacji i finansowania sektora publicznego w kulturze . Maj ąc je na uwadze, Dorota Ilczuk wyró żnia „(…) pi ęć modeli polityki władz publicznych realizowanych w odniesieniu do kultury: − nordycki, oparty na tradycjach socjokulturalnych; − anglosaski, z dominuj ącym rynkiem globalnym; − śródziemnomorski, mocno oparty na dziedzictwie kulturalnym; − francuski, gdzie odnajdujemy ostatni w Europie przykład planowania pa ństwowego; − niemiecki, wskazuj ący na ewolucj ę od pa ństwa opieku ńczego do społecze ństwa informacyjnego”. 78
W swoim podr ęczniku ekonomiki kultury charakteryzuje je i dokumentuje, przytaczaj ąc odpowiednie zestawienia rachunkowe i statystyczne.
1.4.3. „Misyjna” polityki kulturalna André Malraux Bardzo cz ęsto przywoływanym modelem polityki kulturalnej jest koncepcja polityki kulturalnej realizowana przez André Malraux, intelektualisty, filozofa-estetyka, pisarza, eseisty i pierwszego ministra kultury w dziejach Francji. 79 Źródłem teoretycznych przesłanek jego
78 D. Ilczuk, Ekonomika kultury , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 46. 79 A. Malraux, prawdziwe nazwisko André Berger (1901-1976) – z wykształcenia archeolog i orientalista, uczestnik ruchu antyfaszystowskiego przed II wojn ą światow ą, lewicowy działacz polityczny, gaullista. Był ministrem informacji w pierwszym powojennym rz ądzie de Gaulle`a (1945-1946), nast ępnie ministrem kultury w randze wicepremiera i sekretarza stanu (1958-1969). Ministerstwo Kultury powołane zostało dekretem Prezydenta Republiki Francuskiej 3 lutego 1959 roku. Przej ęło on odpowiednie zadania i kompetencje Ministerstwa Przemysłu i resortu edukacji. Malraux obj ął obowi ązki Ministra Kultury formalnie 8 lipca 1959 roku. Malraux jest autorem wielu dzieł literackich i eseistycznych. S ą to m. in. powie ści: Tentation de l’Occident (Kuszenie Zachodu, 1926), Les Conquérants (1928) – wydanie polskie: Zdobywcy (1936); La Voie 43 polityki kulturalnej jest w ąskie rozumienie kultury ograniczone nie tylko do sztuki, ale w jej ramach do plastyki, teatru i baletu, i selektywne zarazem uj ęcie kultury w scharakteryzowanym wy żej sensie (kultura wy ższa) oraz historiozoficzna wizja rozwoju kultury i stanu kultury w drugiej połowie XX wieku, kiedy wyra źnie zaznaczało si ę ju ż jej stechnicyzowanie, dominacja techniki konstytuuj ąca ówczesny „ świat maszyn”. Jego wizja świata znalazła odzwierciedlenie w jego twórczo ści literackiej, przede wszystkim eseistycznej. Należy doda ć, że jako autor dzieła Psychologia sztuki głosił, że „martwy świat maszyn” mo że o żywi ć tylko „ świat uczu ć” zawarty w Kulturze przez „du że K” i Sztuce przez „du że S”. W jego koncepcji estetycznej Wielka Sztuka to sfera kulturowego sacrum , okre ślona przez takie podstawowe warto ści nadrz ędne jak: człowiecze ństwo, wolno ść , swoboda twórcza, prawda, autentyczna artystyczna ekspresja. Jej estetyczna wizja świata ma prezentowa ć i uciele śnia ć autentyczny humanizm. Tej sztuce przeciwstawiona została antysztuka, której domen ę stanowi rzeczywisto ść społeczno-kulturowa życia codziennego. Jej wyrazem jest rozrywka, inaczej „kultura czasu wolnego”, sztuka „najbardziej podejrzanych form nami ętno ści” to jest „seksu i śmierci”, znamionowanym przez film jako produkt „fabryki snów”. Prawdziwy artysta winien czyni ć świat realny obszarem swojej twórczej ekspresji i władania poprzez jego rewaloryzacj ę, usensawianie wedle własnego systemu warto ści, ale ujawniaj ącego wielko ść i godno ść człowieka, która w nim tkwi, a której zwykły człowiek nie zna. „Sztuka humanizuje świat” – głosił i czynił z niej jako polityk narz ędzie przekształcania ludzkiego świata poprzez formowanie indywidualnej i zbiorowej świadomo ści. Aby to si ę stało, aby ochroni ć si ę przed oddziaływaniem sztuki wulgarnej, płaskiej, wypieraniem jej z kultury, konieczne jest, by „fabrykom snów, produkuj ącym pieni ądze, przeciwstawi ć kolosalnym wysiłkiem fabryki snów produkuj ące ducha, to znaczy by obrazom seksu i śmierci przeciwstawi ć dzieła nie śmiertelne”. 80 Zadaniem polityki kulturalnej jest zatem udost ępnienie ludziom „kultury wielkiej”, narodowego i światowego dziedzictwa kulturowego, poprzez
royale (1930) – przekład polski Droga królewska (1938); La Condition humaine (1933) – tłumaczenie polskie Dola człowiecza (1935); Le Temps du mépris (1935) – polskie wydanie Czasy pogardy (1936), L'Espoir (1937) – przekład polski Nadzieja (1939); Lazar (1974) – wydanie polskie Łazarz (1977). Autobiograficzne: Les Noyers de l'Altenburg ( Orzechy z Altenburga, 1943); Antimémoires (1967) – wydanie polskie Antypami ętniki (1993). Teksty o sztuce i prace estetyczne: Psychologie de l’art . (cz. 1–3 1947–50; cz ęść I, Le musée imaginaire ); Les voix du silence (1951), b ędąca poprawion ą i uzupełnion ą wersj ą Psychologii sztuki , zawieraj ącą syntez ę dziejów sztuki; Le musée imaginaire de la sculpture mondiale (cz. 1–3 1952–55) ; La Métamorphose des Dieux, trzycz ęś ciowa praca (1957–76) – wydanie polskie P rzemiana bogów (1985), La Tête d’obsidienne (1974) – wydanie polskie Głowa z obsydianu 1978), po świ ęcone twórczo ści Picassa. Eseje: L'homme précaire et la littérature (1977) – wydanie polskie Przemijanie a literatura, 1982). 80 Cyt. za S. Krzemie ń-Ojak, op. cit., s.140. 44 stworzenie warunków materialnych i technicznych dla osi ągni ęcia stanu demokratyzacji kultury, a nawet „stworzenie kultury demokratycznej”. W ten sposób wprowadził do polityki kulturalnej, oficjalnej nomenklatury i dyskursu publicznego termin „demokratyzacja kultury”, nawi ązuj ąc wyra źnie do idei „dost ępu do kultury” zapisanej we wspomnianej Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 roku. Pisarz zadbał o to, by sformułowanie o równym dost ępie do kultury, „kultury dla ka żdego”, znalazło si ę w prezydenckim dekrecie powołuj ącym jego ministerialny urz ąd. Stało si ę ono dewiz ą jego rz ądowej działalno ści i w hasłowej formie znamionowało jego polityk ę kulturaln ą. Szybko si ę spopularyzowało jako wyraz idei demokratyzacji kultury i równocze śnie ró żnicy w sposobie pojmowania dost ępu do kultury przez pa ństwa socjalistyczne, głosz ące hasło „kultury dla wszystkich”. W tej kwestii wypowiedział si ę dobitnie przed Zgromadzeniem Narodowym 27 pa ździernika 1966 roku, przedstawiaj ąc bud żet swojego resortu: „Istniej ą dwa sposoby pojmowania kultury: pierwszy, najpro ściej mówi ąc „sowiecki” i drugi „demokratyczny”, ale zupełnie nie zale ży mi na tych słowach. Oczywisty jest natomiast fakt, że istnieje kultura dla wszystkich i kultura dla ka żdego. W pierwszym okre śleniu chodzi o to, aby wszyscy, z odpowiedni ą pomoc ą, pod ąż ali w tym samym kierunku, w drugim za ś o to, aby wszyscy ci, którzy maj ą do czego ś prawo, mogli to otrzyma ć”. 81
Idea ta pojawiła si ę znacznie wcze śniej w jego dziełach. Oto – jak zauwa żył S. Krzemie ń- Ojak w powie ści Zdobywcy , gdy napisał: „Nie chodzi o to, by zmuszać do sztuki masy, które s ą wobec niej oboj ętne, lecz o otworzenie domeny kultury tym wszystkim, którzy pragn ą j ą osi ągn ąć . Inaczej mówi ąc prawo do kultury to po prostu wola 82 dąż enia do niej”.
W innym miejscu dodał, że „Nie mog ę zmusi ć wszystkich, by kochali sztuk ę. Mog ę jedynie próbowa ć j ą ofiarowa ć, odda ć do dyspozycji i sprawi ć, by była ona dana tym, którzy jej pragn ą”. 83 Jako polityk mógł realnie działa ć na rzecz preferowanego w swojej wizji uczestnictwa w kulturze artystycznej bezpo średniego indywidualnego „spotkania ze sztuk ą”, daj ącemu odbiorcy „czyste prze życie estetyczne”, niezapo średniczone przez opisow ą wiedz ę o sztuce i jej konkretnych dziełach. W swych wielu pełnych metafor wyst ąpieniach głosił, że sztuk ę nale ży czu ć, „nale ży j ą miłowa ć”. Odbiorca kocha sztuk ę, poniewa ż objawia mu „duchowy
81 Creation: 24 juin 1961 , http://www.ina.fr/art.-et-culture/musees-et-expositions/video/CAF89027089/les- maisons-de-la-cultre.fr.html, s. 2. Cyt. za M. Kamecka, „Kultura dla ka żdego”. Francuski model polityki kulturalnej, „Białostockie Studia Literaturoznawcze” 2012, nr 3, s. 219. http://www.bsl.uwb.edu.pl/ download/bsl3/15-Kamecka.pdf 82 Cyt. za S. Krzemie ń-Ojak, op. cit., s.140. 83 Wywiad dla czasopisma „Elle”, z 1967 roku. Ibidem, s. 140. 45
świat”, „gł ębi ę ludzkich uczu ć”, z których twórca czerpie natchnienie. Jej dyskursywny opis (na tyle na ile jest mo żliwy), jej erudycyjna znajomo ść czy „tłumaczenie jej” nie jest warunkiem jej autentycznego prze żywania. Jak konstatuje Sław Krzemie ń-Ojak, streszczaj ąc pogl ądy Malraux „(…) o kulturze świadczy nie tyle znajomo ść Szekspira, co umiłowanie jego twórczo ści (…)”. 84 St ąd wynika bagatelizowanie przez André Malraux edukacji „dla (do) sztuki” i czemu wielokrotnie dawał wyraz, jak te ż przeciwstawianie sztuki – nauce, jej intelektualizmowi i racjonalizmowi, który nie sprzyja prawdziwemu uczestnictwu w sztuce. W zamierzeniu André Malraux polityka kulturalna służyć ma stwarzaniu instytucjonalnych i technicznych warunków do udost ępniania dzieł sztuki wy ższej. Obiekty Wielkiej Sztuki winny by ć przede wszystkim obecne w przestrzeni publicznej. St ąd, na przykład umieszczanie rze źb Artistide`a Maillota w ogrodzie Tuilleries, prezentowanie plastycznych wizji Marca Chagalla na plafonie gmachu Paryskiej Opery i budowa reprezentacyjnych domów kultury w ka żdym departamencie Francji, które miały by ć „ świ ątyniami sztuki”. Domy kultury ju ż artystyczn ą jako ści ą architektury, wyró żniaj ącą je w miejskim otoczeniu, komunikowa ć miały, że są „przybytkami sztuki”. Mianowano je zreszt ą „katedrami XX wieku”. Małgorzata Kamecka podkre śla, że „W zamy śle autorów projektu dom kultury miał by ć miejscem wymiany, spotkania odbiorcy (ludu) z dziełami o najwy ższej warto ści artystycznej. Kryterium jako ści odgrywało tu decyduj ącą rol ę i ono wysuwało si ę na plan pierwszy”. 85
Domy kultury jako główne regionalne (departamentalne) instytucje kulturalne miały poprzez swoj ą działalno ść likwidowa ć prowincjonalne „pustynie kulturalne”, decentralizowa ć w pewnym stopniu sfer ę upowszechniania uczestnictwa w kulturze, podwa żyć pozycj ę Pary ża jako centrum kulturalnego Francji. Pierwszy taki dom kultury powstał w Hawrze. Z okazji jego otwarcia w 1961 roku minister André Malraux przemawiaj ąc, stwierdził entuzjastycznie: „Nie ma takiego drugiego domu na świecie, ani w Brazylii, ani w Rosji, ani nawet w Stanach Zjednoczonych. Mieszka ńcy Hawru, pami ętajcie, że kiedy ś b ędzie si ę mówiło, że wszystko rozpocz ęło si ę w waszym mie ście”. 86
Wbrew oczekiwaniom André Malraux domy kultury nie wypełniły zało żonej w jego polityce kulturalnej misji sprawiedliwo ści kulturalnej. Nie pojawiły si ę wsz ędzie w regionalnym
84 Ibidem, s. 141. 85 M. Kamecka, op. cit., s. 221. 86 Ibidem, s. 221. 46 przestrzennym układzie kultury podczas jego „zarz ądzania kultur ą” w V Republice. Nie w ka żdym te ż departamencie, gdzie funkcjonowały, przejawiały pożą dan ą aktywno ść w organizowaniu kontaktów mieszka ńców ze sztuk ą. Przede wszystkim sami adresaci ich działalno ści maj ący niski status społeczny, nie korzystali w znacz ącej liczbie z tej instytucjonalnej mo żliwo ści partycypacji w kulturze artystycznej mimo niewielkich finansowych kosztów uczestnictwa (cen biletów wst ępu). Wi ększo ść z nich nie ujawniła „woli d ąż enia do spotkania ze sztuk ą”. Zabrakło by ć mo że lekcewa żonej przez ministra André Malraux realizacji o szerokim zasięgu społecznym edukacji kulturalnej. Na jego egalitarystycznej polityce „równego dost ępu do kultury” skorzystała klasa średnia, bardziej wykształcona i o odpowiednich kompetencjach kulturowych, by móc uczestniczy ć w kulturze „wysokiego obiegu”. Podkre śla to Sław Krzemie ń-Ojak uwa żaj ąc, że źródła niepowodzenia polityki kulturalnej André Malraux szuka ć nale ży w jego tradycyjnym olimpijskim modelu teorii kultury , który nie współgrał z ide ą równego korzystania z Wielkiej Sztuki. Ta bowiem jest dla tych, „którzy rozumiej ą jej j ęzyk”. Za niepodwa żaln ą zasług ę André Malraux uznaje si ę, wszak że to, że „Polityka realizowana przez Ministerstwo Kultury pod jego kierownictwem – nawet je śli w latach pó źniejszych niektóre jej punkty doczekały si ę mniej lub bardziej surowej oceny – stanowiła swego rodzaju przełom w spojrzeniu na miejsce kultury, zarówno w życiu społecznym, jak i polityce prowadzonej przez pa ństwo”. 87
87 Ibidem, s. 218. 47
ROZDZIAŁ II POLITYKA KULTURALNA POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ
2.1. Kształtowanie socjalistycznego ustroju politycznego w Polsce a polityka kulturalna
Rozwa żania rozpoczn ę od czasu okupacji, kiedy to sprawami kultury zajmował si ę Departament O światy i Kultury utworzony przy Delegaturze Rz ądu RP na Kraj. Jego przedmiotem zainteresowa ń była mi ędzy innymi, kwestia zabezpieczenia bibliotek i ksi ęgar ń, troska o losy polskiej sztuki plastycznej w czasie wojny, czy o sprawy „muzyki na ziemiach Polskich”. Wznowiono przedwojenny Funduszu Kultury Narodowej w styczniu 1940 roku. 88 Rejestrowano wojenne zniszczenia budynków dotychczasowych instytucji kultury, obiektów zabytkowych i straty osobowe środowisk twórczych. Departament O światy i Kultury podsumowuj ąc niejako w marcu 1944 roku zadane narodowi polskiemu straty w kulturze, stwierdził w raporcie, że „Najwi ększe jednak szkody wyrz ądzone kulturze polskiej s ą te, które stanowi ą wynik „polityki k u l t u r a l n e j ” Niemców na ziemiach polskich. Ta polityka kulturalna była stosowana przez nich z niezachwian ą logik ą i precyzj ą w ci ągu całego długiego czasu okupacji i wydała w skutkach potworno ść , niełatw ą do poj ęcia dla tych, co sami jej nie widzieli. Celem tej polityki kulturalnej, cz ęś ciowo tajnym, cz ęś ciowo nawet zupełnie jawnym było wyniszczenie kulturalne narodu polskiego, je śli nie na stałe, to przynajmniej na długie lata (podkr. oryg.)”. 89
Powojenna sytuacja polityczna uło żyła si ę tak, że niemo żliwe stało si ę reaktywowanie pa ństwa polskiego w jego przedwojennym kształcie ustrojowym. Cele polityki kulturalnej pa ństwa po II wojnie światowej okre ślone zostały przez nowy ustrój społeczno-ekonomiczny i polityczny. Wyzwolenie terytorium Rzeczypospolitej Polskiej spod okupacji niemieckiej podczas II wojny światowej przez Armi ę Czerwon ą miało istotne konsekwencje ustrojowe dla pa ństwa i społecze ństwa polskiego. Utworzone bowiem na terenie Zwi ązku Radzieckiego
88 Raport Departamentu O światy i Kultury Delegatury Rz ądu RP na Kraj dla Rz ądu RP w Londynie (po 1941?) , AAN, akta Del. Rz ądu RP na Kraj, sygn. 202/VII-2, s. 138-140; Raporty syntetyczne MSW. Dział Społeczny. Referat opracowa ń wiadomo ści krajowych. Biblioteki, sztuki plastyczne, muzyka w Polsce pod okupacj ą do pa ździernika 1941 r. , Instytut Polski i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie, akta MSW Rz ądu RP na Uchod źstwie, sygn. A9.III.2c/14; Sprawozdanie z działalno ści Funduszu Kultury Narodowej w roku 1942 , Instytut..., sygn. A9.III.2c/14; Sprawozdanie Ministra Spraw Wewn ętrznych. Wydział dla spraw kulturalnych , Instytut..., sygn. A9.Ia/2; za: Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998 , wybór A. Sici ński, A. Grzegorz D ąbrowski, J. Gmurek, Instytut Kultury, Warszawa 1998, s. 189-206. 89 Straty kulturalne , AAN, akta Del. Rz ądu RP na Kraj, sygn. 202/I-51, s. 3-10. Tekst źródłowy za: Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998 , wybór A. Sici ński, A. G. D ąbrowski, J. Gmurek, Instytut Kultury, Warszawa 1998, s. 211. 48 wraz funkcjonuj ącymi podczas okupacji hitlerowskiej w Polsce polityczne struktury ruchu komunistycznego przyst ąpiły do organizowania radykalnie odmiennego od istniej ącego w II Rzeczypospolitej (1919-1939) ładu ekonomicznego i prawno-politycznego, okre ślanego jako „socjalistyczny”. Zapowiadały go deklaracje programowe Polskiej Partii Robotniczej z marca i listopada 1943 roku O co walczymy? oraz Deklaracja Krajowej Rady Narodowej. 90 Nie zapowiadał go wprost, uwa żany za fundamentalny akt zało życielski Polski Ludowej – Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego 91 , który ogłaszał reaktywowanie ustroju demokratycznego, w tym pi ęcioprzymiotnikowe prawo wyborcze, nie wspominaj ąc o nacjonalizacji przemysłu i kolektywizacji rolnictwa jako podstawy gospodarki socjalistycznej, przewiduj ąc jedynie „szerok ą reform ę roln ą”, polegaj ąca na wywłaszczeniu wielkich wła ścicieli ziemskich i przekazaniu ich ziemi dla chłopów małorolnych i robotników rolnych 92 , utrzymuj ąc w ten sposób prywatn ą własno ść gospodarstw rolnych. Zapewnia ć to miało poparcie klasy chłopskiej, stanowi ącej wi ększo ść społecze ństwa, dla powojennej, o komunistycznym rodowodzie władzy i porz ądku politycznego. Nie u żywano jednak oficjalnie i w obiegu propagandowym nazwy „komunizm”, wiedz ąc doskonale, że tak okre ślany ustrój społeczno- ekonomiczny i polityczny nie mógł liczy ć na społeczn ą akceptacj ę, cho ćby dlatego, że potocznej świadomo ści, ukształtowanej pod tym wzgl ędem przez mi ędzywojenne polityczne przekazy propagandowe, w tym ko ścielne, komunizm kojarzył si ę z pozbawianiem ludzi własno ści prywatnej i „wspóln ą własno ści ą wszystkiego”, w tym żon, ateizmem, „niedowiarstwem”,
90 Krajowa Rada Narodowa została powołana przez Polsk ą Parti ę Robotnicz ą i zwi ązane z ni ą ideologicznie stronnictwa polityczne, w nocy z 31 grudnia 1943 roku na 1 stycznia 1944 roku, jako organ władzy ustawodawczej, ogłoszonej przez komunistów „jedyn ą, legaln ą reprezentacj ą narodu polskiego”. 91 PKWN utworzono formalnie na mocy dekretu Krajowej Rady Narodowej, b ędącej jej władz ą wykonawcz ą. Stało si ę to faktycznie w Moskwie przez delegacj ę KRN. Manifest PKWN został ogłoszony 22 lipca 1944 roku na antenie radia Moskwa i w Moskwie pierwotnie wydrukowany. Zatwierdził go dwa dni wcze śniej Józef Stalin. 92 „Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, przyst ępuj ąc do odbudowy pa ństwowo ści polskiej, deklaruje uroczy ście przywrócenie wszystkich swobód demokratycznych, równo ści wszystkich obywateli bez ró żnicy rasy, wyznania i narodowo ści, wolno ści organizacji politycznych, zawodowych, prasy, sumienia. Demokratyczne swobody nie mog ą jednak słu żyć wrogom demokracji. (…) Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego sprawuje władz ę poprzez Wojewódzkie, Powiatowe, Miejskie i Gminne Rady Narodowe i przez upełnomocnionych swych przedstawicieli. Tam, gdzie Rady Narodowe nie istniej ą, demokratyczne organizacje obowi ązane s ą natychmiast powoła ć je do życia, wł ączaj ąc w ich skład ciesz ących si ę zaufaniem ludno ści Polaków-patriotów, niezale żnie od ich pogl ądów politycznych”, w: Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego , „Zał ącznik do Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, Nr 1, poz. 1. 49
„bezbo żno ści ą”. Komuni ści brali to pod uwag ę, rezygnuj ąc nawet z nazwy i okre ślania PPR jako partii komunistycznej .93 Budow ę ustroju socjalistycznego rozpocz ęto od tworzenia instytucjonalnej struktury władzy pa ństwowej. Ju ż dwa miesi ące po ogłoszeniu Manifestu, podczas trwaj ących jeszcze działa ń wojennych na pozostałym, poza Lubelskiem, obszarze kraju, utworzono tymczasowe organy ustawodawcze i struktury samorz ądowe. Funkcj ę parlamentu od sierpnia 1945 roku pełniła Krajowa Rada Narodowa. Utworzono rady narodowe niższych stopni administracji pa ństwowej: wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne. 28 czerwca 1945 roku prezydent KRN Bolesław Bierut powołał Tymczasowy Rz ąd Jedno ści Narodowej z przewag ą przedstawicieli PPR. Dla legitymizowania władzy „przyniesionej na sowieckich bagnetach” konieczne stało si ę odwołanie do społecze ństwa, zyskanie akceptacji dla dokonywanych zmian społeczno- ekonomicznych i politycznych. Ówczesne władze zdecydowały si ę na ogólnospołeczne referendum. W „głosowaniu ludowym” przeprowadzonym 30 czerwca 1946 roku pytano: „1. Czy jeste ś za zniesieniem Senatu? 2. Czy chcesz utrwalenia w przyszłej Konstytucji ustroju gospodarczego, zaprowadzonego przez reform ę roln ą i unarodowienie podstawowych gał ęzi gospodarki krajowej, z zachowaniem ustawowych uprawnie ń inicjatywy prywatnej? 3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic Pa ństwa Polskiego na Bałtyku, Odrze i Nysie Łu życkiej?”.
Dla uzyskania po żą danego wyniku referendum podj ęto na szerok ą skal ę trzymiesi ęczn ą kampani ę propagandow ą jakiej dot ąd nie było, w któr ą zaanga żowano struktury pa ństwowe i polityczne PPR, organizacje społeczne i załogi zakładów pracy. Organizowano spotkania agitacyjne, wydawano broszury, rozwieszano plakaty, pisano hasła na murach. Cał ą akcj ą zawiadywało Ministerstwo Informacji i Propagandy. Po „zwyci ęskim”, w opinii społecznej sfałszowanym referendum działania polityczne ukierunkowano na wybory parlamentarne. Wybory do Sejmu Ustawodawczego przeprowadzono 19 stycznia 1947. Poprzedzaj ącej wybory kampanii działania skierowano przeciwko opozycyjnym ugrupowaniom politycznym, szczególnie wobec Polskiego Stronnictwa Ludowego (PSL) i Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), które wyst ępowały pod szyldem „Bloku Stronnictw Demokratycznych”. Dokonany
93 Jak podaje Mariusz Mazur, w pierwszym dokumencie programowym PPR Do robotników i chłopów Polski , z 1942 roku, jego „(…) autorzy tłumacz ą powód wyrugowania z nazwy partii tradycyjnego terminu — „komunistyczna”, uzasadniaj ąc go konieczno ści ą orientowania si ę na masowego odbiorc ę. „W tym celu niezb ędne jest usuni ęcie wszystkich przeszkód zagradzaj ących drog ę do mas nawet w samej [nazwie] naszej partii” — wyja śniano. St ąd równie ż unikanie przez cały okres wojenny, a tak że najbli ższe lata powojenne, radykalnych, stricte komunistycznych haseł społecznych czy politycznych, by nie zrazi ć do siebie cz ęsto negatywnie ustosunkowanych do komunizmu Polaków”. (M. Mazur , Koncepcja nowego człowieka w propagandzie Polskiej Partii Robotniczej do przejęcia władzy , „Dzieje Najnowsze”, R: XL, 2008, 3, s. 50). 50 podział władzy obj ął: (1) Sejm jako ustawodawczy organ przedstawicielski wobec (2) władzy wykonawczej, któr ą sprawowali trójdzielnie (a) prezydent, (b) Rada Państwa, której przewodniczył prezydent i (c) Rada Ministrów (rz ąd). Po powstaniu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, z poł ączenia PPR i PPS komuni ści otrzymali pełni ę władzy politycznej i mo żliwo ść urzeczywistniania „kierowniczej roli partii” w procesie budownictwa socjalizmu, nadaj ąc mu ideologiczny kierunek i sprawuj ąc nadzór nad jego prawidłowym przebiegiem. Te zadania partii tak wysłowiono w uchwale III Zjazdu PZPR: „Partia, kieruj ąc wszystkimi organami władzy ludowej, nie mo że ani na chwil ę wypuszcza ć steru z r ąk i osłabia ć swej politycznej kontroli. Partia nie jest powołana do bezpo średniego rz ądzenia, do zast ępowania jakichkolwiek organów władzy czy administracji, ale stanowi stos pacierzowy pa ństwa, musi nadawa ć wła ściwy kierunek we wszystkich dziedzinach życia pa ństwowego i społeczno- gospodarczego”. 94
Adam Łopatka dowodził, że
„Partia jest niezb ędna i po to, aby klasa robotnicza mogła skutecznie sprawowa ć kontrol ę nad rz ądem i nad całym aparatem pa ństwa socjalistycznego. Gdyby nie było partii, rz ąd nie miałby si ę do kogo zwraca ć, aby si ę dowiedzie ć, jakie s ą pragnienia klasy robotniczej”. 95
Wygrane referendum i wybory, ustanowienie nowych rządów, nie oznaczało przyj ęcia przez społecze ństwo „programu budownictwa socjalizmu”. Wymagało to „przeorania świadomo ści społecznej” oznaczaj ące ideologiczn ą indoktrynacj ę. Kierowano si ę wskazaniami Lenina, a „Lenin uczył, że tam, gdzie nie krzewi si ę rewolucyjnej ideologii, tam masom sił ą inercji narzuca si ę świadomo ść tradycyjna – mieszczańska i drobnomieszcza ńska. 96 Kluczow ą spraw ą stało si ę w zwi ązku z tym kształtowanie nowej kultury, na podło żu kultury zastanej. Wskazywano na konieczno ść przewarto ściowania tradycji i adaptowania do aktualnych potrzeb istniej ącego dorobku kultury. Zarysowywano faktycznie polityk ę kulturaln ą, nie u żywaj ąc pocz ątkowo tego poj ęcia. Mówiono o potrzebie „budowania nowej kultury”, d ąż eniu do „rozwoju nowej kultury”, a podstaw ą nowej wizji kultury miała by ć „etyka
94 Uchwała III Zjazdu o w ęzłowych zadaniach partii politycznych , „Nowe Drogi. Organ teoretyczny i polityczny”, Nr 4 (118) kwiecie ń 1959, s. 657. 95 A. Łopatka, Kierownicza rola partii komunistycznej w stosunku do pa ństwa socjalistycznego w: A. Łopatka, J. Nowaczyk, Wykłady podstaw nauk politycznych. Cz ęść I , Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna ń 1966, s. 124. 96 J. Kossak, Ideologia i wizje kultury. Z zagadnie ń teorii i socjologii kultury , Wydawnictwo Zwi ązkowe CRZZ, Warszawa 1965, s. 62. 51 socjalistyczna”. Operowano poj ęciem „rewolucji kulturalnej” 97 uznaj ąc j ą za warunek konieczny przeobra żeń świadomo ści społecznej odpowiadaj ącej radykalnym zmianom ekonomiczno- politycznym. Jak wypowiadał si ę w tej kwestii Włodzimierz Sokorski zaanga żowany w ówczesn ą praktyk ę prawno-polityczn ą: „Przełom w świadomo ści społecznej zawsze jest trudniejszy ni ż realizacja planów ekonomicznych. W Polsce w tym czasie rzeczywi ście chodziło o rewolucj ę kulturaln ą, której klasowy i socjalistyczny charakter nie ulegał w ątpliwo ści. Bez zasadniczego zwrotu w świadomo ści ludzkiej za pomoc ą zmian w szkolnictwie i w zarz ądzaniu kultur ą, bez polityki masowego upowszechniania kultury, wiedzy, oświaty nie mo żna byłoby realizowa ć budownictwa socjalistycznego”. 98
Dyskutowano nad kształtem i zakresem rewolucji kulturalnej nie tylko w gremiach politycznych, ale tak że w środowisku twórców kultury 99 , nie odwołuj ąc si ę jeszcze do poj ęcia polityki kulturalnej. Pojawiło si ę ono po raz pierwszy w organie teoretycznym PPR Nowe Drogi w 1947 roku. W cyklu artykułów dotycz ących „spraw kultury” zainicjowanym przez Stefana Żółkiewskiego, który zapowiadaj ąc go oznajmił, że „Cel tych kronik b ędzie zawsze praktyczny. Będzie szło o przedyskutowanie wytycznych polityki kulturalnej”. 100 Pół roku pó źniej na łamach „Ku źnicy” do poj ęcia polityki kulturalnej odwołał si ę Jan Baculewski, który podj ął dyskurs dotycz ący upowszechniania uczestnictwa w kulturze, konstatuj ąc, i ż „Ogólne zało żenia polityki kulturalnej okre śla dekret o publicznym systemie o światy i wychowania narodowego”, kwestionuj ąc ju ż wówczas sens istnienia Ministerstwa Kultury i Sztuki, stwierdzaj ąc, że „Pro ściej b ędzie, je żeli z organizacji życia kulturalnego usuniemy zb ędny czynnik biurokratyczny, którym s ą agendy Ministerstwa Kultury, i umo żliwimy bezpo średni ą współprac ę mi ędzy organizacjami, prowadz ącymi świetlice i zespoły artystyczne, a artystami i ich zwi ązkami”. 101
Wywołało to reakcj ę Leona Kruczkowskiego, który był przeciwny pogl ądom, „ że w ustroju demokracji ludowej, zwłaszcza w jego fazie pocz ątkowej, pa ństwo mo że wyrzec si ę własnej, mniej lub wi ęcej aktywnej polityki kulturalnej”, zadaj ąc równocze śnie pytanie: Czy nasze artystyczne zwi ązki zawodowe w obecnym stanie rzeczy mogłyby podj ąć si ę zada ń wchodz ących w skład poj ęcia narodowej polityki kulturalnej? Czy mogłyby podj ąć si ę tych zada ń w oparciu tylko o jaki ś miniaturowy (cho ćby najszczodrzej wyposa żony w fundusze) dystrybucyjno-
97 Zob. J. K ądzielski, O problemie modelu rewolucji kulturalnej , PWN, Łód ź – Warszawa 1964. 98 W. Sokorski, Refleksje o kulturze. Literatura i sztuka trzydziestopi ęciolecia , Iskry, Warszawa 1980, s. 57. 99 J. Przybo ś, Dyskusja o Ministerstwie Kultury i Sztuki (VI, VII, VIII). Czas na rewolucj ę kulturaln ą, „Ku źnica”, Nr 11 (80), Łód ź 19 marca 1947, s. 5-6. 100 S. Żółkiewski, Kronika kulturalna (I) , „Nowe Drogi”, Nr 1 stycze ń 1947, s. 155. 101 J. Baculewski, Dyskusja o Ministerstwie Kultury i Sztuki. Zagadnienie upowszechniania kultury , „Ku źnica”, Nr 7 (76), Łód ź 19 lutego 1947 r., s. 7. Rzeczonego dekretu nie odnaleziono. 52
subwencyjny urz ąd (Fundusz Kultury Narodowej?), nie obci ąż ony zakresem działania w skali dzisiejszego ministerstwa (podkr. L.K.). 102
Jak wida ć problem prowadzenia przez pa ństwo polityki kulturalnej i funkcjonowania urz ędu do spraw upowszechniania kultury pojawił si ę ju ż u pocz ątku PRL, ale podejmowany był i dyskutowany z innych zasadniczo powodów, ni ż po 1989 roku. Termin „polityka kulturalna” pojawił si ę równie ż w tytule artykułu z 1948 roku ówczesnego kierownika Wydziału Kultury KC PPR, Władysława Bie ńkowskiego 103 , ale nie został u żyty w tek ście. Z tre ści wszak wynika, że w zakres polityki kulturalnej wchodz ą działania pa ństwa w sferze szkolnictwa, bazy nauki, upowszechniania sztuki i uczestnictwa mas ludowych w tych dziedzinach. Artykuł ukazał si ę wkrótce po przemówieniu Bolesława Bieruta, ówczesnego Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej wygłoszonym podczas otwarcia radiostacji we Wrocławiu 16 listopada 1947 roku, które uznane zostało za oficjalny akt zapowiadaj ący now ą polityk ę kulturaln ą i wcze śniejsze z 9 czerwca 1947 roku wyst ąpienie Władysława Gomułki na Akademii Kultury Polskiej we Wrocławiu. W ślad za nimi Władysław Bie ńkowski przestawia dotychczasowe dokonania w sferze życia kulturalnego i ogłasza wej ście „po okresie rekonstrukcji” czyli powojennej odbudowy podstawowej infrastruktury kulturalnej pa ństwa „w okres przebudowy podstawowych form naszego życia kulturalnego”, „reform w kulturze” i rewolucji kulturalnej”. Zapowiadał w zwi ązku z tym, „(...), że w tych ramach doniosł ą rol ę odgrywa ć b ędzie le żą ca u podstaw naszych przeobra żeń ideologia. Stanowi ć ona b ędzie równie ż subiektywny element kulturalnej przebudowy, pozwalaj ący tworzy ć nowe, trwałe kulturalne warto ści, wytycza ć nowe drogi”. 104
Zapowied ź rewolucji kulturalnej w Polsce stanowi swoiste zwie ńczenie ówczesnych dyskusji o ideologicznych przeobra żeniach kultury i uciele śnienie wizji „nowej kultury” sygnalizowanej w szeregu dokumentach Polskiej Partii Robotniczej. Pierwszym z nich okre ślaj ącym fundamenty powojennego ustroju politycznego Polski, w którym notabene nie pada słowo „socjalizm” jest Deklaracja Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej O co walczymy? ” zwana „mał ą deklaracj ą”, ogłoszona 1 marca 1943 roku. W dziesi ęciopunktowym programie zapowiedziano po wyzwoleniu odbudow ę kraju ze zniszcze ń wojennych oraz reformy społeczno-ekonomiczne i polityczne: (1) zaprowadzenie
102 L. Kruczkowski, Dyskusja o Ministerstwie Kultury i Sztuki (III – IV). Odpowied ź rozmówcom „Ku źnicy” , „Ku źnica”, Nr 8 (77), Łód ź 26 lutego 1947 r., s. 8-9. 103 W. Bie ńkowski, Problemy polityki kulturalnej , „Nowe Drogi”, Nr 7 stycze ń 1948, s. 79-86. 104 Ibidem, s. 79. 53 demokratycznego ładu politycznego (pi ęcioprzymiotnikowe wybory), w (6) – nowy system społeczno-ekonomiczny, a mianowicie uspołecznienie przedsi ębiorstw bankowych i wielkoprzemysłowych i poddanie ich kontroli przez komitety fabryczne, przywrócenie chłopom wysiedlonym z ich ojcowizny, małych gospodarstw rolnych i dawnym wła ścicielom, zabranych przez okupanta drobnych przedsi ębiorstw przemysłowych i handlowych oraz wywłaszczenie bez odszkodowania gospodarstw obszarniczych powy żej 50 ha i rozdzielenie ziemi mi ędzy chłopów małorolnych i robotników rolnych, dalej wprowadzenie o śmiogodzinnego dnia pracy i minimum płacy dla robotników i pracowników umysłowych oraz zapewnienie prawa do pracy dla wszystkich. Istotne dla polityki kulturalnej postanowienia, to w punkcie (5) zapewnienie o „pełnej swobodzie sumienia, słowa, druku, zgromadzeń i stowarzysze ń”, i w (7) wprowadzenie „zasady planowo ści we wszystkich dziedzinach życia gospodarczego i kulturalnego”, a w (8) ogłoszenie powszechnej edukacji dzieci i młodzie ży, zapewnienie prawa do nauki „(…) dla wszystkich przez przestrzeganie zasady bezpłatno ści nauki, pocz ąwszy od szkoły powszechnej do uniwersytetów wł ącznie, i usuni ęcie wszelkich przeszkód stawianych dzieciom ubogiej ludno ści”. 105 Powy ższe zało żenia ustrojowe zostały powtórzone i szerzej scharakteryzowane w drugiej, okre ślanej jako „du ża” Deklaracji programowej PPR O co walczymy? z listopada 1943 roku. W zadaniach wyznaczonych dla powojennego Rz ądu Tymczasowego w odniesieniu do życia społecznego znalazły si ę zapisy, o tym, i ż „Wprowadza natychmiast pełn ą swobod ę słowa, druku, zgromadze ń i stowarzysze ń oraz wyzna ń religijnych”, dalej „Podniesienie kultury narodowej przez budow ę nowych szkół, uniwersytetów, domów ludowych, bibliotek itp.”, oraz powszechne obowi ązkowe i bezpłatne kształcenie młodzie ży do lat 16 i mo żliwo ść kształcenia na studiach wy ższych „(…) niezamo żnej a zdolnej młodzie ży (…) przez wypłacanie dostatecznych stypendiów”, zadeklarowano równie ż, że „ Świat nauki, literatury i sztuki znale źć musi wszechstronne poparcie pa ństwa dla swego rozwoju”.106 Powy ższe zapowiedzi znalazły si ę w Manife ście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, który głosił mi ędzy innymi, że „Jednym z najpilniejszych zada ń Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego b ędzie na terenach oswobodzonych odbudowa szkolnictwa i zapewnienie bezpłatnego nauczania na wszystkich szczeblach. Przymus powszechnego nauczania b ędzie ści śle przestrzegany. Polska inteligencja
105 O co walczymy? Deklaracja programowa Polskiej Partii Robotniczej , w: Polska Partia Robotnicza. Dokumenty programowe 1942-1948, KiW, Warszawa 1959, s.121-123. 106 O co walczymy? Deklaracja programowa Polskiej Partii Robotniczej , w: op. cit., s. 148-174. 54
zdziesi ątkowana przez Niemców, a zwłaszcza ludzie nauki i sztuki, zostan ą otoczeni specjaln ą opiek ą. Odbudowa szkół zostanie natychmiast podj ęta”. 107
Postulaty PKWN znalazły ogólniejszy wyraz w Rezolucji I Zjazdu Polskiej Partii Robotniczej, w której stwierdzono, że realizacja zada ń wskazanych przez Parti ę wiedzie do „(…) pełnego rozwoju wszystkich dziedzin życia politycznego, gospodarczego i kulturalnego w odrodzonej Polsce w duchu demokracji ludowej”. 108 W okresie powojennym zało żenia nowej polityki kulturalnej najpełniej wyra żone zostały w Deklaracji Ideowej Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej z 15 grudnia 1948 roku uchwalonej na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS, w której zapowiedziano przej ście od dotychczasowej formy ustrojowej zwanej „demokracj ą ludow ą” do budowy socjalizmu, którego podstaw ą miało by ć „stopniowe rugowanie z gospodarki narodowej wszelkich elementów kapitalistycznych”, w której dominowa ć winien „sektor uspołeczniony”, w którym szczególn ą rol ę, podobnie jak „w życiu pa ństwowym” przypisano zwi ązkom zawodowym uwa żanym za „szkoł ę rz ądzenia i wychowania socjalistycznego”. To za ś uskuteczni si ę tak że w wyniku: „wyt ępienia wszelkich form nacjonalizmu” i „wyrugowania ze świadomo ści mas ludowych prze żytków starego ładu, sobkostwa, demoralizacji, ciemnoty, przes ądów i uprzedze ń wszelkiego rodzaju, zaszczepienie i ugruntowanie w masach moralno ści socjalistycznej”, upowszechnienia moralno ści socjalistycznej oraz krzewienia „prawdziwego patriotyzmu” zwi ązanego z internacjonalizmem. To wskazane w wymienionym dokumencie główne cele społeczno-polityczne jako „drogi wiod ące od demokracji ludowej do socjalizmu”. 109 Znalazły one odzwierciedlenie w polityce i działaniach władz pa ństwowych w praktyce prawno-politycznej, we wszystkich dziedzinach gospodarki i życia społecznego. Ich osi ąganiu słu żyć miało równie ż odpowiednio merytorycznie ukierunkowana sfera upowszechniania uczestnictwa w kulturze, w szczególno ści twórczo ść artystyczna, co w ostatecznym efekcie doprowadzi ć miało do ukształtowania si ę kultury socjalistycznej. W zwi ązku z tym – jak głosiła owa Deklaracja – dokonuj ąc przemian kulturalnych demokracja ludowa” „Musi przej ąć wielki dorobek postępowych twórców wszystkich dziedzin kultury polskiej, musi nawi ąza ć do tradycji post ępowych, humanistycznych i demokratycznych, istniej ących w naszej kulturze, nawi ąza ć do okresów rozwoju kultury narodowej zwi ązanych nierozerwalnie z walk ą sił
107 Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego , op. cit. 108 Rezolucja I Zjazdu Polskiej Partii Robotniczej sprawach politycznych , w: Polska Partia Robotnicza, op. cit., s. 321. 109 Deklaracji Ideowa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej , w: Polska Partia Robotnicza, op. cit., s. 622-623. 55
post ępowych narodu polskiego przeciwko wstecznictwu”. Dla spełnienia tych zada ń demokracja ludowa musi zwalcza ć wszelkie wpływy elementów wstecznych, musi rozwin ąć kultur ę, nauk ę, sztuk ę zwi ązan ą z d ąż eniami mas ludowych, odzwierciedlaj ącą ich pragnienia, wychowuj ąca naród w duchu humanizmu, demokracji, socjalizmu”. 110
To s ą warunki podstawowe dla kształtowania i rozwoju kultury socjalistycznej w Polsce, a środkami wiod ącymi do tego jest upowszechnienie umiej ętno ści pisania i czytania, by dotrze ć do umysłów klasy robotniczej i chłopstwa, jest rozbudowa i „podniesienie poziomu ideologicznego naszego szkolnictwa i przepojenie tego szkolnictwa ideami marksizmu- leninizmu”, „wychowanie nowych kadr nauczycielskich” i poprawa ich poło żenia ekonomicznego, „zwi ązanie działaczy nauki i sztuki z masami ludowymi i ich walk ą” oraz rozbudowa instytucji kulturalnych na terenie całego kraju dla „udost ępnienia masom ludowym wszystkich zdobyczy kultury” i aby umo żliwi ć „aktywny udział mas w budowaniu nowej kultury”. W konsekwencji „Zapewni to niespotykany rozkwit twórczo ści naukowej i artystycznej”. 111 Powy ższe stwierdzenia zarysowały w gruncie rzeczy program polityki kulturalnej pa ństwa polskiego po kilkuletnim powojennym okresie pewnego pluralizmu w życiu kulturalnym, nazwanym przez Jerzego Borejsz ę „okresem presocjalistycznym” i zapowiadały „rewolucj ę kulturaln ą”112 maj ącą uformowa ć „socjalistyczn ą w tre ści kultur ę polsk ą”, reguluj ącą w przyj ętej w niniejszych rozwa żaniach koncepcji kultury, całokształt praktyki społecznej. Podstawowe tezy przywołanej deklaracji ideowej PZPR znalazły si ę w przemówieniu prezydenta Bolesława Bieruta wygłoszonego we Wrocławiu 16 listopada 1947 roku z okazji uruchomienia regionalnej rozgło śni Polskiego Radia w tym mie ście. Bolesław Bierut nie u żył wprawdzie słów „polityka kulturalna”, ale jego wystąpienie uwa ża si ę za pocz ątkuj ące pa ństwow ą socjalistyczn ą polityk ę kulturaln ą po II wojnie światowej. Przemówienie to wyznaczyło oficjalny kurs ideologiczno-polityczny wobec twórczo ści artystycznej, stanowi ąc podstaw ę dla ideowej, estetycznej orientacji w sztuce polskiej, uformowanej w Zwi ązku Radzieckim, okre ślanej mianem „realizmu socjalistycznego (socrealizmu)”. Według Włodzimierza Sokorskiego wyst ąpienie to „stało si ę punktem wyj ścia dla polityki kulturalnej
110 Ibidem, s. 624. 111 Ibidem, s. 625. 112 Dyskutowano o niej ju ż od roku w ówczesnym pismach, zapocz ątkowan ą głosem L. Kruczkowskiego, ówczesnego wiceministra Kultury i Sztuki. Termin „rewolucja kulturalna” został po raz pierwszy u żyty przez W. Lenina w swym artykule O spółdzielczo ści napisanym w 1922 roku. Zob. J. K ądzielski, op. cit. 56 w procesie budowania socjalizmu”, a postawione przez Bolesława Bieruta zadania „poci ągaj ą za sob ą konieczno ść upowszechnienia kultury”. 113
2.2. Przesłanki teoretyczne i światopogl ądowe polityki kulturalnej Polski Ludowej
Jerzy Kmita podejmuj ąc problem polityki kulturalnej pa ństwa w ko ńcowym roku istnienia PRL w artykule zamieszczonym w „Nowych Drogach” a zatytułowanym Uwagi o programie polityki kulturalnej skonstatował, że „W gruncie rzeczy program, o którym mowa w tytule nie istnieje. Fakt ten zdaje si ę na ogół uchodzi ć uwadze zapewne dlatego, że nie nast ąpił on w jakim ś okre ślonym momencie, z dnia na dzie ń. Jako spójny i rozwini ęty system zasad, uderzaj ących sk ądin ąd swymi dogmatycznymi uproszczeniami, by nie rzec prostactwem, istniał i funkcjonował w latach rozkwitaj ącego u nas stalinizmu. To, co pozostało z niego, to niezasługuj ący od dłu ższego ju ż czasu na nazw ę programu produkt stopniowej jego erozji zapocz ątkowanej rychło po śmierci Stalina oraz rozrastania si ę serii uzupełnie ń dora źnie wprowadzanych do coraz bardziej rozsypuj ącej si ę konstrukcji pierwotnej, dyktowanych za ś głównie bie żą cymi potrzebami typu taktycznego. Aktualnie wi ęc mamy do czynienia z gar ści ą formuł ogólnych i znaczn ą liczb ę nawykowo, bezrefleksyjnie na ogół stosowanych sposobów post ępowania o niejasnych sensach i wzajemnych powi ązaniach my ślowych”. 114
Ten sposób widzenia polityki kulturalnej Polski Ludowej jest nowatorski w dotychczasowej literaturze przedmiotu, wykazuj ącej istnienie spójnej koncepcji teoretyczno- ideologicznej kształtowania uczestnictwa w kulturze społecze ństwa polskiego. Je śli konstatacja Jerzego Kmity jest trafna to, uzna ć nale żałoby ukazuj ące si ę w PRL opracowania dotycz ące tej sfery polityki pa ństwa za maskuj ące jej rzeczywisty stan. Ju ż pobie żny ogl ąd literatury z tego zakresu pozwala na zorientowanie si ę, że za u żywanymi ogólnymi sformułowaniami o „marksistowskich przesłankach polityki kulturalnej PRL” i nie mniej ogólnymi, by nie rzec ogólnikowymi orzeczeniami dotycz ącymi „kultury socjalistycznej”, nie ma jasnego określenia, konkretniejszych teoretycznych i światopogl ądowych przesłanek polityki kulturalnej Polski Ludowej. Zawarte one powinny by ć w dokumentach programowych Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej jako partii rz ądz ącej odzwierciedlonych w odpowiednich aktach prawnych. Te podstawowe źródła historyczne poddaj ę analizie, by skonfrontowa ć deklarowane zało żenia i cele polityki kulturalnej Polski Ludowej z rzeczywistymi działaniami pa ństwa w odniesieniu do upowszechniania uczestnictwa w kulturze.
113 W. Sokorski, Czas, który nie mija , Krajowa Agencja Wydawnicza, 1980, Warszawa, s. 18. 114 J. Kmita, Uwagi … , op. cit. s. 158. 57
Teoretyczne przesłanki socjalistycznej polityki kulturalnej wynikały z okre ślonego rozumienia kultury. Zgodnie z koncepcj ą marksowsk ą sytuowano kultur ę w sferze „nadbudowy”, cz ęsto w ideologii, uznaj ąc jej rol ę w kształtowaniu egzystencji ludzi i ich świadomo ści oraz jej „funkcj ę regulatywn ą” w odniesieniu do działalno ści człowieka. Charakteryzuj ąc poj ęcie kultury zakładane w polityce kulturalnej, wskazywano równocze śnie na jej znaczenie w tworzeniu i rozwoju socjalistycznego układu ekonomicznego, ładu politycznego i w formowaniu społecze ństwa socjalistycznego. Wynika ono – według Józefa Skrzypca – z „(…) faktu, że jest ona w płaszczy źnie makrostrukturalnej cz ęś ci ą ideologii steruj ącej procesami rozwoju społecze ństwa socjalistycznego, natomiast w płaszczy źnie jednostkowej jest ona czynnikiem współokre ślaj ącym sens życia człowieka”. 115
„Rang ę kultury w śród celów ustrojowych” okre śla postrzeganie jej jako istotnego czynnika rozwoju społeczno-gospodarczego, ze wzgl ędu na „powi ązania pomi ędzy poziomem produktywno ści społecze ństwa a poziomem jego kultury”. Rzeczone powi ązania ujawniaj ą si ę – jak s ądzi ć nale ży – w kształtowaniu poprzez uczestnictwo w kulturze – świadomo ści, postaw, potrzeb, zachowa ń, „opinii i ocen” ludzi, co sprawia, że „o żywia ona i rozszerza produkcj ę okre ślonych dóbr”, determinuje „popyt i charakter wytwarzanych produktów, zwłaszcza zwi ązanych z zaspokajaniem indywidualnych zainteresowa ń”. Wedle ustale ń Józefa Kądzielskiego, ujmuj ącego proces przemian społeczno-kulturowych w Polsce Ludowej jako rewolucj ę kulturaln ą, u podstaw „modelu socjalistycznej rewolucji kulturalnej znajdowało si ę szerokie, etnologiczne i wyst ępuj ące w pracach Lenina, rozumienie kultury”, zgodnie z którym „kultura stanowi całokształt życia ludzi”. Podstawowym wszelako zało żeniem jest teza „o twórczej roli mas ludowych”, które tworz ą „podstawowe tre ści kultury, a kultura reprezentacyjna powinna by ć ich odzwierciedleniem w oparciu o znajomo ść marksistowskiej teorii rozwoju społecze ństwa”. 116 W powy ższym uj ęciu kultury znajduje si ę przyj ęte w polityce kulturalnej pa ństwa podstawowe zało żenie, że tzw. kultura reprezentacyjna, zwana te ż kultur ą oficjaln ą, czyli profesjonaln ą, któr ą konstytuuje elitarna twórczo ść artystyczna winna by ć ukierunkowana na klas ę robotnicz ą i chłopsk ą, kształtowa ć ich świadomo ść i egzystencj ę wedle propagowanego systemu warto ści. Jest bowiem kultura – jak słusznie uwa ża Jerzy Kossak:
115 J. Skrzypiec, Polityka kulturalna Polski Ludowej. Osi ągni ęcia – słabo ści – perspektywy , Instytutu Wydawniczy Zwi ązków Zawodowych, Warszawa 1985, s.13 i 14. 116 J. K ądzielski, op. cit., s. 42. 58
„(…) zespołem warto ści konstytuuj ących sens życia i ucz ących jak żyć w świecie ludzkim, w świecie niepodzielnym – gdzie nie ma wyra źnych granic mi ędzy tym, co społeczne, i tym, co indywidualne, gdzie sfera kreacji rozci ąga si ę poza czas pracy produkcyjnej”. 117
Aksjologiczne podstawy twórczo ści artystycznej i upowszechniania kultury wynika ć winny z socjalistycznego światopogl ądu zwa żywszy, że światopogl ąd okre śla merytorycznie ka żdy system kulturowy. W analizowanych tekstach „na równych prawach” (semantycznych) pojawiaj ą si ę terminy: ideologia socjalistyczna, światopogl ąd socjalistyczny, identyfikowany ze światopogl ądem materialistycznym lub światopogl ądem marksistowskim, okre ślanym nierzadko światopogl ądem naukowym i kultura socjalistyczna. S ą one charakteryzowane dosy ć ogólnie w literaturze przedmiotu, bez pokazania konstytuuj ącego je katalogu warto ści i środków ich realizacji czy implikuj ących je norm, tworz ących spójny system aksjologiczny. Zespół warto ści zakładany milcz ąco w zało żeniach polityki kulturalnej, mianowanych ogólnie humanistycznymi, winien mie ć merytoryczny zwi ązek z przyjmowanym rozumieniem socjalizmu. Maria Marczewska-Rytko stwierdza, że „Poj ęcie „socjalizmu” odnosi si ę do ogółu doktryn politycznych i społecznych wyrosłych na gruncie krytyki kapitalistycznych stosunków produkcji i postuluj ących przebudow ę społecze ństwa w drodze reform społecznych” (podkr. M. M-R). 118
Według Jerzego Kossaka „(…) socjalizm jest nie tylko przej ściem od ustrojów opartych na wyzysku do społecze ństwa egalitarnego, usuwaj ącego wyzysk człowieka przez człowieka. Jest on tak że przej ściem do stosunków społecznych, w których po raz pierwszy mo że zaistnie ć, i istnieje realnie, świadomy zwi ązek mi ędzy konkretnymi czynami i d ąż eniami jednostek a rezultatem tych czynów i d ąż eń w skali masowej”. 119
W rdzennym marksowskim znaczeniu słowa „socjalizm” podstaw ą ustroju socjalistycznego jest uspołecznienie środków produkcji i uspołecznienie władzy, co wszelako w praktyce „realnego socjalizmu” w Polsce przybrało posta ć pa ństwowej własno ści środków produkcji przemysłowej i handlu (etatyzm) z zachowaniem w du żym zakresie własno ści prywatnej w rolnictwie mimo podejmowanych prób jego całkowitej kolektywizacji, a w społecznej praktyce prawno-politycznej tzw. demokracji ludowej (dyktatury proletariatu), nast ępnie centralizmu demokratycznego czyli władania politycznego przez parti ę polityczn ą uznaj ącą si ę za reprezentanta klasy robotniczej. W powszechnym uj ęciu socjalizm uto żsamiany był z form ą
117 J. Kossak, Podstawy polityki kulturalnej PZPR , KiW, Warszawa 1977, s. 41. 118 Marczewska-Rytko M., Socjalizm w: Polityka-ustrój-idee. Leksykon politologiczny, red. M. Chmaj, W. Sokół, Lubelskie Towarzystwo Naukowe, Lublin 1999, s. 362. 119 J. Kossak, Ideologia i wizje kultury ..., op. cit., s. 34; słowa te autor powtórzył w: Teoria kultury Karola Marksa i problemy współczesnego humanizmu , KiW, Warszawa 1987, s. 64. 59 ustroju społeczno-ekonomicznego i politycznego istniej ącą w pa ństwach, które we własnej nomenklaturze okre ślały si ę „krajami socjalistycznymi”. Ten stan rzeczy odzwierciedla „definicja” kultury socjalistycznej Kazimierza Żygulskiego, który nie podaj ąc jej elementów konstytutywnych, uznaje, że kultura socjalistyczna to rzeczywisto ść społeczno-kulturowa w krajach socjalistycznych: „Za kultur ę socjalistyczn ą b ędziemy uwa żać w naszych rozwa żaniach kultur ę krajów socjalistycznych, a wi ęc tych, w których, na drodze rewolucyjnych przemian, utrwalił si ę ustrój oparty na uspołecznieniu środków produkcji, planowaniu i na władzy reprezentuj ącej dyktatur ę proletariatu, nowej klasy panuj ącej”. 120
W opracowaniach omawiaj ących polityk ę kulturaln ą PRL i w tekstach publicystycznych kultura socjalistyczna jest racjonalistyczna, świecka 121 , organizowana przez światopogl ąd okre ślany jako „materialistyczny”, „marksistowski”, nierzadko „naukowy”, w których nadrz ędn ą warto ść stanowi człowiek, co nadaje mu status światopogl ądu humanistycznego. W dyskusji nad charakterem kultury socjalistycznej Jan Legowicz uznał j ą za typ „kultury humanistycznej”, któr ą cechuje: „(…) d ąż enie do wszechstronnego rozwoju osobowo ści ludzkiej i pomno żenie warto ści ludzkiej godno ści, bezinteresowno ści i miło ści, zdolno ści uczuciowej percepcji świata i wiedzy, szlachetno ści i przyja źni”. 122 „Człowiek wszechstronnie rozwini ęty” stał si ę deklarowanym ideałem socjalizmu, który w skonkretyzowanym uj ęciu, rozło żony niejako na „czynniki pierwsze”, tworzy system warto ści humanizmu socjalistycznego. W eksperckim opracowaniu Prognoza rozwoju kultury polskiej do 1990 r . konstatuj ąc, że „Naczeln ą warto ści ą w kulturze socjalistycznej jest człowiek, jego życie (…). Ideał człowieka socjalizmu okre śla zespół cech zapewniaj ących jednostce mo żliwo ści pełnego i wszechstronnego rozwoju osobistego, poł ączonego ze zdolno ści ą i wol ą walki o pomy ślno ść ludzi i o zwyci ęstwo ideałów komunizmu w życiu społecznym i kulturalnym – w konkretnych warunkach historycznych 123 przewidywano, że ma on szans ę urzeczywistnienia w Polsce w niezbyt odległej przyszło ści mimo ró żnych społeczno-ekonomicznych i politycznych ogranicze ń mo żliwo ści ich indywidualnej
120 K. Żygulski, Wst ęp do zagadnie ń kultury , Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1972, s. 262. 121 O ró żnych poj ęciach świecko ści i laickim charakterze kultury socjalistycznej traktuje monografia Antoniego Klingera, Problemy świeckiej kultury socjalistycznej w Polsce Ludowej w latach 1957-1973 , Wy ższa Szkoła Pedagogiczna w Zielonej Górze, Zielona Góra 1976. 122 J. Legowicz, Humanizm kultury świeckiej , „Argumenty” 1973, nr 21.k 123 Prognoza rozwoju kultury polskiej do 1990 r. , Ministerstwo Kultury i Sztuki. Komisja Prognozowania przy Ministrze Kultury i Sztuki, Warszawa 1973, s. 11. 60 i masowej realizacji. W uj ęciu Romualda Jezierskiego humanizm socjalistyczny wyra ża si ę w nast ępuj ących normach: „a) nie mo że by ć jakichkolwiek istot, rzeczy, cech, zjawisk i procesów, które w hierarchii warto ści byłyby wy żej sytuowane ni ż człowiek; b) szanowa ć nale ży aspiracje i potrzeby człowieka, d ąż yć do wszechstronnego i harmonijnego jego rozwoju; c) człowiek, jego potrzeby, aspiracje s ą miar ą rzeczy, zjawisk, procesów, s ą kryterium oceny moralnej; d) człowiek powinien by ć traktowany jako cel, a nigdy jako środek do celu”.
Poza tym zestawem elementów wspólnych ka żdej humanistycznej orientacji światopogl ądowej, humanizm socjalistyczny cechuje – w odró żnieniu od innych uj ęć humanizmu – wzgl ąd na cele społeczne oraz aktywizm i powinno ść wł ączania si ę w dzieło „przekształcania świata”. W działalno ści propagandowej i instytucjonalnej: szkolnej i pozaszkolnej edukacji kulturowej humanizm socjalistyczny sprowadzony został do „osobowo ści wszechstronnie rozwini ętej”, innymi słowy do „człowieka wszechstronnego”, „człowieka integralnego”, b ądź „cało ściowego” lub „człowieka harmonijnego” (kształtuj ącego i doskonal ącego wszystkie swoje ludzkie cechy: fizyczne i umysłowe, zdolno ści, predyspozycje i realizuj ącego swoje pragnienia i aspiracje) jako głównego ideału socjalistycznego wychowania. Źródłem tak sformułowanego antropologicznego modelu człowieka s ą odpowiednie stwierdzenia twórców marksizmu. Ju ż w Manife ście Partii Komunistycznej znalazło si ę stwierdzenie, że „Miejsce dawnego społecze ństwa bur żuazyjnego z jego klasami i przeciwie ństwami klasowymi zajmuje zrzeszenie, w którym swobodny rozwój ka żdego jest warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich. 124 O wszechstronnie rozwini ętej osobowo ści wypowiadali si ę jeszcze parokrotnie. Przywoła ć tu mo żna ich polemik ę z koncepcj ą klasowego „powołania osobnika”, kiedy stwierdzali, że „(…) robotnicy podnosz ą w swej komunistycznej propagandzie, że powołaniem, przeznaczeniem, zadaniem ka żdego człowieka jest rozwija ć si ę wszechstronnie, rozwija ć wszystkie swe zdolno ści (…). Wszechstronna realizacja osobowo ści dopiero wtedy przestanie by ć wyobra żana jako ideał, jako powołanie itp., gdy – jak tego chc ą komuni ści – same osobniki wezm ą pod kontrol ę te impulsy świata zewn ętrznego, które pobudzaj ą do rzeczywistego rozwoju zadatki tkwi ące w osobnikach”. 125
Uwa żali te ż, że warunki do owego wszechstronnego rozwoju osobowo ści stworzy ć mo że jedynie bezklasowe społecze ństwo socjalistyczne, w którym
124 K. Marks i F. Engels, Manifest Partii Komunistycznej , w : K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 4, KiW, Warszawa 1962, s. 536. 125 K. Marks i F. Engels, Ideologia niemiecka , w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 3, KiW, Warszawa 1973, s. 319 i 320. 61
„(…) miejsce ekonomicznego bogactwa i n ędzy zajmuje bogaty człowiek i bogata potrzeba ludzka. Bogaty człowiek jest zarazem człowiekiem potrzebuj ącym przejawów ludzkiego życia, człowiekiem, w którym jego własne urzeczywistnienie istnieje jako wewn ętrzna konieczno ść ”. 126
W ideologiczno-pedagogicznym przekonaniu człowiek o wszechstronnie rozwini ętej osobowo ści nie jest podatny na pokusy konsumpcjonizmu, reprezentuje postaw ę „by ć’ w przeciwie ństwie do typowej dla społecze ństw kapitalistycznych postawy „mie ć”. Preferowanie warto ści światopogl ądu niekonsumpcyjnego winno by ć w gruncie rzeczy społecznym skutkiem realizacji socjalizmu w sferze gospodarki i praktyce politycznej, w rdzennym znaczeniu tego słowa, a wi ęc autentycznego uspołecznienia środków produkcji i władzy (autentycznej demokracji). D ąż enie do realizacji światopogl ądu konsumpcyjnego zagra żało ekonomicznym podstawom gospodarki „realnego socjalizmu”, b ędącej w stanie permanentnego deficytu rynkowego i ustrojowi politycznemu, nie mog ącemu zaspokoi ć potrzeb konsumpcyjnych ludno ści. Niew ątpliwie w trosce o kształtowanie osobowo ści wszechstronnie rozwini ętej, z jej potrzebami „duchowymi”, nie nale ży propagowa ć konsumpcjonizmu. Jednostka koncentruj ąc si ę na gromadzeniu dóbr materialnych i hedonistycznym „korzystaniu z życia” ogranicza radykalnie uczestnictwo w kulturze artystycznej, spycha w ogóle warto ści „duchowe” na dolne szczeble swej hierarchii warto ści. Troska o kształtowanie osobowo ści wszechstronnie rozwini ętej winna rzeczywi ście towarzyszy ć działaniom edukacyjno-kulturowym i stanowi ć faktycznie główny cel polityki kulturalnej. Trudno si ę nie zgodzi ć z formułowanym w dokumentach celem polityki kulturalnej jakim jest „rozwój potrzeb wy ższych”, uto żsamianych zazwyczaj z „potrzebami kulturalnymi”, które nale ży kształtowa ć, b ądź tylko „rozbudza ć”. Za podstawowe cele polityki edukacyjnej i kulturalnej u pocz ątków „budownictwa socjalizmu w Polsce” uznano konieczno ść przeobra żenia świadomo ści społecznej Polaków, ukształtowanie „nowego człowieka”, socjalistycznej osobowo ści kulturowej Polaków. Jak skonstatował Włodzimierz Sokorski jeden z głównych ideologów i uczestników życia politycznego i realizatorów polityki kulturalnej Polski Ludowej: „Bez zasadniczego zwrotu w świadomo ści ludzkiej za pomoc ą zmian w szkolnictwie i w zarzadzaniu kultur ą, bez polityki masowego upowszechniania kultury, wiedzy, o światy nie mo żna byłoby realizowa ć budownictwa socjalistycznego”. 127
126 K. Marks, Pisma wybrane. Człowiek i socjalizm, PWN, Warszawa 1979, s. 139. 127 W. Sokorski, Refleksje o kulturze, op. cit., s. 57. 62
Jak potwierdza Antoni Mieczkowski dla bolszewickiej partii: „(…) kształtowanie „nowego człowieka” jest najwa żniejszym elementem budownictwa socjalistycznego”128 . Nale żało zatem ukierunkowa ć aksjologicznie aktywno ść człowieka i społecze ństwa na warto ści-cele, których realizacja sprzyjałaby pocz ątkowo „budowie socjalizmu”, a nast ępnie utrwalaniu socjalistycznego ładu społeczno-kulturowego, a od lat 70. XX wieku przej ściu do – ogłoszonego przez Edwarda Gierka – „rozwini ętego społecze ństwa socjalistycznego”. W publikacjach po świ ęconych polityce kulturalnej PRL podkre śla si ę wła śnie konieczno ść dostosowywania polityki kulturalnej do kolejnych etapów rozwoju socjalistycznego układu społeczno- politycznego. Etapy te wyznaczały (czego do lat 70. nie eksponowano) ujawniaj ące si ę gwałtownie kryzysy gospodarcze lat: 1956, 1970, 1976, 1980 i bunt studentów w 1968 roku. Wprowadzaj ąc po nich pewne modyfikacje w systemie ekonomicznym, praktyce prawno- politycznej, w edukacji i polityce kulturalnej, mówiono o konieczno ści stałej konfrontacji wizji społecze ństwa socjalistycznego ze zmieniaj ącą si ę rzeczywisto ści ą społeczno-kulturow ą. Ka żdy przełom kulturowy pocz ątkuj ący jej kolejne stadium rozwojowe czy inaczej spraw ę ujmuj ąc, now ą epok ę w dziejach kultury, kształtował odpowiadaj ące jej wzory kultury i kulturowy standard osobowo ści. My śl o „zale żno ści osobowo ści ludzkich od ustroju społeczno- gospodarczego” – jak uj ął to Stanisław Ossowski, jest obecna w nauce od dawna, a pojawiła si ę ona na podstawie obserwacji wielkich historycznych przemian w kulturze, w których zauwa żalne było „oczekiwanie na nowego człowieka”. Uczony ten skonstatował, że „Nowa kultura zatem to nowe formy życia społecznego, z których wyłoni ć si ę ma nowy człowiek, bo tylko nowy człowiek nada ć mo że tym nowym formom istotny sens. Na wiele setek lat, zanim socjologowie zacz ęli si ę tymi sprawami interesowa ć i ujmowa ć je w naukowe terminy, oczekiwanie nowych form życia społecznego, nowego układu stosunków gospodarczych, było równocze śnie oczekiwaniem nowego człowieka”.129
Radykalnym przeobra żeniom społeczno-ekonomicznym i politycznym w Polsce po II wojnie światowej odpowiada ć zatem musiała nowa merytorycznie i aksjologicznie koncepcja wychowania (socjalistycznego). Przesłank ą teoretyczn ą dla socjalistycznego wychowania, socjalizacji i edukacji stała si ę wypowied ź Karola Marksa sformułowana jako „trzecia teza o Feuerbachu” głosz ąca, że „Materialistyczna teoria, że ludzie s ą wytworami warunków i wychowania, że wi ęc zmienieni ludzie są wytworami innych warunków i wychowania, zapomina, że warunki s ą zmieniane wła śnie przez
128 Ibidem, s. 48. 129 S. Ossowski, Z zagadnie ń psychologii społecznej , PWN, Warszawa 1967, s. 163. 63
ludzi i sam wychowawca musi zosta ć wychowany. (…) Zbie żno ść zmian warunków i działalno ści ludzkiej mo że by ć traktowana i racjonalnie rozumiana jedynie jako rewolucyjna praktyka ” (podkr. K. M.). 130
Kształtowanie „nowego człowieka”, „człowieka socjalizmu” czy ogólniej tworzenie społecze ństwa socjalistycznego znalazło odzwierciedlenie we wzorach osobowych kre ślonych dla poszczególnych okresów „budownictwa socjalizmu w Polsce”. Według Kazimierza Żygulskiego „Podstaw ą ka żdej kultury s ą okre ślone wzorce człowieka składaj ące si ę na ten typ, styl życia, który przy całej zmienno ści historycznej nadaje zbiorowo ści jej charakterystyczne pi ętno”. 131 Jest tak w przypadku daj ących si ę ustali ć, ujawni ć czy zrekonstruowa ć wzorów osobowo ści z faktycznych regularno ści zachowa ń członków danej zbiorowo ści. Propagowane wzorce natomiast informuj ą przede wszystkim o po żą danych cechach osobowo ści członków okre ślonej grupy społecznej, które maj ą ró żną reprezentacj ę empiryczn ą. Tak jest w odniesieniu do wzorów osobowych socjalizmu, których charakterystyki – na podstawie analizy oficjalnych wyst ąpie ń przedstawicieli władz, statutów organizacji młodzie żowych, tekstów publicystycznych i tre ści podr ęczników szkolnych – dokonały Aleksandra Jasi ńska i Renata Siemie ńska. Wyró żnione przez nie wzory osobowe to: (1) „wzór osobowy etapu walki o ustanowienie i utrwalenie nowego ustroju”, charakterystyczny dla pierwszych lat powojennych (1944-1950); (2) „budowniczy podstaw ekonomicznych nowego ustroju (okres intensywnej industrializacji – planu 6-letniego)” obejmuj ącego lata 1950-1955; (3) wzór okresu politycznej „odwil ży”, kiedy nast ąpiło „przewarto ściowanie wzorów osobowo ści w okresie krytyki i naprawy bł ędów poprzedniego etapu” 1956-1960; (4) wzór „człowieka małej stabilizacji” lat 60.; (5) „współczesny wzór osobowo ści socjalistycznej” tzw. epoki gierkowskiej (lata 70.). 132 W okresie burzenia starego porz ądku społeczno-politycznego, zapocz ątkowanego działalno ści ą PKWN w lipcu 1944 roku na plan pierwszy we wzorze osobowym obywatela tworz ącego ustrój demokracji ludowej wysuwaj ą si ę kwalifikacje polityczne, na które składa si ę: świadomo ść robotników o ich roli w procesie wytwórczym, podziale pracy i zada ń klasy robotniczej, akceptacja zasad ustrojowych i przewodniej roli partii robotniczej, podzielanie bez
130 K. Marks, Tezy o Feuerbachu , w: w: K. Marks, F. Engels, Dzieła, t. 3, KiW, Warszawa 1973, s. 6. 131 K. Żygulski, Wst ęp do zagadnie ń kultury , Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1972, s. 266. 132 A. Jasi ńska, R. Siemie ńska, Wzory osobowe socjalizmu , WP, Warszawa 1975. 64 zastrze żeń trafno ści nowej koncepcji rozwoju pa ństwa i ocen przedwojennego systemu politycznego, oddanie si ę sprawie „nowej Polski”, aktywno ść społeczna, co w sumie konstytuuje tzw. realizm polityczny i „romantyzm obowi ązku” rozumiany jako zdyscyplinowane poddanie si ę zorganizowanej, celowej i planowej pracy i słu żbie społecznej, w tym ofiarno ść w dziele odbudowy kraju ze zniszcze ń wojennych. Nieodzownymi warto ściami były te ż patriotyzm zwi ązany „z now ą Polsk ą”, demokratyzm i rewolucyjno ść ujmowana jako walka o sprawiedliwo ść społeczn ą. Kolejne po żą dane cechy to pracowito ść , wytrwało ść i upór w dąż eniu do celu, aktywno ść społeczna, po świ ęcenie dla dobra innych ludzi, odwaga, uczciwo ść , „higiena moralna”, racjonalno ść , rozs ądek w działaniu, podnoszenie kwalifikacji, inicjatywa, pomysłowo ść , troska o człowieka skonkretyzowana w ówczesnych warunkach stara ń o zapewnienie masom pracuj ącym materialnych podstaw bytu. Jako najwa żniejsze warto ści opozycyjne wskazywano: nacjonalizm, oportunizm, korupcj ę, szabrownictwo, pija ństwo i złodziejstwo rozpowszechnione w warunkach niedostatku dóbr materialnych. Okres intensywnej industrializacji wpisany w gospodarczy plan 6-letni wymagał ponoszenia wysokich kosztów materialnych przez społecze ństwo, przede wszystkim przez ludno ść wiejsk ą. Akcentowano w oficjalnych wypowiedziach konieczność wyrzecze ń i wzmo żonej pracy dla przyszłego dobrobytu i nast ępnych pokole ń. W zwi ązku z tym wymagano zrozumienia dla aktualnych trudno ści zaspokajania potrzeb bytowych społecze ństwa i usilnie propagowano model budowniczego gospodarczych podstaw socjalizmu, oddanego na tym etapie sprawie budowy przemysłu, przywi ązanego do swojego zakładu produkcyjnego, podporz ądkowuj ącego w ogólno ści swoje indywidualne cele życiowe – celom ogólnospołecznym, a najlepiej identyfikuj ącego cele osobiste ze społecznymi. Intensywnie gloryfikowano prac ę, uznaj ąc j ą za podstawow ą wartość społeczn ą i kryterium oceny człowieka. Wł ączenie si ę bez zastrze żeń w dzieło industrializacji na ka żdym stanowisku pracy, stanowiło miar ę patriotyzmu, miło ści do ojczyzny tworz ącej przyszłe pa ństwo dobrobytu mas pracuj ących. Nale żało jednak wykazywa ć czujno ść klasow ą w trudnej ekonomicznie sytuacji, w której ujawnia ć si ę mogły „knowania” wrogów klasowych, zakłócających stosunki społecze ństwa z władz ą. Równocze śnie, w ówczesnej mi ędzynarodowej sytuacji politycznej, nakazywano czujno ść wobec poczyna ń krajów imperialistycznych. Bezkompromisowa ideowo ść miała chroni ć przed szkodliwymi ideologicznymi wpływami, zapewnia ć zaufanie do władzy i mobilizowa ć do wytrwałej pracy dla dobra socjalistycznego pa ństwa. W tym okresie wzmo żono
65 tzw. ofensyw ę ideologiczn ą, tak że w polityce kulturalnej, co znalazło swój wyraz w ukierunkowaniu twórczo ści artystycznej na tzw. realizm socjalistyczny. Uwyra źnieniu pozytywnych cech wzoru osobowego „budowniczego socjalizmu” słu żyło propagandowe przeciwstawianie im „antywzoru”: bumelanta, chuligana, paso żyta, osobników żyj ących nie „z pracy r ąk”, lecz „z kombinowania” i spekulacji. Obraz ideowej młodzie ży konfrontowano te ż z postaci ą bikiniarza, przedstawiciela subkultury usiłuj ącego na śladowa ć w polskich warunkach ameryka ński styl życia. W latach „odwil ży” politycznej po systemie stalinowskim, nast ąpiła pewna rewizja elementów dotychczasowego wzoru osobowego poprzez wprowadzenie do socjalistycznego modelu osobowo ści wielowymiarowo ści w ocenie ludzi poza kryteriami wył ącznie politycznymi (kwalifikacje moralne i zawodowe oraz wykształcenie), zaanga żowanie w prac ę na rzecz społeczno ści, umiej ętno ść współdziałania w grupie, solidarno ść wewn ątrzgrupowa, wra żliwo ść na ludzk ą krzywd ę i zło we własnym otoczeniu. Zupełn ą nowo ści ą było wyeksponowanie wi ęzi emocjonalnej w rodzinie uznanej za wa żną sfer ę życia człowieka socjalizmu. Kolejne nowe warto ści pojawiły si ę we wzorze osobowym Polaka w okresie „małej stabilizacji” przypadaj ącego na lata 60. Było to: zaanga żowanie w prac ę zawodow ą, ale też w życie prywatne, harmonizowanie aspiracji zawodowych z warto ściami rodzinnymi, humanizacja stosunków pracy (umiej ętno ść rozwi ązywania konfliktów mi ędzyludzkich i tworzenie wła ściwej atmosfery w miejscu pracy), uznanie wa żno ści umiarkowanej indywidualnej i zbiorowej konsumpcji wyznaczaj ącej standard życia, zró żnicowanie wzoru socjalistycznej osobowo ści Polaka na zwi ązane z pełnionymi rolami społeczno-zawodowymi (przede wszystkim: wzór robotnika – wykwalifikowany specjalista, wzór indywidualnego rolnika – nowoczesnego producenta rolnego, wzór inteligenta – specjalisty-in żyniera i pracownika umysłowego z wysokimi kwalifikacjami). O nowy wzór bohatera literackiego odzwierciedlaj ącego po żą dane cechy człowieka zaanga żowanego w dalszy etap rewolucji kulturalnej apelowano na łamach miesi ęcznika PZPR „Nowe Drogi” dyskutuj ąc w latach 1956- 1963 o polityce kulturalnej i roli sztuki w rewolucji kulturalnej. Wedle jej uczestnika: „Innym zagadnieniem żywo dyskutowanym zwłaszcza w 1963 roku był model bohatera literatury współczesnej w zwi ązku z uprzednio przedstawionym stanowiskiem polityki kulturalnej partii. Wskazywano, że dominuj ącą postaci ą w literaturze owych lat jest bohater „niesłychanie inteligencki”. 133
133 G. Lasota, Ucieczka bohatera w: „Kultura”, 1963, nr 21; cyt. za: R. Szydłowski, Dramaturgia i teatr wobec nowych zada ń, „Nowe Drogi”, Nr 9 (172) wrzesie ń 1963, s. 32. 66
Nowy wzór osobowy znamionuje dekad ę lat 70., kiedy pod przywództwem Edwarda Gierka „Polska otworzyła si ę na Zachód”, by za zagraniczne kredyty sfinansowa ć rozwój gospodarczy, po okresie gomułkowskiej stagnacji. W drugiej połowie lat 70. PZPR ogłosiła przej ście do stadium „rozwini ętego społecze ństwa socjalistycznego” i to w momencie, kiedy silnie ujawniły si ę deficyty w zaopatrzeniu w żywno ść i zwi ązane z tym napi ęcia społeczne. Modyfikacj ę socjalistycznego wzoru osobowego zapowiadały wyst ąpienia Edwarda Gierka po obj ęciu przeze ń funkcji I sekretarza KC PZPR w grudniu 1970 roku i uchwały VII Plenum KC PZPR z 1972 roku w zwi ązku z nakre śleniem nowego programu rozwoju gospodarczego Polski po tragicznym prote ście stoczniowców na Wybrze żu. Apeluj ąc do społecze ństwa polskiego o aktywno ść i podejmowanie ró żnych inicjatyw społecznych „dla polepszenia swej pracy”, podkre ślono role socjalistycznego wychowania młodzie ży, maj ącego wykształca ć i utrwala ć aprobatywne postawy wobec socjalistycznej rzeczywisto ści, upowszechnia ć ideologi ę socjalistyczn ą jako podstaw ę orientacji w sytuacji konfrontacji obozu socjalistycznego i kapitalistycznego, ł ączy ć tradycyjny patriotyzm bazuj ący na etosie niepodległo ściowym „z dum ą z osi ągni ęć socjalistycznej ojczyzny” i internacjonalizmem rozumianym jako opowiedzenie si ę po stronie „sił post ępu na świecie”, upowszechnia ć humanistyczne warto ści moralno ści socjalistycznej i u świadamia ć obywatelom zale żno ść ich losu i szcz ęś cia od pomy ślno ści całego społecze ństwa. Osobowo ść socjalistyczna winna by ć uformowana z takich warto ści jak: godno ść , życzliwo ść, prawo ść , rzetelno ść , odwaga przekona ń, wra żliwo ść społeczna, miło ść do rodziny, szacunek dla starszych i weteranów walk klasowych, walk o wolno ść i niepodległo ść oraz ludzi zasłu żonych dla kraju, dalej uczciwo ść , odpowiedzialno ść za innych, zamiłowanie do porz ądku, zdyscyplinowanie, poczucie pi ękna. Szczególn ą rang ę, podobnie jak we wcze śniejszych wzorach osobowo ści nadano pracy, która była wedle konstytucyjnego zapisu „prawem i moralnym obowi ązkiem ka żdego Polaka”, a stawa ć si ę miała „przyjemno ści ą i niezb ędn ą potrzeb ą człowieka”. W połowie lat 60. XX wieku Stefan Żółkiewski pisał, że „Bardzo wa żnym elementem kultury budowniczego socjalizmu jest nowy stosunek do pracy i własno ści społecznej. Ta odnowa nie dokonała si ę co prawda jeszcze w pełni. Ale charakterystyczn ą cech ą kultury polskiej jest uwypuklenie procesu walki o tak ą wła śnie przemian ę – od indywidualizmu do zwi ązku z kolektywizmem”. 134
134 S. Żółkiewski, Polityka kulturalna , w: Kultura Polski Ludowej, red. Tadeusz Gali ński, PWE, Warszawa 1966, s. 73. 67
Cało ść wzoru osobowego Polaka lat 70. stanowi ć miała „jedno ść ideowo ści, tzn. walorów moralnych, społecznych i politycznych oraz wiedzy i działania”. 135 Zgodnie z ustaleniami autorek uogólniony model osobowo ści członka społecze ństwa socjalistycznego zawiera elementy wspólne dla zró żnicowanych w ró żnych okresach kształtowania ustroju socjalistycznego konkretnych wzorów osobowych. Konstytuuj ą go warto ści uwa żane za wła ściwe dla „ludzi pracy” (klasy robotniczej), z postrzeganiem pracy jako potrzeby człowieka i formy ekspresji osobowo ści na czele. „Człowieka socjalizmu” winna cechowa ć: postawa etyczna oparta na humanizmie, w szczególno ści poszanowanie godno ści ludzkiej, przekładanie dobra ogólnego nad jednostkowe, objawiaj ące si ę cho ćby odpowiedzialno ści ą za własno ść społeczn ą, zwalczaniem egoizmu i indywidualizmu drobnomieszcza ńskiego, dezaprobat ą i krytycyzmem wobec tendencji do merkantylizmu w działalno ści życiowej i życiowego utylitaryzmu, wra żliwo ści ą na krzywd ę społeczn ą i d ąż eniem do sprawiedliwo ści społecznej. Gospodarno ść oraz postawy obywatelskie wyra żać si ę miały we współzawodnictwie w działalno ści zawodowej, głównie produkcyjnej, aktywno ści ą społeczn ą, politycznym zaanga żowaniem w obron ę ustroju socjalistycznego, demokratyzmem, egalitaryzmem, współprac ą, niech ęci ą do solidaryzmu klasowego w sytuacji „walki klas”, kolektywizmem, patriotyzmem i internacjonalizmem pozostaj ącym w niezgodzie z kosmopolityzmem. Relacje mi ędzyludzkie kształtowa ć winna wzajemna życzliwo ść , uczynno ść , taktowno ść , bezinteresowno ść , współdziałanie, a stosunki rodzinne powinny by ć oparte na wi ęzi emocjonalnej. Obywatel socjalistycznego państwa kierowa ć si ę ma w ogl ądzie rzeczywisto ści „naukowym światopogl ądem”, a indywidualnie d ąż yć do samorealizacji i „twórczej ekspresji osobowo ści w społecznie u żytecznym działaniu”. 136 W intencji projektodawców ugruntowany w kulturze socjalistycznej model osobowo ści winien stanowi ć źródło indywidualnego poczucia sensu życia, a jego realizacja czyni ć człowieka lepszym. Dla uformowania „nowego człowieka” poprzez wyposa żenie go w świadomo ść socjalistyczn ą niezb ędn ą dla zaprowadzania nowego ustroju społeczno-ekonomicznego i politycznego słu żyć miała odpowiednio merytorycznie i aksjologicznie ukierunkowana edukacja i twórczo ść artystyczna. Innymi słowy akceptacj ę dla radykalnych zmian gospodarczych i politycznych oraz wł ączanie si ę obywateli w budow ę i rozwój socjalizmu miano
135 A. Jasi ńska, R. Siemie ńska, op. cit., s. 197-240. 136 Ibidem, s. 125-126. 68 osi ąga ć poprzez upowszechnianie „idei socjalizmu” za pomocą działa ń propagandowych, programu instytucjonalnego kształcenia i kultury artystycznej. Szczególna rola przypadła wła śnie sztuce, która uwa żana była za bardzo skuteczny środek formowania „dusz ludzkich”. Powszechne w kr ęgu ideologów socjalizmu było przekonanie, że „Obok filozofii, psychologii, polityki klucz do osobowo ści ludzkiej spoczywa równie ż w r ęku literatury i sztuki. (…) Literatura i sztuka s ą nieocenionym narz ędziem oddziaływania na psychik ę i postaw ę ideologiczn ą człowieka”. 137
W istocie obszarem przejawiania si ę polityki kulturalnej pa ństwa czy jej przedmiotem stała si ę sztuka jako „or ęż w walce o socjalizm” i sfera upowszechniania uczestnictwa w kulturze zapewniaj ąca i organizuj ąca odbiór sztuki. Stefan Żółkiewski stwierdził wr ęcz, że „Polityka kulturalna mo że istnie ć tylko o tyle, o ile istnieje odpowiadaj ąca jej twórczo ść ”. 138 Mo żna zatem rzec, że kultura w rozumieniu projektodawców polityki kulturalnej składa si ę z dwóch sfer: działalno ści artystycznej i upowszechniania jej wytworów. Według oznajmienia Włodzimierza Sokorskiego „Polityka kulturalna to jednak nie tylko sztuka, to szeroki zakres upowszechnienia kultury”. 139 W pismach ideologów socjalizmu w Polsce zaanga żowanych w kształtowanie polityki kulturalnej pa ństwa sporo jest wypowiedzi podkre ślaj ących wa żno ść i skuteczno ść twórczo ści artystycznej w formowaniu socjalistycznej świadomo ści mas. Zdaniem Włodzimierza Sokorskiego: „Ka żdy system, a zwłaszcza system socjalistyczny, jest zainteresowany w wychowawczej roli sztuki wobec własnego społecze ństwa. (…) W warunkach niepodległego pa ństwa i jego podziałów klasowych sztuka stawała si ę w coraz wi ększym stopniu narz ędziem i wyrazem okre ślonych postaw ideowych. (…) literatura nadal jest najbardziej precyzyjn ą metod ą docierania do „ludzkich dusz”, a ści ślej – ludzkiej psychiki”. 140 co pokazuje najwy ższ ą rang ę sztuki jako „in żyniera dusz ludzkich” w koncepcji polityki kulturalnej PRL, uznaniu siły jej propagandowego oddziaływania, roli w krzewieniu idei socjalizmu. Przywołany autor stara si ę jednak pomniejszy ć nieco rol ę literatury i pisarzy jako „sumienia narodu”, któr ą w pa ństwie socjalistycznym przejmuje partia jako „awangarda klasy robotniczej”, niemniej docenia jej wpływ społeczny, który wykorzystuje si ę w polityce kulturalnej pa ństwa. Maj ąc na uwadze ideologiczne oddziaływanie sztuki, zasad ą polityki
137 W. Sokorski, Refleksje o kulturze, op. cit., s. 192 i 194. 138 S. Żółkiewski, Przepowiednie i wspomnienia , Warszawa 1963, s. 258. 139 W. Sokorski, op. cit., s. 110. 140 Ibidem, s. 9-10 i 194. 69 kulturalnej uczyniono selektywne ideologicznie podej ście do tradycji narodowej i sztuki światowej, reglamentacj ę twórczo ści artystycznej podlegaj ącej upowszechnianiu w rozbudowywanym przestrzennym układzie kultury. Kryterium oceny i wyboru dzieł kultury artystycznej w procesie edukacji kulturowej i ich udost ępniania stała si ę ich „post ępowo ść ” wyra żaj ąca si ę w propagowaniu warto ści humanizmu socjalistycznego, słu żą ca rozwojowi intelektualnemu i moralnemu człowieka, odpowiadaj ąca potrzebom narodu buduj ącego socjalizm, eksponuj ąca warto ści ludzi pracy i upowszechniaj ąca idee sprzyjaj ące kształtowaniu społecze ństwa socjalistycznego i emancypacji kulturowej klas upo śledzonych oraz uznana za słu żą cą rozwojowi sztuki w ogólno ści. Sztuka miała przede wszystkim formowa ć socjalistyczn ą mentalno ść , sprzyja ć i motywowa ć do wspólnotowego dzieła budowy i rozwoju socjalistycznego narodu, na co wskazywał Władysław Gomułka podczas Akademii Kultury we Wrocławiu w czerwcu 1947 roku, a kilka miesi ęcy pó źniej Bolesław Bierut w swym przemówieniu z okazji uruchomienia regionalnej rozgło śni Polskiego Radia we Wrocławiu. Władysław Gomułka apelował do artystów: „Dokonane przemiany dziejowe wołaj ą wielkim głosem o odrodzenie kultury polskiej, aby dynamicznie kształtowała duchowe oblicze narodu. Do apostołów kultury polskiej woła cały ogrom otaczaj ących nas przeobra żeń dziejowych. Wzboga ćcie i rozwi ńcie kultur ę polsk ą! Dajcie narodowi, dajcie młodzie ży takie pie śni, które o żywi ą w nas tysi ącletnie prochy naszych ojców padłych w walce na ziemiach piastowskich! Dajcie nam pie śni, które szumie ć b ędą falami Bałtyku, l śni ć wst ęgą Odry i Nysy, d źwi ęcze ć stal ą kilofa górniczego. Dajcie nam, poeci, dajcie nam kompozytorzy słowa i melodi ę hymnu narodowego, który by godnie reprezentował nasz ą epok ę historyczn ą. Dajcie narodowi now ą sztuk ę teatraln ą, która by pokazała życie naszych ojców w Legnicy, Głogowie czy Wrocławiu, która by przybli żała i zespoliła ducha naszego pokolenia z ziemi ą piastowsk ą. Dajcie nam ta śmę filmow ą, która by oddała oblicze okupanta niemieckiego, nasz ą walk ę o wyzwolenie, marsz ko ściuszkowców od Oki do Szprewy i Łaby, braterstwo broni narodów słowia ńskich. Dajcie narodowi dobr ą ksi ąż kę, dziesi ątki i setki dobrych ksi ąż ek, w których znajdzie on siebie, które pozwol ą mu ujrze ć jak w zwierciadle własne oblicze duchowe, aby je kształtowa ć i uszlachetnia ć”. 141
Bolesław Bierut podejmuj ąc wa żkie kwestie upowszechniania kultury: ł ączenia wspólnymi standardami kultury zasiedziałych od pokole ń mieszka ńców kraju z napływowymi mieszka ńcami z innych regionów i wyrównywania szans w dost ępie do kultury, widz ąc w rozwijaniu radiofonii techniczne mo żliwo ści niwelowania obecnego stanu upo śledzenia kulturalnego ludno ści, nakre ślił cele i zadania twórczo ści artystycznej oraz wskazał ogólnie na ideowe tre ści, które winna propagowa ć sztuka:
141 W. Gomułka, Dajcie narodowi kultur ę wyrosł ą z rzeczywisto ści polskiej. Referat wygłoszony na akademii z okazji Dni Kultury Polskiej we Wrocławiu 9 czerwca 1946 r. , w: Zagadnienia polityki kulturalnej PRL. Wybór tekstów, Wydawnictwo CSP 1969, s. 2. 70
„(…) aby gł ębszy nurt utworu, jego cel, jego zamierzenia odpowiadały potrzebom ogółu, aby nie budziły zw ątpienia, gdy potrzeba zapału i wiary w zwyci ęstwo, aby nie apoteozowały depresji, gdy naród chce żyć i działa ć. (…) Trzeba, żeby nasi twórcy współcze śni pami ętali, że ich dzieła powinny kształtowa ć, porywa ć i wychowywa ć naród. (…) Obowi ązkiem twórcy, kształtuj ącego duchow ą dziedzin ę życia narodu, jest wczu ć si ę w t ętno pracy mas ludowych, w ich t ęsknot ę i potrzeby, z ich wzrusze ń i prze żyć czerpa ć natchnienie twórcze do własnego wysiłku, którego celem głównym i podstawowym winno by ć podniesienie i uszlachetnienie poziomu życia tych mas. Trzeba, aby nasi twórcy, nasza literatura, nasz teatr, nasza muzyka, nasz film – zwi ązane były jak naj ści ślej ze społecze ństwem, z jego bol ączkami i d ąż eniami, z jego wysiłkiem, z prac ą, marzeniami, aby ukazywały mu drog ę, mobilizowały do twórczej pracy”.142
W rezultacie powy ższych wyst ąpie ń „Przed polityk ą kulturaln ą stan ęły problem masowej kultury, zagadnienia upowszechnienia najlepszych tradycji narodowych oraz sprawa udziału literatury i sztuki w kształtowaniu socjalistycznej świadomo ści społecznej”. 143 W latach 1947 i 1948 na łamach pism partyjnych „Nowe Drogi” i „Ku źnica”, domagano si ę prowadzenia planowej polityki dla działa ń w kulturze. Podnoszono kwesti ę relacji artysty ze społecze ństwem i sztuki ze społecznym rozwojem kraju. „W my śl zało żeń partii wskazywano, jak ju ż wiadomo, że owe relacje winny by ć wspomagane przez polityk ę kulturaln ą, a ich realizacja musi by ć inicjowana zarówno przez samych artystów, jak i przez odbiorców” .144 Problem ten dyskutowano na obraduj ącym w listopadzie 1949 roku III Plenum KC PZPR, na którym spraw ą główn ą była „czujno ść rewolucyjna partii”, w kontek ście ujawnionego wła śnie „odchylenia prawicowego wrogiego klasowo obozowi demokracji ludowej”. Aktyw partyjny zaj ął si ę działaniami na „froncie rozwoju kultury”. Uczestnicy uznali za konieczne wprowadzenia do sztuki kanonów „estetyki realizmu socjalistycznego”, nasycania twórczo ści artystycznej tre ściami ustrojowo post ępowymi. Sztuka powinna by ć odzwierciedleniem problemów budowniczych ludowej ojczyzny. Według członka Biura Politycznego KC PZPR Jakuba Bermana: „(...) sztuka post ępowa mo że by ć tylko i wył ącznie sztuk ą walcz ącą, sztuk ą realizmu socjalistycznego”. 145 Bezpo średnim skutkiem tych wyst ąpie ń była dyskusja w środowiskach artystycznych prowadzona pod egid ą PZPR dotycz ąca realizacji wskazanych zało żeń i celów
142 B. Bierut, O upowszechnianiu kultury. Przemówienie Prezydenta Rzeczypospolitej Bolesława Bieruta na otwarciu radiostacji we Wrocławiu 16 XI 1947 , Radiowy Instytut Wydawniczy, Kraków 1948, s. 7. 143 W. Sokorski, op. cit., s. 41. 144 W. Kaczocha, Polityka kulturalna PPR-PZPR , op. cit., s. 66. 145 W. Sokorski, O sztuk ę realizmu socjalistycznego (Na marginesie konferencji aktywu partyjnego) , „Nowe Drogi”, Nr 4 (16) lipiec 1949, s. 131. 71 polityki kulturalnej w sztuce, 146 która zaowocowała przyj ęciem doktryny artystycznej realizmu socjalistycznego, ukształtowanej w sztuce radzieckiej w latach 30. XX wieku. Socrealizm odwoływał si ę do formuły prozy realistycznej i poezji społecznej ukształtowanej w XX wieku. Zakładał odzwierciedlanie rzeczywisto ści społecznej, ale podporz ądkowanej ideologicznym pryncypiom socjalizmu, z wyra źnym przesłaniem dydaktycznym. Miała to by ć twórczo ść dla robotników, o robotnikach i najlepiej przy znacz ącym ich udziale przygotowywan ą, przemawiaj ącą do nich i łatw ą w odbiorze. 147 Jedn ą z kilku odbytych w 1949 roku narad aktywu partyjnego po świ ęcono sztukom plastycznym, malarstwu, grafice i rze źbie. Omawiano w ogóle rol ę sztuki w społecze ństwie. Krytykowano tendencje ulegania przez plastyków surrealizmowi, abstrakcjonizmowi czy formalizmowi. Za abstrakcj ę oderwan ą od rodz ącego wiele konfliktów realnego życia ludzi pracy uznano poj ęcie pi ękna i dobra. Głosy przeciwne postulowały zaprzestanie „ingerencji czynnika politycznego w życie artystyczne” 148 , ale sprzeciwy odrzucono. Jak napisał po latach Włodzimierz Kaczocha: „Przyj ęto że jedynie koncepcja realizmu socjalistycznego gwarantuje powodzenie artystyczne oraz zapewnia aktywny udział w przekształceniach społeczno- kulturowych” 149 i uznano „prawo klasy robotniczej do oceny dzieła sztuki na równi z ocen ą profesjonalistów”. 150 Na przygotowanej z rozmachem naradzie partyjnej architektów w czerwcu 1949 roku kwestionowano konstruktywizm i funkcjonalizm jako przekre ślaj ący tre ści ludzkie, wskazuj ąc, że pierwszoplanowa jest warto ść realizmu życia. Wyra żanie współczesnych form
146 E. Goldzamt, O realizm socjalistyczny w architekturze „Nowe Drogi”, 1949, Nr 3, s. 134-157; J. Kott Konflikty socjalistyczne , „Nowe Drogi”, 1949, Nr 23; P. Hoffman, Walka klas czy walka gustów, „Ku źnica”, 1949, Nr 24; J. Krajewski, Na drogach do malarstwa socjalistycznego, „Ku źnica” 1949, Nr 28; W. Sokorski, Ku realizmowi socjalistycznemu w muzyce, „Ku źnica”, 1949, Nr 36; „Nowa Kultura”, 1950, nr 3 (numer w cało ści po świ ęcono Majakowskiemu); A. Braun, O dopływie nowych sił do literatury , „Nowa Kultura”, 1950, nr 37; J. Siekierski, O nowy typ aktora , „Ku źnica”, 1950, Nr 1; J. Starzy ński, Plastyka w walce o now ą tre ść , „Nowa Kultura”, 1950, nr 5; W. Dzieduszycki (poruszył stron ę wychowawcz ą dzieł operowych), Notatki o operze , „Nowa Kultura”, 1950, nr 30; W. Sokorski, Sztuka w walce o socjalizm , Warszawa 1950; tego ż Nowe fabularne filmy polskie , „Nowe Drogi”, 1952, Nr 5, s. 71-79; S. Cie ślikowska, Twórczo ść amatorska d źwigni ą rewolucji kulturalnej , „Nowe Drogi”, 1952, Nr 11, s. 107-118. 147 Według literaturoznawcy Bogdana Owczarka socrealizm jest „metod ą twórczo ści literackiej i artystycznej, zmierzaj ącą do prawdziwego odzwierciedlenia rzeczywisto ści społecznej i przedstawienia jej obrazu za pomoc ą zrozumiałych środków artystycznych, z pozycji światopogl ądu socjalistycznego i historycznych interesów klasy robotniczej” (B. Owczarek, Realizm socjalistyczny w: Słownik literatury XX wieku, pod red. A. Brodzkiej i innych, Ossolineum, Wrocław 1995. Zob. równie ż K. Śliwi ńska, Socrealizm w PRL i NRD , Wydawnictwo Pozna ńskie, Pozna ń 2006. 148 J. Krajewski, Narada partyjna plastyków , „Nowe Drogi”, Nr 4 (16) lipiec-sierpie ń 1949, s. 136-137. 149 W. Kaczocha, op. cit., s. 97. 150 J. Minorski, Narada partyjna architektów , „Nowe Drogi”, Nr 4 (16) lipiec-sierpie ń 1949, s. 141. 72 narodowych korespondowało, zdaniem uczestników, z problemami, którymi żyje społecze ństwo. Środowiskowe narady aktywu partyjnego podejmowały tak że problem twórczo ści muzycznej. Uczestniczyli w nich kompozytorzy, wykonawcy i organizatorzy życia muzycznego. Ich tematyka obejmowała tak że popularyzowanie w społecze ństwie pie śni masowych. Aktyw obraduj ący 30 maja 1950 roku podniósł kwesti ę słu żebnej funkcji kultury, która winna by ć podporz ądkowana aktualnym celom sprawowania kierowniczej roli partii. Ustalał kierunki cało ściowego programu rozwoju kultury. Według tego ż aktywu sztuka powinna pomaga ć masom pracuj ącym zrozumie ć dokonuj ące si ę przemiany, wskazywa ć im wła ściwe warto ści ukierunkowuj ące ich życie i aktywno ść „na drodze przemian”. Żą dano, by twórczo ść artystyczna przemawiała do współczesnych odbiorców wła ściwym j ęzykiem, co w konsekwencji prowadziło do deprecjonowania kierunków w sztuce i zwalczania metod twórczych takich, jak: formalizm, kosmopolityzm, abstrakcjonizm i egzystencjalizm. Metodologicznym kwestiom marksizmu w nauce o literaturze po świ ęcono Zjazd Polonistów zorganizowany w maju 1950 roku. Uczestnicy zjazdu postulowali przeniesienie na polski grunt do świadcze ń radzieckich badaczy literatury. Wskazywano, że klasowy charakter bada ń humanistycznych tłumaczy postulat o propagandowo-agitacyjnych funkcjach sztuki, gdy ż „Dzieło literackie to fakt społeczny, nale żą cy do dziedziny ideologicznego życia społecze ństwa”. 151 Realizm socjalistyczny dominował w sztuce polskiej w okresie stalinizmu (1949-1955). Poddany został ostrej krytyce za uproszczenia, schematyzm, dogmatyzm, które to wady przypisano całej polityce kulturalnej pierwszej połowie lat 50. XX wieku. Kwestie te dyskutowano ju ż w marcu 1954 roku na II Zje ździe PZPR. Przyj ęto ocen ę kultury przedstawion ą sprawozdawczym referatem KC, który postulował „(…) dalsze upowszechnianie o światy i kultury, nasycenie naszej nauki, naszej kultury, naszej twórczo ści literackiej i artystycznej now ą socjalistyczn ą tre ści ą, która umo żliwia wychowanie nowego człowieka – człowieka socjalizmu”. 152
Na zje ździe wskazywano niedoci ągni ęcia w realizacji zało żeń polityki kulturalnej. Według mówców, nie osi ągni ęto zakładanej niwelacji ró żnic pomi ędzy mieszka ńcami miast i wsi; industrializacji nie towarzyszył rozwój instytucji upowszechniania kultury; sztuka
151 S. Żółkiewski, Na marginesie Zjazdu Polonistów (8-12 maja 1950 r.), „Nowe Drogi”, Nr 3 (21) maj-czerwiec 1950, s. 102. 152 W. Kaczocha, op. cit., s. 48-50. 73 nie współtowarzyszyła zachodz ącym przemianom; przy narzucanym twórcom zamówieniom nadu żywano legitymizacji partii. Miesi ąc pó źniej, w kwietniu 1954 roku, posiedzenie Rady Kultury przy MKiS podj ęło prób ę oceny polityki partii skupiaj ąc si ę na obszarach realizacji polityki kulturalnej, dowodz ąc, że „nale ży zaprzestać administracyjnych, urz ędniczych metod kierowania twórczo ści ą artystyczn ą”, albowiem „bł ędne jest uzasadnianie prawidłowo ści rozwoju kultury z prawami rozwoju stosunków gospodarczych”. Postulowano tak że, by zrezygnowa ć z obarczania niektórych gatunków sztuki zadaniami agitacyjnymi i dokona ć ponownej artystycznej, „nietendencyjnej oceny niektórych kierunków sztuki zachodnioeuropejskiej itp.”. 153 Artykuł redakcyjny opiniotwórczego periodyku partii przedstawił społecze ństwu rezultaty powy ższych dyskusji. 154 Wyra żono w nim w ątpliwo ści w odniesieniu do wizji polityki kulturalnej formułowanej podczas zjazdu partii. Zgłoszono sprzeciw wobec sztuki niekomunikatywnej dla odbiorcy, wobec pr ądów i kierunków prozachodnich nieprzydatnych dla sztuki socjalistycznej. Akcentowano rol ę wychowawcz ą sztuki dla rozwoju człowieka. Za uzasadnion ą uznano konieczno ść towarzyszenia sztuki codziennemu życiu społecze ństwa. Potwierdzono, że sztuka nie mo że by ć bezideowa. Jednocze śnie zaproponowano oddzielenie funkcji propagandy i agitacji od funkcji wła ściwych sztuce. Podniesienie poziomu sztuki zestawiono z wyra żonym sprzeciwem wobec niskiego poziomu artystycznego sztuki podporz ądkowywanej tre ściom ideologicznym. Ocen ą zawartych tre ści ka żdego dzieła sztuki winny by ć walory artystyczne. Dowodzono, że „Rymowany artykuł wst ępny nie jest dziełem sztuki. Tre ść ideowa dzieła sztuki oddziaływuje na odbiorc ę tylko poprzez artystyczny obraz, poprzez artystyczn ą form ę”. 155 Uznano za konieczne kontynuowanie modelu pozytywnego bohatera sztuki socjalistycznej. Jego charakter i czyny okre ślałyby pozytywne cechy nowego socjalistycznego człowieka. Potwierdzono „zasad ę sojuszu sztuki i polityki”, apeluj ąc o to, aby świadomi odpowiedzialno ści twórcy kultury „(…) pomagali nam w kształtowaniu świadomego człowieka pracy naszych dni, budowniczego socjalizmu”. 156 Pi ętnowano równocze śnie narzucanie tematów
153 Ibidem, s. 101. 154 O wielk ą sztuk ę Polski Ludowej , „Nowe Drogi”, Nr 5 (59) maj 1954, s. 3-17. 155 Ibidem, s. 4. 156 Ibidem, s. 13. 74 twórcom. Zwi ązek Zawodowy Plastyków oraz Centralny Zarz ąd Instytucji Sztuk Plastycznych krytykowano za odgórne ustalanie wykazu tematów obowi ązuj ących malarzy. Kwestie te rozwa żało równie ż obraduj ące na pocz ątku 1955 roku III Plenum KC PZPR. Według sprawozdania przewodnicz ącego Komisji Kultury KC, Leona Kruczkowskiego żą dano odrzucenia komenderowania twórcami, zaniechania bezpo średniej dydaktyki społeczno- politycznej w sztuce, ostro krytykowano upraszczaj ący schematyzm w postrzeganiu rzeczywisto ści, cechuj ący zarówno sztuk ę jak i polityk ę. Zauwa żono szkody, jakie powoduje w świadomo ści artystycznej niedostateczne śledzenie procesów zachodz ących w życiu kulturalnym pa ństw kapitalistycznych. Leon Kruczkowski krytykuj ąc „sprawiedliwie” równocze śnie polityków i pisarzy, dawał przykłady zrywania łączno ści sztuki z odbiorc ą, wskazuj ąc utwory zyskuj ące przychylno ść polityków, a bojkotowane przez publiczno ść .157 Podejmuj ąc prób ę ustabilizowania sytuacji w kulturze po 1956 roku powołano Centraln ą Komisj ę Koordynacyjn ą, której działania cechowały „tendencje likwidatorskie”, równie ż w sytuacjach „ewidentnych osi ągni ęć w sferze upowszechniania kultury” 158 . Stefan Żółkiewski oczekując, że zwrot w polityce partii zapocz ątkuje trzecie pi ęciolecie, uznał, że okres miniony jest „ostrzegaj ącym symbolem bł ędów i wulgarno ści polityki kulturalnej”. Zaznaczył, jednak że, że pomimo bł ędów polityka kulturalna w przeszło ści obrała wła ściwy kierunek. 159 Włodzimierz Sokorski widział tak że pewne pozytywne skutki socrealizmu w świadomo ści społecze ństwa polskiego. Uwa żał, że „Etap realizmu socjalistycznego niezale żnie od swoich uproszcze ń wprowadzał do świadomo ści ludzkiej element filozoficznego, racjonalnego widzenia, rozumienia świata i dróg rozwoju własnego kraju. To pozostało”.160 Jerzy Kossak wskazuj ąc równie ż na pewne pozytywne elementy w sferze upowszechniania kultury, wyeksponował jednak jakby „ku przestrodze” jego gro źne skutki jak: „schematyczny system warto ściowania tre ści i form sztuki i uproszczon ą ocen ę tradycji kultury narodowej” w teorii kultury, a w polityce kulturalnej „przerosty centralizmu, biurokratyczny i nieuwzgl ędniaj ący specyfiki regionów system zarz ądzania, fasadowo ść w wielu dziedzinach masowych akcji kulturalno-oświatowych”. 161
157 L. Kruczkowski, Front kulturalny w świetle III Plenum , „Nowe Drogi”, Nr 3 (69) marzec 1955, s. 3-11. 158 J. Skrzypiec, op. cit., s. 99. 159 S. Żółkiewski, Pi ętna ście lat literatury polskiej , „Nowe Drogi”, Nr 7 (121) lipiec 1959, s. 67-68. 160 W. Sokorski, op. cit., s. 68. 161 J. Kossak, Rozwój kultury w Polsce Ludowej , Iskry, Warszawa 1974, s. 211-212. 75
Po pa ździerniku 1956 roku i nadaniu nowego kursu polityce kulturalnej, „zakwestionowano nadmiern ą centralizacj ę w kulturze i podj ęto szereg działa ń o charakterze decentralizacyjnym. Te dwie przeciwstawne tendencje ścierały si ę odt ąd w polityce kulturalnej pa ństwa” – stwierdza Ewa Bobrowska. 162 Przez nast ępne okresy Polski Ludowej wyznaczane przez kolejne kryzysy gospodarcze powoduj ące zmiany kierownictwa PZPR i rz ądu nie formułowano ju ż tak zwartej programowo i dogmatycznie koncepcji polityki kulturalnej. Zjazdy PZPR podejmowały uchwały, w których polityce kulturalnej po świ ęcano niewiele uwagi, powtarzaj ąc wypracowane, utarte ju ż formuły i tezy z pewnymi j ęzykowymi modyfikacjami. Na III Zje ździe PZPR (10–19 marca 1959 roku) odbywaj ącym si ę trzy lata po obj ęciu kierownictwa PZPR przez Władysława Gomułk ę, przyj ęto uchwał ę potwierdzaj ącą, że „naczelnym zało żeniem polityki kulturalnej partii, wypływaj ącym z do świadcze ń całej historii nowoczesnego ruchu robotniczego, jest oparcie twórczo ści kulturalnej o światopogl ąd i metodologi ę marksizmu-leninizmu”. 163 Głosi ona dalej, że nowa polityka kulturalna uwolniona została „od dogmatycznych bł ędów” w zwi ązku z czym „zapewnia twórcom wszelkie mo żliwo ści rozwoju”, „swobod ę poszukiwa ń artystycznych bez administracyjnej ingerencji w sprawy warsztatu twórczego” i „opiek ę materialn ą pa ństwa”. Dalej uchwała deklarowała, że partia w imieniu „mas ludowych”, wedle ich opinii i potrzeb „walczy środkami ideowymi o sztuk ę, a szczególnie literatur ę, dost ępn ą, zrozumiał ą i blisk ą ludziom pracy i wyra żaj ącą ich socjalistyczne d ąż enia”, b ędąca środkiem „pogł ębiania świadomo ści socjalistycznej mas” oraz „przezwyci ęż aniu ciemnoty, zabobonu, dziedzictwa bur żuazyjnego i klerykalnego”. Taka literatura b ędzie w ramach kierowniczej roli partii „inspirowana” i jak najszerzej upowszechniana, podobnie ka żda inna twórczo ść post ępowa, nawet „nie stoj ąca na gruncie marksizmu”, je żeli tylko słu ży „wyzwoleniu człowieka”, poszerzaniu „horyzontów my śli człowieka”, kształtowaniu jego oblicza moralnego i poczucia pi ękna oraz odpowiada „innym zdrowym potrzebom wewn ętrznym człowieka”, a mianowicie potrzebie odpoczynku, rozrywki kulturalnej i odpr ęż enia. Odnotowuj ąc „post ępy rewolucji kulturalnej” mierzone przede wszystkim skal ą upowszechnienia dóbr kultury w okresie 20-lecia PRL i zwi ększonymi mo żliwo ściami
162 E. Bobrowska, Przemiany modelowe instytucji domu kultury , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 1997, s. 117. 163 Uchwała III Zjazdu PZPR o w ęzłowych zadaniach polityki Partii , w: III Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stenogram. Warszawa, 10. III -19. III 1959 r., KiW, Warszawa 1959, s. 1058-1059. 76 odziaływania na świadomo ść społeczn ą poprzez rozszerzaj ący si ę zasi ęg społeczny środków masowego przekazu, literatury, filmu i działalno ści placówek kulturalnych, IV Zjazd PZPR (15–20 czerwca 1964 roku) w ko ńcowej uchwale podtrzymał i rozwin ął dotychczasowe zało żenia polityki kulturalnej pa ństwa. Wyeksponowano jej podstawow ą przesłank ę, zgodnie z któr ą „Polityka kulturalna partii zd ąż a do ideowego zespolenia twórczo ści i działalno ści kulturalnej z budownictwem socjalizmu i zapewnia niezb ędne warunki materialne do wszechstronnego rozwoju życia kulturalnego”. Doceniaj ąc dotychczasow ą rol ę sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze w kształtowaniu świadomo ści społecznej stwierdzono, że „Upowszechnienie kultury niepomiernie podniosło wag ę jej tre ści ideologicznej”. Nic tedy zaskakuj ącego, że Partia stawiała twórczo ści artystycznej i działalno ści kulturalnej „okre ślone wymagania ideowe”, aby utwory i dzieła sztuki odpowiadaj ąc „potrzebom duchowym” czytelników, widzów i słuchaczy, rozwijały równocześnie ich zainteresowania, upodobania i gusty „w kierunku zgodnym z socjalistycznymi celami wychowawczymi partii”. Sztuka słu żą c „sprawie narodu i post ępu społecznego”, winna towarzyszy ć „walce i pracy ludzi buduj ących socjalizm w Polsce”, wpajaj ąc im „nadziej ę i wiar ę w dzie ń jutrzejszy”, prezentuj ąc wizj ę świata, w której zwalcza si ę zło, kieruj ąc si ę prze świadczeniem „o zwyci ęstwie dobra”, w której „dramaty, upadki i słabości człowieka” to jedna strona życia, a druga to „twórczy wysiłek, jego dźwiganie si ę w gór ę, jego zdolno ść przeciwstawiania si ę żywiołowi i rzekomo fatalnemu losowi”. T ę „prawd ę życia bogat ą i wielostronn ą”, winna odzwierciedla ć sztuka „przenikni ęta humanizmem socjalistycznym”. Generalnie rzecz bior ąc Partia stoi na stanowisku, że „Socjalistyczna kultura – wolna od skomercjalizowania, które cechuje kultur ę bur żuazyjn ą – powinna w swych zró żnicowanych formach reprezentowa ć wysokie warto ści ideowe i artystyczne, a zarazem by ć dost ępna dla szerokich rzesz odbiorców”.164
Głosz ąc powy ższy program pozytywny, uprzedza równocze śnie, że w polityce kulturalnej „nie ma miejsca dla utworów i sztuk, których wymowa ideologiczna i moralna wymierzona jest przeciw socjalizmowi” i nakazuje te ż „rugowa ć tandet ę i szmir ę w działalno ści kulturalno- rozrywkowej”. Po raz kolejny w dokumencie partii rządz ącej zapewnia si ę artystów, że Partia nie b ędzie ingerowa ć, „wtr ąca ć si ę” w ich warsztat twórczy, narzuca ć im form, techniki wyrazy i rozwi ąza ń artystycznych, „pozostawia te ż pole do nowatorstwa i eksperymentu”.
164 Uchwała IV Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. III Wychowanie w szkole, nauki społeczne, kultura w: IV Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stenogram. Warszawa, 15-20. VI 1964 r., KiW, Warszawa 1964, s. 944-945. 77
Nast ępny V Zjazd PZPR (11–16 listopada 1968 roku) odbywał si ę kilka miesi ęcy po tzw. wydarzeniach marcowych, w których wyra żono bezpo średnio sprzeciw wobec dotychczasowej polityki kulturalnej pa ństwa mocno ograniczaj ącej swobod ę wypowiedzi twórczej, wbrew powtarzanym deklaracjom o wolno ści artystycznej, oraz uniemo żliwiaj ącej udost ępnianie i upowszechnianie utworów o przesłaniach ideowych niezgodnych z pryncypiami światopogl ądowymi partii rz ądz ącej. W uchwale Zjazdu znalazły odbicie obawy władz PZPR – wstrz ąś ni ętej buntem młodej inteligencji i wspieraj ących ich cz ęś ci środowisk intelektualnych – przed „rewizjonizmem i antykomunizmem”, jeszcze mocniej podkre ślono d ąż enia w polityce kulturalnej do wzmocnienia ogólnospołecznego patriotyzmu i internacjonalizmu. Po raz kolejny znalazło si ę zapewnienie o trosce partii o rozwój kultury narodowej i uczestnictwa w niej szerokich rzesz społecze ństwa, artykułuj ąc podstawowe zało żenia ideologiczne polityki kulturalnej, w szczególno ści „ ści ślejsze powi ązanie twórczo ści artystycznej i działalno ści kulturalnej z zasadami socjalistycznego budownictwa”, upowszechniaj ąc i popieraj ąc „t ę twórczo ść , te dzieła sztuki, które sprzyjaj ą umacnianiu socjalistycznego światopogl ądu i socjalistycznych stosunków mi ędzy lud źmi”, przeciwstawiaj ąc si ę jednocze śnie przenikaniu do twórczo ści artystycznej i działalno ści kulturalnej wszelkich „tre ści wstecznych i antysocjalistycznych, nios ących ze sob ą pesymizm i nihilizm moralny”. 165 VI Zjazd PZPR (6-11 grudnia 1971 roku) odbył si ę rok po tragicznych w skutkach protestach robotników na Wybrze żu, stłumionych przez oddziały Milicji Obywatelskiej i Ludowego Wojska Polskiego. W ich konsekwencji zmieniły si ę władze PZPR. Na ich czele stan ął Edward Gierek. Zało żenia polityki kulturalnej nie zmieniły si ę, je śli idzie o ideologiczne pryncypia. Po raz pierwszy jako ogóln ą przesłank ę polityki kulturalnej przyj ęto zasad ę, że „Rozwojowi społecznemu i ekonomicznemu kraju powinien towarzyszy ć harmonijny rozwój kultury”. Dalej powtórzono, że celem polityki kulturalnej pa ństwa jest „kształtowanie postaw ideowych i obywatelskich, rzetelnego stosunku do pracy, wi ęzi narodowej, społecznej i ideowej” poprzez upowszechnianie „najbardziej warto ściowych tre ści kultury, zaspokajanie aktualnych i rozwijanie nowych, coraz wy ższych potrzeb kulturalnych narodu”. Orzeczono, że kultura winna mie ć nie tylko „wysoki poziom ideowy i artystyczny”, ale te ż odzwierciedla ć „współczesny
165 Uchwała V Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. III Zadania Partii w dziedzinie o światy i kultury, w: V Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stenogram. Warszawa 11-16 XI 1968 r., KiW, Warszawa 1969, s. 979. 78 rozwój naszego kraju i społecze ństwa, jego aspiracje, osi ągni ęcia i nadzieje”. 166 Nowe elementy w sposobie realizacji polityki kulturalnej pa ństwa to: podkre ślenie roli ksi ąż ki w socjalistycznej edukacji społecze ństwa, ruchu społeczno-kulturalnego w aktywizowaniu uczestnictwa, zapowied ź uproszczenia przepisów prawa reguluj ących finansowanie działalno ści kulturalnej, a co istotniejsze pojawiły si ę zalecenia: (1) konsultowania przez centralne i terenowe organy władzy zajmuj ące si ę „sprawami kultury” programów, ich działania ze środowiskami twórców i odbiorców kultury i (2) opracowania ogólnokrajowego i regionalnych perspektywicznych planów rozwoju kultury. W zwi ązku z tym, w zapowiadanym ogólnokrajowym programie rozwoju kultury sfera upowszechniania kultury winna by ć ujmowana jako „(…) istotna płaszczyzna zintegrowanego rozwoju społecznego, a w szczególno ści jako wa żny warunek post ępu w sferze produkcji, socjalistycznej moralno ści i stosunków mi ędzyludzkich”. VII Zjazd PZPR (8-12 grudnia 1975 roku) ogłosił przej ście w rozwoju społeczno- gospodarczym do etapu „budowy rozwini ętego społecze ństwa socjalistycznego”. Nie zmieniło to jednak zasadniczo przesłanek i zada ń polityki kulturalnej, która słu żyć ma upowszechnianiu socjalistycznych tre ści kultury narodowej zwi ązanych z „ życiem ludzi pracy” w powi ązaniu z prezentowaniem „historycznego wysiłku narodu pod kierownictwem partii oraz istoty socjalistycznych przeobra żeń społecznych i cywilizacyjnych, zachodz ących w Polsce Ludowej”. Niezmiennym elementem pozostaje blokowanie bezwartościowej i bezideowej twórczo ści artystycznej. W uchwale Zjazdu zapewnia si ę o dalszej rozbudowie „bazy materialnej kultury” i d ąż eniu do zapewnienia szerokiego udziału ludzi pracy w kulturze i ich wpływaniu na tre ści kultury. 167 Nast ępny, VIII zjazd PZPR odbył si ę (11-15 lutego 1980 roku) trzy lata po robotniczych protestach w Radomiu i Ursusie w czerwcu 1976 roku i pół roku przed masowymi strajkami w lipcu i sierpniu 1980 roku. Widoczne s ą nasilaj ące si ę objawy kryzysu gospodarczego, który dotyka równie ż system upowszechniania partycypacji w kulturze. Ujawnił si ę zorganizowany
166 O dalszy socjalistyczny rozwój Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1971-1975. Uchwała VI Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. II zadania w dziedzinie rozwoju socjalistycznej demokracji i kształtowania socjalistycznych postaw. 4. Kultura, w: VI Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 6-11 grudnia 1971. Podstawowe materiały i dokumenty, KiW, Warszawa 1972, s. 276-277. 167 O dalszy dynamiczny rozwój budownictwa socjalistycznego – o wy ższ ą jako ść pracy i warunków życia narodu Uchwała VII Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. II Cele i zadania społeczno-gospodarczego rozwoju kraju w latach 1976-1980. 5. Zadania dziedzinie rozwoju o światy, nauki i kultury, w: VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 8-12 grudnia 1975. Podstawowe materiały i dokumenty, KiW, Warszawa 1975, s. 256-257. 79 ruch opozycyjny. Uczestnicz ą w nim głównie przedstawiciele inteligencji ze środowisk twórczych. Faktu tego nie odnotowuje uchwała zjazdu. Mo żna co najwy żej domy śla ć si ę w niektórych sformułowaniach zaniepokojenia partii sytuacj ą w środowiskach artystycznych, którym w uchwale Zjazdu po świ ęcono sporo uwagi. Wyartykułowano w niej, i ż „Partia oczekuje” od stowarzysze ń twórczych „kształtowania postaw ideowych ludzi sztuki” i zwi ększenia współodpowiedzialno ści za „inspirowanie i popieranie twórczo ści słu żą cej realizacji szczytnych ideałów socjalistycznego humanizmu, umacniaj ących wiar ę w człowieka oraz sens jego twórczej pracy”. W zwi ązku z niepokoj ącą ideologiczn ą i polityczn ą sytuacj ą w środowiskach twórczych zaleca si ę działaj ącym w nich organizacjom partyjnym wzmo żenie aktywno ści i wzmocnienie ich roli w realizacji zada ń socjalistycznej polityki kulturalnej i zapobieganiu „obcym ideowo wpływom” w społeczno ści twórców sztuki i nauki. Jak zwykle uchwała pozostawia w domy śle, jak ą konkretnie twórczo ść uznaje za wyra żaj ącą antysocjalistyczne tendencje, kwituj ąc jedynie ogólnikowo u żywanie sztuki w walce ideologicznej i politycznej, w której „nadu żywa si ę tradycji i warto ści kultury”, przeciwko „socjalistycznym interesom narodu i jego jedno ści”. W tym wzgl ędzie stwierdza si ę, że „Istotnym czynnikiem w walce z obcymi nam ideowo wpływami jest m.in. dalszy rozwój marksistowskiej teorii kultury i krytyki artystycznej”. Po raz pierwszy w dokumentach partyjnych tej rangi pojawiła si ę deklaracja o konieczno ści ochrony materialnych i niematerialnych dóbr kultury narodowej – „jako czynnika utrwalania tradycji, kształtowania postaw patriotycznych, utrwalania jedno ści narodu”. Po raz pierwszy równie ż uchwała Zjazdu kre śląc program rozwoju socjalistycznej ojczyzny, czyni kultur ę narodow ą „ źródłem duchowej to żsamo ści, siły integruj ącej podstawowe grupy ludzi pracy i ró żne pokolenia”. 168 IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR (14–20 lipca 1981 roku) odbywał si ę rok po fali strajków, które doprowadziły do podpisania „porozumie ń gda ńskich” i „porozumie ń szczeci ńskich” mi ędzy władz ą pa ństwow ą a „stron ą społeczn ą” i – co najwa żniejsze – powstania wolnych zwi ązków zawodowych pod nazw ą Niezale żny Samorz ądny Zwi ązek Zawodowy „Solidarno ść ”. Nast ąpiła zmiana przywództwa w PZPR. I Sekretarzem KC PZPR został Stanisław Kania. Ówczesn ą sytuacj ą społeczn ą ukształtowan ą przez liberalizm polityczny w referacie Zjazdu
168 Zadania partii w dalszym rozwoju socjalistycznej Polski, w kształtowaniu pomy ślno ści narodu polskiego. Uchwała VIII Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. IV. Kierownicza rola partii i jedno ść narodu gwarancj ą socjalistycznego rozwoju Polski. 3. Rozwój nauki, kultury i środków masowego przekazu, w: VIII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 11-15 lutego 1980 r. Podstawowe dokumenty i materiały, KiW, Warszawa 1980, s. 206-207. 80 odnotowano jako „stworzenie zagro żenia dla bytu pa ństwowego” poprzez „spi ętrzenie zagro żeń dla socjalizmu, narastanie zjawisk kontrrewolucyjnych, kryzys ekonomiczny o rozległym charakterze, rozprz ęż enie dyscypliny społecznej, parali żowanie działania instytucji pa ństwowych”, wyci ągaj ąc wniosek, i ż „Wszystko to stawia na porz ądku dnia zadanie ocalenia narodowego”. 169 W uchwale Zjazdu dotycz ącym polityki kulturalnej znalazła odzwierciedlenie sytuacja ekonomiczna środowisk twórczych i instytucji kulturalnych oraz pewne postulaty zgłaszane przez ró żne gremia społeczne podczas strajków, tak że „pracowników kultury”. Po „obrz ędowym” stwierdzeniu, że kultura „stanowi cel i sił ę socjalizmu”, po raz pierwszy zrezygnowano ze sformułowa ń o walce ideologicznej w kulturze, na rzecz „pojednawczej” konstatacji, że „Kultura polska rozwija si ę w warunkach ścierania si ę ró żnorodnych nurtów ideowych i światopogl ądowych. Ta ró żnorodno ść i wzajemne przenikanie odmiennych pr ądów kulturowych dawały pozytywne owoce zawsze, gdy istniał klimat tolerancji, który jest trwał ą warto ści ą historii naszego narodu. Partia opowiada si ę za kontynuacj ą tej tradycji. Kultura socjalistyczna wyrastaj ąca program z całego post ępowego dorobku, jest istot ą to żsamo ści narodowej”. 170
Po raz pierwszy te ż zadeklarowano opowiedzenie si ę za „zasad ą nieinstrumentalnego traktowania twórczo ści i swobod ą twórców warto ści poznawczych i estetycznych”, zaznaczaj ąc wszelako, że Partia „nie rezygnuje z preferencji ideowo-artystycznych” wi ęc „sprzyja ć b ędzie powstawaniu takich dzieł”. Równocze śnie stara ć si ę b ędzie „pozyska ć dla realizacji celów polityki kulturalnej najwybitniejszych przedstawicieli środowisk twórczych, intelektualistów, artystów, opiera ć si ę b ędzie na ich wiedzy i do świadczeniu”. Nie rezygnuje te ż z pracy ideologicznej w środowiskach twórczych nakładaj ąc obowi ązek na funkcjonuj ących w nich członków Partii, społecznym ruchu kulturalnym oraz w ciałach przedstawicielskich „reprezentowanie polityki partii i troski o jej konsekwentn ą realizacj ę”. Uchwała zapowiada powołanie ogólnopolskiej Rady Kultury i powstanie komisji kultury w instancjach partyjnych. Dalej w uchwale zawarto szereg słusznych postulatów i twierdze ń dotycz ących głównie ekonomicznej „sytuacji w kulturze” i uwarunkowa ń uczestnictwa w kulturze. Niektóre z nich
169 Referat Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wygłoszony przez Stanisława Kanię, w: IX Nadzwyczajny Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 14-20 lipca 1981 r. Podstawowe dokumenty i materiały, KiW, Warszawa 1981, s. 20. 170 Program rozwoju socjalistycznej demokracji, umacniania przewodniej roli PZPR w budownictwie socjalistycznym i stabilizacji społeczno-gospodarczej kraju. Uchwała IX Nadzwyczajnego Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. VII Rozwój kultury, o światy i nauki oraz post ęp techniczny , w: IX Nadzwyczajny Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, op. cit., s. 141. 81 nie straciły na aktualno ści. Stwierdzaj ąc, że „Zasadnicz ą miar ą rozwoju kultury społecze ństwa jest wzrost zasi ęgu i jako ści uczestnictwa mas pracuj ących w jej tworzeniu i odbiorze”, wskazywano na istniej ące „drastyczne dysproporcje” w tym zakresie poszczególnych warstw społecznych i mi ędzy regionami kraju, wynikaj ące: z zaniedba ń inwestycyjnych w sferze infrastruktury kulturalnej, „barier materialnych” w dost ępie do kultury i niedostatecznego przygotowania do odbioru kultury oraz braku kadr „dla kultury”. Jako środki zaradcze postuluje si ę: (1) „przerwa ć spadek nakładów na kultur ę”, w szczególno ści zapewni ć środki materialne „dla dziedzin o strategicznym znaczeniu dla istnienia i rozwoju kultury”, za które uznano: (a) poligrafi ę (by zwi ększy ć produkcj ę ksi ąż ek), przemysł fonograficzny i filmowy (który mógłby si ę sta ć źródłem finansowania sfery upowszechniania kultury), (b) utrzymanie i rozwój sieci bibliotecznej, (c) ochron ę i rewaloryzacj ę zabytków (albowiem „zrozumienie tego problemu i ranga działania jest wyrazem stosunku do narodowego dziedzictwa”) oraz (d) kultur ę ludow ą: chłopsk ą i robotnicz ą „aby nadal wpływała na zachowanie to żsamo ści narodowej oraz wzbogacenie osobowo ści człowieka”; (2) „rozwa żyć ide ę stworzenia liceów lub rozwoju pomaturalnych szkół kulturalno-oświatowych przygotowuj ących kadry dla placówek wiejskich”; (3) „rozwin ąć mecenat w kulturze sprawowany przez zwi ązki zawodowe, regionalne stowarzyszenia kulturalne oraz organizacje społeczne” i zapewni ć mu środki finansowe z bud żetu pa ństwa i rad narodowych i zakładów pracy oraz zmieni ć prawo dotycz ące stowarzysze ń, by „pobudzi ć ich powstawanie i rozwój”; (4) rozszerzy ć edukacj ę młodego pokolenia, któremu nale ży stworzy ć lepsze warunki uczestniczenia w kulturze i wyposa żyć „w wiedz ę i umiej ętno ści niezb ędne do świadomego wyboru warto ści ideowych i artystycznych” poprzez „rozszerzenie programów nauczania przedmiotów humanistycznych i artystycznych w szkołach wszystkich rodzajów” i „wi ększ ą trosk ą otoczy ć twórczo ść artystyczn ą dla dzieci i młodzie ży”; (5) „tworzy ć warunki rozwoju młodych twórców” mi ędzy innymi poprzez rozszerzenie i doskonalenie sieci szkolnictwa artystycznego; (6) „rozszerzy ć samorz ądno ści środowisk twórczych, działaczy kultury oraz ich odbiorców”, które to gremia miałyby bra ć udział w programowaniu działalno ści instytucji kulturalnej przy zachowaniu „harmonii ze strategicznymi celami polityki kulturalnej partii i pa ństwa”;
82
(7) rekompensowa ć „na ogólnych zasadach” wzrost kosztów utrzymania środowisk twórczych; (8) poprawi ć warunki pracy i sytuacj ę socjalno-bytow ą pracowników kultury. 171 W 1986 roku przedstawiciele PZPR zgromadzili si ę na X Zje ździe (29 czerwca – 2 lipca 1986 roku) po zako ńczeniu stanu wojennego, by opracowa ć i uchwali ć program działania na kolejne pi ęć lat. W dokumencie ko ńcowym podano, że główne kierunków polityki kulturalnej to: „− rozwój tradycji kultury polskiej, wzbogacanie jej patriotycznego i post ępowego dziedzictwa; − wspierania twórczo ści bliskiej problemom klasy robotniczej i ogółu ludzi pracy, czerpi ącej tematy z ich życia – potrzeb, do świadcze ń i m ądro ści, odwa żnie i krytycznie podejmuj ącej problematyk ę historyczn ą i współczesn ą z perspektywy ideałów socjalizmu; − otwarcie na humanitarne warto ści powstaj ące z ró żnych inspiracji światopogl ądowych w kulturze polskiej i w innych krajach, w tym zwłaszcza przyswojenie dorobku kultury i sztuki pa ństw socjalistycznych”.172
Nikt wówczas nie przewidywał, że b ędzie to ostatni, po świ ęcony zagadnieniom merytorycznym zjazd partii. Nast ępny, XI zwołano, by zako ńczy ć ponad czterdziestoletni ą działalno ść PZPR. Nadchodził czas wielkiego przełomu w systemie społeczno-ekonomicznym i politycznym Polski. Pod koniec ówczesnej kadencji władz PZPR, w wyniku obrad „okr ągłego stołu”, wyborów 4 czerwca 1989 roku, powstania „Sejmu kontraktowego”, powołania Senatu i zmiany koalicji rz ądz ącej rozpocz ęła si ę zasadnicza zmiana ustroju politycznego i ekonomicznego pa ństwa polskiego. Ustrój „realnego socjalizmu” okazał si ę niewydolny ekonomicznie i to stało si ę przyczyn ą upadku tego sytemu politycznego we wszystkich europejskich pa ństwach „demokracji ludowej”. Lata „ideologicznej ofensywy” i doceniane przez społecze ństwo „zdobycze socjalizmu” chocia ż ukształtowały w pewnej mierze „socjalistyczn ą mentalno ść Polaków”, zmodyfikowały sfer ę „nadbudowy”, w obliczu zagro żeń materialnej egzystencji obywateli, niemo żliwo ści realizacji wzrastaj ących aspiracji konsumpcyjnych, nie skutkowały jak ąkolwiek społeczn ą, licz ącą si ę inicjatyw ą „obrony socjalizmu”. „Baza” (w uj ęciu marksowskim) nie dostosowała si ę do „nadbudowy”, wi ęc ideologicznie zorientowana polityka kulturalna PRL poniosła kl ęsk ę. Nie była ona zreszt ą, poza okresem stalinizmu i okresem gomułkowskiej ortodoksji ideologiczno- politycznej spójnym systemem „koncepcyjno-działaniowym”. Pierwotna bierutowska koncepcja polityki kulturalnej przeradzała si ę z czasem w zbiór, bo nawet nie zestaw powi ązanych ze sob ą
171 Ibidem, s. 141-144. 172 Program Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej uchwalony przez X Zjazd w lipcu 1986 r. Rozwój kultury , w: X Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 19 czerwca – 3 lipca 1986 r. Podstawowe dokumenty i materiały, KiW, Warszawa 1986, s. 197. 83 deklaracji, w „gar ść formuł ogólnych” wedle wyra żenia Jerzego Kmity, a zawarte w uchwałach PZPR deklaracje nie miały w istocie sprawczego charakteru. Partii rz ądz ącej wystarczało bie żą ce polityczne administrowanie kultur ą i polityczny nadzór nad środowiskami artystycznymi. Przynajmniej od pocz ątku lat 60. polityka kulturalna pa ństwa natrafiała na trudno ści w powszechnej realizacji zakładanych celów z powodu niekorzystnych uwarunkowa ń ekonomicznych. Deklarowana stale i niezmiennie przez pa ństwo troska o rozwój kultury, a literatury w szczególno ści, nie przekładała si ę na materialne i finansowe warunki uprawiania i upowszechniania sztuki. Na niedostatek środków na wydawanie ksi ąż ek i czasopism, „na kultur ę” ogólnie, wielokrotnie zwracały uwag ę środowiska twórców i działaczy kultury. Rzesza czytelników, generalnie uczestników życia kulturalnego nie mogła zatem w pełni zaspokajać swoich potrzeb i aspiracji kulturalnych z powodu niewystarczaj ącej poda ży „dóbr kultury”. Zapewnienia w uchwałach kolejnych zjazdów PZPR o d ąż eniach do „poprawy sytuacji w kulturze i sztuce” pod tym wzgl ędem nie przekładały si ę cho ćby na wzrost nakładów ksi ąż ek i prasy, co było społecznie odczuwalne. Realizowanie zakładanych celów polityki kulturalnej pa ństwa natrafiło na nieprzezwyci ęż alne trudno ści ekonomiczne w niewydolnej gospodarce. W ten sposób socjalistyczne pa ństwo wbrew ideologicznym pryncypiom ograniczało faktycznie swoje mo żliwo ści ideologicznego oddziaływania na społecze ństwo poprzez „literatur ę i sztuk ę”. W tej sytuacji głównym o środkiem „frontu ideologicznego” stała si ę telewizja. Na ni ą scedowano w najszerszym zakresie zadania propagandowe.
2.3. Kształtowanie i prowadzenie polityki kulturalnej pa ństwa 2.3.1. Prawne i administracyjne instrumenty kształtowania i realizowania pa ństwowej polityki kulturalnej Do lat 80. XX wieku podstawy prawne instytucjonalnej realizacji polityki kulturalnej okre ślały pocz ątkowo dekrety, nast ępnie ustawy i rozporz ądzenia okre ślaj ące zakres działania wydzielonego w strukturze centralnej administracji pa ństwowej ministerstwa „wła ściwego do spraw kultury i sztuki”. W systemie władzy pa ństwowej Polski Ludowej naczelny organ odpowiedzialny za realizacj ę polityki kulturalnej pa ństwa ustanowiono ju ż w ramach Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (powołanego przez Krajow ą Rad ę Narodow ą, pod przewodnictwem Bolesława Bieruta, która ogłosiła PKWN ówczesn ą legaln ą władz ą
84 pa ństwa polskiego). Dekretem PKWN z dnia 15 wrze śnia 1944 roku utworzono Resort Kultury i Sztuki, okre ślono jego zakres działania, zadania i struktur ę organizacyjn ą. Ustalono zatem, że „Do zakresu działania Resortu Kultury i Sztuki należą : a) piecza nad twórczo ści ą oraz sztuk ą odtwórcz ą w dziedzinie literatury, teatru, muzyki, choreografii, sztuk plastycznych i zdobniczych, fotografiki, cyrku, b) krzewienie kultury w kraju, c) propaganda polskiej kultury i sztuki za granic ą, d) piecza nad muzeami i ich zakładanie oraz ochrona zabytków, e) szkolnictwo artystyczne, o ile sprawy te nie s ą wydzielone do zakresu działania innych resortów”. 173
Stosownie do wyznaczonego zakresu powołano merytoryczne wydziały i referaty, a obok nich Centralny O środek Krzewienia Kultury i Sztuki. Dekret nakazywał równie ż utworzenie „organów Kultury i Sztuki pierwszej i drugiej instancji” tj. wydziałów kultury i sztuki w urz ędach wojewódzkich oraz referatów kultury i sztuki w starostwach powiatowych. 174 W uchwale KRN o powołaniu Rz ądu Tymczasowego kierownicy resortów stali si ę ministrami. W ten sposób powstało Ministerstwo Kultury i Sztuki. Uchwał ą z 1948 roku wprowadzono statut ministerstwa z okre śleniem jego struktury i zada ń. Zgodnie z nim do Gabinetu Ministra nale żały sprawy organizacji podległych mu urz ędów, zakładów i przedsi ębiorstw oraz ich nadzorowanie, sprawy prawne, dotycz ące urz ędowych wydawnictw i planowania w zakresie kultury i sztuki. Departament Administracyjny otrzymał archiwum i bibliotek ę ministerstwa. Departament Twórczo ści Artystycznej odpowiedzialny był za sprawy organizacji i rozwoju twórczo ści literackiej, muzycznej i plastycznej oraz „opracowanie naukowych podstaw do upowszechniania kultury i sztuki w śród szerokich mas społecze ństwa” oraz „przygotowanie kadr w dziedzinie literatury, teatru, filmu, muzyki i plastyki”. Do zada ń Departamentu Szkolnictwa Artystycznego przypisano „sprawy szkolnych zakładów artystycznych wszystkich stopni i typów”. Departament Przedsi ębiorstw Artystycznych i Rozrywkowych kierował organizacj ą i planowaniem „pa ństwowych teatrów, oper, filharmonii i przedsi ębiorstw rozrywkowych”, sprawy dotycz ące repertuaru zespołów artystycznych i „działalno ści artystycznej i widowiskowej w śród szerokich mas”. Naczelna Dyrekcja Muzeów i Ochrony Zabytków obj ęła sprawy „ustawodawstwa muzealnego i opieki nad zabytkami”. Biuro Współpracy Kulturalnej z Zagranic ą zgodnie z nazw ą zajmowało si ę wymian ą i współprac ę kulturaln ą z innymi pa ństwami ukierunkowan ą na „szerzenie znajomo ści kultury polskiej w śród obcych i kultury obcej w Polsce”. Biuro
173 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 wrze śnia 1944 r. o zakresie działania i organizacji Resortu Kultury i Sztuki , Dz. U. z 1944 r., Nr 5, poz. 24. 174 Rozporz ądzenie Kierownika Resortu Kultury i Sztuki wydane w porozumieniu z Kierownikiem Resortu Administracji Publicznej z dnia 5 pa ździernika 1944 r. o utworzeniu organów kultury i sztuki przy urz ędach wojewódzkich i starostwach powiatowych , Dz. U. z 1944 r., Nr 7, poz. 37. 85
Koordynacji Ruchu Amatorskiego otrzymało piecz ę nad organizacj ą i rozwojem „amatorskich zespołów teatru, muzyki, pie śni i ta ńca”, zadania opiniowania ich programów, repertuaru i udzielania pomocy artystycznej. Biuro Inspekcji i Kontroli miało uprawnienia kontrolne wobec wszystkich podległych resortowi instytucji ministerialnych i wojewódzkich. 175 Struktury ministerstwa znacznie rozbudowano za spraw ą zmian organizacyjnych wprowadzanych kolejnymi uchwałami Rady Ministrów. W strukturze MKiS w 1951 roku znalazł si ę Departament Polityki Kulturalnej, składaj ący si ę z: Sekretariatu, Wydziału Twórczo ści Literackiej, Wydziału Twórczo ści Muzycznej i Kontroli Repertuaru, Wydziału Twórczo ści i Oceny Dzieł Plastycznych, Wydziału Kontroli Repertuaru Widowiskowego, Samodzielnego Referatu Twórczo ści Ludowej, Samodzielnego Referatu Twórczo ści dla Dzieci i Młodzie ży. 176 W zreorganizowanym rok pó źniej resorcie nie uwzgl ędniono tego departamentu, ustanawiaj ąc nast ępuj ące departamenty: Departament Imprez Artystycznych i Obchodów, Departament Planowania, Departament Finansowy, Departament Kontroli oraz centralne zarządy: Centralny Zarz ąd Szkół Artystycznych, Centralny Zarz ąd Bibliotek, Centralny Zarz ąd Muzeów, Centralny Zarz ąd Teatrów, Centralny Zarz ąd Instytucji Sztuk Plastycznych, Centralny Zarz ąd Oper, Filharmonii i Instytucji Muzycznych oraz zarz ądy: Zarz ąd Świetlic, Domów Kultury i Twórczo ści Amatorskiej, Zarz ąd Ochrony i Konserwacji Zabytków. 177 Ponownie sfer ę działania Ministra Kultury i Sztuki jako „naczelnego organu administracji pa ństwowej w dziedzinie kultury i sztuki” okre ślono dopiero w 1961 roku. Artykuł 2 ustawy z dnia 16 lutego 1961 roku o zakresie działania Ministra Kultury i Sztuki , postanawiał, że: „Zakres działania Ministra Kultury i Sztuki obejmuje w szczególno ści sprawy: 1) realizacji pa ństwowej polityki kulturalnej oraz koordynowania działalno ści urz ędów, instytucji pa ństwowych, społecznych i gospodarczych w tej dziedzinie, 2) twórczo ści artystycznej i opieki nad twórcami oraz popierania społecznej działalno ści artystycznej, 3) bibliotek i czytelnictwa, muzeów i ochrony zabytków, 4) kształcenia artystycznego oraz studiów kulturalno-oświatowych i bibliotekarskich, 5) przedsi ębiorstw i instytucji: artystycznych i widowiskowych, wydawniczych, ksi ęgarskich, 6) nagra ń fonograficznych, produkcji, rozpowszechniania i wyświetlania filmów oraz produkcji przemysłowej przedsi ębiorstw resortu kultury i sztuki – dla potrzeb kinematografii, produkcji instrumentów muzycznych i płyt gramofonowych, 7) przemysłu poligraficznego, 8) współpracy z zagranic ą w dziedzinie kultury i sztuki w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych,
175 Uchwała Rady Ministrów z dnia 14 maja 1948 r . w sprawie statutu organizacyjnego Ministerstwa Kultury i Sztuki , M. P., Nr 51, poz. 294. 176 Tymczasowa struktura organizacyjna Ministerstwa Kultury i Sztuki . Zał ącznik do Uchwały Nr 572 Rady Ministrów z dnia 1 sierpnia 1951 r. 177 Tymczasowy statut organizacyjny Ministerstwa Kultury i Sztuki. Zał ącznik do Uchwały Nr 295 Rady Ministrów z dnia 12 kwietnia 1952 r. 86
9) udzielania na podstawie szczególnych przepisów zezwole ń na prowadzenie działalno ści w dziedzinach obj ętych zakresem działania Ministra Kultury i Sztuki”.178
Ustawa zobowi ązuje MKiS do współdziałania z Prezydium Centralnej Rady Zwi ązków Zawodowych w sferze „twórczo ści artystycznej i opieki nad twórcami oraz popierania społecznej działalno ści artystycznej”. W ślad za ustaw ą Rada Ministrów wydała rozporz ądzenie w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury i Sztuki, w którym okre ślono sfer ę działalno ści MKiS dotycz ący „realizowania podstawowych zało żeń polityki kulturalnej Pa ństwa w zakresie: działalno ści kulturalno-oświatowej bibliotek, świetlic, klubów i domów kultury, ognisk i szkół artystycznych, muzeów i ochrony zabytków, wystawiennictwa, teatrów dramatycznych, lalkowych, małych form (estrady), oper, operetek, filharmonii, orkiestr symfonicznych, zespołów pie śni i ta ńca, cyrków i imprez widowiskowo-rozrywkowych, produkcji oraz rozpowszechniania i wy świetlania filmów, wydawnictw, ksi ęgarstwa, poligrafii, produkcji i rozpowszechniania instrumentów muzycznych, nagra ń d źwi ękowych i płyt 179 gramofonowych”. Nowelizacji tej ustawy dokonano w 1982 roku w okresie stanu wojennego wprowadzonego 13 grudnia 1981 roku, co jednak nie znalazło żadnego odzwierciedlenia w tek ście tego aktu prawnego. Wprowadzono w niej poj ęcie celu działalno ści Ministra Kultury i Sztuki i zmodyfikowano jej zakres. W śród celów po raz pierwszy w ustawie wyznaczaj ącej zadania MKiS wpisano demokratyzacj ę dost ępu do kultury, upowszechnianie humanistycznych warto ści i wa żne miejsce kultury w rozwoju socjalistycznego pa ństwa. Artykuł 2 okre śla tedy, że „Celem działalno ści Ministra Kultury i Sztuki jest: 1) stwarzanie warunków dla rozwoju wszystkich dziedzin kultury narodowej, 2) zapewnianie powszechnego i demokratycznego uczestnictwa społecze ństwa w życiu kulturalnym, 3) ochrona dóbr kultury oraz tradycji i dziedzictwa narodowego, 4) upowszechnianie humanistycznych warto ści kultury narodowej, 5) dbanie o wła ściwe miejsce kultury w życiu narodu i rozwoju społeczno-gospodarczym socjalistycznego pa ństwa”.
W artykule 4 na nowo wyznaczono zadania Ministra Kultury i Sztuki, ustalaj ąc po raz pierwszy expresis verbis w akcie prawnym kompetencje i uprawnienia MKiS jako organu administracji pa ństwowej do okre ślania sposobów i środków realizacji polityki kulturalnej pa ństwa, stwarzania warunków do uczestnictwa w kulturze wszystkim grupom społecznym i zawodowym, rozwoju instytucjonalnej sfery upowszechniana udziału w kulturze oraz edukacji
178 Ustawa z dnia 16 lutego 1961 r. o zakresie działania Ministra Kultury i Sztuki , Dz. U. z 1961 r., Nr 10, poz. 53. 179 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 16 lutego 1961 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury i Sztuki , Dz. U. z 1961 r., Nr 10, poz. 56. 87 dzieci i młodzie ży. Po raz pierwszy pojawia si ę jako zadanie MKiS ochrona praw artystów: twórców i wykonawców. Ustawa ustaliła jako zadania resortu, sprawy: „1) okre ślania kierunków polityki kulturalnej i sposobów jej realizacji, 2) popierania twórczo ści artystycznej i literackiej, 3) działalno ści artystycznej, widowiskowej i rozrywkowej, 4) plastyki i wystaw artystycznych, 5) kinematografii, 6) wydawnictw, ksi ęgarstwa, bibliotek i czytelnictwa, 7) przemysłu poligraficznego, muzycznego i fonograficznego, 8) tworzenia warunków do upowszechniania twórczo ści oraz ochrony praw twórców i artystów wykonawców, 9) zapewnienia uczestnictwa w życiu kulturalnym poszczególnym środowiskom społecznym i zawodowym, 10) tworzenia warunków rozwoju placówek upowszechniania kultury, 11) popierania rozwoju społecznego ruchu kulturalnego i artystycznego, 12) ochrony dóbr kultury, muzealnictwa oraz kultury ludowej i r ękodzieła artystycznego, 13) szkolnictwa artystycznego i kształcenia w dziedzinie kultury i sztuki, 14) edukacji kulturalnej dzieci i młodzie ży, w porozumieniu z ministrem O światy i Wychowania, 15) upowszechniania kultury polskiej za granic ą oraz współpracy z zagranic ą w dziedzinie kultury i sztuki, w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych”. 180
Ustawa zobowi ązuje te ż Ministra Kultury i Sztuki do organizowania współdziałania organów pa ństwa, organizacji społecznych i spółdzielczych w sprawach mu podległych oraz współdziałania z reprezentantami środowisk twórczych, stowarzysze ń kulturalnych i organizacji społecznych. Szczegółowe zadania MKiS w poszczególnych sferach działania okre ślono w rozporz ądzeniu Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 1983 roku.181 Przywołana ustawa obowi ązywała a ż do 1997 roku. 4 maja 1982 roku, w pierwszym półroczu stanu wojennego Sejm uchwalił ustaw ę tworz ącą Narodow ą Rad ę Kultury „W celu zespolenia działa ń i zapewnienia uczestnictwa kulturotwórczych sił narodu w kształtowaniu i realizacji polityki kulturalnej”. Artykuł 1 ustawy postanawiał, że głównymi celami działalno ści Rady s ą: „1) umacnianie aktywnej roli kultury we wzbogacaniu życia duchowego narodu i jej wpływu na rozwój socjalistycznego społecze ństwa, 2) ochrona tradycji i pomna żanie dziedzictwa kulturalnego Narodu Polskiego, 3) pobudzanie słu żą cej rozwojowi życia kulturalnego inicjatywy społecznej we wszystkich środowiskach i regionach, 4) upowszechnianie i utrwalanie obecno ści kultury polskiej w świecie”. 182
180 Ustawa z dnia 4 maja 1982 r . o urz ędzie Ministra Kultury i Sztu ki, Dz. U. z 1982 r., Nr 14, poz. 112. 181 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 1983 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury i Sztuki , Dz.U. z 1983 r., Nr 32, poz. 150. 182 Ustawa z dnia 4 maja 1982 r. o Narodowej Radzie Kultury oraz o Funduszu Rozwoju Kultury , Dz. U. z 1982 r., Nr 14, poz. 111. 88
Narodowa Rada Kultury była organem doradczym. Do jej zada ń nale żało opiniowanie: zało żeń polityki kulturalnej, projektów planów społeczno-gospodarczych w zakresie dotycz ącym kultury i zaspokajania potrzeb kulturalnych społecze ństwa, wykonania przez naczelne organy pa ństwa i administracji centralnej zada ń w dziedzinach zwi ązanych z rozwojem kultury, „głównych kierunków wydatkowania” środków na rozwój kultury oraz programów mi ędzynarodowej współpracy kulturalnej, a tak że „rozpatrywanie programów rozwoju i upowszechniania kultury w układzie mi ędzyresortowym”. Była równie ż uprawniona do dokonywania ocen: działa ń w sferze ochrony dóbr kultury, gospodarowania środkami na rozwój kultury, głównie Funduszu Rozwoju Kultury, stanu i potrzeb legislacyjnych w sferze upowszechniania kultury. Miała równie ż inspirowa ć: „działania na rzecz umacniania pozycji zawodowej twórców i pracowników kultury oraz poprawy warunków ich życia i pracy” oraz prace dotycz ące ochrony dóbr kultury, a tak że inicjowa ć: badania naukowe w sferze kultury i „działa ń zmierzaj ących do zmniejszenia nierówno ści w poziomie życia kulturalnego w poszczególnych środowiskach społecznych i regionach kraju”. Rada była zobowi ązana do „publikowania przynajmniej raz do roku syntetycznej informacji, opinii i oceny sytuacji w kulturze polskiej”. Wypełniaj ąc ten obowi ązek opracowała raport o stanie kultury w Polsce, obna żaj ący „katastrofaln ą” sytuacj ę w sferze uczestnictwa w kulturze Polaków, ich kompetencj ę kulturaln ą i stan instytucjonalnej sfery upowszechniania kultury. 183 Członków Narodowej Rady Kultury powołał Prezes Rady Ministrów (wówczas Wojciech Jaruzelski). Reprezentowali oni organy administracji pa ństwowej, partie polityczne, środowiska twórcze, organizacje: społeczne, kulturalne, naukowe i zwi ązkowe. Przewodnicz ącym Rady był wybitny uczony Bohdan Suchodolski. W opinii społecznej ustanowienie Narodowej Rady Kultury miało równie ż na celu pozyskanie przychylno ści środowisk artystycznych i naukowych dla działa ń władz w okresie stanu wojennego. Rada działała do 1990 roku. W dniu uchwalenia ustawy o Narodowej Radzie Kultury Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej nawi ązuj ąc do niej, wypowiedział si ę w sprawie polityki kulturalnej pa ństwa i sytuacji instytucjonalnej sfery kultury, kieruj ąc si ę wyra źnie intencj ą pozyskania szeroko rozumianych środowisk twórczych dla „porozumienia narodowego” w sytuacji konfliktu społeczno-politycznego spowodowanego wprowadzeniem stanu wojennego i bojkotu TVP przez
183 J. Adamski, Katastrofa w kultury. Przesłanki nowej polityki kulturalnej . Raport przedstawiony Narodowej Radzie Kultury w 1989 roku , Wydawnictwo Śląsk, Katowice 1989. 89 aktorów. Podj ętej przez Sejm uchwale nie nadano tytułu, nie pojawiły si ę w niej słowa „socjalizm” i „socjalistyczna ojczyzna”, „ideologia” ani „polityka” i była sformułowana w tonie troski o kultur ę polsk ą i miała pojednawczy charakter. Zapowiadano przedłożenie przez rz ąd aktów prawnych słu żą cych wprowadzeniu „reformy gospodarczej w kulturze”, dbało ść o udost ępnianie kultury: „Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, maj ąc na wzgl ędzie doniosł ą rol ę kultury w życiu narodu, uwa ża zaspokajanie jej potrzeb za istotne i pilne zadanie w działalno ści społeczno-gospodarczej pa ństwa. Umocnieniu rangi kultury powinny słu żyć Narodowa Rada Kultury oraz Fundusz Rozwoju Kultury. Sejm uwa ża za niezb ędne dla rozwoju kultury narodowej, aby Rz ąd przedło żył wieloletni program jej rozwoju oraz projekty ustaw: o upowszechnianiu kultury; o nowelizacji ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach, a tak że podj ął prace nad aktami prawnymi zwi ązanymi z reform ą gospodarcz ą w dziedzinie kultury. Sejm przyjmuje do wiadomo ści działania Rz ądu na rzecz rozwoju kultury j ęzyka polskiego, poprawy sytuacji polskiej ksi ąż ki oraz umo żliwienie dzieciom i młodzie ży szerszego uczestnictwa w kulturze narodowej. Dziedziny te Sejm otoczy szczególn ą trosk ą. Sejm uznaje piln ą potrzeb ę zbadania po średnich zagro żeń, jakie dla rozwoju twórczo ści, upowszechniania kultury i ochrony dziedzictwa narodowego mog ą spowodowa ć zjawiska towarzysz ące reformie gospodarczej. Podj ęte działania powinny wzmacnia ć pozycj ę kultury i zapewnia ć powszechny dost ęp do jej dóbr. Sejm Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej zwraca si ę do wszystkich środowisk społecznych, a zwłaszcza do twórców i działaczy kultury, by w poczuciu odpowiedzialno ści za rozwój polskiej kultury, tworz ąc jej nowe warto ści, utwierdzali wspólnot ę i trwałe porozumienie narodowe”.184
Stan realizacji zapowiadanych w powy ższej uchwale zada ń ocenił Sejm pi ęć lat pó źniej, w 1987 roku w kolejnej uchwale, w której odnotowuj ąc dotychczasowe dokonania, uznał za niezb ędne opracowanie przez rz ąd „kompleksowych propozycji usytuowania kultury w II etapie reformy gospodarczej” i „programu rozwoju kultury narodowej do roku 2000”, jako podstawy kontynuowania polityki maj ącej na celu podnoszenie poziomu kulturalnego społecze ństwa, albowiem Sejm stoi na stanowisku, że poziom kultury społecze ństwa jest jednym z kluczowych czynników rozstrzygaj ących o gospodarczym i cywilizacyjnym rozwoju Polski na przełomie XX i XXI wieku. Odnosz ąc si ę do sytuacji społeczno-politycznej i środowisk twórczych, stwierdzono w uchwale, że prowadzona po stanie wojennym „polityka porozumienia narodowego” spowodowała, że „kultura przestała by ć terenem dramatycznych konfrontacji”, że „konsekwentny i konstruktywny dialog ze środowiskami twórczymi” doprowadził „do odczuwalnej poprawy sytuacji w dziedzinie sztuki” i rozszerzenia si ę „swobody wypowiedzi artystycznej”, a tak że
184 Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 4 maja 1982 r., Dz. U. z 1982 r., Nr 13, poz. 94, 95 i 96. 90 wzrostu roli „twórców we współdecydowaniu w żywotnych sprawach kultury”. 185 Wymienione uchwały były jedynymi wyst ąpieniami najwy ższego organu władzy ustawodawczej w Polsce Ludowej w sprawie polityki kulturalnej pa ństwa, poza ustawami okre ślaj ącymi sposób, zakres i środki realizacji celów polityki kulturalnej wyznaczanych przez PZPR. Sprawy upowszechniania kultury uwzgl ędnione zostały w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 1952 roku 186 , w kilku artykułach. Zapewniono w niej, między innymi, w artykule 3, że Polska Rzeczpospolita Ludowa: „5. Zabezpiecza stały wzrost dobrobytu, zdrowotno ści i poziomu kulturalnego mas ludowych, 6. Zapewnia wszechstronny rozwój kultury narodowej ”, natomiast artykuł 59, ust ęp 3. orzekał, że „Organizacja wczasów, rozwój turystyki, urz ądze ń sportowych, domów kultury, klubów, świetlic, parków i innych urz ądze ń wypoczynkowych stwarzaj ą mo żliwo ści zdrowego i kulturalnego wypoczynku dla coraz szerszych rzesz ludu pracuj ącego miast i wsi”.
Artykuł 62a z kolei w ust ępie 1, stwierdzał, że
„1. Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej mają prawo do korzystania ze zdobyczy kultury i twórczego udziału w rozwoju kultury narodowej, 2. Prawo to zapewniaj ą coraz szerzej: rozwój i udost ępnienie ludowi pracuj ącemu miast i wsi bibliotek, ksi ąż ek, radia, kin, teatrów, muzeów i wystaw, domów kultury, klubów, świetlic, wszechstronne popieranie i pobudzanie twórczo ści kulturalnej mas ludowych i rozwoju talentów twórczych”.
Artykuł 64 ustalał ostatecznie, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa troszczy si ę o rozwój literatury i sztuki, wyra żaj ących potrzeby i d ąż enia narodu, odpowiadaj ących najlepszym post ępowym tradycjom twórczo ści polskiej”, co odzwierciedla podstawowe zało żenie polityki kulturalnej pa ństwa przyj ęte pod koniec lat 40. XX wieku w programie PPR i nast ępnie PZPR, wielokrotnie pó źniej potwierdzane w uchwałach i dokumentach partii rz ądz ącej. W zwi ązku z nadaniem wysokiej rangi i du żej roli sztuce w polityce kulturalnej i kształtowaniu socjalistycznej świadomo ści społecze ństwa, szczególn ą „opiek ą pa ństwa otoczono twórców kultury”.
2.3.2. Środowiska twórcze w realizacji polityki kulturalnej Polski Ludowej
Ze wzgl ędu na rol ę jak ą w czasach PRL przypisano sztuce, literaturze przede wszystkim w upowszechnianiu idei socjalizmu i przekształcaniu ludzkiej świadomo ści, by obywatele
185 Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 24 wrze śnia 1987 r. w sprawie polityki kulturalnej pa ństwa , Dz. U. z 1987 r., Nr 29, poz. 224. 186 Ustawa Konstytucyjna z dnia 22 lipca 1952 r. przepisy wprowadzaj ące Konstytucj ę Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej , Dz. U. z 1952 r., Nr 33, poz. 233. 91 zaakceptowali nowy ustrój ekonomiczno-polityczny i system sprawowania władzy pa ństwowej z kierownicz ą rol ą PZPR, pod szczególn ą kuratel ą ideologiczn ą, nadzorem politycznym, partyjnym i rz ądowym pozostawała cała sfera twórczo ści artystycznej, sie ć instytucji upowszechniania kultury i środowisko artystów. Lojalno ść polityczna artystów wyra żana i oceniania na podstawie komunikowanej przeze ń w dziełach wizji świata zgodnej z ideałami socjalizmu i okazywanej w życiu publicznym akceptacji socjalizmu, poparcie dla poczyna ń władzy, były dla niej bardzo wa żne ze wzgl ędu na opiniotwórcze i wzorotwórcze oddziaływanie elity kulturalnej. 187 Znaczenie postaw politycznych twórców dla kształtowania społecznej akceptacji ideologii socjalistycznej i władzy ludowej „daj ących przykład” podkre ślano w wielu wyst ąpieniach kierownictwa PZPR. W uchwale V Zjazdu stwierdza si ę, na przykład, że „Partia, wysoko ceni ąc osi ągni ęcia zaanga żowanych w spraw ę budowy socjalizmu w Polsce twórców i działaczy kultury, ich wkład w dzieło kształtowania świadomo ści społecze ństwa, oczekuje jednocze śnie od pisarzy dalszych dzieł organicznie zwi ązanych z życiem narodu, z d ąż eniami pragnieniami i prze życiami budowniczych socjalistycznej Polski”. 188
W pierwszych latach powojennych twórców o pogl ądach nie lewicowych starano si ę „pozyska ć dla sprawy socjalizmu” perswaduj ąc im, że b ędą pracowa ć dla dobra demokratycznej i sprawiedliwej ojczyzny i oferuj ąc lepsze ni ż innym grupom zawodowym materialne warunki życia i pracy oraz szerokie mo żliwo ści wydawania utworów literackich pod pa ństwowym mecenatem. Ju ż Manifest PKWN ogłaszał, że twórcy b ędą otoczeni opiek ą pa ństwa, a w uchwałach zjazdowych zapewniano, że „Partia i pa ństwo b ędą kształtowa ć wszechstronnie korzystne warunki twórczo ści artystycznej. Pomoc nale ży zapewni ć zwłaszcza młodym twórcom, z myślą o stworzeniu im najlepszych mo żliwo ści ideowego i artystycznego rozwoju”. 189
Wyrazem zabiegania władz partyjno-pa ństwowych o środowisko twórców było stwarzanie im korzystniejszych warunków socjalnych i materialnych ni ż innym grupom inteligencji. Rz ąd umo żliwił artystom otrzymanie urlopów „na działalno ść twórcz ą” w zatrudniaj ących ich
187 O stosunku władzy ludowej do środowisk artystycznych i zró żnicowanych metodach oddziaływania na twórców sztuki traktuje artykuł Sebastiana Ligarskiego, Polityka władz komunistycznych wobec twórców kultury w latach 1945–1989 , „Pami ęć i Sprawiedliwo ść ” 2014, nr 2, s. 51-73. 188 Uchwała V Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. III Zadania Partii w dziedzinie o światy i kultury , op. cit., s. 979-980. 189 O dalszy dynamiczny rozwój budownictwa socjalistycznego – o wy ższ ą jako ść pracy i warunków życia narodu Uchwała VII Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. II Cele i zadania społeczno-gospodarczego rozwoju kraju w latach 1976-1980. 5. Zadania w dziedzinie rozwoju o światy, nauki i kultury , op. cit., s. 257. 92 zakładach pracy 190 a Sejm uchwalił odr ębn ą dla nich i ich rodzin ustaw ę emerytaln ą na pocz ątku lat 70. Uchwała i ustawa zawieraj ą definicj ę twórców, za których „(…) uwa ża si ę osoby, które tworz ą oryginalne dzieła w zakresie: literatury pi ęknej, sztuk plastycznych, muzyki, fotografiki, choreografii i lutnictwa artystycznego, b ędące przedmiotem prawa artystycznego”. 191 Szczególn ą opiek ę pa ństwa nad środowiskami twórczymi zadeklarowano w artykule 65 Konstytucji PRL, orzekaj ąc, że „Polska Rzeczpospolita Ludowa szczególn ą opiek ą otacza inteligencj ę twórcz ą – pracowników nauki, o światy, literatury i sztuki oraz pionierów post ępu technicznego, racjonalizatorów i wynalazców”. Równocze śnie jednak – dla zagwarantowania sobie lojalno ści środowisk artystycznych, były one poddawane naciskom, presji politycznej i administracyjnej, kontroli i inwigilacji przez Urz ąd Bezpiecze ństwa, nast ępnie Słu żbę Bezpiecze ństwa, je śli twórcy ujawniali swoje opozycyjne – wzgl ędem panuj ącej ideologii i polityki – pogl ądy. Arty ści byli represjonowani, pozbawiani pracy i mo żliwo ści publikacji swoich dzieł. To był stały element polityki władzy ludowej wobec środowisk twórczych, nawet w krótkich okresach pewnej liberalizacji życia politycznego w PRL. Szczególnie jednak dolegliwa była polityka selekcjonowanego ideologicznie finasowania twórczo ści artystycznej, reglamentacja papieru na publikacje utworów literackich, niskie nakłady ksi ąż ek, a przede wszystkim ograniczanie wolno ści wypowiedzi, wbrew wielu deklaracjom o poszanowaniu przez parti ę swobód twórczych. „Ostry kurs” w realizacji zało żeń polityki kulturalnej po okresie „odwil ży” spowodował reakcj ę przedstawicieli środowisk twórczych. 14 marca 1964 roku 34 pisarzy i uczonych, z inicjatywy Antoniego Słonimskiego przy udziale Jana Józefa Lipskiego wysłało do Prezesa Rady Ministrów Józefa Cyrankiewicza, list zawieraj ący protest przeciwko polityce kulturalnej pa ństwa, szczególnie przeciw zaostrzeniu cenzury i ograniczenia przydziału papieru na drukowanie ksi ąż ek i czasopism, w którym stwierdzono: „Ograniczenie papieru na druk ksi ąż ek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury stwarza sytuacj ę zagra żaj ącą rozwojowi kultury narodowej. Ni żej podpisani, uznaj ąc opinii publicznej prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element post ępu, powodowani trosk ą
190 Uchwała Nr 243 Rady Ministrów z dnia 9 wrze śnia 1972 r. w sprawie urlopów na prowadzenie działalno ści twórczej, M.P., Nr 45, poz. 240. 191 Ustawa z dnia 23 wrze śnia 1973 r. o emerytalnym zaopatrzeniu twórców i ich rodzin , Dz. U. z 1973 r., Nr 38, poz. 225. Akt wykonawczy: Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 29 grudnia 1973 r. w sprawie uznawania działalno ści za twórcz ą oraz działania Komisji do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców , Dz. U. z 1974 r., Nr 1, poz. 7. 93
obywatelsk ą, domagaj ą si ę zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez Konstytucj ę Pa ństwa Polskiego i zgodnie z dobrem narodu”. 192
List 34 , takie zyskał miano, spowodował kampani ę propagandow ą władz przeciwko jego sygnatariuszom. 193 Protest intelektualistów uznany został za wyraz antysocjalistycznego nastawienia cz ęś ci środowisk twórczych. W uchwale IV Zjazdu PZPR, odbywaj ącego si ę trzy miesi ące po tym li ście, zwracaj ąc si ę do twórców, zapewniono, że „Pisarze i arty ści mog ą liczy ć na zaufanie partii, na nasze uznanie dla rzetelnego wysiłku twórczego”, oczekuj ąc jednocze śnie, że powinni „okaza ć bardziej zdecydowany odpór usiłowaniom jednostek, które usiłuj ą uprawia ć działalno ść antysocjalistyczn ą”, wspierane przez „wrogie Polsce o środki zagraniczne”. 194 Autorzy Listu 34 nie zyskali wówczas poparcia środowiska. Po latach, Jerzy Ładyka uznał, że sygnatariusze Listu „Składaj ąc go na r ęce premiera Józefa Cyrankiewicza wybitni intelektuali ści domagali si ę zgodno ści polskiej polityki kulturalnej z zasadami konstytucji i z dobrze rozumianym interesem narodu”. 195 Zaostrzenie propagandowych poczyna ń władz, przybieraj ących form ę „nagonki antyinteligenckiej”, wywoływało w śród inteligencji opór. Wstrz ąsem były tzw. wydarzenia marcowe w 1968 roku, bunt studentów, których bezpo średnim impulsem był zakaz wystawiania III cz ęś ci Dziadów Adama Mickiewicza. 196 Miesi ąc pó źniej w imieniu pisarzy głos z trybuny sejmowej zabrał Jerzy Zawieyski. Mówi ąc o sytuacji i nastrojach w środowisku twórców, ich zawiedzionych nadziejach zwi ązanych z władz ą ludow ą, skonstatował: „Ludzie, którzy oddali wszystkie siły twórcze, zostali, delikatnie mówi ąc, zawiedzeni. Jedni prze żywali to lekko, inni prze żywali nie tylko załamanie wewn ętrzne, ale wielki dramat twórców, którym historia podci ęła ich racje moralne i racje artystyczne. Na pierwszym po Pa ździerniku zje ździe
192 List 34, Warszawa 14 marca 1964 r. w: Ryszard Kozłowski, Jan Sziling, Historia PRL 1960-1970. Wybór źródeł , Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toru ń 1984, s. 160. 193 . List podpisali: J. Andrzejewski, M. D ąbrowska, S. Dygat, K. Estreicher, M. Falski, A. Gieysztor, K. Górski, P. Hertz, L. Infeld, P. Jasienica, M. Jastrun, S. Kisielewski, Z. Kossak-Szczucka, T. Kotarbi ński, J. Kott, A. Kowalska, J. Krzy żanowski, K. Kumaniecki, E. Lipi ński, S. Mackiewicz, M. Ossowska, J. Parandowski, S. Pigo ń, A. Rudnicki, A. Sandauer, W. Sierpi ński, J. Szczepa ński, J. Turowicz, M. Wa ńkowicz, A. Wa żyk, K. Wyka, J. Zagórski. 194 Uchwała IV Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. III Wychowanie w szkole, nauki społeczne, kultura op. cit., s. 946. 195 J. Ładyka, Filozofia i polityka kulturalna , „Nowe Drogi”, Nr 1 (488) stycze ń 1990, s. 81. 196 Zdj ęcie z afisza spektaklu „Dziady” i dalsze tego reperkusje przedstawiam w tek ście Wyst ąpienia decydentów odpowiedzialnych za realizacj ę polityki kulturalnej PRL w: Oblicza utopii, obłudy i zakłamania III , red. Wojciech Łysiak, Wydawnictwo „Eco”, Pozna ń 2015, s. 185-188. 94
nie kto inny, lecz ja, który byłem przez 8 lat skazany na n ędz ę i milczenie, odezwałem si ę do pisarzy partyjnych ze słowem zrozumienia dla ich dramatu, dla ich trudnej, wr ęcz tragicznej sytuacji”. 197
Sprzeciw wobec polityki PZPR środowiska twórcze wyra żały nie tylko w okresie władzy Władysława Gomułki. W „epoce gierkowskiej” uznanej za liberaln ą w porównaniu z czasem „panowania Gomułki” wystosowano mi ędzy innymi List 59 z dat ą 5 grudnia 1975 roku, w którym sygnatariusze oczekiwali zmian konstytucji gwarantuj ących obywatelskie wolno ści: (a) sumienia i praktyk religijnych, b) pracy, c) nauki, d) słowa i informacji. Zdaniem sygnatariuszy Listu obywateli o odmiennym od oficjalnego światopogl ądzie marginalizowano „w cz ęś ci stanowisk kierowniczych w urz ędach, instytucjach publicznych i organizacjach społecznych”. „Wolno ści nie ma”, bo pa ństwo, b ędąc „jedynym pracodawc ą podporz ądkowało instancjom partyjnym zwi ązki zawodowe”. Wolno ści nauki „nie ma wtedy, gdy dobór kadry naukowej i tematów bada ń okre ślaj ą władze pa ństwowe”, i gdy „maj ą charakter polityczny”. Postulowano zniesienie cenzury prewencyjnej, wskazuj ąc na jej negatywne skutki dla rozwoju kultury narodowej i samej władzy, która otrzymuj ąc zniekształcone i zafałszowane przez cenzur ę informacje w środkach masowego przekazu „nie wie, jaki jest stosunek społecze ństwa do jej polityki” , a sztuka „nie mo że pełni ć swych społecznie doniosłych funkcji”. Dlatego te ż „zwi ązkom pracowniczym, stowarzyszeniom twórczym, religijnym i innym nale ży umo żliwi ć powołanie niezale żnych od pa ństwa wydawnictw i czasopism”. 198 31 stycznia 1976 roku wystosowano List 101 w prote ście wobec nowelizacji konstytucji, wprowadzaj ącej postanowienia „o przewodniej roli partii” i „trwałym i nienaruszalnym sojuszu z ZSRR”. 199 Pomimo i ż, Polska zobowi ązała si ę do przestrzegania praw człowieka uczestników
197 Przemówienie w Sejmie posła Jerzego Zawieyskiego, Warszawa 10 kwietnia 1968 r. , w: Ryszard Kozłowski, Jan Sziling, Historia PRL ... , s. 204. 198 Podpisało go 66 osób, jednak że zapami ętany został jako List 59 . Ide ę napisania wysun ął Jan Olszewski, przy redakcji Jacka Karpi ńskiego i Jacka Kuronia. List podpisali: S. Amsterdamski, S. Bara ńczak, E. Bie ńkowska, J. Berezin, H. Błachnio, I. Byrska, T. Byrski, B. Chwede ńczuk, L. Cohn, A. Drawicz, J. Ficowski, K. Filipowicz, Z. Herbert, R. Herczy ński, M. Hopfinger, Z. Jaroszewski, A. Kamie ńska, W. Karpi ński, J. Kielanowski, S. Kisielewski, J. Kleyff, L. Kołakowski, J. Kornhauser, M. Korniłowicz, M. Kotlarczyk, M. Król, R. Krynicki, S. Le śniewski, E. Lipi ński, J.J. Lipski, A. Łapi ński, H. Malewska, ks. S. Małkowski, J. Markuszewski, A. Mauersberger, A. Michnik, H. Mikołajska, J.N. Miller, L. Muzyczka, Z. Mycielski, J. Narbutt, A. Pajdak, K. Pomian, H. Rudzka-Cybisowa, J. Rybicki, o. J. Salij, W. Siła-Nowicki, S. Skalski, A. Słonimski, A. Steinsbergowa, J. J. Szczepa ński, A. Szczypiorski, K. Szel ągowski, W. Szymborska, J. Trznadel, T. Wojnarowski, M. Wosiek, A. Zagajewski, W. Zawadzki, B. Zbro żyna, ks. J. Zieja, W. Ziembi ński. 199 Inicjatorami byli Wiktor Woroszylski i Jacek Boche ński a napisał go Jerzy Andrzejewski. List podpisali m.in.: M. Białoszewski, K. Brandys, W. D ąbrowski, A. Drawicz, J. Ficowski, K. Filipowicz, A. Kijowski, 95 spotkały szykany, zakaz publikacji, zwolnienia z pracy, natomiast podejmowane próby nie przyniosły oczekiwanych efektów. Protesty przeciwko zmianom konstytucyjnym miały ten że aspekt, i ż były główn ą przyczyn ą krystalizowania si ę opozycji. Szykany powodowały tworzenie si ę organizacji pomocowo-opozycyjnych w kraju, a zagraniczne środowiska polonijne dyskutowały nad mo żliwo ściami podejmowania działa ń opozycyjnych. 200 Wa żne było zachowanie si ę i postawy twórców lewicowych wobec „doktrynerskiej polityki kulturalnej”. Według Jerzego Ładyki: „Jedni przechodzili na stronę opozycji, wst ępuj ąc na drog ę walki z politycznym systemem pa ństwa”. 201 Po sierpniu 1980 roku spraw ą zasadnicz ą dla środowisk twórczych stała si ę sprawa uspołecznienia upa ństwowionej kultury. Jak zauwa ża Józef Skrzypiec, zainteresowane środowiska rozumiały inaczej „hasło uspołecznienia kultury” ni ż władze PZPR i pa ństwa, twórcy bowiem „Uspołecznienie kultury rozumieli jako pozbawienie pa ństwa wszelkich prerogatyw w sferze kultury i ograniczenie jego roli do funkcji płatnika finansuj ącego działalno ść jakoby samorz ądnych i niezale żnych stowarzysze ń twórczych”. 202
W PRL hasło „uspołecznienie kultury legło u podstaw polityki kulturalnej” gdy ż „Obejmowało ono bowiem wszystko to, co słu żyło udost ępnianiu społecze ństwu dóbr kultury oraz kształtowaniu optymalnych warunków dla społecznie po żą danej twórczo ści” 203 . Problem ten podnoszono wielokrotnie na posiedzeniach Narodowej Rady Kultury, której powołanie uznano za ustanowienie instytucjonalnej formy społecznej kontroli nad polityk ą kulturaln ą pa ństwa. Jednak w polityce tej nie zrezygnowano z cenzorskiego nadzoru, zubo żaj ącego upowszechnian ą twórczo ść artystyczn ą o pewne tre ści. W konsekwencji kryzysu gospodarczego pogorszył si ę materialny byt artystów i zmieniły si ę niekorzystnie uwarunkowania ich działalno ści twórczej. To jeden z wymiarów „katastrofy kultury” wedle orzeczenia Jerzego Adamskiego, która dotkn ęła kilkudziesi ęciotysi ęczn ą
S. Kisielewski, L. Kołakowski, R. Krynicki, J. Kuroń, A. Michnik, H. Mikołajska, K. Pomian, o. J. Salij, A. Słonimski, J. Stryjkowski, J. J. Szczepa ński, A. Wa żyk, ks. J. Zieja. 200 „Kultura” paryska od połowy lat 70. była trybun ą dla przedstawicieli demokratycznej opozycji. Jerzy Giedroy ć poparł NSZZ „Solidarno ść ”, wspierał konspiracyjn ą działalno ść wydawnicz ą, w stanie wojennym niósł pomoc humanitarn ą prze śladowanym; Aleksander i Eugeniusz Smolarowie w kwartalniku „Aneks” wydawanym w Londynie upowszechniali niedost ępne w Polsce pi śmiennictwo polityczne, a pismo to stało si ę trybun ą ożywionej dyskusji dotycz ącej wydarze ń w kraju. 201 J. Ładyka, op. cit., s. 82. 202 J. Skrzypiec, op. cit., s. 172-173 203 Ibidem, s. 173. 96 zbiorowo ść zawodowych artystów w Polsce (około 45 tys. osób: w tym mniej wi ęcej 20 tys. plastyków, 15 tys. muzyków, 4 tys. 200 literatów, 4 tys. aktorów, 1 tys. 800 filmowców i 700 fotografików). Znalazła si ę ona w trudnym bytowym poło żeniu: „Warunki ich egzystencji i pracy uległy oczywi ście pogorszeniu, jednak ograniczone zostały równie ż źródła wspieraj ące rozwój twórczo ści, przestał istnie ć mecenat zwi ązków zawodowych, zakładów pracy, organizacji gospodarczych i spółdzielczych. Skurczyły si ę mo żliwo ści wydania ksi ąż ki, załamała produkcja krajowa i import niezb ędnych dla warsztatu twórczego pomocy i materiałów, ograniczone zostały rozmiary przedsi ęwzi ęć artystycznych, spadły zarobki, zdewaluowały si ę honoraria, pogorszyły warunki socjalne”. 204
Z tak ą sytuacj ą ekonomiczn ą kultury środowiska twórcze wchodziły w nowe warunki społeczno-gospodarcze i polityczne kształtowane po 1989 roku.
2.3.3. Cenzura – instrument polityki kulturalnej PRL
Instrumentem polityki kulturalnej pa ństwa w PRL była cenzura wszelkich publikacji, przy czym nie tylko chodziło o ochron ę tajemnicy wojskowej i pa ństwowej, ale o zabezpieczenie interesów politycznych władzy ludowej i „kierowniczej roli partii” w pa ństwie. Słu żyła blokowaniu przed rozpowszechnianiem w środkach masowego przekazu i utworach artystycznych wszelkich tre ści pozostaj ących w niezgodzie z obrazem świata w socjalistycznej ideologii, kwestionuj ących socjalistyczny porz ądek społeczny, podwa żaj ących działania partii, wykazuj ących jej bł ędy, propaguj ących wzory osobowe i sposoby życia alternatywne wobec kształtowanych w socjalistycznym pa ństwie. Ogólnie rzecz ujmuj ąc, eliminowano z oficjalnego obiegu tre ści „szkodliwe ideologicznie”, okre ślaj ąc ramowo w uchwałach, programie PZPR ich rodzaj, za pomoc ą odpowiednich okre śle ń, formuł czy nazw: „wstecznictwo, warto ści bur żuazyjne, reakcyjno ść , pogl ądy antysocjalistyczne” itp. Utwory artystyczne, ich przesłania i wymowa ideowa mie ści ć si ę musiała, czy czyni ć miała zado ść humanizmowi socjalistycznemu, którego konkretn ą tre ść dora źnie dookre ślano. Wolno ść twórcza była ograniczana poprzez ingerencje cenzorskie, realizuj ące wytyczne i dyrektywy wydziałów KC PZPR (Prasy, Kultury, Propagandy i inne), którym uzasadnienia dostarczały, czy których źródłem były uchwały zjazdów partii, plenów KC i wypowiedzi przedstawicieli naczelnych władz PZPR (Biuro Polityczne, I sekretarz, sekretarze KC), jak cho ćby nast ępuj ący fragment uchwały X Zjazdu PZPR z 1986 roku:
204 J. Adamski, op. cit., s. 90. 97
„Partia zapewnia swobody twórcze i nie d ąż y do okre ślania stylów artystycznych. Opowiadamy si ę za szerokim zakresem wolno ści twórczych w rozległych ramach socjalistycznego humanizmu i patriotyzmu. Zwalczamy zarazem rozpowszechnianie poprzez sztuk ę tre ści reakcyjnych, antysocjalistycznych, antyhumanistycznych, sprzecznych z interesami narodu i pa ństwa”.205
Ingerencje cenzury nasilały si ę w okresach społecznych, robotniczych protestów, sprzeciwów środowisk intelektualnych wobec sposobu sprawowania władzy i sytuacjach kryzysowych, stanu wojennego. Cenzura funkcjonowała ju ż w „Polsce Lubelskiej”, w której zadania kontroli merytoryczno-politycznej prasy i wydawnictw powierzono Wydziałowi Prasowemu Departamentu Informacyjno-Prasowego, b ędącego w strukturze utworzonego 7 wrze śnia 1944 roku Resortu Informacji i Propagandy PKWN. Decydował on o wielko ści nakładów ówczesnych czasopism i doborze zamieszczanych w nich tekstów. Ju ż w styczniu 1945 roku powołano Centralne Biuro Kontroli Prasy przy tym ministerstwie na mocy rozkazu Ministra Bezpiecze ństwa Publicznego, któremu podporz ądkowano urz ąd cenzorski. Pocz ątkowo jego kadr ę stanowili pracownicy Wydziału Cenzury Wojskowej Armii Polskiej, a organizowali je, przygotowuj ąc równocze śnie stosowne akty prawne zaanga żowani do pracy w nim cenzorzy radzieccy. Udzielanie zezwole ń i merytoryczna kontrola prewencyjna obejmowała publikowanie: „1. Gazet, 2. Czasopism, 3. Biuletynów, 4. Artykułów, 5. Podr ęczników, 6. Broszur, 7. Kalendarzy, 8. Prac naukowych, 9. Dzieł literatury pi ęknej (powie ści, nowele, opowiadania, sztuki teatralne, wiersze, pie śni), 10. Haseł, ulotek, odezw, apeli itp. 11. Ró żnych ogłosze ń itp., 12. Rysunków i karykatur, 13. Sprawozda ń miesi ęcznych, kwartalnych, rocznych (o pracy zakładów przemysłowych, kolei i innych), 14. Przedruków, artykułów z czasopism, ksi ąż ek i gazet”.
Rok pó źniej 5 lipca 1946 roku powołano dekretem Główny Urząd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk podlegający Prezesowi Rady Ministrów. Jego artykuł 2 stanowił, że do zada ń Urz ędu nale ży: „1) nadzór nad pras ą, publikacjami i widowiskami w zakresie przewidzianym w szczególnych przepisach prawnych, 2) kontrola rozpowszechniania wszelkiego rodzaju utworów za pomoc ą druku, obrazu i żywego słowa; kontrola ta ma na celu zapobie żenie: a) godzeniu w ustrój Pa ństwa Polskiego, b) ujawnianiu tajemnic pa ństwowych, c) naruszaniu mi ędzynarodowych stosunków Pa ństwa Polskiego, d) naruszaniu prawa lub dobrych obyczajów, e) wprowadzaniu w bł ąd opinii publicznej przez podawanie wiadomo ści niezgodnych z rzeczywisto ści ą”. 206
Kompetencje GUKPPiW rozszerzono w 1948 roku na udzielanie zezwole ń na wydawanie czasopism i kontrolowanie zakładów poligraficznych. W nast ępnym roku ukazało się
205 Program Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej uchwalony przez X Zjazd w lipcu 1986 r. Rozwój kultury , op. cit., s. 197. 206 Dekret z dnia 5 lipca 1946 r. o Utworzeniu Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk , Dz. U. z 1946 r., Nr 34, poz. 210. 98 rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów o organizacji GUKPPiW tworz ące jego oddziały terenowe: urz ędy wojewódzkie i grodzkie. 207 Nowelizacja dekretu o GUKPPiW z 1952 roku wprowadziła dodatkowo kontrol ę cenzorsk ą ogłosze ń, zawiadomie ń i plakatów oraz zakładów wytwarzaj ących piecz ątki (stemple) i zakładów posiadaj ących kserografy i upowa żniła Prezesa Rady Ministrów do wydawania rozporz ądze ń dotycz ących kontroli ka żdej działalno ści informacyjnej. Wprowadzono równocze śnie sankcj ę karn ą: areszt do 1 roku i/lub karę grzywny dla ka żdego, „kto uchyla si ę od nadzoru i kontroli” działalno ści okre ślonej w przepisach dekretu. 208 Kary wieloletniego wi ęzienia przewidywał Kodeks Karny za rozpowszechnianie niedozwolonych przez prawo tre ści i wydawnictw bezdebitowych (rok wi ęzienia). Ten stan prawny w zakresie cenzury trwał a ż do 1970 roku, kiedy wydano Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z 21 marca 1970 roku w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez organy kontroli prasy, publikacji i widowisk 209 bardzo obszerny i szczegółowy akt prawny (7 rozdziałów i 38 artykułów). Okre ślono nim ogólnie, że nadzorowi i kontroli GUKPPiW podlega „rozpowszechnianie wszelkiego rodzaju utworów za pomoc ą druku, obrazu i żywego słowa oraz ogłosze ń, zawiadomie ń i plakatów, jak równie ż innych form słu żą cych utrwalaniu i przekazywaniu informacji”. Spod kontroli wył ączano w interesuj ącym nas zakresie: referaty, druki artystyczne maj ące charakter oryginału, wykłady wygłaszane w szkołach i na kursach, wyst ąpienia na zebraniach zwoływanych przez pa ństwowe jednostki organizacyjne, organizacje polityczne i społeczne i pisma „do u żytku wewn ętrznego” organizacji społecznych, partii politycznych i instytucji pa ństwowych. Urz ąd udzielał zezwole ń na wydawanie czasopism, rejestrował zakłady poligraficzne i wytwarzaj ące stemple i piecz ątki i sprzedaj ące matryce oraz „urz ądzenia i aparaty wytwarzaj ące publikacje i ilustracje sposobem mechanicznym, chemicznym lub innym”. Pi ęć lat pó źniej nowelizacja wymienionego Rozporz ądzenia Prezesa Rady Ministrów wył ączyła spod cenzorskiej kontroli prace magisterskie, doktorskie i habilitacyjne
207 Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 maja 1949 r. w sprawie organizacji i wła ściwo ści Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk oraz urz ędów podległych , Dz. U. z 1949 r., Nr 32, poz. 241. 208 Dekret z dnia 22 kwietnia 1952 r. o cz ęś ciowej zmianie dekretu z dnia 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk , Dz. U z 1952 r., Nr 19, poz. 114. 209 Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 marca 1970 r. w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez organy kontroli prasy, publikacji i widowisk , Dz. U. z 1970 r., Nr 6, poz. 50. 99 oraz podr ęczniki szkolne. 210 Przepisy cenzorskie uległy do ść zasadniczej zmianie w wyniku „przełomu sierpniowego” i realizacji postulatów strajkuj ących stoczniowców w Gda ńsku. Na fali powszechnych protestów społecznych 17 sierpnia 1980 roku Mi ędzyzakładowy Komitet Strajkowy ogłosił dwadzie ścia jeden postulatów obejmuj ących zagwarantowanie praw obywatelskich i ich przestrzeganie. Postulat trzeci dotyczył wolno ści słowa, wzywał władze partyjno-pa ństwowe, aby „Przestrzega ć zagwarantowanej w Konstytucji PRL wolno ści słowa, druku i publikacji, a tym samym nie represjonowa ć niezale żnych wydawnictw oraz udost ępni ć środki masowego przekazu dla przedstawicieli wszystkich wyzna ń”. 31 lipca 1981 roku Sejm uchwalił ustaw ę o kontroli publikacji i widowisk. Liberalizowała ona szereg dotychczasowych przepisów. Ustalała ogólnie, że „przeznaczone do rozpowszechniania publikacje i widowiska podlegaj ą kontroli wst ępnej organów kontroli publikacji i widowisk” i wył ączała z niej mi ędzy innymi: podr ęczniki szkolne i pomoce dydaktyczne, publikacje naukowe i dydaktyczne szkół wy ższych, PAN i innych instytutów i placówek naukowych i ich druki słu żą ce celom badawczym, prace przej ściowe, magisterskie i dyplomowe, rozprawy doktorskie i habilitacyjne „w ilo ściach niezb ędnych do uzyskania dyplomu lub przeprowadzenia przewodu doktorskiego lub habilitacyjnego”, wznowienia publikacji wydanych ju ż w PRL i publikacji polskich sprzed 1918 roku, nuty, płyty i nagrania zawieraj ące wył ącznie muzyk ę, wystawy plastyczne i fotograficzne o charakterze artystycznym, wewn ętrzne imprezy artystyczne, audycje radiofonii przewodowej, druki artystyczne o charakterze oryginału, publikacje bibliograficzne oraz dane bibliograficzne, druki na prawach r ękopisu wydane w ilo ści do 100 egzemplarzy. Z nowych zapisów szczególne znaczenie miał artykuł 5, który postanawiał, że „Organy kontroli publikacji i widowisk nie mog ą ustanawia ć zakazów publikacji i widowisk okre ślonych autorów oraz wydawa ć wytycznych interpretacyjnych w sprawie sposobu przedstawiania 211 wydarze ń, działalno ści instytucji i poszczególnych osób”.
Zakazywał on GUKPPiW wprowadzania tzw. cenzury podmiotowej tj. zapisów zakazuj ących podawania do publicznej wiadomo ści i w publikacjach nazwisk autorów oraz osób znanych z krytycznego nastawienia do ideologii socjalistycznej i władzy ludowej, i działaj ących w organizacjach opozycyjnych oraz nakazów eliminowania z publicznego obiegu informacyjnego wiadomo ści o niekorzystnych z punktu widzenia władzy – zjawiskach
210 Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1975 r. w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez Główny Urz ąd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk , Dz. U. z 1975 r., Nr 13, poz. 75. 211 Ustawa z dnia 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji i widowisk , Dz. U. z 1981 r., Nr 20, poz. 99. 100 społecznych i „niewygodnych faktów” oraz okre ślaj ących takiego przeformułowywania tekstu, który zmieniał pierwotny sens i intencje autora, wypaczał jego wymow ę. Przepis ten zawarto w ustawie na żą danie „strony społecznej” porozumie ń sierpniowych 1980 roku, po ujawnieniu w 1977 roku przez byłego pracownika urz ędu cenzorskiego w Krakowie Tomasza Strzy żewskiego Ksi ąż ki Zapisów i Zalece ń Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie , zwanej w środowisku urz ędników GUKPPiW „bibli ą cenzorsk ą”, a w kr ęgach opozycji „czarn ą ksi ęgą cenzury PRL” 212 , która zawierała ci ągle aktualizowane instrukcje dotycz ące interpretacji okre ślonych wydarze ń, wyst ąpie ń i wykluczania z publikowanych tekstów „niewygodnych” dla władzy: informacji, tre ści, nazwisk autorów i osób publicznych. Wykre ślano z utworów prozatorskich i poetyckich oraz tekstów w czasopismach „niepo żą dane” ideologicznie i politycznie sformułowania, wycinano niektóre wypowiedzi z dialogów filmowych i całe sceny. Oto wybrane przykłady cenzorskich zalece ń z lat 1974-1976: „2b. W stosunku do podanych ni żej osób nale ży przyj ąć zasad ę eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczo ści z prasy, radio, i TV i publikacji nieperiodycznych, niemaj ących charakteru naukowego. (…): Zygmunt Bauman, Zbigniew Brzezi ński, Edward Etler, Georg Fleming (Jerzy Działak), Aleksander Ford, Henryk Grynberg, Piotr Guze, Marian Hemar, Łukasz Hirszowicz, Nina Karsow, Julian Katz-Suchy, Jan Kott, Karol Lapter, Alicja Lisiecka, Michał Mirski, Aleksander Peczennik, Roman Palester, Stefan Ritterman, Kalman Segal, Dawid Sfard, Szymon Szechter, Leopold Tyrmand, Andrzej Wirth, Stanisław Wygodzki, Eugeniusz Żytomirski, Krystyna Żywulska, Andrzej Brycht, Witold Wirpsza”.
„16. Nie nale ży zwalnia ć żadnych materiałów (informacji, omówie ń, recenzji, reporta ży, postulatów wprowadzenia na nasze ekrany itp.) na temat filmów zamieszczonych w zał ączonym wykazie, który będzie aktualizowany na bie żą co. Zał ącznik do zapisu nr 16, dz. IX. Polskie filmy fabularne: 1) „Diabeł” – re ż. Żuławski, 2) „R ęce do góry” – re ż. Skolimowski, 3) „Długa noc” – re ż. Nasfeter, 4) „Czarna parzenica” – re ż. Komorowski, 5) „Zasieki” – re ż. Piotrowski, 6) „Ile jest życia” („Losy) – re ż. Bratny, 7) „Przeprowadzka – re ż. Gruza, 8) „Pełnia nad głowami” – re ż. Czekalski, 9) „Indolencja” – (film amatorski). Polskie filmy dokumentalne”: 1) „Meta”, 2) „System”, 3) „Człowiek, który wykonał 550% normy”, 4) „Trudności bardzo obiektywne”.
„67. Nie nale ży dopuszcza ć do publikacji żadnych materiałów, recenzji, omówie ń i artykułów na temat filmu „Piłat i inni” oraz żą da ń szerokiego rozpowszechniania tego filmu. Mog ą by ć zwalniane wył ącznie informacje repertuarowe o fakcie wy świetlania tego filmu w konkretnym kinie studyjnym. Zalecenie nie dotyczy specjalistycznych pism filmowych, z których nale ży usuwa ć jedynie ewentualne żą dania szerokiego rozpowszechniania”.
„94. Nie nale ży zwalnia ć bez konsultacji z kierownictwem GUKPPiW żadnych recenzji lub omówie ń ksi ąż ki K.T. Toepliza „Opakowanie zast ępcze” wyd. PIW. Bez konsultacji mog ą by ć zwalniane wył ącznie krótkie notki bibliograficzne. Zalecenie przeznaczone jest tylko do wiadomo ści cenzorów (14.VI.75)”.
212 Pod takim tytułem T. Strzy żewski opublikował Ksi ąż kę Zapisów i Zalece ń Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie w Londynie w 1977 roku (Wydawnictwo Aneks). Nowe wydanie ukazało si ę w 2015 roku p.t. Wielka ksi ęga cenzury PRL w dokumentach w Wydawnictwie Prohibita. 101
„127. W Bydgoszczy powstała grupa poetycka „Parkan”, która swe utwory drukowała na plakatach rozlepianych na słupach ogłoszeniowych, płotach itp. Nale ży eliminowa ć ze wszystkich środków przekazu informacje o tej specyficznej formie upowszechniania poezji”.
„156. A ż do odwołania nie nale ży dopuszcza ć do publikacji recenzji, omówie ń, dyskusji itp. na temat sztuki Wł. Terleckiego p.t. „Odpocznij po biegu” wystawianej w Teatrze Powszechnym w Warszawie”.
W Informacji o materiałach zakwestionowanych w okresie od 16.V. do 31.V.1974 r. podano, że
„Ingerowano w 42 materiałach dotycz ących problematyki kultury (…). Istotnych skre śle ń dokonano w tek ście dyskusji o współczesnej poezji („Wi ęź ”). Usuni ęto m.in. opinie, że istnieje u nas system „narzucania” świadomo ści, zniewalania i ograniczania mo żliwo ści twórczych. Ingerowano równie ż w 6 programach estradowo-kabaretowych oraz w 15 utworach poetyckich”. 213
Cenzura była niew ątpliwie bardzo wa żnym narz ędziem polityki kulturalnej pa ństwa w PRL, miała ogromny wpływ na obieg tre ści kultury w Polsce, tym wi ększy, że zaistniało zjawisko tzw. cenzury wewn ętrznej, czyli świadomo ści autorów, redaktorów i dziennikarzy dotycz ącej konieczno ści merytorycznych ogranicze ń w wyra żaniu własnych pogl ądów we wszelkich przekazach niezgodnych z ideologicznymi pryncypiami i bie żą cą polityk ą PZPR. Wpływało to na tre ść utworów literackich i innych dzieł sztuki, „zniewalaj ąc umysł”. Zjawisko wyprzedzaj ącej niejako, autorskiej cenzury i redaktorskiej było by ć mo że gro źniejsze dla kultury artystycznej i jej upowszechniania ni ż cenzura urz ędowa, której ingerencje mogły by ć ju ż przynajmniej zaznaczane w publikowanych tekstach od 1981 roku na mocy artykułu 14 ust ęp1 ustawy o GUKPPiW postanawiaj ącego, że „Za zgod ą autora redaktor gazety lub czasopisma, wydawca albo organizator widowiska lub wystawy mo że, a na żą danie autora jest obowi ązany zaznaczy ć w tekście lub w odr ębnej informacji albo w układzie wystawy ingerencj ę organu kontroli publikacji i widowisk z podaniem podstawy prawnej tej ingerencji wskazanej decyzji tego organu” .
Ustawa zmieniła podległo ść GUKPPiW, podporz ądkowuj ąc go Radzie Pa ństwa PRL. Obowi ązywała niewiele ponad dwa miesi ące (od 1 pa ździernika 1981 roku) zawieszona Dekretem Rady Pa ństwa o wprowadzeniu stanu wojennego 13 sierpnia 1981 roku. W 1983 roku Sejm dokonał nowelizacji ustawy wprowadzaj ąc stan prawny obowi ązuj ący w tym zakresie przed uchwaleniem ustawy o cenzurze w 1981 roku. 214 Ponownie ustanowiono obowi ązek cenzury prac naukowych, biuletynów organizacji społecznych, wystaw plastycznych i fotograficznych o charakterze artystycznym, publikacji bibliograficznych i danych bibliograficznych. Z dniem
213 T. Strzy żewski, Wielka ksi ęga …, op. cit., s. 86-87, 91, 117, 131, 138 i 332. 214 Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o zmianie ustawy o kontroli publikacji i widowisk , Dz. U. z 1983 r., Nr 44, poz. 204. 102
29 maja 1989 roku Sejm zniósł poprawki dokonane w tej ustawie przywracaj ąc zapisy z ustawy z 1981 roku. 215 Niecały rok pó źniej, 11 kwietnia 1990 roku uchylono w cało ści ustaw ę o kontroli publikacji i widowisk 216 likwiduj ąc w ten sposób pa ństwow ą cenzur ę prewencyjn ą w naszym kraju, zapewniaj ąc w ten sposób rzeczywist ą wolno ść słowa i twórczo ści w Polsce. 217
2.3.4. Edukacja „dla kultury” i organizacji upowszechniania uczestnictwa w kulturze
System powszechnej edukacji
„Problemem numer jeden polityki kulturalnej lat czterdziestych była sprawa jak najszybszej likwidacji analfabetyzmu” 218 – stwierdza Jerzy Jastrz ębski, referuj ąc kwestie upowszechniania kultury w drugiej połowie lat 40. To był podstawowy warunek wdra żania do uczestnictwa w kulturze i propagandowego oddziaływania na najszersze kr ęgi społeczne. Z braku dokładnych danych, przyj ęto, że po zako ńczeniu II wojny światowej było w Polsce około 4 mln analfabetów, w wieku powy żej 10 lat. 219 Do 1949 roku akcja „zwalczania analfabetyzmu” miała charakter działalno ści spontanicznej, społecznej prowadzonej przez środowisko o światowe. Zorganizowane i skoordynowane, planowe działania w skali kraju podj ęto dopiero od połowy 1949 roku na mocy ustawy z 7 kwietnia 1949 roku. 220 Jej artykuł 1 głosił, i ż „W celu likwidacji analfabetyzmu, b ędącego spu ścizn ą bur żuazji i obszarnictwa oraz zapor ą na drodze Polski Ludowej do pełnego rozwoju gospodarczego i kulturalnego narodu, wprowadza si ę społeczny obowi ązek bezpłatnej nauki dla analfabetów i półanalfabetów” .
Artykuł 4 za ś informuje, że „Ustanawia si ę powszechny obowi ązek pełnienia społecznej słu żby walki z analfabetyzmem”. Na mocy ustawy powołano Pełnomocnika Rz ądu do walki
215 Ustawa z dnia 29 maja 1989 r. o zmianie ustawy o kontroli publikacji i widowisk , Dz. U. z 1989 r., Nr 34, poz. 186. 216 Ustawa z dnia 11 kwietnia 1990 r. o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk zniesieniu organów tej kontroli oraz zmianie ustawy – Prawo prasowe , Dz.U. z 1990 r., Nr 29, poz. 173. 217 O prawnych podstawach działania GUKPPiW i kontroli cenzorskiej zob. T. Mielczarek, Uwarunkowania prawne funkcjonowania cenzury w PRL „Rocznik Prasoznawczy” 2010, nr 4, s. 29-49. 218 J. Jastrz ębski, Kultura i ruch zwi ązkowy (1944-1948) w: „Miesi ęcznik Literacki”, Nr 5/1979, s. 119. 219 I. Ciapała, Placówki wielokierunkowej działalno ści kulturalnej w okresie odbudowy gospodarki narodowej (lata 1944-1949) , w: F. W. Mleczko (red.), Placówki wielokierunkowej działalno ści kulturalnej, ich funkcje i dynamika rozwoju, COMUK, Warszawa 1982, s. 18. 220 Ustawa z dnia 7 kwietnia 1949 r. o likwidacji analfabetyzmu , Dz. U. z 1949 r., Nr 25, poz. 176 i 177. 103 z analfabetyzmem i wspieraj ącą go Główn ą Komisj ę Społeczn ą. Społeczne Komisje do Walki z Analfabetyzmem utworzono w miastach wojewódzkich, powiatach i gminach. Zorganizowano cały ruch społeczny alfabetyzacji ludzi niepi śmiennych i nieumiej ących czyta ć. Kursy nauczania analfabetów i półanalfabetów prowadzono w jednostkach wojskowych, w zakładach pracy, w organizacjach zwi ązkowych, w młodzie żowych. Centralna Rada Zwi ązków Zawodowych podj ęła zobowi ązanie zlikwidowania analfabetyzmu w zakładach pracy do 1 maja 1951 roku. Zako ńczenie akcji zwalczania analfabetyzmu ogłoszono uroczy ście 21 grudnia 1951 roku. Nie oznaczało to, że wszyscy ustaleni analfabeci nabyli umiej ętno ść pisania i czytania. Według ustale ń Magdaleny Budnik, spo śród owych 4 mln „Po trzech latach pracy przeszkolono ponad 600 tysięcy analfabetów i półanalfabetów w wieku do 50 lat. W meldunku pełnomocnika rz ądu o likwidacji analfabetyzmu jako zjawiska masowego, z 21 XII 1951 r. podano bardziej „optymistyczny” wynik 845 402 osób, które zarejestrowano oraz nauczono czyta ć i pisa ć”. 221
Zaniechanie masowych kursów nie oznaczało, jednak że, zaprzestania pozaszkolnego nauczania pisania i czytania. Czyniono to nadal, do 1956 roku siłami nauczycieli, niewielkich grup i indywidualnie. W pierwszych latach po drugiej wojnie światowej prowadzono te ż masowo kształcenie i dokształcanie dorosłych. 222 Było bowiem olbrzymie zapotrzebowanie na wykształcone kadry techniczne wszelkich profesji. W tym celu tworzono odpowiednie zawodowe i techniczne szkoły wieczorowe, zaoczne i eksternistyczne dla pracuj ących. Samokształceniem na szczeblu podstawowym obj ęto pracowników młodocianych i pracuj ących zawodowo dorosłych. Podnoszono ich zdolno ści zawodowej przydatno ści do pracy produkcyjnej. Szkolnictwo dla pracuj ących zwi ązano bezpo średnio z zakładami pracy. Szkoły uruchamiano na terenie zakładów pracy lub nieopodal zakładów, nierzadko jako szkoły zbiorowe dla kilku zakładów pracy. Wy ższy szczebel stanowiły szkoły średnie dla pracuj ących. Przyjmowały kandydatów legitymuj ących si ę sta żem pracy, robotników, pracowników umysłowych oraz członków bran żowych zwi ązków zawodowych. Ze wsi przyjmowano robotników rolnych, członków spółdzielni produkcyjnych, chłopów małorolnych i średniorolnych, członków Zwi ązku
221 M. Budnik, Walka z analfabetyzmem w Polsce Ludowej (na przykładzie wybranych dokumentów Ministerstwa Oświaty oraz Biura Pełnomocnika Rz ądu do Walki z Analfabetyzmem z lat 1949−1951) , „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Literaria Polonica”, (19) 2013, s. 32. 222 Ustawa z dnia 15 lutego 1952 r. o zmianie form organizacji nauczania pocz ątkowego doro słych, Dz. U. z 1952 r., Nr 11, poz. 66. 104
Zawodowego Robotników Rolnych. Organizowano kursy i szkolenia przysposabiaj ące do wykonywania zawodu. Zakres kształcenia i jego formy dopasowywano do profilu odbiorcy. Tworzono zespoły czytelnicze w ramach akcji zapobiegania powrotnemu analfabetyzmowi. Organizatorami półrocznych zespołów czytelniczych były masowe organizacje społeczne we współpracy z wykwalifikowanymi nauczycielami. Jak podaje Izabela Ciapała: „W ci ągu 9 lat, tj. od 1951 do 1959 zorganizowano 47 225 zespołów i kursów czytelniczych, obejmuj ąc nimi 453 626 osób. 223 Koordynatorami na swoim terenie były powiatowe rady narodowe. Zespoły stanowiły wa żny sposób nie tylko w zapobieganiu ponownemu analfabetyzmowi, ale tak że – upowszechniania czytelnictwa. Efektywniejsze, wszak że było w tym zakresie dostarczanie ksi ąż ek bezpo średnio do domów osób obj ętych nauczaniem pocz ątkowym i kontrolowanie ich czytelnictwa. W akcji tej wzi ęło udział 620 669 osób. Uruchomiono nauczanie korespondencyjne skierowane do zatrudnionych pracowników, bez odrywania ich od wykonywania zada ń produkcyjnych. Umo żliwiało to robotnikom indywidualne podnoszenie kwalifikacji zawodowych, zdobywanie wiedzy fachowej i ogólnej, wpisywało si ę w ramy upowszechniania o światy i kultury. Inicjatywa dokształcania korespondencyjnego wyszła od organizacji społecznych, mi ędzy innymi Zwi ązku Młodzie ży Polskiej czy Towarzystwa Uniwersytetów Robotniczych i Ludowych. Na rok szkolny 1950/1951 Wydział Kształcenia Korespondencyjnego w Ministerstwie O światy przygotował krajow ą ofert ę pi ęć dziesi ęciu sze ściu korespondencyjnych szkół ogólnokształc ących. Obejmowały program dwóch najwy ższych klas podstawowych oraz trzech klas liceum. Ucze ń-korespondent drog ą pocztow ą otrzymywał materiały do nauki, wskazówki metodyczne i okre ślony czas na opanowanie materiału. Na konferencje konsultacyjne i zdawanie egzaminów doje żdżano osobi ście. Wybrano szkoły posiadaj ące najlepsze poł ączenia komunikacyjne. Zało żona w 1948 roku Wszechnica Radiowa przyjmowała zapisy słuchaczy poprzez rady zakładowe oraz oddziały wojewódzkie Wszechnicy zlokalizowane w czternastu miastach: Białystok, Bydgoszcz, Gda ńsk, Katowice, Kielce, Kraków, Lublin, Łód ź, Olsztyn, Pozna ń, Szczecin, Rzeszów, Warszawa i Wrocław. Nowa forma kształcenia realizowana była za pomoc ą instytucji radia. Wła ściwie była to dwuletnia uczelnia radiowo-korespondencyjna. Dwukrotnie wygłaszane przez radio wykłady były nast ępnie drukowane w formie skryptów przeznaczonych dla słuchaczy. W drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX wieku w Polsce Ludowej
223 I. Ciapała, op. cit., s. 21. 105 funkcjonował system dokształcania tysi ęcy robotników i chłopów. W ten sposób „masom pracuj ącym umo żliwiono wyrwanie si ę ze stanu upo śledzenia kulturalnego”. W 1956 roku dekretem Rady Pa ństwa ustanowiono obowi ązek szkolny, czyli prawno- administracyjny przymus kształcenia na poziomie siedmioklasowej szkoły podstawowej. 224 Dotychczasowa edukacja szkolna prowadzona była na podstawie odpowiednich przepisów II Rzeczypospolitej. W 1961 roku uchwalono ustaw ę o systemie o światy, potwierdzaj ąc obowi ązek szkolny, okre ślaj ąc ustrój szkolnictwa w Polsce i jego podstawy programowe. Znalazł si ę w niej zapis o świecko ści szkoły i nauczania w ramach systemu o światy. W preambule ustawy okre ślono cele nauczania i wychowania szkolnego, podkre ślaj ąc, że „Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej maj ą prawo do nauki. O świata i wychowanie stanowi ą jedn ą z podstawowych d źwigni socjalistycznego rozwoju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. System kształcenia i wychowania ma na celu przygotowanie kwalifikowanych pracowników gospodarki i kultury narodowej, świadomych budowniczych socjalizmu. Rozwój systemu oświaty i wychowania zapewnia ka żdemu obywatelowi zdobycie wykształcenia podstawowego oraz dost ępno ść wszystkich szczebli i kierunków kształcenia w zale żno ści od zainteresowa ń i uzdolnie ń. Dostosowany do tych zada ń ustrój szkolny oraz charakter nauczania i wychowania ustala niniejsza ustawa”. 225
Dla uzupełniania wiedzy mieszka ńców miast i wsi prowadzono akcje odczytowe i wygłaszano prelekcje. Funkcjonowały uniwersytety powszechne, prowadzono ogólnodost ępne oraz specjalistyczne kursy i szkolenia. Upowszechnienie telewizji umo żliwiło wykorzystanie jej dla celów kształceniowych. Powstały programy „telewizji edukacyjnej”.
Szkolnictwo artystyczne
Równolegle ze zwalczaniem analfabetyzmu organizowano instytucje kształcenia artystycznego. Jak napisała Wanda Załuska jego tworzeniu „towarzyszył niespotykany wysiłek i entuzjazm”. Stwierdziła równocze śnie, że „W wywodz ącym si ę z dawnych wzorów i tradycji szkolnictwie artystycznym Polski nast ąpiły w okresie powojennym zasadnicze przeobra żenia. Zmieniły si ę programy i kierunki kształcenia, metody nauczania i formy organizacyjne. Dwie zasadnicze cechy decyduj ą o odmienno ści pozycji społecznej szkolnictwa artystycznego w Polsce dawniej i dzi ś. Pierwsza – to powszechno ść tego szkolnictwa dzi ęki bezpłatno ści nauczania, druga – to obj ęcie wy ższych uczelni artystycznych ustawodawstwem dla szkół wy ższych” .226
224 Dekret z dnia 23 marca 1956 r. o obowi ązku szkolnym , Dz. U. z 1956 r., Nr 9, poz. 52. 225 Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju sytemu o światy i wychowania , Dz. U. z 1961 r., Nr 32, poz. 160. Ustawa z pewnymi zmianami obowi ązywała do 1991 roku. 226 W. Załuska, Szkolnictwo artystyczne , w: Kultura Polski Ludowej ... , s. 401-402. 106
Ju ż 7 grudnia 1945 roku wydano akt prawny w sprawie organizacji szkolnictwa muzycznego. 227 Wyodr ębniono w nim zawodowe i umuzykalniaj ące szkoły muzyczne. Te ostatnie miały za zadanie „podniesienie poziomu muzycznego uczniów przez przyswojenie im elementów ogólnego wykształcenia muzycznego”. Zawodowe szkoły muzyczne były trójstopniowe: ni ższe, średnie i wy ższe. Nauczanie w szkole ni ższej trwało 4 lata, w średniej 6 lat, a okres kształcenia w szkole wy ższej uzale żniony był od specjalno ści w zakresie sztuki muzycznej. Wy ższa szkoła muzyczna dawała wykształcenie w wyodr ębnionych dziedzinach muzyki „twórczej i odtwórczej artystów muzyków”. Nast ępne regulacje prawne organizuj ące szkolnictwo artystyczne wprowadzono w 1965 roku rozporz ądzeniem Rady Ministrów. 228 Ustala ono nast ępuj ące zadania szkolnictwa artystycznego: „Szkoły artystyczne i inne placówki kształcenia artystycznego kształc ą w okre ślonych dziedzinach sztuki, upowszechniaj ą kultur ę i sztuk ę oraz realizuj ą zadania dydaktyczno-wychowawcze okre ślone w art. 1 i 2 ustawy z dnia 15 lipca 1961 r. o rozowju systemu o światy i wychowania (…)”.
Rozporz ądzenie wyodr ębnia szkoły artystyczne I stopnia i szkoły artystyczne II stopnia. Te pierwsze to wył ącznie podstawowe szkoły muzyczne. Szkoły artystyczne II stopnia to: licea artystyczne, szkoły muzyczne II stopnia i licea baletowe. Licea artystyczne obejmuj ą: licea muzyczne, licea sztuk plastycznych, licea techniki teatralnej i liceum cyrkowe. Za zgod ą MKiS mo żna tworzy ć licea artystyczne w zakresie „innych kierunków artystycznych”. Inne placówki kształcenia artystycznego to: „1. ogniska artystyczne, których zadaniem jest krzewienie kultury artystycznej przez kształcenie dzieci, młodzie ży i dorosłych w obranym kierunku artystycznym: muzycznym, plastycznym, baletowym lub żywego słowa, 2. kursy umuzykalnienia i rytmiki dla dzieci w wieku przedszkolnym, które mog ą by ć prowadzone przy szkołach muzycznych I stopnia i podstawowych szkołach muzycznych oraz w ogniskach muzycznych, 3. kursy i o środki kształcenia artystycznego oraz doskonalenia zawodowego pracowników kultury i sztuki”.
Nauczyciele przedmiotów artystycznych w szkołach podstawowych i średnich mogli kształci ć si ę na kierunkach pedagogicznych szkół artystycznych II stopnia, na studiach nauczycielskich przygotowuj ących nauczycieli w zakresie przedmiotów artystycznych i w uczelniach artystycznych.
227 Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 7 grudnia 1945 r. w sprawie ustroju szkolnictwa muzycznego , Dz. U. z 1946 r., Nr 1, poz. 2. 228 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 czerwca 1965 r. w sprawie zasad organizacji kształcenia i wychowania w szkołach i innych placówkach kształcenia artystycznego , Dz. U. z 1965 r., Nr 25, poz. 169. Rozporz ądzenie obowi ązywało do 1991 roku. 107
W 1950 roku uregulowano prawnie tworzenie i funkcjonowanie uczelni artystycznych, które powoływano indywidualnie odr ębnymi aktami prawnymi. 229 W 1953 roku wydano dekret Rady Pa ństwa o organizacji szkolnictwa artystycznego „W celu stworzenia najbardziej sprzyjaj ących warunków dla dalszego rozwoju twórczo ści artystycznej oraz upowszechniania kultury i sztuki w śród najszerszych rzesz społecze ństwa” 230 . Regulował on sprawy tworzenia szkół artystycznych I (szkoły podstawowe) i II stopnia (licea artystyczne i średnie szkoły artystyczne) oraz uczelni artystycznych. Miały one kształci ć: „1) pracowników artystycznych w dziedzinie sztuki, 2) pracowników w dziedzinie upowszechniania kultury i sztuki, 3) pracowników pedagogicznych w dziedzinie kultury i sztuki, 4) pracowników artystycznych dla potrzeb przemysłu, 5) pracowników przygotowanych do prowadzenia bada ń naukowych w dziedzinie wiedzy o sztuce i teorii sztuki oraz w dziedzinie krytyki artystycznej”.
Ustawa postanawiała, że bez wzgl ędu na typy i poziomy szkół „Kształcenie i wychowanie kadr we wszystkich szkołach artystycznych powinno w najszerszej mierze uwzgl ędnia ć spraw ę upowszechniania kultury i sztuki”. W ten mi ędzy innymi sposób starano si ę zapewni ć kadry dla placówek upowszechniania uczestnictwa w kulturze, organizacji życia kulturalnego i edukacji kulturalnej.
229 Ustawa z dnia 28 czerwca 1950 r. o organizacji wy ższego szkolnictwa artystycznego, Dz. U. z 1950 r., Nr 29, poz. 269. Dekad ę pó źniej wprowadzona została: Ustawa z dnia 29 marca 1962 r. o wy ższych szkołach artystycznych , Dz. U. z 1962 r., Nr 20, poz. 88. 230 Dekret z dnia 16 wrze śnia 1953 r. o szkolnictwie artystycznym , Dz. U. z 1953 r., Nr 43, poz. 212. 108
Tabela 1. Wy ższe szkolnictwo artystyczne w 1950 roku
Szkoły wy ższe Wydziały
Uniwersytet Warszawski Humanistyczny Akademia Sztuk Pi ęknych w Warszawie Architektury wn ętrz, Grafiki, Malarstwa, Rze źby, Tkactwa Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Sztuk Plastycznych Architektura wn ętrz i scenografia, Grafika, Malarstwo, w Warszawie Ceramika i szkło, Tkactwo Warszawa, Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Muzyczna Teorii kompozycji i dyrygentury, Instrumentalny, Wokalny, Pedagogiczny Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Teatralna Aktorski, Re żyserski, Dramaturgiczny w Warszawie Uniwersytet Jagiello ński Humanistyczny Akademia Sztuk Pi ęknych w Krakowie Architektury, Grafiki, Malarstwa, Rze źby, Ceramiki Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Muzyczna Teorii kompozycji i dyrygentury, Instrumentalny, w Krakowie Wokalny, Pedagogiczny Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Aktorska Aktorstwo w Krakowie Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Sztuk Plastycznych Konserwacja zabytków sztuki, Plastyka architektury w Krakowie i przemysłowa, Wzornictwo włókiennicze, Projekty poligraficzne Uniwersytet Łódzki Humanistyczny Wy ższa Szkoła Nauk Społecznych w Łodzi Administracyjno-Samorz ądowy, Dziennikarski, Społeczno-Oświatowy Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Filmowa w Łodzi Operatorski, Realizatorski, Scenopisarski
Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Muzyczna w Łodzi Teorii kompozycji i dyrygentury, Instrumentalny, Wokalny, Pedagogiczny Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Aktorska w Łodzi Aktorstwo
Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Sztuk Plastycznych Wzornictwo włókiennicze, Plastyka przestrzenna w Łodzi Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Sztuk Plastycznych Architektura wn ętrz i meblarstwo, Malarstwo ścienne w Gda ńsku-Sopocie (witra ż i mozaika), Rze źba architektoniczna Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Muzyczna w Gda ńsku Teorii kompozycji i dyrygentury, Instrumentalny, Wokalny, Pedagogiczny Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Sztuk Plastycznych Ceramiki i szkła, Drewna i metalu, Malarstwa, Rze źby we Wrocławiu Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Muzyczna we Wokalny, Pedagogiczny Wrocławiu Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Sztuk Plastycznych Architektura wn ętrz i meblarstwo, Malarstwo ścienne w Poznaniu (witra ż i mozaika), Rze źba architektoniczna Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Muzyczna Teorii kompozycji i dyrygentury, Instrumentalny, w Poznaniu Pedagogiczny Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Operowa w Poznaniu Śpiew solowy, Chór operowy, Re żyseria Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Humanistyczny, Sztuk pi ęknych Pa ństwowa Wy ższa Szkoła Sztuk Plastycznych Grafiki w Katowicach Opracowanie własne na podstawie ustawy z 28 czerwca 1950 r.
109
Zarz ądzeniem Ministra Kultury i Sztuki z 1953 roku zadbano o ideowe kształcenie kadr w wy ższych szkołach artystycznych, tworz ąc w nich katedry marksizmu-leninizmu. 231 Kolejne akty prawne w pó źniejszych latach aktualizowano zadania stawiane uczelniom artystycznym. 232
Kształcenie kadr placówek kulturalnych
Rozbudowywana sie ć instytucji kulturalnych wymagała wykształconych odpowiednio kadr. Według ustale ń Józefa Kargula w PRL w zale żno ści od zada ń nakładanych na działalno ść kulturaln ą i rozwoju instytucjonalnej praktyki upowszechniania kultury pojawiało si ę zapotrzebowanie na okre ślony wzór pracownika kulturalno-oświatowego. W latach 1945-1948 był to „wielofunkcyjny działacz kultury”, b ędący jednocze śnie organizatorem pracy kulturalno- oświatowej, nauczycielem dorosłych, propagatorem nowego ustroju, instruktorem zespołów artystycznych, bibliotekarzem, kierownikiem kół samokształceniowych i organizatorem wycieczek, w okresie 1949-1955 w okresie wzmo żonej „ofensywy ideologicznej” przewa żał model pracownika kultury jako agitatora i propagandysty i dopiero po 1956 roku pojawił si ę pracownik kultury jako pedagog i wychowawca. 233 W pierwszych latach powojennych brak było w placówkach kulturalnych odpowiednio przygotowanych, wykształconych kadr. Rol ę t ę pełnił tzw. aktyw społeczny, ludzie nie maj ący żadnych kwalifikacji merytorycznych do prowadzenia działa ń kulturalnych. Dobrze, je żeli pracy kulturalnej oddawali si ę nauczyciele, których te ż zreszt ą brakowało. Od ko ńca 1944 roku zacz ęto organizowa ć ró żne formy edukacji kandydatów do prowadzenia placówek kulturalnych. Zainaugurowało je Ministerstwo Informacji i Propagandy, urz ądzaj ąc kursy dla kierowników świetlic. Do kształcenia kadr „dla kultury” wł ączyło si ę Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego (od 1945 roku), przygotowuj ąc kierowników świetlic i instruktorów pracy świetlicowej. Działalno ść edukacyjn ą w tym zakresie prowadziło równie ż Towarzystwo Uniwersytetu Ludowego, a od 1946 roku kursy kwalifikacyjne organizowało Ministerstwo O światy, które prowadziło tak że Wy ższy Kurs Nauczycielski Oświaty i Kultury Dorosłych. Dla młodzie ży utworzono pi ęcioletnie licea instruktorskie,
231 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 13 listopada 1953 r . w sprawie utworzenia katedr podstaw marksizmu-leninizmu w wy ższych szkołach artystycznych, M. P., Nr 107, poz. 1434. 232 Ustawa z dnia 29 marca 1962 r . o wy ższych szkołach artystycznych , Dz. U. z 1962 r., Nr 20, poz. 88. Ustawa z dnia 29 marca 1969 r. o wy ższych szkołach artystycznych , Dz. U. z 1969 r., Nr 6, poz. 48. 233 J. Kargul, Kształcenie pracowników upowszechniania kultury w Polsce Ludowej , COMUK, Warszawa 1973. 110 a nast ępnie czteroletnie licea kulturalno-oświatowe. Po 1960 roku organizowano system kształcenia pracowników o środków kultury. Powstało Pa ństwowe Zaoczne Studium O światy i Kultury Dorosłych dla doskonalenia kadr instytucji kulturalnych, pomaturalne Pa ństwowe Studium Kulturalno-Oświatowe i Bibliotekarskie i uniwersyteckie Mi ędzywydziałowe Studia Kulturalno-Oświatowe. Pracownicy placówek kulturalnych mogli uzyskiwa ć konieczne kwalifikacje zawodowe na kierunkach uniwersyteckich i wy ższych szkołach pedagogicznych (tworzonych od 1946 roku) 234 . Dla umo żliwienia im uzyskiwania odpowiednich kwalifikacji lub uzupełnienia wykształcenia (na studiach II stopnia)235 uruchomiono uniwersyteckie studia wieczorowe w 1949 roku dla absolwentów szkół średnich, w 1951 roku powołano dwuletnie studia zaoczne w wy ższych szkołach pedagogicznych podlegających Ministrowi O światy, w 1952 roku – zaoczne studia czteroletnie pierwszego stopnia, w 1954 – tego rodzaju studia pi ęcioletnie. W 1953 roku Minister Szkolnictwa Wy ższego stworzył prawne i organizacyjne warunki dla odbywania studiów w trybie eksternistycznym nauczycielom i pracownikom kulturalno-oświatowym, wydaj ąc stosowne zarz ądzenie „W celu umo żliwienia czynnym zawodowo nauczycielom oraz pracownikom kulturalno-oświatowym otrzymania najwy ższych kwalifikacji zawodowych przez pogł ębienie przygotowania teoretycznego”. 236 Uniwersyteckie studia zaoczne zacz ęto uruchamia ć od roku akademickiego 1956/1957. 237 Ukierunkowane merytorycznie w cało ści kształcenie dla potrzeb upowszechniania kultury prowadzono na kierunkach pedagogicznych, na których uruchamiano specjalizacj ę „pedagogika kulturalno-oświatowa” oraz na mi ędzywydziałowych studiach kulturalno-oświatowych, nast ępnie
234 Wy ższe szkoły pedagogiczne „(…) w latach 1946–1956 traktowane były przez kierownictwo rz ądz ącej krajem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), jak i przez podporz ądkowane im władze o światowe, jako przeciwwaga dla nieakceptowanych przez władze komunistyczne uniwersytetów . Zob. R. Grzybowski, Geneza, zało żenia organizacyjne oraz wa żniejsze prawidłowo ści kształcenia nauczycieli w systemie studiów dla pracuj ących w Polsce po 1945 roku , „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Cz ęstochowie. Pedagogika”, 2014, t. XXIII, s. 521. 235 W 1948 roku na kierunkach uniwersyteckich wprowadzono dwustopniowy system studiów: studia pierwszego i drugiego stopnia (magisterskie). Studia eksternistyczne umo żliwiały uzyskiwanie dyplomów magisterskich nauczycielom i pracownikom kulturalno-oświatowym. 236 Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z dnia 22 pa ździernika 1953 r . w sprawie warunków odbywania studiów wy ższych oraz uzyskiwania dyplomów ich uko ńczenia w charakterze eksternistów przez nauczycieli i pracowników kulturalno-oświatowych, M.P., Nr 99, poz. 1365. Było ono kilkakrotnie zmieniane (1954, 1956, 1958). 237 Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z dnia 26 stycznia 1955 r., w sprawie organizacji studiów zaocznych, Dz. Urz. Min. Szk. Wy ż. i CKK, Nr 3, poz. 16; Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z 11 lipca 1960 r. o wprowadzeniu w uniwersytetach regulaminu studiów zaocznych , Dz. Urz. Min. Szk. Wy ż., Nr 8, poz. 30. 111 na studiach kulturoznawstwa tworzonych od 1972 roku. W uczelniach na wydziałach humanistycznych prowadzono specjalistyczne studia dziennikarskie i z zakresu bibliotekoznawstwa. W 1974 roku Biuro Polityczne KC PZPR uchwaliło Zasady doboru i kształcenia kadr dla potrzeb ogniw frontu ideologicznego „okre ślaj ące kierunki oddziaływania ideowo-politycznego w istniej ącym systemie kształcenia kadr dla kultury i środków masowego przekazu oraz kierunki i sposoby dalszego kształcenia kadr pracuj ących lub maj ących pracowa ć w prasie, wydawnictwach, radio, TV, filmie itp.” 238 . Równocze śnie ułatwiano pracownikom kulturalno-oświatowym kształcenie na studiach dla pracuj ących wprowadzaj ąc okre ślone zasady rekrutacji. 239 Na pocz ątku lat 80. bibliotekarze i pracownicy placówek upowszechniania kultury mogli by ć przyjmowani bez egzaminu wst ępnego na studia dla pracuj ących na kierunki: Bibliotekoznawstwo i Informacja Naukowa oraz Pedagogika w Zakresie Pracy Kulturalno- Oświatowej, je śli zostali wytypowani na studia wy ższe przez Wojewódzk ą Komisj ę d/s Kształcenia Bibliotekarzy i Pracowników Upowszechniania Kultury. 240 Równolegle podwy ższano kwalifikacje kadr kulturalno-oświatowych i działaczy społecznych w sferze kultury na szkoleniach i kursach doskonalenia zawodowego. 241 Naukow ą pomoc ą słu żyły im opracowania teoretyczne i metodyczne oraz podr ęczniki pracy kulturalno-oświatowej. 242 Ustawa o upowszechnianiu kultury z 1984 roku ustalała, że „Pracownicy upowszechniania kultury powinni: 1) mieć odpowiednie do zajmowanego stanowiska kwalifikacje ogólne i specjalistyczne, 2) wykazywa ć si ę wła ściw ą postaw ą etyczn ą i obywatelsk ą,
238 W. Kaczocha, op. cit., s. 204. 239 Zarz ądzenie Ministra Nauki, Szkolnictwa Wy ższego i Techniki z dnia 23 maja 1975 r . w sprawie rekrutacji i trybu kwalifikacji pracowników bibliotek i placówek upowszechniania kultury na studia dla pracuj ących w szkołach wy ższych , Dz. Urz. MNSzWiT, za: Informator dla kandydatów na studia wy ższe dla pracuj ących (zaoczne i wieczorowe) na rok akademicki 1981/82 , PWN, Warszawa – Kraków 1981, s. 11. 240 Informator dla kandydatów na studia wy ższe dla pracuj ących ... , s. 11. 241 Zarz ądzenie Nr 104 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 30 sierpnia 1965 r. w sprawie utworzenia Pa ństwowego Zawodowego Kursu dla Pracowników Kulturalno-Oświatowych , M. P., Nr 10, poz. 36. Zarz ądzenie Nr 123 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 20 pa ździernika 1967 r . w sprawie prowadzenia szkolenia kursowego i doskonalenia zawodowego przez Centraln ą Poradni ę Amatorskiego Ruchu Artystycznego w zakresie kursów III stopnia , Dz. Urz. MKiS, Nr 8, poz. 78. Zarz ądzenie Nr 56 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 10 czerwca 1968 r. w sprawie prowadzenia kursów kulturalno-oświatowych II stopnia dla pracowników kulturalno-oświatowych i społecznego aktywu , MKiS, Nr 7, poz. 40. 242 Przykładowo: Cz. Kału żny, Zasady, metody, formy działalno ści kulturalno-oświatowej , IW CRZZ, Warszawa 1973; T. Klanowski, Organizacja i metody działalno ści kulturalno-oświatowej , WNUAM, Poznań 1974; D. Jankowski, J. Kargul, F. Kowalewski, K. Przyszczypkowski, Podstawy działalno ści kulturalno-oświatowej , COMUK, Warszawa 1985. 112
3) czynnie uczestniczy ć w życiu kulturalnym środowiska, 4) akceptowa ć i realizowa ć cele polityki kulturalnej pa ństwa. Pracownicy upowszechniania kultury s ą zobowi ązani do podnoszenia kwalifikacji zawodowych. Pracownicy upowszechniania kultury podlegaj ą okresowym ocenom kwalifikacyjnym. Ocena jest podstaw ą do awansowania”, 243 co niew ątpliwie motywowało pracowników instytucji kulturalnych do podnoszenia swoich kwalifikacji zawodowych. Podobnie jak w przypadku typowych placówek kulturalnych, równie ż biblioteki miały niedobory kadrowe. Podstawowe kompetencje pracownicy bibliotek mogli zdobywa ć na kursach zawodowych i szkoleniach. Potrzebna jednak była profesjonalna kadra bibliotekarzy. Kształcenie w tym zakresie prowadził Pa ństwowy Instytut Ksi ąż ki, a w 1949 roku uruchomiono Półroczny Pa ństwowy O środek Kształcenia Bibliotekarzy w Jarocinie. Dekad ę pó źniej zast ąpiony został studium rocznym. Czteroletnie profilowane Licea Bibliotekarskie uruchomione w Bydgoszczy, Krakowie, Łodzi, Warszawie i Wrocławiu po kilkuletniej działalno ści uległy stopniowej likwidacji. Podobnie kwalifikowane wykształcenie uzyskiwano na korespondencyjnych kursach zawodu bibliotekarskiego organizowanych przez warszawski Pa ństwowy O środek Korespondencyjny Bibliotekarzy. Roczny kurs oparty był na podbudowie wcze śniej uzyskanego wykształcenia ogólnego. Równolegle podejmowano długofalowe kształcenie wysoko kwalifikowanych specjalistów. Na Wydziale Humanistycznym Uniwersytetu Łódzkiego ju ż w 1945 roku powołano pierwsz ą katedr ę bibliotekoznawstwa. Jej kierownictwo otrzymał wybitny teoretyk nauki o ksi ąż ce, bibliograf i bibliotekarz Jan Muszkowski, organizator pierwszego w przedwojennej Polsce Wy ższego Studium Ksi ęgarskiego. Rok po jego śmierci w 1953 roku zawieszono działalno ść pedagogiczn ą katedry. Studentom umo żliwiono jedynie doko ńczenie rozpocz ętej nauki. Od 1956 roku katedra łódzka prowadziła skierowane dla osób pracuj ących, a legitymuj ących si ę specjalizacj ą bibliotekarsk ą, eksternistyczne studium magisterskie. Katedr ę bibliotekoznawstwa na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Warszawskiego w 1951 roku zało żył przedwojenny profesor Uniwersytetu Jagiello ńskiego, historyk nauk ścisłych, filozofii i ksi ąż ki, bibliolog i bibliotekarz, Aleksander Birkenmajer. Zaoczne Studium Bibliotekoznawstwa zorganizowano w 1956 roku na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu
243 Ustawa z dnia 26 kwietnia 1984 r. o upowszechnianiu kultury oraz o prawach i obowi ązkach pracowników upowszechniania kultury , Dz. U. z 1984 r., Nr 26, poz. 129. Art. 23, ust. 2, 3 i 5. 113
Wrocławskiego. W latach 60. i 70. tworzono uniwersyteckie studia bibliotekoznawstwa i informacji naukowej.
2.3.5. Instytucjonalny system upowszechniania uczestnictwa w kulturze
Kształtowanie przestrzennego układu kultury
Od ogłoszenia Manifestu PKWN i powołania Rz ądu Tymczasowego, czyli ju ż w okresie „Polski Lubelskiej” przyst ąpiono do kształtowania instytucjonalnej praktyki upowszechniania uczestnictwa w kulturze, co polegało w pierwszym rz ędzie na powołaniu Resortu Kultury PKWN i przejmowaniu przez pa ństwo dotychczasowych prywatnych szkół, wydawnictw, instytucji artystycznych. Ludzie kultury podejmowali spontaniczn ą działalno ść poza Warszaw ą, w miejscach aktualnego pobytu. Zakładali pisma. Premiery wszelkich wydarze ń kulturalnych odbywały si ę po cz ęś ci spontanicznie. Zdecydowana ich wi ększo ść poza Warszaw ą, jak ustalił Aleksander Wallis badaj ący dzieło tworzenia przestrzennego układu kultury w Polsce po II wojnie światowej: „Najlepsi aktorzy i re żyserzy pracowali w tych latach poza Warszaw ą. Podobnie spontaniczny rozwój obj ął tak że inne dziedziny – filharmonie i ruch muzyczny, muzea, wydawnictwa, działalno ść oświatow ą. W 1946 i 1947 roku odradza si ę życie artystyczne Warszawy, lecz nie jest ona jeszcze ośrodkiem zdolnym do wykonywania swych stołecznych funkcji. W życiu kulturalnym kraju dominuje wówczas Kraków, Łód ź, wa żną rol ę odgrywa równie ż Pozna ń”.244 .
Instytucje kultury funkcjonowały w miastach we wszystkich regionach kraju. Najwi ększe miasta: Gda ńsk, Katowice, Kraków, Łód ź, Pozna ń, Warszawa i Wrocław rozwijały instytucje wystawiennicze, uczelnie, teatry, muzea i filharmonie. Na krótki czas Lublin stał si ę tymczasowym centrum odradzaj ącej si ę kultury polskiej, skupiaj ącym w wyzwalanym kraju najwa żniejsze instytucje tworzonego pa ństwa i o środki życia kulturalnego. Le żą ca w gruzach Warszawa skupiała uwag ę na dziele odbudowy stolicy. W Lublinie 7 sierpnia 1944 roku odbyło si ę zebranie organizacyjne Zwi ązku Polskich Artystów Plastyków. Tym samym działalno ść reaktywowało pierwsze po II wojnie światowej stowarzyszenie twórców. Uruchomiono 10 sierpnia 1944 roku rozgło śni ę radiow ą. Wła ściwie z inicjatywy PKWN zało żona została radiostacja „Pszczółka”. 1 wrze śnia zorganizowano pierwsze zebranie Zwi ązku Literatów Polskich. Tego samego dnia zainaugurowano zaj ęcia szkolne na terenie Lubelskiego, a w Lublinie otwarto dziesi ęć szkół gimnazjalnych i liceów oraz
244 A. Wallis, Problemy centralizacji i decentralizacji ... , op. cit., s. 14. 114 pierwsz ą szkoł ę średni ą kształc ącą dorosłych. Dekretem PKWN z 23 pa ździernika utworzono Lubelski Uniwersytet Pa ństwowy imienia Marii Curie-Skłodowskiej. Uruchomione zostały trzy wydziały, lekarski, przyrodniczy i rolniczy. 21 listopada odbyło si ę zebranie organizacyjne Zwi ązku Kompozytorów Polskich, a tydzie ń pó źniej 29 listopada, uroczyst ą premier ą sztuki „Wesele” Stanisława Wyspia ńskiego, zainaugurowano działalno ść Teatru Miejskiego w Lublinie. Sztuk ę wystawił dysponuj ący zespołem aktorów a pod ąż aj ący za frontem Teatr Wojska Polskiego. 17 grudnia 1945 roku utworzono Robotniczą Spółdzielni ę Wydawnicz ą „Ksi ąż ka”. W nast ępnym roku 20 stycznia otwarto w Lublinie pierwsz ą ksi ęgarni ę tego wydawnictwa. Po Lublinie, kolejne wyzwalane miasta organizowały życie kulturalne. Kraków był 21 stycznia 1945 roku miejscem pierwszego zebrania informacyjnego dla oddziału Zwi ązku Literatów Polskich. Niezwłocznie przyst ąpiono do zało żenia w Krakowie rozgło śni Polskiego Radia, któr ą uruchomiono 31 stycznia tego ż roku. 3 lutego odbył si ę pierwszy koncert w Filharmonii. Po Lublinie, Kraków był miejscem wystawienia premiery „Wesela”. Podobnie, jeszcze wojenne przedstawienie, wystawił frontowy Teatr Wojska Polskiego. Sztuk ą „Uciekła mi przepióreczka” Stefana Żeromskiego, 19 lutego 1945 roku działalno ść zainaugurował Teatr imienia Juliusza Słowackiego w Krakowie. Dzie ń pó źniej uruchomiono Akademi ę Sztuk Pi ęknych. 22 lutego zwołano tak że zebranie Towarzystwa Miło śników J ęzyka Polskiego a Biblioteka Jagiello ńska wznowiła 15 marca swoj ą prac ę. Cztery dni pó źniej Uniwersytet Jagiello ński zainaugurował rok akademicki. Teatr Stary w Krakowie 31 marca wystawił prapremier ę sztuki „M ąż doskonały” Jerzego Zawieyskiego. W Łodzi 22 marca 1945 roku otwarto Konserwatorium muzyczne. Wydziały aktorski, re żyserski i filmowy utworzono na uruchomionym w tym miesi ącu Pa ństwowym Instytucie Sztuki Teatralnej. Pozna ń był miejscem wznowienia 22 marca 1945 roku „Czwartków literackich” organizowanych przez Zwi ązek Literatów Polskich. Uniwersytet Pozna ński działalno ść rozpocz ął 1 maja tego roku. W pa ździerniku Muzeum Narodowe przygotowało wystaw ę prac współczesnych plastyków francuskich. Wystaw ę współczesnej ksi ąż ki francuskiej w Muzeum Narodowym otwarto w grudniu. W listopadzie 1946 roku Muzeum Narodowe eksponowało wystaw ę współczesnego malarstwa angielskiego. W lipcu 1947 roku zorganizowano finał warszawski Ogólnopolskiego Konkursu Szekspirowskiego. W listopadzie Muzeum Narodowe przygotowało wystaw ę współczesnej grafiki angielskiej.
115
W Warszawie, pomimo gruzów, ju ż 26 stycznia 1945 roku reaktywowała działalno ść Biblioteka Uniwersytecka, 15 lutego uruchomiono radiow ęzeł Polskiego Radia, a Bibliotek ę Narodow ą – 1 kwietnia. Katowicka rozgło śnia Polskiego Radia uruchomiona została 6 marca 1945 roku. Po zako ńczeniu działa ń wojennych odbywano bran żowe zjazdy ludzi kultury. Przykładowo, w lipcu odbył si ę łódzki Zjazd Zwi ązku Literatów Polskich. W sierpniu obradowano na pierwszym Zje ździe Zwi ązku Artystów Scen Polskich oraz Ogólnopolskim Zje ździe Delegatów Zwi ązku Artystów Plastyków. We wrze śniu obradował pierwszy Zjazd Delegatów Zwi ązku Literatów Polskich. W listopadzie Zjazd Zwi ązku Nauczycielstwa Polskiego zorganizowano w Bytomiu. W grudniu obradowano na Kongresie Centralnej Rady Zwi ązków Zawodowych (CRZZ). Zwi ązkowi podlegały sprawy kultury i sztuki, ł ącznie ze zwi ązkami twórczymi b ędącymi w składzie Rady Stowarzysze ń i Zwi ązków Twórczych. Rada wchodziła wówczas w struktury CRZZ. Główne oparcie organizuj ących si ę środowisk artystycznych stanowiły wy ższe uczelnie. Wspierały rozwój życia artystycznego. 5 maja 1945 roku Krajowa Rada Narodowa podj ęła uchwał ę o wydaniu drukiem, w du żym nakładzie, dzieł Adama Mickiewicza. To zapocz ątkowało polityk ę wydawnicz ą ukierunkowan ą na masowe wydania dzieł wielu innych autorów. Przez pierwsze lata po II wojnie światowej do 1949 roku w życiu kulturalnym Polski panował pluralizm w twórczo ści artystycznej i funkcjonował zdecentralizowany system upowszechniania kultury. Nie było wówczas dominuj ącego o środka. Zast ąpiony został dwoma regionalnymi stolicami. Kraków i Łód ź zamiennie decydowały o kierunkach rozwoju kultury, w tym przygotowywanych najwa żniejszych wydarzeniach kulturalnych kraju. Pozostałe o środki korzystały ze znacznej autonomii. Ich pozycj ę wyznaczał posiadany potencjał kultury i inicjatywy własne. O sytuacji w kulturze decydowały urz ędy poszczególnych miast i podejmowane inicjatywy podmiotów indywidualnych i grup nieformalnych. Nowopowstałe Ministerstwo Kultury i Sztuki zdominowały działania organizacyjne oraz konieczno ść skupienia si ę na niwelowaniu skutków ogromnych szkód wojennych. Realizacja polityki kulturalnej, której zało żenia i cele wyznaczyło przemówienie Bolesława Bieruta wymagała zbudowania odpowiedniego rozwini ętego systemu instytucjonalno- organizacyjnego. Zdecydowano si ę na scentralizowany przestrzenny układ kultury, zapewniaj ący − jak s ądzono – sprawne nim zarz ądzanie, a wła ściwie administrowanie i polityczn ą kontrol ę.
116
Krótko rzecz ujmuj ący Włodzimierz Sokorski oznajmiał: „Proces centralizacji życia kulturalnego post ępował nieubłaganie naprzód”. Upa ństwowiono szkoły artystyczne, muzea i biblioteki oraz wszystkie teatry, opery i filharmonie, poddaj ąc je administrowaniu przez specjalnie w tym celu powołany Centralny Zarz ąd Teatrów Oper i Filharmonii. Istniej ący Zarz ąd Kinematografii jako oddzieln ą instytucj ę wł ączono do MKiS. W strukturze ministerstwa wyodr ębniony Departament Twórczo ści „obj ął wszystkie dziedziny sztuki ł ącznie z literatur ą”. Przyst ąpiono do organizowania systemu upowszechniania kultury w miastach i na wsi. Powstawały świetlice, biblioteki i powiatowe domy kultury . Ministerstwo zarz ądzało cał ą zinstytucjonalizowan ą sfer ą twórczo ści, jej umasawiania i uczestnictwa w kulturze. T ę rozległo ść pa ństwowego centralistycznego zarz ądzania kultur ą obrazuje nast ępuj ąca wypowied ź: „W r ęku resortu pozostawały pieni ądze, nagrody pa ństwowe, stypendia, polityka wydawnicza, działalno ść programowa teatrów, kin, filharmonii, organizacja festiwali, znowu nagrody i wyró żnienia, polityka odznacze ń, sprawy mieszkaniowe i sprawy życia”. 245
W ten sposób uformowano centralistyczny, nakazowo-rozdzielczy system upowszechniania kultury, podobnie jak w upa ństwowionej gospodarce. W układzie tym PZPR jako organizator życia pa ństwowego w imieniu klasy robotniczej, okre ślała centralnie tre ści kultury do rozpowszechniania, a MKiS ustalało ramowe plany i programy instytucji kulturalnych maj ące na celu odpowiednie ideologiczne ukształtowanie świadomo ści i osobowo ści odbiorcy kultury. Tym samym uczestnik kultury został uprzedmiotowiony. Jego potrzeby kulturalne zostały odgórnie politycznie zadekretowane. Taki system upowszechniania kultury Ewa Bobrowska okre śliła jako nadawczo-odbiorczy. Silnie wyst ąpiło zjawisko centralizacji życia artystycznego i procesów kulturalnych. Wybitnych artystów, ludzi kultury, siedziby wydawnictw moc ą decyzji politycznych przenoszono do Warszawy. Zjawisko zbie żne było z oddolnymi d ąż eniami przenoszenia si ę do stolicy twórczych ludzi kultury. Migrowali ze wszystkich miast, jednak że najbardziej zauwa żalne było zjawisko opuszczania przez twórców Krakowa i Łodzi. Dotyczyło to przede wszystkim wybitnych aktorów, artystów plastyków, muzyków, pisarzy, publicystów, re żyserów, scenografów. Tak że wybitnych ludzi nauki. Tworzono kulturalny potencjał instytucjonalny stolicy. „Zamierzona przez władze polityczne ofensywa w dziedzinie sztuki – pod hasłem realizmu socjalistycznego oraz w dziedzinie kultury – pod hasłem jej upowszechniania, miała by ć prowadzona z
245 W. Sokorski, op. cit., s. 45 i 60. 117
jednego pot ęż nego o środka. Warszawa miała si ę sta ć i stała si ę jednocze śnie głównym o środkiem dyspozycji, centralnym o środkiem twórczo ści i jej oceny, wreszcie najwa żniejszym wzorowym ośrodkiem upowszechniania kultury w całym kraju”. 246
Centralizacja potencjału kultury polegała na podporz ądkowaniu potrzeb krajowych pod inwestycje warszawskie. Planow ą centralizacj ę pokazuje zjawisko powoływania głównych ekspozytur w Warszawie wobec instytucji ogólnopolskich posiadaj ących ju ż swoje siedziby. W terenie tworzono filie. Utworzone w 1949 roku Centralne Biuro Wystaw Artystycznych rozbudowano o własne galerie we wszystkich wa żniejszych o środkach twórczo ści plastycznej. Centrala koordynowała ruchem wystaw w całym kraju. Ministerstwu Kultury i Sztuki podporz ądkowano bezpo średnio teatry i muzea, zabieraj ąc je spod władzy swych miast. Kluczowe narady, zjazdy, wystawy, festiwale czy konkursy niemal wył ącznie lokowano w stolicy. Pełni ę centralizacji Warszawy pokazuje przyznanie decydującego głosu ludziom reprezentuj ącym centralne władze i zwi ązki. Oceniali, dokonywali selekcji, promowali b ądź nie, poszczególne wydarzenia artystyczne. Ferowali własne s ądy, niezale żnie czy wydarzenie miało miejsce w stolicy czy te ż w terenie. Tworzenie z Warszawy stołecznego o środka kultury wywołało żywiołowe przegrupowywanie twórców przenosz ących si ę do stolicy. Wakaty w du żych o środkach, w Krakowie, Łodzi oraz rozwojowym w owym czasie Poznaniu, obsadzali ludzie migruj ący z mniejszych o środków terenowych, przykładowo z Bydgoszczy, Katowic czy Torunia. Niektóre ośrodki odnotowały zahamowanie rozwoju. W konsekwencji zachodz ących procesów uformowała si ę trójstopniowa hierarchia licz ących si ę o środków kultury. Na szczycie piramidy dominowała stolica decyduj ąca we wszystkich dziedzinach działalno ści kulturalnej. O środki drugiego stopnia stworzyła grupa sze ściu du żych miast, metropolii. Gda ńsk (ł ączony z Gdyni ą i Sopotem), Katowice, Kraków, Łód ź, Pozna ń i Wrocław. Do grupy o środków trzeciego stopnia zaliczono Lublin, Toru ń i Szczecin. Pozostałe o środki miejskie tworzyły prowincj ę kulturaln ą. Całkowite scentralizowanie układu polegało na skupieniu wszystkich ogniw decyzyjnych w stolicy oraz skupienie w niej najwa żniejszych instytucji centralnych oraz przyci ągni ęcie do ń zdecydowanej wi ększo ści środowisk artystycznych. Tym sposobem ograniczono oddziaływanie ośrodków drugiego i trzeciego stopnia na o środek stołeczny.
246 A. Wallis, op. cit., s. 21-22. 118
W tym układzie tak że ogólnokrajowy proces inwestycyjny zaczynano od rozpatrywania potrzeb stolicy. Nast ępnie ustalano potrzeby głównych miast. Budowano gmachy teatrów, filharmonii, salonów wystawowych. Liczebnemu rozrostowi miast sprzyjało rozbudowywanie sieci uczelni wy ższych. Najzdolniejsi absolwenci siedemnastu artystycznych uczelni wy ższych przyczyniali si ę do zasilenia ośrodków kultury w Warszawie i Krakowie. Potem pozostałych ośrodków drugiego stopnia. Na znaczeniu zyskiwały miasta, siedziby uczelni artystycznych wzmacniane rzesz ą osiadłych na swoim terenie absolwentów. Natomiast, realizuj ąc zało żenia polityki kulturalnej, sieci ą prowincjonalnych instytucji upowszechniania kultury pokrywano terytorium całego kraju. W centralizowaniu życia kulturalnego pojawiły si ę jednak w okresie „odwil ży” tendencje do jego ograniczania. Widocznym tego przejawem było zmniejszenie przemo żnej dominacji stolicy na rzecz silnych o środków drugiego, a nawet trzeciego stopnia. Wedle Aleksandra Wallisa „Zmieniła si ę geografia wydarze ń artystycznych. Słowem procesy centralizacji decyzji i koncentracji potencjału ust ąpiły przed procesami ich decentralizacji i dekoncentracji”. 247 Po 1956 roku MKiS przeprowadziło reorganizacj ę zarz ądzania. Centralne agendy ministerialne ograniczyły pewne swoje kompetencje na rzecz agend terenowych. Niektóre, jak Centralny Urz ąd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Ksi ęgarstwa uległy parcelacji. Cz ęść uprawnie ń scedowano na dyrektorów muzeów, teatrów czy wydawnictw. Przykładowo, w o środkach drugiego stopnia utworzono w 1956 roku regionalne instytuty wydawnicze: Wydawnictwo Lubelskie, Wydawnictwo Łódzkie, Wydawnictwo Morskie w Gda ńsku i Wydawnictwo Pozna ńskie. Mo żliwo ści utworzonych wydawniczych instytutów były mniejsze od wydawnictw warszawskich nawet po dokonanej parcelacji. Jednak że mo żliwo ść prowadzenia regionalnej polityki wydawniczej dla poszczególnych o środków miała znaczenie kluczowe. Samodzielnie wydawano interesuj ące region publikacje. Zaistniała mo żliwo ść wydawania własnych tygodników. Periodyki społeczno-literackie wydawano w Bydgoszczy, Łodzi, Szczecinie, Wrocławiu i Zielonej Górze. W nast ępnych latach pojawiły si ę masowe tygodniki ilustrowane. Zauwa żalna stała si ę wi ększa aktywno ść wszystkich o środków kultury. Zmniejszeniu uległa dotychczasowa przewaga stolicy za spraw ą organizowanych w kraju licznych wydarze ń premierowych. Poziomem rywalizowały b ądź przy ćmiewały stolic ę. Zmiany programowe
247 Ibidem, s. 24-25. 119 wygenerowały konieczno ść zmian organizacyjnych. Chocia żby za spraw ą koniecznego uwzgl ędniania ogólnopolskiego kalendarza premier. Intensywnemu rozwojowi o środków pozawarszawskich sprzyjał rozwój demograficzny miast. Ich industrializacja. Tak że okresowe poczynania MKiS. Przykładowo, Ministerstwo podejmowanymi akcjami dora źnymi wspierało absolwentów szkół artystycznych przy osiedlaniu si ę w niektórych miastach 248 . Mapa kulturalna Polski powojennej przedstawiała nierównomierny układ przestrzenny instytucji kulturalnych: regiony nasycone instytucjami kultury maj ącymi mo żliwo ści lokalowe, techniczne i kadrowe podejmowania ró żnorakich przedsi ęwzi ęć kulturalnych oraz obszary pozbawione instytucjonalnego dost ępu „do kultury”. Układ pozbawiony ogarniaj ącego rzeczywisto ść powojenn ą o środka centralnego niezdolny był koordynowa ć działania na rzecz rozwoju sieci placówek upowszechniania kultury w kraju. Zdecentralizowane działania polityczne w kulturze wzmacniały spontaniczne działania indywidualne b ądź grup nieformalnych. Zapowiedzi ą przyszłych przemian kulturalnych było wyst ąpienie prezydenta kraju Bolesława Bieruta wygłoszone we Wrocławiu jesieni ą 1947 roku zapowiadaj ące konieczno ść upowszechnienia dóbr kultury, dost ępno ść do kultury wszystkich warstw i klas społecznych, wprowadzenie w dziedzinie kultury elementów planowania i kontroli, skupienie polityki kulturalnej na sprawach najwa żniejszych. Cz ęść wymienionych instytucji kultury podlegała MKiS, pozostałe przejmowały lub tworzyły od podstaw miejscowe zakłady pracy finansuj ące działaj ące na swoim terenie zwi ązki zawodowe. Wytworzony dualizm realizowania zada ń kultury funkcjonował dwojako. Systemem profesjonalnych instytucji twórczo ści artystycznej i upowszechniania kultury zarz ądzało MKiS oraz jego agendy. Zwi ązany był z administracyjn ą struktur ą pa ństwa, ministerialnymi decyzjami w stolicy przenoszonymi na szczebel województw, powiatów i mniejszych jednostek terenowych. Drugi system instytucji twórczo ści artystycznej i upowszechniania kultury obejmował działania bardziej zbli żone do ruchu amatorskiego ni ż zawodowego. Podlegał bran żowym zwi ązkom zawodowym, gdy ż cz ęść bibliotek, domów kultury czy świetlic nale żała do zakładów pracy i przez nie były utrzymywane. Socjalistyczne zwi ązki zawodowe przejmowały od pa ństwa niektóre zadania zwi ązane z realizacj ą polityki kulturalnej pa ństwa, prowadzonej zgodnie z wytycznymi PZPR. Najbardziej widocznym polem był ruch amatorski
248 Ibidem, s. 30. 120 obejmuj ący zespoły dramatyczne, estradowe, fotograficzne, instrumentalne, lalkarskie, plastyczne, recytatorskie, taneczne i wokalne. Usuwaj ąc nierównowag ę poprzedniego okresu, pomi ędzy rozwojem centrali a pomniejszymi o środkami kultury, zaistniała pewna równowa żna symetria. O środek centralny przekazuj ąc cz ęść uprawnie ń o środkom drugiego i trzeciego stopnia, umo żliwił im d ąż enie do rozwoju. Równocze śnie nast ąpiło umocnienie trójstopniowego podziału hierarchicznego ośrodków kultury, powoduj ąc w pozostałych o środkach kraju wyst ępowanie zjawiska prowincji. Zadecydowała rozbudowa geograficznie rozmieszczanych instytucji upowszechniania kultury, wyznaczanych zasi ęgiem działalno ści zwi ązków zawodowych oraz istniej ącym podziałem administracyjnym. W ograniczonym zakresie umo żliwiano istniej ącym stowarzyszeniom prowadzenie ogólnokrajowej działalno ści. Centralny o środek warszawski polityk ę kulturaln ą realizuje umacniaj ąc mi ędzynarodowe kontakty i nawi ązuj ąc nowe. Stolica d ąż y do rozbudowy znaczenia mi ędzynarodowego. Mieszcz ąc centralne władze i takie ż siedziby instytucji kultury, umiejscowiona zastała poza sprawczym my śleniem „przeniesienia stolicy” kultury kraju do innego o środka – miasta. Wyniesiona celowo, ponad rywalizuj ące o środki regionalne i lokalne, decyduje o istotnych dla funkcjonowania sprawach. Za spraw ą stołeczno ści dominuje na polu kreacji nowych wydarze ń kultury. Równolegle o środki pozostałe odnotowały wzrost na swoim terenie wydarze ń ogólnopolskich, a nawet mi ędzynarodowych. Przykłady pokazuj ą tendencje o środków terytorium całego kraju do proporcjonalnego wobec posiadanych mo żliwo ści awansu kulturalnego. Przy ustabilizowanej liczbie filharmonii, oper, operetek, orkiestr symfonicznych i teatrów dramatycznych nast ąpiła programowa wymiana repertuaru. Organizowanie festiwali wzmocniło znaczenie kulturalne o środków regionalnych. Wysokiej rangi krótkoterminowe zdarzenia kulturalne wymuszały przemieszczanie ludzi kultury i sztuki ze stolicy do najodleglejszych zak ątków. Za nimi pod ąż ali krytycy. Jak zauwa żył jeden z nich festiwale powstały „(…) jako naturalna i zdrowa reakcja ambitnych i pręż nych terenowych środowisk teatralnych, przeciwstawiaj ących si ę w ten sposób niesprawiedliwemu kształtowaniu opinii przez scentralizowane ośrodki informacji i dyspozycji środowiskowej. Były protestem teatru terenowego, majoryzowanego przez central ę, przeciw przemilczaniu i wadliwemu funkcjonowaniu giełdy teatralnej”. 249
Ogólnokrajowe festiwale teatralne, sztuk rosyjskich i radzieckich organizowano w Katowicach, a festiwal polskich sztuk współczesnych we Wrocławiu. Regionalne teatry
249 Ibidem, s. 35; za: J. P. Gawlik, Festiwale na zakr ęcie w: „ Życie Literackie”, 1965, nr 7. 121 organizowały festiwale w miastach: Gniezno, Grudzi ądz, Kalisz, Kraków, Rzeszów czy Toru ń. Analogiczne podej ście odnotowały inne dziedziny polityki kulturalnej. Bran ża muzyczna zainaugurowała poza środowiskiem warszawskim festiwale: Krakowska Wiosna Młodych Muzyków, Pozna ńska Wiosna, Wrocławski Festiwal Polskiej Muzyki Współczesnej i Mi ędzynarodowy Festiwal Dawnej Muzyki Krajów Europy Środkowej i Wschodniej w Bydgoszczy. Festiwale piosenki zorganizowały: Opole – ogólnokrajowy i Sopot – mi ędzynarodowy. Status mi ędzynarodowy posiadały: Festiwal Filmów Krótkometra żowych w Krakowie oraz Biennale Grafiki w tym mie ście. Wystaw ę Plastyki oraz Sympozjum Złotego Grona zorganizowała Zielona Góra. Podane przykłady nie wyczerpuj ą przedsi ęwzi ęć kulturalnych podejmowanych niezale żnie od centrum. Rywalizuj ące o środki kultury wypracowały „wspólnie” topografi ę wydarze ń artystycznych na mapie kulturalnej Polski. Motywem sprawczym zmian, na wydawałoby si ę ugruntowanej trwale mapie kulturalnej Polski Ludowej, był administracyjny podział kraju dokonany w 1975 roku. 250 Ka żde z siedemnastu dotychczasowych województw okrojono terytorialnie, z czego utworzono trzydzie ści dwa województwa nowe. Regulacje prawne przewarto ściowały dotychczas istniej ący układ kultury kraju. Potrojona liczba województw rozdrobniła istniej ący potencjał instytucji kultury, co wzmocniło pozycj ę o środka centralnego. Wszystkie utworzone województwa uzyskały bezpo średni ą ł ączno ść administracyjn ą ze stolic ą kraju. Stolica podejmowała decyzje w sprawie kształtowania układu instytucji kulturalnych w nowych województwach. Wytycznymi Ministerstwa Kultury i Sztuki, wprowadzono obowi ązek utworzenia w nich domów kultury i bibliotek rangi wojewódzkiej. Muzea otrzymały obowi ązek uzyskania statusu placówek okr ęgowych. Aleksander Wallis zauwa żył, że „Nowy podział administracyjny przyniósł w dziedzinie kultury niezwykle ciekawe i wa żne zmiany. Dzi ęki nim mo żna było obserwowa ć, jak ten sam krajowy potencjał kultury funkcjonuje w warunkach daleko id ących zmian struktury administracyjnej, a nast ępnie jak prowadzi do zmian samego przestrzennego układu kultury”. 251
Nale ży jednak zauwa żyć, że nowy podział administracyjny kraju natychmiast ujawnił wytwarzanie si ę niezamierzonych dysproporcji kulturowych. Nasycenie województw instytucjami i pracownikami kultury było niejednorodne. Zurbanizowane o środki, głównie
250 Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Pa ństwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych , Dz. U. z 1975 r., Nr 16, poz. 91. 251 A. Wallis, op. cit., s. 54. 122 rekrutuj ące si ę z dotychczasowych województw, posiadały kompleks instytucji kultury zarz ądzanych wysoko kwalifikowanymi kadrami zdolnymi ud źwign ąć ci ęż ar przemian. Najwi ększymi utrudnieniami była konieczno ść ich utrzymania na niezmienionym poziomie przy mniejszych mo żliwo ściach bud żetowych województwa oraz okrojenie liczebne potencjalnych odbiorców wydarze ń kulturalnych rangi województwa. Sytuacja ta niekorzystnie wpływała na opraw ę dotychczas przeprowadzanych wydarze ń kulturalnych. Wymusiła poszukiwania wsparcia materialnego. Wi ększo ść dotychczasowych województw była o środkami drugiego lub przynajmniej aspiruj ącymi do tego miana najlepszymi o środkami trzeciego stopnia. Na nie spadł, okre ślony dyrektywami, ci ęż ar wspomagania w upowszechnianiu sztuki przez dotychczasowe o środki wojewódzkie nowoutworzonych województw, nie dysponuj ących wszystkimi instytucjami kultury, Województwa utworzone z o środków kultury trzeciego stopnia wykazały ambicjonalne działania dla posiadania niektórych instytucji kultury. Awans dotychczasowych miast powiatowych do rangi miasta wojewódzkiego korelował z dotychczasowymi aspiracjami kulturowymi o środka. D ąż ono do utworzenia na własnym terenie instytucji istniej ących w dawnym województwie – regionie. Podejmowano inicjatywy budowy gmachów teatru, filharmonii, opery czy operetki, muzeum okr ęgowego. Podział administracyjny zdynamizował działania kulturalne miasta-stolicy województwa. Otrzymawszy wy ższy status społeczny zabiegały o wykształconych pracowników kultury. Tych pozyskiwano poprzez drena ż migracyjny. 252 Pocz ęto organizowa ć wydarzenia ogólnokrajowe, niekiedy o zasi ęgu mi ędzynarodowym. Najmniej korzystn ą sytuacj ą dysponowały administracje pozostałych nowoutworzonych miast wojewódzkich. One realizacji inwestycji budowlanych czy pozyskiwania kadr ud źwign ąć nie mogły. Rozbudowywan ą zaledwie infrastruktur ę instytucjonaln ą opierano o pracowników posiadaj ących wykształcenie średnie b ądź zatrudniano absolwentów po uko ńczeniu studiów, jednak że bez wymaganego do świadczenia na zajmowanym stanowisku. Województwa te ch ętnie korzystały ze współpracy i pomocy s ąsiaduj ących województw dysponuj ących infrastruktur ą. Kre ślono modele wyposa żania miasta wojewódzkiego w instytucje kultury. Według jednego z nich „miasta średniej wielko ści nie sta ć na własne pełnowarto ściowe życie intelektualne
252 Zjawiska i procesy zachodz ące w życiu kulturalnym województw i gmin po reformie administracji terenowej w 1975 roku , Instytut Kultury, Warszawa 1979, Komunikat Informacyjny nr 1, tabela 4 i 5. 123 i artystyczne” wi ęc uznano, że „instytucje kultury w takich o środkach powinny mie ć wył ącznie charakter popularyzatorski i przeka źnikowy, tzn., że powinny to by ć kina i biblioteki, stacje radia i telewizji, płytoteki” .253 Wskazywano trzy programy drogi rozwoju województw. Model przeka źnikowy odniesiono do du żych miast wojewódzkich. Ich zadania, rola jako wielkomiejskiego o środka kultury została rozszerzona na upowszechnianie kultury dla potrzeb województwa średniej wielko ści i o ściennych. Drugi model nazwano specjalistycznym. Mniejszym o środkom kultury, ale silnym, zaproponowano aktywny rozwój wybranych dziedzin kultury i sztuki. Trzeci model uniwersalny najbardziej obejmował najmniejsze miasta wojewódzkie, które w miar ę mo żliwo ści mogły tworzy ć instytucje kultury typowe dla wielkich miast. Stan kultury na poziomie województw, po pierwszym roku funkcjonowania nowej reformy administracyjnej, zbadano w warszawskim Instytucie Kultury. Wyniki ankiet zebranych przez Janin ę Zagórsk ą pokazuj ą opinie wojewodów oraz dyrektorów wojewódzkich wydziałów kultury dotycz ące po żą danego modelu kultury nowego miasta wojewódzkiego. 254 Nieopublikowany raport wykorzystał przy przeprowadzeniu cz ęś ciowej analizy Aleksander Wallis 255 . Badaj ąc polityków i ludzi kultury szczebla wojewódzkiego, sondowano potrzeb ę utrzymania modelu trójstopniowego o środków kultury ukształtowanego przed zwi ększeniem liczby województw (opisany wcze śniej) a wprowadzeniem modelu dwustopniowego, w którym centrala w Warszawie kieruje o środkami wojewódzkimi. Osiemdziesi ąt procent respondentów opowiedziało si ę za utrzymaniem istniej ącego modelu prowadzenia polityki kulturalnej. Utrzymanie stanu rzeczy uzasadniano „dług ą historyczn ą tradycją”, argumentowano, że model si ę sprawdził, natomiast jego przebudowa byłaby utrudnieniem. Ciekawym argumentem były wskazania istniej ących mo żliwo ści i barier rozwojowych województw jako o środków poszczególnych szczebli. Wskazano na wyst ępuj ące kontrasty. Hierarchiczno ść ułatwia orientacj ę o środkom najsłabszym. Województwa nowe, b ędąc najcz ęś ciej słabszymi, nawi ązały
253 A. Wallis, Problemy centralizacji i decentralizacji życia kulturalnego... , s. 60, za: K. T. Toeplitz, Wreszcie uwierzmy mechanizmowi w: „Kultura”, 1975, nr 24; K Ko źniewski, Polska jest rozmaita w: „Polityka”, 1975, nr 27. 254 J. Zagórska, Opinie wojewodów i dyrektorów wydziałów kultury i sztuki urz ędów wojewódzkich o stanie i perspektywach rozwoju kultury w województwach , Instytut Kultury, Zakład Polityki Kulturalnej, Warszawa 1977, maszynopis. 255 A. Wallis, Zmiany układu kultury w wyniku reformy w 1975 roku w: A. Wallis, Problemy centralizacji i decentralizacji życia kulturalnego... , s. 61-64. 124 kontakty ze znacznie silniejszymi o środkami wojewódzkimi, które same wybrały. Wariant dwustopniowy uczyniłby ze stolicy jedyny o środek, z którym mogłyby współpracowa ć. Wzmacniaj ąc Warszaw ę rozlu źniłby mi ędzywojewódzkie kontakty regionalne. Ró żnice polegały na wyborze drogi rozwoju. Ankietowani dokonywali wyboru pomi ędzy modelami przeka źnikowym, specjalistycznym i uniwersalnym. Przedstawiciele dużych o środków kultury wybierali model przeka źnikowy. Taki uwa żali te ż za najkorzystniejszy dla województw nie dysponuj ących kompletn ą infrastruktur ą. Tylko politycy najmniejszych o środków wojewódzkich wybrali podobnie. Badani reprezentanci o środków pozostałych proponowali model po średni: „Natomiast politycy z ponad połowy nowych miast wojewódzkich wybierali model, który okazał si ę czym ś po średnim mi ędzy modelem specjalistycznym i uniwersalnym. Najciekawsze ró żnice ujawniły si ę przy opiniowaniu repertuaru instytucji najbardziej potrzebnych nowym miastom wojewódzkim”. 256
Przedstawiciele nowych miast wojewódzkich, czyli małych i średnich o środków kultury, postulowali na pierwszym miejscu wyposa żenie swojego województwa w teatr dramatyczny i gazet ę codzienn ą, ewentualnie czasopismo społeczno-kulturalne. Tym samym wybrali aktywny model rozwoju własnego środowiska. Posiadanie „własnych” aktorów, zdaniem badanych, nobilitowało miasto pomagaj ąc rozwija ć życie kulturalne. Własne periodyki umo żliwiały przekazywanie informacji o wydarzeniach kulturalnych i repertuarowych, w czym upatrywano narz ędzie stałego oddziaływania na widza. Zauwa żano potrzeb ę kształtowania postaw aktywnych uczestników kultury wysokiej. Wszystkie województwa, wzorem ogólnokrajowego Programu Ministerstwa Kultury i Sztuki na lata 1975 – 1990 , zostały zobowi ązane do opracowania regionalnych programów. Skupiano si ę na kierunkach rozwoju środowisk twórczych, teatralnych, imprezach o randze ponadregionalnej, życiu muzycznym, działalno ści rozrywkowej, upowszechnianiu filmu, ochronie dóbr kultury, stworzeniu wojewódzkich archiwów pa ństwowych, domach i klubach kultury, bibliotekach i czytelnictwie, filialnych „Domach Ksi ąż ki” oraz społecznym ruchu kulturalnym i naukowym 257 . Autorami było w ąskie grono ludzi kultury lokalnego środowiska urz ędniczego. Rzadziej przedmiotowe prognozy stanowiły efekt wspólnej pracy zainteresowanych przedstawicieli instytucji kultury. Sformułowanie programów uchwalanych
256 Ibidem, s. 62. 257 Za wzorzec posłu żył Program rozwoju kultury w województwie toru ńskim na lata 1978-1990 , Wydział Kultury i Sztuki Urz ędu Wojewódzkiego w Toruniu, Toru ń 1978. 125 przez komitety wojewódzkie PZPR poprzedzane było odpowiednimi analizami badaczy i działaczy kultury. 258 Komitety wojewódzkie PZPR inicjowały, zalecały, wspierały, koordynowały, egzekwowały i wszystkie inne działania czyniły, by zrealizowa ć zadania wyartykułowane partyjn ą uchwał ą najwy ższego szczebla. Instancje wojewódzkie na podstawie zebranego w terenie materiału, kieruj ąc si ę partyjnymi zało żeniami i zasadami, ustalały kierunki realizacji polityki kulturalnej na podległym sobie terenie. Programy pozostały świadectwem jak władze szczebla wojewódzkiego ujmowały poszczególne dziedziny polityki kulturalnej średniego szczebla. Według Aleksandra Wallisa „Ze zrozumiałych wzgl ędów dominuje w tych programach my ślenie kategoriami poszczególnych działów kultury i instytucji kultury, ich potrzeb inwestycyjnych i mo żliwo ści rozwoju ilo ściowego”. 259 Wallis zauwa żył trzy podej ścia w regionalnych programach rozwoju kultury: (a) d ąż enia separatystyczne, czyli pomini ęcie w przygotowanych programach mo żliwo ści powi ąza ń kulturalnych z innymi miastami wojewódzkimi, (b) postawy nieselektywne, czyli nieumiej ętno ść wyboru wa żnej dla rozwoju kultury województwa inwestycji wiodącej kosztem działalno ści mniej znacz ących, (c) nieumiej ętno ść tworzenia centrum kultury, czyli brak zrozumienia doniosłej roli przemy ślanego rozmieszczenia instytucji kultury w topografii własnego miasta. 260 Według stworzonych programów miastom wojewódzkim przy świecał metropolitalny model rozwoju kultury. Za niezb ędny warunek realizacji programów uznano powoływanie instytucji kultury szczebla wojewódzkiego. Polegało to na tworzeniu nowych b ądź rozbudowie instytucji istniej ących. Konsekwencj ą podejmowanych działa ń uznawano inicjowanie wydarze ń ponadlokalnych, najch ętniej imprez ogólnokrajowych i mi ędzynarodowych. Umo żliwi ć to mo że rozwój szkolnictwa wy ższego, szczególnie szkół artystycznych lub ich filii. Zachowan ą na terenie województwa architektur ę dawn ą i lokalne zabytki postrzegano jako atrakcje turystyczne. Nie wiadomo na ile przygotowane prognozy „rozwoju kultury” wpłyn ęły na rzeczywisty rozwój regionalnych systemów upowszechniania uczestnictwa w kulturze.
258 Na przykład, K. Kostyrko, A. A. Łuczak (red.), Studium do rozwoju kultury w Wielkopolsce , Wydawnictwo Pozna ńskie, Pozna ń 1974. 259 A. Wallis, Problemy centralizacji i decentralizacji... , op. cit., s. 67. 260 Ibidem, s. 68. 126
By ć mo że pozostały jako dokumenty z góry uznane za „niewa żne” jako zapis intencji i deklaracji władz, w sytuacji niedostatku „ środków na kultur ę” i widocznych ju ż symptomów kryzysu ekonomicznego pa ństwa.
Instytucje kulturalne i artystyczne
W tradycyjnej nomenklaturze instytucje upowszechniania kultury zwane były instytucjami kulturalno-oświatowymi. T ą nazw ą, przej ętą z okresu mi ędzywojennego posługiwano si ę w aktach prawnych dotycz ących życia kulturalnego do lat 80. XX wieku. Okre ślenie „kulturalno-oświatowe” sygnalizuje edukacyjno-kulturowy wymiar ich działalno ści. W opracowaniu pod redakcj ą Franciszka W. Mleczki dotycz ącym placówek upowszechniania kultury wyró żnia si ę: placówki jednokierunkowej i wielokierunkowej działalności kulturalnej. Te pierwsze to typowe instytucje artystyczne organizuj ące uczestnictwo w okre ślonej dziedzinie sztuki: biblioteki, galerie, muzea, teatry dramatyczne i muzyczne, filharmonie i kina. Do placówek wielokierunkowej działalno ści kulturalnej zaliczone zostały świetlice, kluby i domy kultury, które „z zało żenia staraj ą si ę wyj ść naprzeciw ró żnorodnym zapotrzebowaniom kulturalnym poszczególnych jednostek i całych grup ludzkich, by tworzy ć dla nich bogate środowiska kulturowe”. 261 Biblioteki wł ączane do jednofunkcyjnych placówek kulturalnych pełni ą nierzadko, a cz ęsto pełniły w pierwszych latach po II wojnie światowej rol ę podstawowej instytucji kulturalnej na wsi, uprawiaj ącej wielodziedzinow ą działalno ść w sferze upowszechniania uczestnictwa w kulturze. Nie zajmowały si ę jedynie gromadzeniem i wypo życzaniem ksi ąż ek i czasopism, ale tak że prowadziły zaj ęcia obejmuj ące ró żne dziedziny kultury artystycznej
(np. sztuki plastyczne, śpiew i taniec) i upowszechnianie wiedzy. Upowszechnianie kultury w pierwszych latach po II wojnie światowej oparto na przedwojennych układzie placówek kulturalno-oświatowych, których sie ć znacznie rozbudowano. W śród nich przewa żały świetlice. Tradycja świetlic si ęga okresu I wojny światowej, dokładnie 1916 roku, kiedy zacz ęto tworzy ć tego rodzaju placówki w Warszawie dla działalno ści edukacyjno-wychowawczej, rozrywkowej, towarzyskiej i rekreacyjnej w trudnym wojennym czasie. Upowszechniły si ę w okresie mi ędzywojennym, konstytuuj ąc społeczny ruch
261 F. W. Mleczko, Placówki wielokierunkowej działalno ści kulturalnej ... , op. cit., s. 7-8. 127
świetlicowy. Uznano je wówczas za uniwersalne placówki kulturalno-oświatowe. 262 Wygenerowały poj ęcia: „pracy świetlicowej” i „zaj ęć świetlicowych”. Tworzono świetlice w mie ście i na wsi, dla ró żnych grup społecznych: robotników, dzieci i młodzieży, dla podró żnych ( świetlice dworcowe) i członków stowarzysze ń społecznych. Po wojnie powstawały, głównie w latach 1945-1949, przede wszystkim w zakładach pracy pod egid ą zwi ązków zawodowych, w osiedlach, st ąd te ż najwi ęcej z nich działało w miastach. Na wsi prowadziły je organizacje młodzie żowe i miejscowe spółdzielnie (produkcyjne, handlowo- usługowe) oraz Pa ństwowe Gospodarstwa Rolne. Świetlica mie ściła si ę w lokalu, składaj ącym si ę najcz ęś ciej z jednego pomieszczenia, rzadziej dwóch. Jej nazwa nawi ązuje do „jasnej izby” w dawnych polskich chatach, która słu żyła do rodzinnych uroczysto ści i przyjmowania go ści. Według definicji przyj ętej dla potrzeb bada ń statystycznych: „Świetlice i kluby s ą placówkami prowadz ącymi działalno ść kulturalno-oświatow ą i opieku ńczo- wychowawcz ą. Zajmuj ą one jedno lub wi ęcej pomieszcze ń, posiadaj ą urz ądzenia i sprz ęt. Działalno ść w świetlicach i klubach prowadz ą pracownicy zawodowi i aktyw społeczny. W klubach prowadzi si ę działalno ść konsumpcyjn ą, np. sprzeda ż kawy i herbaty”. 263
W uj ęciu Józefa Kargula: „Świetlica jest to placówka wczasów kulturalnych nastawiona na intensywn ą działalno ść wychowawcz ą poprzez uruchamianie aktywno ści umysłowej, artystycznej, rekreacyjnej dzieci, młodzie ży lub dorosłych”. 264
Świetlica sprawdzała si ę, by tak rzec, w grupowych formach pracy, zazwyczaj samokształceniowej i zbiorowej rozrywce, w której uczestniczyli wszyscy zebrani. Dla potrzeb tego rodzaju działalno ści pojawiły si ę tzw. gry i zabawy świetlicowe. Liczba świetlic i klubów wzrastała od połowy lat 40. do drugiej połowy lat 50. kiedy realizacj ę polityki kulturalnej pa ństwa w skali masowej oparto na wielofunkcyjnych domach kultury. Przykładowo liczba świetlic zakładowych (zwi ązkowych) i klubów zwi ększała si ę od 10 816 w 1950 roku, by trzy lata pó źniej (1953) osi ągn ąć liczb ę 14 695, po kolejnych czterech latach (1957) zmniejszy ć si ę trzykrotnie i spa ść do liczby 3 638. Ich liczba od 1958 roku znowu rosła i w 1960 roku
262 J. Kargul, Świetlice , w: D. Jankowski, J. Kargul, F. Kowalewski, K. Przyszczypkowski, op. cit., s. 172-181. 263 Kultura 1973 , op. cit., s. XX. 264 J. Kargul, op. cit., s. 172. 128 było ich 6 241. 265 W 1972 roku świetlic i klubów podległych radom narodowym było 10 534, spółdzielczych 5 008, a zwi ązkowych 7 496. 266 Uchwał ą Nr 434 Prezydium Rządu z dnia 13 czerwca 1953 r. w sprawie pracy kulturalnej na wsi podj ętą „W celu podniesienia pracy kulturalno-oświatowej na wsi i wzmo żenia propagandy osi ągni ęć i zada ń Polski Ludowej” nadzór nad wiejskimi świetlicami przekazano Ministerstwu Kultury i Sztuki. Uchwała nakazywała MKiS w porozumieniu z organizacjami społecznymi działaj ącymi na wsi przej ąć od nich w 1952 roku 1 000 świetlic, które miały si ę sta ć świetlicami wzorcowymi. Ich lokalizacja podlegała zatwierdzeniu przez prezesa Rady Ministrów, co wskazywało na znaczenie i rang ę jak ą nadano sprawie działalno ści kulturalnej w społeczno ści chłopskiej, ze wzgl ędu na przypisane im cele ideologiczno-polityczne. Wsparcia merytorycznego i instrukta żowego świetlicom miały udzieli ć 23 powiatowe domy kultury przekazane MKiS przez CRZZ oraz Centralna Poradnia Świetlicowa MKiS przekształcona w O środek Instrukcyjno- Metodyczny Pracy Kulturalno-Oświatowej. Zbli żon ą w formach działania był klub kultury. Według obja śnienia Józefa Kargula: „Klub (…) jest instytucj ą kulturaln ą organizuj ąca dla homogenicznej, pod jakim ś wzgl ędem grupy społecznej odpoczynek, rozrywk ę oraz (jako komponent systemu) realizuj ącą zespół funkcji kulturalno-oświatowych”. 267
Kluby były najbardziej popularn ą i dominuj ącą w życiu kulturalnym placówk ą w latach 60. Nast ąpił wówczas wr ęcz lawinowy rozwój wiejskich klubów ksi ąż ki i prasy. Organizował je, dysponuj ący sieci ą pi ęciu tysi ęcy kiosków wydawca, dystrybutor prasy i niektórych wydawnictw ksi ąż kowych, koncern RSW Prasa, Ksi ąż ka, Ruch, który pierwsze kluby pod swoim szyldem uruchomił na pocz ątku 1963 roku. W połowie roku było ich niespełna sto, natomiast w grudniu ponad tysi ąc. Pełniły funkcje kiosku sprzedaj ącego pras ę i ksi ąż ki, posiadały kawiarnie. Oferowały rolnikom przestrze ń umo żliwiaj ącą kontakty towarzyskie, gry i zabawy. Były ośrodkami kultury wiejskiej wyposa żanymi z czasem w odbiorniki telewizyjne. Akcja powszechnego tworzenia klubów „Ruch” zyskała poparcie młodzie żowych organizacji wiejskich,
265 I. Ciapała, op. cit., s. 24 oraz F. Żuber, Placówki wielokierunkowej działalno ści kulturalnej w latach planu 6-letniego (lata 1950-1955) , w: F. W. Mleczko (red.), Placówki wielokierunkowej działalno ści kulturalnej, op. cit., s. 31 (tabela). 266 Kultura 1973 , op. cit., s. 2-3. 267 J. Kargul, op. cit., s. 185. 129 sołtysów i lokalnych władz terenowych. Powstawały równie ż Kluby „Rolnika” i odr ębne klubokawiarnie. Uchwała Nr 941 Prezydium Rz ądu z dnia 2 grudnia 1955 r. w sprawie zasad urz ądzania i finansowania placówek kulturalno-oświatowych w zakładach pracy oraz w sprawie płac pracowników kulturalno-oświatowych postanawiała, że zakład pracy ma obowi ązek prowadzenia – w zale żno ści od jego wielko ści mierzonej liczb ą zatrudnionych – świetlicy, klubu lub domu kultury. § 1 ustala, że „1. Obowi ązek urz ądzania i pokrywania kosztów prowadzenia świetlicy ma ka żdy: 1) zakład pracy zatrudniaj ący ponad 100 pracowników, 2) dom młodego robotnika, 3) hotel robotniczy, w którym mieszka wi ęcej ni ż 200 pracowników, jak równie ż skupiony zespół hoteli robotniczych, w którym mieszka wi ęcej ni ż 200 pracowników. 2. Obowi ązek urz ądzania i pokrywania kosztów prowadzenia klubu ma zakład pracy zatrudniaj ący ponad 1 000 pracowników. Klub powinien by ć poło żony poza terenem zakładu. 3. Obowi ązek urz ądzania i pokrywania kosztów prowadzenia domu kultury ma zakład pracy zatrudniaj ący ponad 2 000 pracowników. Dom kultury powinien być poło żony poza zakładem pracy. 5. Je żeli w zakładach pracy zatrudniaj ących poni żej okre ślonych w ust. 1,2,3 ilo ści pracowników istnieje świetlica, klub lub dom kultury, nie nale ży ich likwidowa ć. 6. Zakłady pracy, które nie maj ą warunków do uruchomienia klubów lub domów kultury okre ślonych w ust. 2 i 3, powinny rozwija ć prac ę kulturaln ą w ramach istniej ących mo żliwo ści lokalowych. 7. Zakłady pracy maj ą równie ż prawo w ramach własnych mo żliwo ści lokalowych organizowa ć
świetlice („czerwone k ąciki”) przy wydziałach produkcyjnych”. 268
Cele, zadania, zasady funkcjonowania i zarz ądzania placówkami kulturalno-oświatowymi w zakładach pracy okre ślał Regulaminu zwi ązkowego klubu ( świetlicy) i domu kultury (zatwierdzony uchwał ą Sekretariatu Centralnej Rady Zwi ązków Zawodowych z listopada 1954 r.) stanowi ący zał ącznik do uchwały. Postanawiał on, że „Świetlice, kluby i domy kultury zwi ązków zawodowych prowadz ą prac ę kulturalno-oświatow ą, której głównym celem jest socjalistyczne wychowanie mas pracuj ących oraz organizacja wypoczynku dla robotników, pracowników i członków ich rodzin”.269
Mo żna rzec, że powy ższy akt prawny był „konstytucj ą” działalno ści kulturalnej w przedsi ębiorstwach i instytucjach pa ństwowych do 1988 roku. Nawi ązuj ąc do polskiej tradycji „domów społecznych” i „domów ludowych” oraz do do świadcze ń radzieckich, od 1947 roku opracowywano koncepcj ę organizacyjn ą,
268 Uchwała Nr 941 Prezydium Rz ądu z dnia 2 grudnia 1955 r. w sprawie zasad urz ądzania i finansowania placówek kulturalno-oświatowych w zakładach pracy oraz w sprawie płac pracowników kulturalno- oświatowych , M. P., Nr 127, poz. 1627. 269 Zał ącznik Nr 1 do uchwały Nr 941 Prezydium Rz ądu z dnia 2 grudnia 1955 r., Regulamin zwi ązkowy klubu (świetlicy) i domu kultury (zatwierdzony uchwał ą Sekretariatu Centralnej Rady Zwi ązków Zawodowych z listopada 1954 r.) , M. P., Nr 127, poz. 1627. 130 lokalizacyjn ą w sieci osadniczej i architektoniczn ą domów kultury. Prace prowadził Główny Urz ąd Planowania Przestrzennego (1947-1948) oraz Zakład Architektury Politechniki Warszawskiej (1949) na zlecenie Ministra Kultury i Sztuki. Przedstawione opracowania zleceniodawca uznał za nieodpowiednie, albowiem nie odpowiadały zało żeniom rozwojowym 6-letniego planu gospodarczego 1949-1955 i nie zapewniały spełniania szeregu funkcji przewidywanych dla domów kultury. W 1950 roku MKiS powołał Mi ędzyorganizacyjn ą Komisj ę dla Terenowych Domów Kultury, która sformułowała wytyczne dla projektowania domów kultury. W przygotowanym przez ni ą materiale zdefiniowano dom kultury jako: „Instytucj ę społeczno-pa ństwow ą, która za po średnictwem władz pochodz ących z wyboru lub nominacji, poprzez planowe i systematyczne oddziaływanie na środowisko, słu ży wychowaniu nowego, aktywnego człowieka w duchu socjalizmu”. 270
W uj ęciu badawczo-statystycznym „Domy kultury s ą o środkami pracy kulturalno-oświatowej i upowszechniania ró żnorodnych dziedzin oświaty i kultury. Spełniaj ą ponadto funkcj ę o środka instrukta żu i poradnictwa pracy kulturalno- oświatowej. Domy kultury obejmuj ą w zasadzie odr ębne specjalnie wzniesione lub adaptowane budynki z sal ą widowiskow ą lub widowiskowo-kinow ą, z odpowiednio przystosowanymi pomieszczeniami i urz ądzeniami oraz z odpowiednim wyposa żeniem niezb ędnym do prowadzenia ró żnorodnych form pracy kulturalno-oświatowej”. 271
Do 1952 roku funkcjonowały jedynie domy kultury prowadzone przez zwi ązki zawodowe. Było ich w 1950 roku – 84, w 1951 – 112. W czerwcu 1950 roku zapadła decyzja władz pa ństwowych o tworzeniu domów kultury podległych MKiS, za po średnictwem rad narodowych. Miała ona zwi ązek z realizacj ą polityki kulturalnej zarysowanej w przemówieniu Bolesława Bieruta i programu rewolucji kulturalnej w wersji stalinowskiej, a w jej ramach wzmo żenie ofensywy ideologicznej w okresie społeczno-gospodarczego planu 6-letniego. St ąd te ż – jak stwierdza Wacław Wiecki – „Wpływ pa ństwa na kierunki i tre ść działalno ści kulturalnej szczególnie silnie ujawnił si ę w latach 1950-1955. W tym te ż okresie wzrosła aktywno ść administracji w dziedzinie tworzenia placówek kulturalnych. (…) Chodziło tak że o równie wa żne zadania jakimi było upowszechnianie socjalistycznej ideologii, propagowanie programu budownictwa socjalistycznego oraz umacnianie autorytetu władzy ludowej”. 272
Pierwsze, tego rodzaju instytucje kulturalne pojawiły si ę w 1952 roku, w liczbie 24. Osiem lat pó źniej, w 1960 roku było ich ju ż 229, a nale żą cych do zwi ązków zawodowych 396. W 1972
270 Cyt. za F. Żuber, Placówki wielokierunkowej działalno ści kulturalnej w latach planu 6-letniego (lata 1950- 1955) , w: F. W. Mleczko (red.), op. cit., s. 31-32. 271 Kultura 1973 , op. cit., s. XX. 272 W. Wiecki, Funkcja społeczna i organizacja domów kultury , COMUK, Warszawa 1979, s. 10. 131 roku odnotowano 406 domów kultury rad narodowych, 35 spółdzielczych i 350 zwi ązków zawodowych. Równocze śnie organizowano nadzorowane przez MKiS świetlice i kluby. Ich liczba w pierwszym roku zaistnienia wynosiła 6 803. Było ich najwi ęcej w 1954 roku – 7 983, po czym zmniejszała si ę i w 1960 roku zostało ich 4 400. W połowie lat 50. pa ństwowe domy kultury podporz ądkowane radom narodowym, tworzone były wedle szczebli administracyjnych, co okre ślało zasi ęg ich działania i oddziaływania na funkcjonuj ące na wydzielonym administracyjnym obszarze świetlice i kluby. Powoływano zatem: rejonowe, powiatowe i wojewódzkie domy kultury z odpowiednimi kompetencjami i zadaniami. Rejonowe domy kultury miały nadzorowa ć merytorycznie prac ę kulturaln ą nad świetlicami wiejskimi w promieniu 10 km od swojej siedziby. Były lokalizowane głównie na terenie spółdzielni produkcyjnych, PGR i Pa ństwowych O środków Maszynowych. Powiatowe domy kultury I stopnia działały w mniejszych miastach powiatowych. Miały je aktywizowa ć kulturalnie i prowadzi ć prac ę instrukta żowo-poradnicz ą dla terenowych placówek kulturalnych. Powiatowe domy kultury II stopnia powoływano w miastach powiatowych licz ących około 50 tysi ęcy mieszka ńców do udzielania pomocy merytorycznej i organizacyjnej świetlicom i klubom działaj ących w powiecie. Wojewódzkie (regionalne) domy kultury miały by ć wzorcowymi o środkami upowszechniania kultury i nadzorowa ć merytorycznie placówki na terenie ich działania. Sytuowano je nie tylko w miastach-siedzibach władz wojewódzkich, ale te ż w du żych miastach, by tym samym obejmowa ć działaniami około 150 tysi ęcy mieszka ńców. W zwi ązku z tworzeniem sieci domów kultury powołano w MKiS Zarz ąd Domów Kultury, Klubów i Świetlic, przekształcony nast ępnie w Departament Pracy Kulturalno-Oświatowej. W strukturze Zarz ądu powstał Centralny Dom Twórczo ści Ludowej służą cy doradztwem merytoryczno-metodycznym, przemianowany wkrótce na Centraln ą Poradni ę Amatorskiego Ruchu Artystycznego. W 1969 roku nadano nowe statuty ramowe wojewódzkim i powiatowym domom kultury, ukierunkowuj ąc ich działalno ść na zadania instrukcyjno-metodyczne. „Przemiany modelowe instytucji domu kultury” w PRL i po 1989 roku prze śledziła Ewa Bobrowska. W odniesieniu do domów w Polsce Ludowej wyró żnia trzy istotne okresy ich działalno ści ze wzgl ędu na przypisane im zadania: (1) przedpa ździernikowy (do zapocz ątkowania „odwil ży” w 1956 roku), w którym obowi ązywał „radziecki model domu kultury”, (2) po 1956 roku do „przełomu sierpniowego” 1980 roku i (3) dekad ę lat 80. XX wieku. Do 1956 roku działalno ść domów kultury ukierunkowano na prac ę o światowo-kulturaln ą
132 podporz ądkowan ą celom ideologicznym i politycznym, nadaj ąc jej charakter agitacyjno- propagandowy, kształtuj ącą „wyrobienie polityczne” w okresie gospodarczego planu 6-letniego. Upowszechnianie „kultury socjalistycznej” pozostało głównym zadaniem domów kultury po 1956 roku, jednak „zacz ęto mówi ć o wszechstronnym rozwoju człowieka jako celu pracy domu kultury, nobilitowano tak że rozrywk ę”. 273 Przydzielone im zadania obejmowały: upowszechnianie sztuki i wiedzy, amatorski ruch artystyczny oraz organizowanie wypoczynku i rozrywki. Ju ż od 1956 roku zmniejszała si ę presja ideologiczna i nadzór polityczny nad działalno ści ą domów kultury. W latach 80. w sytuacji kryzysu gospodarczego i ogłoszonego „kryzysu kultury” uniezale żniano w ró żnym zakresie polityk ę programow ą od ideologicznych ideałów i politycznych celów. Dyskutowano o nowym ustroju kultury i nowym modelu domu kultury jako organizatorze autotelicznego, wielowymiarowego uczestnictwa w kulturze, w którym pracownik „merytoryczny” byłby raczej animatorem kultury. Instytucjonalna sfera działalno ści kulturalnej została cało ściowo, aczkolwiek w rozbiciu na instytucje kulturalne i artystyczne, uregulowana w ustawie z dnia 28 kwietnia 1984 roku o upowszechnianiu kultury oraz prawach i obowi ązkach pracowników upowszechniania kultury oraz w ustawie z dnia 28 grudnia 1984 roku o instytucjach artystycznych .274 Pierwszy z wymienionych aktów prawnych definiuje nast ępuj ąco poj ęcie upowszechniania kultury: „Upowszechnianiem kultury jest działalno ść polegaj ąca w szczególno ści na udost ępnianiu warto ści kultury narodowej i światowej, wł ączaniu ich do społecznego obiegu i umo żliwieniu szerokiego odbioru, na inspirowaniu i organizowaniu jednostek i grup obywateli do aktywnego i twórczego uczestniczenia w życiu kulturalnym kraju, regionu, środowiska, na tworzeniu warunków do rozwoju ich talentów twórczych twórczo ści kulturalnej oraz aktywno ści społecznej w sferze kultury, zwłaszcza w społecznym ruchu kulturalnym, a tak że na kultywowaniu i rozwijaniu regionalnych tradycji
kulturalnych, twórczo ści ludowej i folkloru”. 275
Zgodnie z powy ższym rozumieniem, upowszechnianiem kultury zajmuj ą si ę w cało ści lub w ograniczonym zakresie ró żne placówki i instytucje, stowarzyszenia społeczno-kulturalne, naukowe, zwi ązki twórcze i szereg organizacji społecznych. Jednostki organizacyjne, dla których upowszechnianie kultury jest działalno ści ą podstawow ą zwane s ą w ustawie „instytucjami i placówkami upowszechniania kultury”. S ą nimi wymienione w artykule 9: domy kultury, ośrodki i kluby kultury, świetlice, galerie sztuki współczesnej i salony sztuki, o środki bada ń
273 E. Bobrowska, op. cit., s. 136. 274 Ustawa z dnia 28 grudnia 1984 r. o instytucjach artystycznych , Dz. U. z 1984 r., Nr 60, poz. 304. 275 Ustawa z dnia 28 kwietnia 1984 r. o upowszechnianiu kultury oraz prawach i obowi ązkach pracowników upowszechniania kultury , Dz. U. z 1984 r., Nr 26, poz. 129. 133 i dokumentacji zabytków, filmu, muzyki oraz innych dziedzin kultury, biblioteki i muzea, dalej ośrodki doskonalenia kadr upowszechniania kultury. Za instytucje zajmuj ące si ę cz ęś ciowo, w okre ślonym zakresie upowszechnianiem kultury uznaje si ę: instytucje artystyczne, jednostki ksi ęgarstwa, rozpowszechniania ksi ąż ek, filmu, muzyki i plastyki, wydawnictwa, prasa, radio, telewizja, szkoły i inne placówki o światowo-wychowawcze oraz przedsi ębiorstwa „produkuj ące dobra lub świadcz ące usługi maj ące znaczenie dla upowszechniania kultury”. Wedle ustawy „Do podstawowych zada ń instytucji i placówek upowszechniania kultury należy w szczególno ści: 1) edukacja kulturalna i wychowanie przez sztuk ę, 2) gromadzenie, dokumentowanie, tworzenie, ochrona i udost ępnianie dóbr kultury, 3) tworzenie warunków do rozwoju amatorskiego ruchu artystycznego oraz zainteresowania wiedz ą i sztuk ą, 4) tworzenie warunków dla rozwoju kultury robotniczej i ludowej, folkloru oraz r ękodzieła ludowego i artystycznego, 5) rozpoznawanie, rozbudzanie i zaspokajanie potrzeb i zainteresowa ń kulturalnych”. 276
Zgodnie z ustaw ą, instytucje kulturalne mog ą tworzy ć ró żne podmioty organizacyjne: pa ństwowe, społeczne i prywatne, w tym osoby fizyczne. Dla zinwentaryzowania istniej ącej sieci placówek i instytucji kulturalnych wprowadzony został obowi ązek ich wpisu do odpowiedniego rejestru w MKiS lub w urz ędach wojewódzkich. Ró żnorodno ść , szeroki zakres oraz społeczne znaczenie i ekonomiczny wymiar działalno ści upowszechnieniowej uzasadnia ustawowe uznanie upowszechniania kultury za sfer ę polityki społeczno-gospodarczej pa ństwa. Zwi ązane z nim zadania i przedsi ęwzi ęcia maj ą by ć wpisywane do centralnych i terytorialnych (regionalnych) planów społeczno-gospodarczych. Analogicznie do ustawy o upowszechnianiu kultury Sejm uchwalił ustaw ę o instytucjach artystycznych „W celu pełniejszego zaspokajania potrzeb kulturalnych społecze ństwa oraz rozwoju kultury i sztuki zgodnie z celami i zasadami socjalistycznego ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. 277 Wedle ustawy instytucjami artystycznymi s ą: teatry, filharmonie, opery, operetki, orkiestry symfoniczne i kameralne, zespoły pie śni i ta ńca, zespoły chóralne i inne instytucje zajmuj ące si ę organizowaniem zawodowej działalno ści estradowej i rozrywkowej. Ich działalno ść winna by ć ukierunkowana na wspomniane ju ż wy żej zaspokajanie potrzeb i aspiracji kulturalnych społecze ństwa, „kształtowanie ideowych, moralnych i patriotycznych postaw obywateli” i socjalistycznych mi ędzyludzkich zasad współ życia społecznego, „umo żliwianie obywatelom wszechstronnego rozwoju osobowości” oraz „godne
276 Ibidem, art. 10. 277 Ustawa z dnia 28 grudnia 1984 r. o instytucjach artystycznych , op. cit. 134 reprezentowanie kultury polskiej za granic ą”. Do kompetencji Ministra Kultury i Sztuki nale ży okre ślanie głównych kierunków ich działalno ści programowo-artystycznej. Musz ą one pozostawa ć w zgodzie z wyszczególnionymi w ustawie zadaniami instytucji artystycznych, do których nale ży: „1) kształtowanie, prezentacja i upowszechnianie post ępowych warto ści historycznego i współczesnego dorobku kultury narodowej oraz humanistycznych warto ści kultury światowej, 2) rozwijanie, kultywowanie oraz upowszechnianie post ępowych tradycji narodowych i regionalnych oraz ochrona dziedzictwa kulturalnego, 3) edukacja kulturalna i wychowanie przez sztuk ę, a zwłaszcza przygotowanie dzieci i młodzie ży do roli przyszłych odbiorców i współtwórców socjalistycznej kultury narodowej, 4) tworzenie warunków sprzyjaj ących rozwojowi twórczo ści i talentów twórczych”. 278
Instytucje artystyczne to tzw. jednofunkcyjne placówki kulturalne wyspecjalizowane w organizowaniu uczestnictwa w jednej dziedzinie kultury artystycznej w odró żnieniu od typowych instytucji kulturalnych, zwanych placówkami wielofunkcyjnymi, które wskazane zostały w ustawie o upowszechnianiu kultury.
Produkcja i upowszechnianie filmu – kinematografia i kina
Zgodnie z leninowsk ą tez ą „Kino to najwa żniejsza ze sztuk”, doceniaj ąc odziaływanie propagandowe filmu, dekretem Prezydenta Krajowej Rady Narodowej, bardzo wcze śnie, bo ju ż 13 listopada 1945 roku powołano przedsi ębiorstwo „Film Polski”, który poza okre śleniem zada ń zwi ązanych z produkcj ą filmów i kształceniem fachowców filmowych, ustalał, i ż do „zada ń przedsi ębiorstwa nale ży: 1. stosowanie filmu jako środka informacji, wychowania społecznego oraz upowszechniania o światy i kultury, 2. szerzenie kultury filmowej w społecze ństwie”. 279 Wykonanie dekretu powierzono Ministrowi Informacji i Propagandy. Dekret został zast ąpiony w 1951 roku ustaw ą o kinematografii. Została ona wydana „W celu popierania kinematografii jako samoistnej twórczo ści artystycznej i jako masowego środka upowszechniania o światy, kultury i sztuki oraz wychowania społecznego”. Regulowała sprawy produkcji filmów, ich rozpowszechniania i sprzeda ży. Na jej podstawie utworzono Centralny Urz ąd Kinematografii podporz ądkowany Prezesowi Rady Ministrów. Jego zakres działania wyznaczono w siedmiu
278 Ibidem, art. 2. 279 Dekret z dnia 13 listopada 1945 r. o utworzeniu przedsi ębiorstwa pa ństwowego „Film Polski” , Dz. U. z 1945 r., Nr 55, poz. 307 i 308; art. 3, ust. 2, pkt 1 i 2. 135 punktach dotycz ących nadzoru nad produkcj ą filmow ą, a w punkcie 7, znalazł si ę zapis, iż do wła ściwo ści Urz ędu nale żą sprawy: „(...) popierania twórczo ści artystycznej, literackiej i naukowej w dziedzinie kinematografii, przede wszystkim przez inicjowanie i organizowanie konkursów, wystaw i działalno ści wydawniczej oraz popieranie i nadzorowanie zrzesze ń, maj ących na celu upowszechnianie kultury filmowej, pogłębiania wiedzy o sztuce i technice filmowej”. 280
Now ą ustaw ę o kinematografii Sejm uchwalił w 1987 roku. W preambule stwierdza si ę, że jej postanowienia podj ęto „W celu zapewnienia niezb ędnych warunków działalno ści i rozwoju kinematografii jako cz ęś ci kultury narodowej, zwi ązanych z zasadami socjalistycznego ustroju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”. Artykuł 2 zawiera prawn ą definicj ę kinematografii okre ślaj ącą tym samym zakres działalno ści zwi ązanych z twórczo ści ą filmow ą, jej finansowaniem, udost ępnianiem i dystrybucj ą filmów oraz zasady wykonywania zawodów filmowych. Zgodnie z ni ą: „Kinematografia obejmuje twórczo ść filmow ą i produkcj ę filmów, obrót filmami, działalno ść kin, upowszechnianie kultury filmowej, ochron ę, gromadzenie, pomna żanie i udost ępnianie zasobów sztuki filmowej, badania naukowe i techniczne, uczestnictwo w kształceniu kadr filmowych oraz działalno ść usługow ą i handlow ą na potrzeby filmu”. 281
Produkcj ą, opracowaniem, dystrybucj ą i upowszechnianiem filmów miały zajmowa ć si ę instytucje filmowe, natomiast kinematograficzne przedsi ębiorstwa pa ństwowe poza twórczo ści ą filmow ą pozostałymi sferami działalno ści wymienionymi w powy ższym okre śleniu kinematografii. Instytucje i przedsi ębiorstwa stanowiły jednostki organizacyjne kinematografii. Nadzór nad nimi sprawowa ć miał Komitet Kinematografii podlegaj ący Ministrowi Kultury i Sztuki. Dla finansowania kinematografii ustanowiono Fundusz Kinematografii. Produkcj ą filmów fabularnych zajmowała si ę równie ż Telewizja Polska, która miała własny Zakład Produkcji Filmów Telewizyjnych utworzony w 1961 roku przez Komitet do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja”. 1 stycznia 1974 roku utworzono Centraln ą Wytwórni ę Programów i Filmów Telewizyjnych „Poltel”. Od 1964 roku filmy długometra żowe emitowane jako seriale produkowały równie ż wytwórnie działaj ące jako jednostki organizacyjne kinematografii. Formułowane pod adresem twórczo ści filmowej pretensje krytyków lat sze ść dziesi ątych dotyczyły nadmiernej eksploatacji tematyki okupacyjno-wojennej. Wypominano nieobecno ść
280 Ustawa z dnia 15 grudnia 1951 r. o kinematografii , Dz. U. z 1951 r., Nr 66, poz. 452, art. 2, ust 2, pkt 7. 281 Ustawa z dnia 16 lipca 1987 r. o kinematografii , Dz. U. z 1987 r., Nr 22, poz. 127. 136 wielkich problemów okresu „historycznego”, czyli powojennej odbudowy i zapocz ątkowanej wówczas rewolucji społecznej i kulturalnej, zach ęcaj ąc twórców do realizacji filmów zaanga żowanych z pasj ą i żarliwo ści ą. Produkcji posiadających artystyczne ambicje. Przedstawiaj ących konflikty mi ędzy interesem osobistym i społecznym bohatera, walkę o wyzwolenie społeczne jednostki 282 . Dla upowszechniania filmu tworzono kina, zwane w ustawie o kinematografii z 1951 roku „teatrami świetlnymi”. Uruchamiano kina: stałe, półstałe (funkcjonuj ące w latach 1954-1967) i ruchome. Półstałe działały głównie na wsi, podobnie jak kina objazdowe. Kina półstałe zlikwidowano lub zamieniono na kina stałe w 1968 roku. Kina miały ró żny status prawno- organizacyjny. Były to kina: (1) pa ństwowe administrowane przez wojewódzkie zarz ądy kin, (2) niepa ństwowe: (a) zwi ązkowe podlegaj ące Centralnej Radzie Zwi ązków Zawodowych, (b) społeczne: wojskowe, spółdzielcze oraz organizacji i instytucji społecznych. Kina zwi ązkowe powstały w 1954 roku. Od 1964 roku zacz ęły powstawa ć kina studyjne na mocy zarz ądzenia Ministra Kultury i Sztuki wydanego 4 lipca 1964 roku, z zadaniem prezentowania filmów o wysokich walorach społecznych i artystycznych popularyzuj ących wiedz ę o filmie. Wy świetlano w nich filmy nie skierowane do szerokiego rozpowszechniania ze wzgl ędu na ich ogólnie okre ślon ą „trudno ść w odbiorze”, kontrowersyjny charakter obyczajowy i ideologiczno- polityczny, co do których zastrze żenia miał urz ąd cenzorski. Kina studyjne miały ograniczony zasi ęg społeczny. Gromadziły w ąsk ą kategori ę widzów, przede wszystkim ze środowisk inteligenckich. Działały jeszcze odr ębnie objazdowe kina o światowe realizuj ące zadania edukacyjne i instrukta żowe z ró żnych dziedzin wiedzy, techniki i kultury artystycznej. Filmy o światowe produkowała Centrala Filmów O światowych „Filmos”. Ustawa o kinematografii z 1987 roku nakładała na jednostki organizacyjne kinematografii obowi ązek upowszechniania kultury filmowej poprzez „1) rozpowszechnianie filmów z u życiem jakiejkolwiek techniki, z wyj ątkiem wy świetlania w telewizji, 2) prowadzenie sieci kin oraz innych placówek rozpowszechniania filmów, 3) organizowanie przegl ądów, festiwali, dni kultury filmowej, sympozjów i innej podobnej działalno ści kulturalnej, 4) wspieranie działa ń, o których mowa w pkt. 3, instytucji kulturalnych, społecznego ruchu filmowego oraz stowarzysze ń społeczno-kulturalnych w kraju i za granic ą”283 .
282 J. Toeplitz, Uwagi o polskim filmie w: „Nowe Drogi”, Nr 6 (133) czerwiec 1960, s. 113-117. 283 Ustawa z dnia 16 lipca 1987 r. o kinematografii , op. cit. 137
W 1965 roku było ogółem 3 935 kin (381 kin ruchomych) pi ęć lat pó źniej – 3 285 (493 kina ruchome). W 1971 roku działało 2 317 kin pa ństwowych, 457 – zwi ązkowych i 313 kin społecznych. Ju ż jednak do 1978 roku z polskiego krajobrazu kulturalnego znikn ęło 1 359 kin na terenach wiejskich i 833 w miastach. Ich likwidacj ę kontynuowano w latach 80., tłumacz ąc to radykalnym spadkiem frekwencji w konsekwencji upowszechnienia si ę telewizji. Jan Grad widzi tu wpływ tak że innych czynników: nieatrakcyjny repertuar i pogarszaj ące si ę warunki projekcji i ogl ądania filmów, brak komfortu w salach kinowych, w szczególno ści placówek w małych miejscowo ściach, kontrastuj ący z wygod ą domowych warunków ogl ądania telewizji oraz oszcz ędno ść czasu wolnego, przeznaczanego dot ąd w du żej mierze na wyj ście do kina. 284
Teatry Według partyjnych instancji i publicystów teatry powinny by ć ideowe, przedstawiaj ące dramaturgi ę moralnych i filozoficznych problemów czasu socjalistycznych przemian. Po roku 1956 zaprzestano przedstawiania sztuk napisanych wcze śniej. Sztuki poprzedniego okresu okre ślane mianem „produkcyjnych” odeszły wraz z „wielko ści ą” poruszanych przez siebie spraw, którym usiłowały słu żyć. Przy braku propozycji nowych ich miejsce wypełniła dramaturgia zachodnia. Tak ą polityk ę repertuarow ą równie ż poddawano krytyce. Przykładowo Jan Alfred Szczepa ński pisał: „Teatr Ludowy w Nowej Hucie, który nowy sezon 1958/59 pragnie otworzy ć polsk ą prapremier ą „D żumy” Camusa, co jest do ść dziwacznym pojmowaniem roli teatru w naszym najmłodszym mie ście robotniczym”. 285 W zało żeniach realizacyjnych polityki kulturalnej przed 1975 rokiem przyj ęto zasad ę, że ka żde z 17. miast wojewódzkich powinno mie ć teatr dramatyczny. Uwa żano je bowiem za „wojewódzkie instytucje widowiskowe”. Miały one obowi ązek upowszechniania kultury teatralnej na terenie „swoich” regionów, poprzez objazdowe spektakle. W 1965 roku działało 67 teatrów dramatycznych i 24 lalkowych. Do roku 1972 nie zmieniła si ę liczba teatrów dramatycznych, zwi ększyła si ę natomiast o 1 liczba teatrów lalkowych. W 1975 roku teatry dramatyczne, lalkowe, filharmonie istniały we wszystkich stolicach województw.
284 J. Grad, Uczestnictwo w kulturze społecze ństwa polskiego i jego uwarunkowania , w: J. Grad, U. Kaczmarek, op. cit., s. 50. 285 J. A. Szczepa ński, Rozwa żania o teatrze polskim , „Nowe Drogi”, Nr 9 (111) wrzesie ń 1958, s. 107. 138
W nowoutworzonych województwach po 1975 roku d ąż ono tak że do uruchomienia teatrów dramatycznych i instytucji muzycznych z pozytywnym skutkiem.
Instytucje muzyczne
Powojenn ą kultur ę muzyczn ą Mieczysław Tomaszewski okre ślił mianem „przypływu”, po którym nast ąpił „odpływ”. Losy instytucji muzycznych uzale żnione zostały bowiem od żywiołowo realizowanej odbudowy i przebudowy kraju.286 Instytucje muzyczne w pierwszych powojennych latach odbudowy Warszawy, działały na prowincji. W 1947 roku powołano pa ństwowe przedsi ębiorstwo Zjednoczone Zakłady Przemysłu Muzycznego podlegaj ące MKiS. Tym samym odwrócono spontaniczny proces decentralizacji. Przemysł muzyczny, instytucja postrzegana pobocznie, bo maj ąca techniczne zadania do realizacji, wypełniła jednocze śnie znaczenie zasadnicze i dla Warszawy kluczowe. 287 W 1950 roku istniało 91 teatrów instytucji muzycznych, w 1960 roku było ich 128. W 1965 roku było 9 oper, 9 operetek, 10 filharmonii, 9 orkiestr symfonicznych i 2 pa ństwowe zespoły pie śni i ta ńca („Mazowsze” i „ Śląsk”). W 1972 nie zmieniła si ę liczba teatrów, oper, operetek i zespołów pie śni i ta ńca. Zwi ększyła si ę o 4 liczba filharmonii, a o tyle samo zmniejszyła si ę natomiast liczba orkiestr symfonicznych. W 1965 roku działały 587 ogniska muzyczne, i 30 baletowych. W 1972 istniały 667 ogniska muzyczne i 24 baletowych. Instytucje muzyczne nie tworzyły jednak funkcjonalnego układu przestrzennego. W 1976 roku Jan St ęszewski wykazał „sprzeczno ści pojawiaj ące si ę w skomplikowanym procesie upowszechniania kultury muzycznej”. W zdecentralizowanym bowiem systemie instytucji muzycznych zabrakło powi ąza ń i porozumie ń mi ędzy nimi, które działały w „totalnej niemal diasporze” i to „bez udziału fachowych gremiów”, które mogłyby okre śli ć modele ich działania i „przyszło ściowe potrzeby”. W tej sytuacji za konieczne uznał podj ęcie dyskusji dotycz ącej całokształtu polskiej kultury muzycznej. 288 Oficjalna kultura muzyczna nie dostrzegała muzyki
286 M. Tomaszewski, Muzyka w: Kultura Polski Ludowej..., op. cit., s. 206. 287 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 29 lipca 1947 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz Prezesem Centralnego Urz ędu Planowania o utworzeniu przedsi ębiorstwa pa ństwowego pod nazw ą „Zjednoczone Zakłady Przemysłu Muzycznego”, M. P., Nr 101, poz. 661. Zmienione 28 marca 1948 roku. 288 J. St ęszewski, O potrzebie muzyki i o potrzebie kultury muzycznej , „Nowe Drogi”, Nr 6 (325) czerwiec 1976, s. 142. 139 popularnej, jakby przeoczyła ten fakt, że „prawie zupełnie niezauwa żalnie wyrosła obok muzyka małej estrady”.289
Upowszechnianie prasy, ksi ąż ki i czytelnictwa
Dla obsługi prasowej i fotograficznej powołane zostały odpowiednie agencje. Pierwsz ą agencj ą prasow ą na terenach wyzwolonych spod okupacji niemieckiej była Agencja Prasowo- Informacyjna, zało żona w Lublinie w 1944 roku. Dostarczała materiałów publicystycznych. Do 1948 roku podlegała Spółdzielni Wydawniczej „Prasa”. Samodzielno ść utraciła w 1967 roku, za spraw ą przył ączenia do Agencji Robotniczej. 26 pa ździernika 1945 roku utworzona została Polska Agencja Prasowa jako przedsi ębiorstwo pa ństwowe do którego zada ń nale żało: „a) informowanie społecze ństwa polskiego o wszelkich przejawach życia w kraju i zagranic ą oraz informowanie zagranicy o życiu polskim, b) wydawanie Dziennika Urz ędowego Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” oraz innych wydawnictw pa ństwowych z wyj ątkiem tych, które s ą lub b ędą specjalnie zastrze żone dla innych organów pa ństwowych, c) po średniczenie w przyjmowaniu ogłosze ń instytucji, urz ędów i przedsi ębiorstw pa ństwowych i samorz ądowych”. 290
Zwierzchni nadzór nad PAP powierzono Ministrowi Informacji i Propagandy. Uchylaj ąc dekret, ponownie utworzono PAP jako agencj ę rz ądow ą na mocy ustawy z dnia 28 lipca 1983 roku. 291 Poza informowaniem o wydarzeniach w kraju i za granic ą, agencja miała prezentowa ć stanowisko władz pa ństwowych wobec tych wydarze ń i upowszechnia ć o świadczenia i dokumenty władz pa ństwowych. PAP w nowym kształcie podlegała Prezesowi Rady Ministrów. Na jej czele stał prezes. Oficjalne wiadomo ści, opinie i stanowiska ogłaszane przez PAP nie podlegały cenzurze. Co wi ęcej GUKPPiW w swych zaleceniach cenzorskich wzorował si ę niejednokrotnie na formie podawczej informacji prezentowanych przez PAP. Agencja wydawała poufne „Biuletyny specjalne” zawieraj ące pełne przekazy o wydarzeniach w kraju i na świecie, z przeznaczeniem dla władz pa ństwowych i partyjnych. W 1997 roku uchwalona została kolejna ustawa o PAP, z zaleceniem przekształcenia agencji w spółk ę akcyjn ą Skarbu Pa ństwa.
289 W. Panek, Jazz, beat i rozrywka , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1973, s. 98. 290 Dekret z dnia 26 pa ździernika 1945 r . o utworzeniu Polskiej Agencji Prasowej PAP , Dz. U. z 1945 r., Nr 50, poz. 278 i 279. 291 Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o Polskiej Agencji Prasowej , Dz. U. z 1983 r., Nr 44, poz. 202. 140
Polska Partia Socjalistyczna zało żyła w 1946 roku własn ą agencj ę prasow ą pod nazw ą Socjalistyczna Agencja Prasowa. Istniała do czasu zjednoczenia PPR i PPS i zało żenia Agencji Robotniczej w 1948 roku jako agencji prasowej PZPR. Podlegała Spółdzielni Wydawniczej „Prasa”. Przygotowywała materiały informacyjne i publicystyczne prasie terenowej stanowi ącej periodyki PZPR. Była wydawc ą najwi ększego ogólnopolskiego dziennika „Trybuna Ludu”. W 1951 roku została zało żona Centralna Agencja Fotograficzna. Istniała do końca PRL. Prowadziła obsług ę fotograficzn ą prasy polskiej. Funkcjonowała w strukturze RSW „Prasa” (pó źniej RSW „Prasa. Ksi ąż ka, Ruch”). Polska Ludowa ukształtowała rynek prasy odmiennie wobec porz ądku znanego przed wojn ą. Wówczas liczba wydawanych czasopism odpowiadała umiarkowanym nakładom gwarantuj ącym sprzeda ż około dwustu tytułów. Powojenna rzeczywisto ść ukształtowała trend zmierzaj ący do ograniczenia tytułów prasowych do niespełna pi ęć dziesi ęciu, rekompensuj ąc rynek prasy du żymi nakładami. Na tym rynku wydawnictw periodycznych najmocniejsz ą pozycj ę miała Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Prasa”. W 1948 roku Zarz ąd Główny RSW „Prasa” utworzył Klub Mi ędzynarodowej Prasy i Ksi ąż ki, zwany potocznie „Empikiem”. Odrodzona z inicjatywy PPR w grudniu 1944 roku w Lublinie i przeniesiona do Warszawy, w lutym 1945 roku, Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza „Ksi ąż ka” nawi ązała nazw ą do tradycji spółdzielni wydawniczej utworzonej w 1919 roku. Wydawała literatur ę lewicuj ących pisarzy polskich i zagranicznych oraz czasopisma komunistyczne. Z tego powodu została zamkni ęta przez sanacyjne władze II Rzeczypospolitej. Utworzono j ą ponownie 25 kwietnia 1947 roku na mocy uchwały Sekretariatu KC PPR. Po powstaniu PZPR stała si ę jej własno ści ą. RSW „Prasa” dominowała na rynku prasowym. Wydawała ponad 90% wychodz ących w Polsce gazet codziennych i 50% wszystkich czasopism. Rynek periodyków: gazet (periodyki „informacji ogólnej”) i czasopism („inne periodyki”) ukazuj ących si ę w 1955 roku obejmował 593 tytuły, w 1960 roku 750, w 1965 – 1757, a w 1970 – 2750, w 1972 – 3195. 292 Funkcjonowanie prasy i praca dziennikarska oparta była na przepisach dekretu Prezydenta Rzeczpospolitej z 1938 roku. Dopiero w 1984 roku uchwalono ustaw ę „Prawo prasowe” 293 . W artykule 1 okre ślono zadania prasy, w śród nich „rozpowszechnianie informacji i opinii
292 Kultura 1973 , op. cit., s. 2-3 i 64. 293 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe , Dz. U. z 1984 r., Nr 5, poz. 24. 141 słu żą cych rozwojowi socjalistycznych stosunków społecznych, gospodarki narodowej, nauki i kultury”. W 1973 roku powstała RSW „Prasa-Ksi ąż ka-Ruch” poprzez poł ączenie Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa” z firm ą kolporta żowo-handlow ą Przedsi ębiorstwo Upowszechniania Prasy i Ksi ąż ki „Ruch”,” oraz wydawnictwami: „Ksi ąż ka i Wiedza”, Krajowa Agencja Wydawnicza i Młodzie żowa Agencja Wydawnicza. Formalnie spółdzielnia osób prawnych była centraln ą instytucj ą wydawnicz ą partii. Udziałowcami RSW były mi ędzy innymi PZPR, CRZZ, ZMS. Koncern RSW „Prasa-Ksi ąż ka-Ruch” wydał w 1975 roku dwie ście trzydzie ści sze ść tytułów obejmuj ąc 80% krajowego rynku prasy, a dziesi ęć lat pó źniej dwie ście sze ść dziesi ąt cztery tytuły stanowiły 74% nakładów prasowych. Utworzył O środek Bada ń Prasoznawczych i Instytut Badania Współczesnych Problemów Kapitalizmu. Dysponował około ośmioma tysi ącami Klubów Prasy i Ksi ąż ki oraz osiemdziesi ęcioma mi ędzynarodowymi. Koncern zlikwidowano na mocy ustawy z dnia 22 marca 1990 roku. 294 Rozbudowany centralnie kolporta ż umo żliwiał docieranie periodyków do czytelnika. Odbiorcami po żą danymi byli chłopi i robotnicy. Prenumerat ę organizowały zakłady pracy a ich koszty były relatywnie niskie. To doprowadziło do sytuacji odwrotnych. By zahamowa ć nadmierny popyt ceny w 1957 roku podwy ższono. Polski przemysł wydawniczy podczas II wojny światowej doznał olbrzymich strat. Zniszczona powstaniem Warszawa, skupiaj ąca przed wojn ą liczne firmy wydawnicze, utraciła dziewi ęć dziesi ąt pi ęć procent drukar ń i innych obiektów. Według powojennych szacunków, po wyzwoleniu kraju, zdolnych uruchomi ć produkcj ę było zaledwie 15% drukar ń przedwojennych. Podj ęto trud odbudowy zasobów zniszczonych, budowano drukarnie nowe. Powstawały pa ństwowe drukarnie zatrudniaj ące tysi ące ludzi. Ludowe pa ństwo polskie przeprowadziło, do ko ńca 1950 roku, likwidacj ę drukar ń prywatnych. Wybrane drukarnie znacjonalizowano. Upa ństwowiono przemysł poligraficzny. Wa żną rol ę przebudowy rynku wydawniczego wypełniły powoływane centralnie instytucje wydawnicze. W 1950 roku uruchomiono w Warszawie Dom Słowa Polskiego, najwi ększy zakład poligraficzny w Polsce drukuj ący dzienniki, czasopisma i ksi ąż ki oraz Drukarni ę imienia Rewolucji Pa ździernikowej.
294 Ustawa z dnia 22 marca 1990 r. o likwidacji Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa-Ksi ąż ka-Ruch” , Dz. U. z 1990 r., Nr 21, poz. 125. 142
Pierwsze pi ęciolecie powojennej odbudowy umo żliwiało podejmowanie inicjatyw wydawniczych podmiotom niezale żnym. Dostarczano ksi ąż ki, czasopisma i pras ę codzienn ą odpowiadaj ące zapotrzebowaniom ró żnie zorientowanych środowisk. Do ko ńca 1955 roku władza ludowa powołała trzydzie ści wyspecjalizowanych wydawnictw pa ństwowych b ądź spółdzielczych. Działalno ść podejmowały nowopowstaj ące wydawnictwa prywatne. Reaktywowano przedwojenne firmy wydawnicze, w tym najbardziej znane jak: Gebethner i Wolf, Arct, Ksi ąż nica-Atlas, Ossolineum, Nasza Ksi ęgarnia oraz uruchomiono nowe, jak Wiedza-Zawód-Kultura T. Zapióra, Awir, E. Kuthan. Reaktywowana po wojnie znana warszawska Firma Wydawniczo-Ksi ęgarska „Gebethner i Wolf” prowadziła wydawnictwo ksi ąż ek i nut, hurt ksi ęgarski i ksi ęgarstwo asortymentowe. Wydawnictwo zostało przej ęte przez pa ństwo w 1950 roku. Antykwariat zlikwidowany został w 1961 roku. Rodzinna firma ksi ęgarzy i drukarzy Arct. Powstała w 1855 roku drukarnia podj ęła druk wydawnictw pedagogiczno-oświatowych, ksi ąż ek dla dzieci i młodzie ży oraz nut. Podczas okupacji ksi ęgarnia była konspiracyjnym o środkiem pracy o światowej i kulturalnej. Przygotowywane potajemnie wydawnictwa spłon ęły w powstaniu Warszawskim. Wydawnictwo „Arct” istniało do 1953 roku. „Ksi ąż nica-Atlas”, Zjednoczone Zakłady Kartograficzne i Wydawnicze, reaktywowane w 1945 roku, powstały na bazie przedwojennego wydawnictwa Spółka Akcyjna zało żonego w 1924 roku. „Ksi ąż nica-Atlas” wznowiła działalno ść we Wrocławiu. Istniała do 1952 roku. Trzaska, Evert i Michalski, przedwojenna Ksi ęgarnia i Dom Wydawniczy specjalizował si ę w publikacjach encyklopedycznych, słownikowych i dziełach zbiorowych. Podczas okupacji działaj ąca ksi ęgarnia była o środkiem konspiracyjnej działalno ści kulturalnej. Działalno ść wznowiono w 1945 roku, głównie w zakresie sprzeda ży sortymentowej. Firma istniała do 1963 roku. Instytucja wydawnicza „Nasza Ksi ęgarnia” uruchomiona została ponownie w 1945 roku na bazie utworzonej w 1921 roku Spółki Akcyjnej. Powstała z inicjatywy Zwi ązku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Wydawano podr ęczniki szkolne, od 1950 roku literatur ę dla dzieci i młodzie ży. Wydawca periodyków Świerszczyk, Płomyk, Płomyczek, Młody Technik . Przekształcone zostało w Pa ństwowe Wydawnictwo Literatury Dzieci ęcej, nast ępnie od 1960 roku w Instytut Wydawniczy „Nasza Ksi ęgarnia”.
143
Zakład Narodowy imienia „Ossoli ńskich” uruchomiono ponownie po wojnie we Wrocławiu w 1946 roku jako bibliotek ę i wydawnictwo. Biblioteka fundacyjna i placówka naukowo-wydawnicza zało żona została w 1817 roku we Lwowie jako dar dla narodu polskiego. Zbiory biblioteczne przetrwały drug ą wojn ę światow ą i na mocy porozumienia rz ądów w latach 1946 – 1947 przewiezione zostały do Wrocławia. Fundacj ę zlikwidowano na mocy dekretu w 1952 roku. Bibliotek ę i wydawnictwo podporz ądkowano PAN. Zgodnie z zakładanymi celami politycznymi po umocnieniu władzy Polski ludowej dokonano rewolucyjnej przebudowy rynku wydawniczego. Nast ąpiło odej ście od zró żnicowanych pod wzgl ędem statusu prawnego instytucji wydawniczych i przej ście na model pa ństwowy zwany „modelem uspołecznionym”. W 1947 roku działały dwie ście sze ść dziesi ąt cztery firmy prywatne, ale ju ż w 1949 roku pa ństwowe i społeczne oficyny wydawały 84% wszystkich ówczesnych tytułów. W 1951 roku upa ństwowiono wszystkie wydawnictwa, chocia ż do ko ńca 1952 roku ukazywały si ę jeszcze nieliczne tytuły przygotowane do druku przez prywatne firmy wydawnicze. W latach 1951-1957 działał Centralny Urz ąd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Ksi ęgarstwa, któremu przypadło zagospodarowanie przej ętego maj ątku prywatnego, obiektów infrastruktury, parku maszynowego i kadr technicznych. W opinii Józefa Korpały: „Z chwil ą uspołecznienia produkcji wydawniczej zacie śnił si ę zwi ązek mi ędzy polityk ą kulturaln ą a ruchem wydawniczym. Pozytywnym skutkiem upa ństwowienia produkcji wydawniczej. (…) Celem instytucji wydawniczych przestał by ć zysk wydawców, a stała si ę planowa pomoc świadczona narodowi w jego budownictwie socjalistycznym, w upowszechnieniu o światy i kultury, w walce ideologicznej i w wychowaniu społecze ństwa”. 295
Wedle autora wypowiedzi pozytywnym skutkiem upa ństwowienia wydawnictw było: (1) uporządkowanie rynku wydawniczego ze wzgl ędu na wprowadzenie zasady specjalizowania si ę poszczególnych wydawnictw w wybranym rodzaju pi śmiennictwa (literatura pi ękna, technika, medycyna, itp.), (2) podniesienie wzrostu i jako ści produkcji w rezultacie wprowadzenia do produkcji wydawniczej planowania. Wprowadzenie scentralizowanego zarz ądzania dawało niew ątpliw ą korzy ść , któr ą była mo żliwo ść wydawania publikacji wysokonakładowych. Szansa obni żenia kosztów jednostkowych druku ksi ąż ki okazała si ę jednak iluzoryczna. Decydował socjalistyczny system zarz ądzania przedsi ębiorstwami abstrahuj ący od rachunku ekonomicznego
295 J. Korpała, Bibliotekarstwo i ruch wydawniczy w Polsce Ludowej w: Bibliotekarstwo Powszechne. Tom IV. Historia ksi ąż ki i bibliotek oraz ich stan obecny w Polsce , oprac. J. Grycz i A. Gryczowa, Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1959, s. 229. 144 na rzecz prymatu decyzji politycznych dotycz ących wydawania ideologicznie „słusznych” tytułów. Samokrytycznie dostrzegano niekorzystne tego efekty, zauwa żaj ąc, że w d ąż eniu do jak „najszerszego przyswojenia społecze ństwu zasad marksizmu-leninizmu, do przetworzenia psychiki człowieka” wydawano wiele publikacji „o tre ści społecznej i politycznej” w masowym nakładzie, nie zwa żaj ąc na ich „przydatno ść czytelnicz ą”, które zamiast skłania ć, zach ęca ć „raczej zra żały do lektury powa żnego i warto ściowego pi śmiennictwa politycznego, zwłaszcza marksistowskiego”. Nie czytane, zalegaj ąc na półkach bibliotecznych i w magazynach ksi ęgar ń, „nie spełniały swego zadania wychowawczego i dydaktycznego”. 296 Elementem istotnym polityki wydawniczej lat sze ść dziesi ątych było planowanie. Standardem były roczne plany wydawnicze obowi ązkowo przygotowywane przez instytucje wydawnicze i przekazywane do akceptacji czynnikom zwierzchnim. Perspektywiczne plany kre ślono na okres kilku lat. Decyzje zapadały na najwy ższych szczeblach. Plany wydawnicze ogłaszano drukiem, poddaj ąc wykazy pod dyskusj ę zainteresowanym instytucjom i środowiskom. Do grona dyskutantów posiadaj ących prawo korygowania planów lub wysuwania propozycji własnych, wł ączono: ksi ęgarzy, bibliotekarzy oraz fachowców innych dziedzin. Obowi ązkiem pracowników bibliotecznych było zapoznawanie si ę z planami wydawniczymi i zgłaszanie uwag, wniosków i propozycji. Współdecydowały one, przynajmniej formalnie, o planowanej wielko ści nakładów wskazanych tytułów, podziale ich na rynek ksi ęgarski i biblioteki. Ustalanie nakładów odbywało si ę na podstawie okre ślenia zapotrzebowania na dane tytuły i kr ęgu odbiorców. Wystrzegano si ę, przynajmniej intencjonalnie wydawnictw „nietrafionych”. Do koordynacji projektowanych publikacji i zatwierdzania planów wydawniczych były specjalnie powoływane gremia. Na przełomie 1950 i 1951 roku powstała Centralna Komisja Wydawnicza. W 1958 roku utworzono Departament Ekonomiki Ksi ąż ki i Czasopi śmiennictwa Ministerstwa Kultury i Sztuki. Do jego kompetencji nale żały sprawy wydawnictw, zwi ązane z przemysłem drukarskim, kolporta żu ksi ąż ek i periodyków, dostosowywanie przedkładanych planów wydawniczych do potrzeb aktualnie przyj ętej polityki wydawniczej i dostosowania obrotu ksi ąż ką do rozpoznanych oczekiwa ń odbiorców. Powstawały nowe wydawnictwa, mi ędzy innymi partii politycznych. Przez Polsk ą Parti ę Socjalistyczn ą powołana została w 1946 roku Spółdzielnia Wydawnicza „Wiedza”. Jej działalno ść trwała zaledwie dwa lata.
296 Ibidem, s. 229. 145
Działał Instytut Wydawniczy „PAX” zało żony w Warszawie w 1949 roku przez Bolesława Bogdana Piaseckiego, twórcy Stowarzyszenia „PAX”, działacza politycznego i publicysty. Wspierany przez Ministerstwo Bezpiecze ństwa Publicznego głosił tez ę zaanga żowania katolików świeckich w tworzeniu nowego ustroju. „PAX” publikował literatur ę religijn ą, prace naukowe z dziedzin nauk humanistycznych oraz polsk ą i zagraniczn ą literatur ę pi ękn ą. Wydawał mi ędzy innymi dziennik Słowo Powszechne i od 1953 do maja 1956 roku Tygodnik Powszechny. Czasopisma Argumenty, Fakty i My śli, My śl Wolna i miesi ęcznik o charakterze naukowym Człowiek i Światopogl ąd wydawało Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomy ślicieli. To zało żona w 1957 roku organizacja społeczna podejmuj ąca kwestie laicyzacji społecze ństwa polskiego i propagowania światopogl ądu materialistycznego. Prowadziła działalno ść o światow ą i wydawnicz ą. Znana czytelnikom Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa „Czytelnik”, pó źniej Spółdzielnia Wydawnicza, zało żona została w 1944 roku w Lublinie przez Jerzego Borejsz ę. Nast ępnie przeniesiona została do Łodzi i Krakowa, od 1945 roku do Warszawy. „Czytelnik” był pierwsz ą w powojennej Polsce instytucj ą tworz ącą podstawy nowoczesnego edytorstwa. Podstawow ą działalno ści ą była praca kulturalno-oświatowa prowadzona przez Instytut Kulturalno-Oświatowy zło żony z sieci ksi ęgar ń, bibliotek, kół czytelniczych oraz zespołu bada ń czytelnictwa. Instytut Prasy Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej „Czytelnik” w 1951 roku poł ączono z pionami wydawniczymi „Ksi ąż ka i Wiedza” oraz RSW „Prasa”. „Czytelnik” był najwi ększym w powojennej Polsce wydawc ą gazet i czasopism, mi ędzy innymi: dziennika Życie Warszawy , Rzeczpospolita , czasopism Ku źnica, Odrodzenie, Twórczo ść , Przekrój . Wydawano tak że serie tanich ksi ąż ek drukowanych w du żym nakładzie. Z redakcji serii tematycznego działu popularnonaukowego Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik”, wyodr ębnione zostało w 1952 roku Pa ństwowe Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”. Publikuje słowniki tematyczne z ró żnych dyscyplin wiedzy oraz słowniki j ęzyków obcych, takie ż podr ęczniki oraz literatur ę popularnonaukow ą. W sferze o światy działały Pa ństwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych utworzone w 1945 roku. PZWS publikowały głównie podr ęczniki. Funkcjonowały do 1974 roku. Z tej oficyny wydawniczej wyodr ębniły si ę w 1951 roku Pa ństwowe Wydawnictwa Szkolnictwa
146
Zawodowego. PWSZ funkcjonowały samodzielnie do 1973 roku. Z edukacj ą szkoln ą zwi ązane były Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. W 1951 roku w Warszawie zało żone zostało Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe. Miało oddziały w Krakowie, Łodzi, Poznaniu i Wrocławiu. Wydawało encyklopedie uniwersalne i tematyczne. Od 1962 roku działało jako wydawnictwo normatywnych słowników j ęzyka polskiego oraz literatury naukowej, popularnonaukowej, podr ęczników dla studentów i uczniów szkół średnich, ksi ąż ek i czasopism w j ęzykach obcych. Publikacje z zakresu nauk technicznych drukowały Wydawnictwa Techniczne, które zało żone zostały w 1949 roku w Warszawie. Ten najwi ększy wydawca ksi ąż ek technicznych funkcjonował do 1961 roku, kiedy został przekształcony w Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. WNT publikuje nadal wydawnictwa naukowe, popularnonaukowe, monografie, podr ęczniki, wydawnictwa informacyjne, leksykony, encyklopedie, słowniki naukowo-techniczne. Wydawnictwo „Prasa Wojskowa” zało żone w 1947 roku podlegało Ministerstwu Obrony Narodowej. Istniało do 1952 roku, przekształcone w Wydawnictwo „Bellona”. Istniało do 1990 roku jako wydawnictwo podlegaj ące Ministerstwu Obrony Narodowej. Publikowało ksi ąż ki podejmuj ące tematyk ę wojskowo ści, od literatury fachowej i prac naukowych, poprzez publikacje popularnonaukowe do literatury pi ęknej. Wydawnictwa funkcjonuj ące w obszarze upowszechniania sztuki to: powstałe w 1945 roku w Krakowie Polskie Wydawnictwo Muzyczne celem wydawania literatury muzycznej, Pa ństwowe Wydawnictwo „Sztuka” utworzone w 1953 roku, w pewnym zakresie Wydawnictwo „Budownictwo i Architektura” zało żone zostało w 1954 roku. Z poł ączenia wydawnictw „Budownictwo i Architektura z Pa ństwowym Wydawnictwem „Sztuka” w 1957 roku powstało pa ństwowe Wydawnictwo „Arkady”, publikuj ące materiały z dziedziny sztuk pi ęknych, architektury oraz budownictwa. Funkcjonowało przez cały okres PRL. Sprywatyzowane zostało w III RP. Opracowania o sztuce w szerokim zakresie publikowały Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, które zało żono w 1959 roku w Warszawie. Powstało w miejsce Filmowej Agencji Wydawniczej, która działała w latach 1949-1959. WAiF były edytorem monografii szkół i kierunków artystycznych, rozpraw teoretycznych i historycznych, ksi ąż ek popularnonaukowych, esejów, encyklopedii, leksykonów. Od połowy lat osiemdziesi ątych WAiF drukowało wi ększo ść wydawanych czasopism artystycznych. Zało żona w 1958 roku Oficyna
147
Wydawnicza „Auriga” została wł ączona do struktur Wydawnictw Artystycznych i Filmowych w 1962 roku. Pa ństwowe Wydawnictwo Literatury Młodzie żowej „Iskry” w 1952 roku wyodr ębniono z wydawnictwa „Ksi ąż ka i Wiedza”. Głównym obszarem była literatury kierowana do młodzie ży dorastającej i starszej. „Iskry” istniały do ko ńca PRL. Teksty religijne wydawała Drukarnia i Ksi ęgarnia Świ ętego Wojciecha, istniej ąca w Poznaniu od 1895 roku. Działalno ść wydawnicz ą reaktywowała w 1957 roku. Oficyna odegrała wa żną rol ę w życiu społecznym i kulturalnym kraju. Jej główny profil okre ślaj ą modlitewniki, teksty Pisma Świ ętego, podr ęczniki, encyklopedie, słowniki, poradniki metodyczne i czasopisma dla rodzin katolickich. Księgarni ę wydawnictwa ponownie otwarto w 1960 roku. Dystrybucj ą prasy i wydawnictw zajmowało si ę Pa ństwowe Przedsi ębiorstwo Kolporta żu Prasy „Ruch” zało żone w 1950 roku, przekształcone dwa lata pó źniej w ogólnopolskie Przedsi ębiorstwo Upowszechniania Prasy i Ksi ąż ki „Ruch”. Działania scaleniowe zintensyfikowano od 1969 roku. Przedsi ębiorstwo kolporta żu prasy działało jako zjednoczenie osiemnastu wojewódzkich PUPiK „Ruch”, trzy centrale przedsi ębiorstw kolporta żowych, trzy centrale przedsi ębiorstw handlowych, dwa wydawnictwa: Biuro Wydawniczo-Propagandowe „Ruch” i Agencja Wydawnicza „Ruch”, oraz przedsi ębiorstwo powołane do prowadzenia handlu zagranicznego Centrala Handlu Zagranicznego „Ruch”. Opisany stan utrzymano do 1973 roku. Utworzona w 1950 roku Centrala Obrotu Ksi ęgarskiego „Dom Ksi ąż ki”, przej ęła, faktycznie zmonopolizowała, cał ą sie ć istniej ących w kraju ksi ęgar ń i magazyny. Oddzielono tym samym rynek wydawniczej wytwórczo ści od dystrybucji detalicznej ksi ąż ek. Faktycznie zmonopolizowano hurtow ą i detaliczn ą, krajow ą i zagraniczn ą sprzeda ż ksi ąż ek. Przedmiotem handlu ksi ęgarskiego, oprócz ksi ąż ek uczyniono nuty, mapy, artykuły pi śmiennicze, płyty gramofonowe. Pod koniec PRL tak że kasety magnetofonowe oraz wideokasety. Przedsi ębiorstwa wchodz ące w skład centrali „Dom Ksi ąż ki” usamodzielniono w 1982 roku. Dystrybucj ą ksi ąż ek do ksi ęgar ń zaj ęła si ę Składnica Ksi ęgarska zało żona w 1958 roku celem przej ęcia hurtu ksi ęgarskiego wydzielonego od Centrali Obrotu Ksi ęgarskiego „Dom Ksi ąż ki”. Od drugiej połowy lat 70. widoczny ju ż kryzys gospodarczy powoduj ący zmniejszenie pa ństwowych „wydatków na kultur ę” objawia si ę mi ędzy innymi spadkiem produkcji ksi ąż ek. Osi ągn ęła ona najni ższy poziom w 1981 roku. Dopiero trzy lata pó źniej odnotowano wzrost
148 liczby wydanych egzemplarzy, w sumie 221,8 mln, co dało statystycznie 6 ksi ąż ek na jednego mieszka ńca, ale – jak podaje Jerzy Adamski, autor raportu o stanie kultury – było to ledwie 60% społecznego zapotrzebowania, które szacowano na 8 egzemplarzy na jednego mieszka ńca. To wymagało wzrostu nakładów ksi ąż ek do 310 mln egzemplarzy w stosunku do roku 1981. Daleko niewystarczaj ąca była produkcja podr ęczników szkolnych tylko w 50% pokrywaj ąca potrzeby rynku edukacyjnego oraz wydawnictw encyklopedycznych, słowników i poradników, które zaledwie w 30% zaspokajały zamówienia ksi ęgarstwa. Brakowało papieru dla wydawnictw, klejów i farb drukarskich, wydłu żał si ę te ż cykl wydawniczy, pogarszała jako ść techniczna ksi ąż ek. Ten stan rzeczy powodowało niedofinansowanie wydawnictw i przedsi ębiorstw poligraficznych, maj ących przestarzałe linie produkcyjne, których stan techniczny z roku na rok pogarszał si ę.297 Popraw ę infrastruktury drukarskiej zapisano w „Programie rozwoju przemysłu poligraficznego w latach 1986-1990”.
Biblioteki
Władza ludowa wyznaczała ksi ąż ce funkcje ideowo-kulturalnego kształtowania narodu. Od pierwszych lat po wyzwoleniu ksi ąż ka była wa żnym no śnikiem tre ści ideologii socjalistycznej i podstawowym źródłem wiedzy o świecie. Wypo życzenia i czytelnictwo ksi ąż ek stało si ę podstawowym miernikiem post ępu w likwidowaniu analfabetyzmu i zaawansowania procesu demokratyzacji kultury, emancypacji kulturalnej mas. Po wojnie ksi ąż ki, je żeli ocalały z po żogi, trafiały w zakamarki domostw zagruzowanych miast i miasteczek, czekaj ąc ponownego odkrycia. W pierwszych miesi ącach pocz ątkowo samorzutnie potem bardziej zorganizowanie, ratowano z po żogi wojennej wszelkie publikacje, które udało si ę uratowa ć. Za symboliczne wydarzenie uzna ć nale ży ratowanie zbiorów warszawskiej Biblioteki Uniwersyteckiej. Odtwarzana na zgliszczach stolicy, rozpocz ęła prac ę 26 stycznia 1945 roku. Bibliotek ę Narodow ą uruchomiono 1 kwietnia, a Bibliotek ę Publiczn ą 26 kwietnia. Pod koniec 1945 roku powołany przy Ministerstwie O światy Wydział Bibliotek podj ął trud budowania podstaw powojennego bibliotekarstwa. Zabezpieczał rozproszone i porzucone ksi ęgozbiory. Wydano broszur ę kierowan ą do osób działaj ących w terenie zatytułowan ą „Wskazówki dla prowadz ących akcj ę zabezpieczaj ącą bibliotek i zbiorów bibliotecznych”.
297 Por. J. Adamski, op. cit., s. 91. 149
Dekret o bibliotekach poprzedziło powołanie Pa ństwowego Instytutu Ksi ąż ki jako zakładu naukowo-badawczego podległego Ministrowi O światy, zajmuj ącego si ę prowadzeniem bada ń naukowych dotycz ących ksi ąż ki, bibliotekarstwa i czytelnictwa, kształceniem w tych dziedzinach, gromadzeniem, opracowywaniem i udost ępnianiem materiałów naukowych, informacj ą bibliograficzn ą i merytoryczn ą pomoc ą placówkom bibliotecznym, naukowym i instytucjom społecznym w zakresie problematyki prowadzonych bada ń i działalno ści. 298 Jego żywot był jednak krótki, bo zaledwie czteroletni. Wyznaczone mu zadania badawcze przej ął Instytut Bada ń Literackich, Biblioteka Narodowa natomiast prace bibliograficzne i informacj ę w tym zakresie, Naczelna Dyrekcja Bibliotek w Ministerstwie O światy za ś edukacj ę w zakresie bibliotekoznawstwa. Dekret o bibliotekach był jednym z pierwszych aktów prawnych nowych władz pa ństwowych odnosz ących si ę do instytucji kulturalnej. Rozpoczyna go zapis, mówi ący, że „Biblioteki i zbiory biblioteczne, zarówno krajowe, jak i znajduj ące si ę za granic ą, a b ędące własno ści ą lub w posiadaniu obywateli polskich lub instytucyj polskich, uznaje si ę za narodowe mienie kulturalne, powołane do słu żenia dobru ogólnemu”. 299
Wyró żnia on nast ępuj ące kategorie bibliotek ze wzgl ędu na ich status własno ściowy i zasi ęg u żytkowania ksi ęgozbioru. S ą to biblioteki publiczne (pa ństwowe), społeczne b ędące własno ści ą stowarzysze ń i instytucji społecznych, prywatne (osób lub instytucji) oraz domowe niezajmuj ące si ę udost ępnianiem zbiorów. Dekret zobowi ązywał biblioteki do wzajemnych usług udost ępniania wskazanych tytułów i do wypo życzeń mi ędzybibliotecznych umo żliwiaj ących czytelnikowi dotarcie do poszukiwanego tytułu. Rozwój obiegu ksi ąż ki sprzyjał kształtowaniu ksi ęgozbiorów specjalistycznych. Dekret powołał do życia ogólnokrajow ą sie ć bibliotek publicznych utrzymywanych przez pa ństwo lub „inne podmioty publiczno-prawne”, zło żon ą z: bibliotek szkolnych, powszechnych i naukowych. 300 Ka żdej, rozbudowywanej kierunkowo sieci, przypisano cel zaspokajania narastaj ących i zró żnicowanych indywidualnych potrzeb czytelniczych. Biblioteki podporz ądkowano Ministrowi O światy, sprawuj ącemu nad nimi naczelny nadzór i opiek ę. Trzy lata pó źniej ustaw ą z 31 pa ździernika 1951 roku biblioteki
298 Dekret z dnia 22 marca 1946 r. o Pa ństwowym Instytucie Ksi ąż ki , Dz. U. z 1946 r., Nr 12, poz. 77 i 78. 299 Dekret z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi, Dz. U. z 1946 r., Nr 26, poz. 163. 300 J. Korpała, op. cit., s. 188. 150 przekazano w gesti ę Ministra Kultury i Sztuki. 301 Dekret ustanowił Pa ństwow ą Rad ę Biblioteczn ą przy Ministrze O światy jako organ doradczy, która miała swoje odpowiedniki w województwach w postaci komitetów bibliotecznych. Prowadziły one, uwzgl ędniaj ąc ideologiczne pryncypia, odpowiedni ą polityk ę biblioteczn ą pojmowan ą jako zarz ądzanie działalno ści ą biblioteczn ą w skali ogólnokrajowej. Ksi ąż ki i biblioteki stały si ę wa żną dziedzin ą polityki kulturalnej. Socjalistycznie pojmowana równo ść gwarantowała ka żdemu obywatelowi dost ęp do dóbr kultury, szczególnie nieodpłatnego wypo życzania ksi ąż ek, które w ten sposób trafiały „pod strzechy”. Organizowano mobilne, ruchome punkty biblioteczne, autobusy wypełnione ksi ąż kami, docieraj ące regularnie do wsi i oddalonych od miast niewielkich miejscowo ści. Według Józefa Korpały: „Istota rewolucji kulturalnej polega wła śnie na równoczesnym udost ępnianiu i upowszechnianiu kultury, rozbudzaniu twórczo ści kulturalnej i udost ępnianiu ksi ąż ek i gazet, które przez ksi ęgarnie i biblioteki powszechne docieraj ą do ka żdego mieszka ńca. Ksi ąż ki czy gazety nie trzeba szuka ć w mie ście, bo przychodzi ona do chłopa na wie ś i do robotnika do zakładu pracy”. 302
Polityka biblioteczna omawianego okresu stanowi ąc składow ą polityki o światowej, współistniej ąc z polityki kulturaln ą, realizowała podstawowe cele partii. Polityka biblioteczna to nie tylko tworzenie placówek bibliotecznych to bardziej przemy ślany ideologicznie dobór tytułów. W tym zakresie działał Komitet Doboru Ksi ąż ki. Na mocy decyzji politycznych zasoby bibliotek „czyszczono z przypadkowo” zgromadzonych tytułów. Usuwano ze stanu ksi ąż nic nabytki odzyskane z dawnych ksi ęgozbiorów prywatnych i społecznych. Usuwano egzemplarze odnalezione po zasobach ksi ąż nic rozproszone w czasie wojny. Akcj ę t ę uzasadniano konieczno ści ą „wła ściwego doboru ksi ąż ek” w zwi ązku z tym usuni ęcia niepoczytnych wydawnictw „zalegających półki”, które nale żało zapełni ć publikowanymi w masowych nakładach „warto ściowymi ksi ąż kami” zgodnie z polityk ą Komitetu Upowszechniania Ksi ąż ki działaj ącego w latach 1948-1951, a nast ępnie władz o światowych przy kolejnych selekcjach ksi ęgozbiorów publicznych. W istocie była to „wielka czystka” ksi ęgozbiorów bibliotecznych z dotychczasowej literatury popularnej, usuwanie jej z obiegu czytelniczego, uznana za swoist ą „walk ę z gustem czytelnika”. 303 Gorliwo ść polityczna „niespecjalistów” doprowadziła
301 Ustawa z dnia 31 pa ździernika 1951 r. o przekazaniu Ministrowi Kultury i Sztuki zakresu działania Ministra Oświaty w przedmiocie bibliotek i zbiorów bibliotecznych , Dz. U. z 1951 r., Nr 55, poz. 399, 400, 401. 302 J. Korpała, op. cit., s. 165. 303 S. Kondek, Wycofywanie literatury popularnej z obiegu czytelniczego w latach 1949-1955 , w: J. Licha ński (red.), Retoryka i badania literackie. Rekonesans, Wydawnictwo Wydziału Polonistyki UW, Warszawa 1998. 151 do zniszcze ń wielu partii ksi ąż ek, które oddawano na przemiał, selekcjonuj ąc je w zbiorach wedle ideologicznych kryteriów wychowawczej szkodliwo ści. Nawet zwolennik tego rodzaju selekcjonowania zasobów bibliotecznych, Józef Korpała stwierdził, że „W tej akcji usuwania literatury zb ędnej i centralnego zaopatrzenia bibliotecznego popełniono jednak tak że niemało bł ędów przez usuni ęcie wielu warto ściowych ksi ąż ek, co odbiło si ę ujemnie na strukturze ksi ęgozbiorów”. 304
Dwadzie ścia lat po dekrecie w sprawie bibliotek Sejm uchwalił ustaw ę o bibliotekach, która obowi ązywała do 1997 roku. W artykule 1 tego aktu prawnego stwierdza si ę, że „Biblioteki i ich zbiory s ą dobrem narodowym. Biblioteki słu żą rozwojowi nauki, kultury i gospodarki narodowej oraz socjalistycznemu wychowaniu społeczeństwa”. 305 Wyodr ębniono w niej nast ępuj ące kategorie bibliotek: naukowe, fachowe, szkolne i pedagogiczne oraz publiczne. Utrzymano ogólnokrajow ą sie ć biblioteczn ą. Biblioteki powszechne otrzymały scentralizowan ą opiek ę organizacyjn ą pa ństwa, wspólny bud żet, ramy instrukta żowe i ogólne kontroli. Utworzono gminne, gromadzkie (miejskie, wiejskie), powiatowe (miejskie) i wojewódzkie (miejskie) biblioteki publiczne. Wszystkie obsługiwały najbli ższych mieszka ńców i w zale żno ści od wielko ści miasta (regionu) poprzez sie ć biblioteczn ą. Du że o środki posiadały w strukturach biblioteki filialne i punkty biblioteczne. Kategorią organizacyjnie najwi ększ ą były biblioteki wielkomiejskie. Miejskie placówki biblioteczne obsługuj ą mieszka ńców poprzez biblioteki dzielnicowe, filie, biblioteki dzieci ęce i punkty biblioteczne, poprzez które ksi ąż ki docierały do czytelników przebywaj ących na terenach szpitali, sanatoriów i o środków zorganizowanego wypoczynku. W modelu biblioteki głównej wyodr ębniono działy: gromadzenia zbiorów, opracowywania i udost ępniania. Zajmuje si ę ona te ż instrukta żem, wewn ętrzn ą działalno ści ą informacyjno-bibliograficzn ą oraz organizacj ą placówek na swoim terenie. W ci ągu dwudziestu lat, od 1950 do 1972 roku, liczba placówek bibliotecznych (z filiami) wzrosła ponad dwukrotnie, z liczby 4 193 do 8 725. 306 Doda ć do tej liczby nale ży ponad 30 000 tzw. punktów bibliotecznych obsługuj ących prawie połow ę mieszka ńców wsi. Ju ż jednak w latach 70. zacz ęto je w szybkim tempie likwidowa ć. Według stanu na 1980 rok ich liczba zmniejszyła si ę o 26 532. Silnymi wi ęzami organizacyjnymi poł ączono biblioteki szkolne skupione decyzyjnie w resorcie o światy. Obejmowały one wszystkie typy szkół podstawowych, zawodowych,
304 J. Korpała, op. cit., s. 168. 305 Ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 r. o bibliotekach , Dz. U. z 1968 r., Nr 12, poz. 63. 306 Kultura 1973 , op. cit., s. 2-3. 152 technika i licea. Ich liczba szybko si ę zwi ększała, od stanu 16 699 w roku 1950 do 31 981 w roku 1972. 307 Zadanie postawione bibliotekom szkolnym polegało na zapewnieniu fachowej lektury nauczycielom i uczniom. Ksi ęgozbiór kształtowano dobieraj ąc zgodnie z programem nauki szkolnej i celami wychowawczymi wobec ucznia. Drugi cel realizowanej polityki bibliotecznej stanowiło współdziałanie bibliotek ze szkoł ą. Główny nacisk kładziono na przygotowanie uczniów, przez powi ązanie pracy szkolnej z nabyciem umiej ętno ści samodzielnego korzystania z ksi ąż ki. Uczniów wypo życzaj ących ksi ąż ki wychowywano na czytelników doceniaj ących społeczno-kulturaln ą rol ę ksi ąż ki. Uczono umiej ętno ści odnajdywania w ksi ąż ce sposobu zaspokajania ró żnorodnych zainteresowa ń. Rozbudzano, realizowaniem programów szkolnych, potrzeb ę si ęgania po ksi ąż kę. Organizacj ę czasu pracy bibliotek szkolnych dopasowywano do harmonogramu funkcjonowania placówki o światowej. Pierwsze lata skupiono na opracowaniu list lektur obowi ązkowych i centralnym zaopatrywaniu bibliotek. Drugim działaniem było zaopatrywanie bibliotek lekturami uzupełniaj ącymi. Ofert ą ksi ąż ek do czytania indywidualnego rozwijano wśród dzieci i młodzie ży aktywne czytelnictwo. Postawionym zadaniowym pułapem przyj ęto, w latach sze ść dziesi ątych, statystyczne pokrycie posiadanego ksi ęgozbioru w ilo ści jeden egzemplarz przypadaj ący na jednego ucznia. Biblioteki szkolne, motywowane konieczno ści ą ogromnie ówcze śnie wyst ępuj ących niedoborów ksi ąż ek, wspierano ofert ą bibliotek publicznych dla dzieci. Praktyka wspólnego zaspokajania okresowo zwi ększonych zapotrzebowa ń na ksi ąż ki, okazała si ę trwał ą. Odr ębn ą sie ć biblioteczn ą, jednak że powi ązan ą organizacyjnie ze szkołami, stanowiły powiatowe i wojewódzkie biblioteki pedagogiczne. Ich liczba ustaliła si ę na poziomie dokładnie 347 placówek w 1973 roku. 308 Mi ędzy nimi wyst ępowała słu żbowa zale żno ść pionowa. Tworzyły ksi ęgozbiory wspieraj ące kształcenie kadr nauczycielskich. Stawianymi celami było upowszechnianie zawodowej literatury pedagogicznej, tak że propagowanie w śród nauczycieli czytelnictwa. Ksi ęgozbiory bibliotek naukowych, posiadaj ąc bogate tradycje, zgromadziły pi śmiennictwo naukowe, materiały i dokumenty umo żliwiaj ące prowadzenie prac badawczych. Ze wzgl ędu na rodzaj działalno ści stanowi ą pewien rodzaj naukowych instytutów. Prowadz ą
307 Ibidem, s. 2-3. 308 Ibidem, s. 120. 153 działalno ść w zakresie pomocniczym wobec macierzystych instytutów. Niejednokrotnie same posiadaj ą charakter naukowo-badawczy. Wzajemna współpraca sieciowa bibliotek naukowych powi ązana została lu źniej. Stanowi ą człon krajowej sieci bibliotek publicznych. Bibliotekom powszechnym słu żą pomoc ą w pracach bibliograficznych i szkoleniu pracowników. Polityka biblioteczna PRL, nie tworz ąc jednolicie zale żnej sieci bibliotek naukowych, przekazała je pod zarz ąd Ministerstwa Szkolnictwa Wy ższego. Biblioteki te podzielono ze względu na rodzaj uczelni na naukowe biblioteki uniwersyteckie i szkół wy ższych. W ramach ich struktur wyodr ębniono biblioteki główne odpowiedzialne za polityk ę zakupów i koordynuj ące placówki instytutowe i zakładowe macierzystych uczelni. Odr ębn ą sie ć stworzono dla bibliotek lekarskich. Skupiały one biblioteki akademii medycznych, instytutów naukowych i zakładów leczniczych. Polska Akademia Nauk utworzyła odr ębn ą ogólnopolsk ą sie ć bibliotek naukowych PAN. Obejmowała kilkadziesi ąt placówek w 1950 roku, by w 1972 roku osi ągn ąć liczb ę 347. 309 Były to: biblioteki instytutowe i biblioteki samodzielne, niezwi ązane bezpo średnio z instytucj ą macierzyst ą. Do wymienionej grupy naukowych bibliotek ogólnych zaliczy ć nale ży Bibliotek ę Narodow ą. Realizacje polityki bibliotecznej wyczyta ć mo żemy za spraw ą zapisów statutowych. Nadany Bibliotece Narodowej w Warszawie 19 sierpnia 1954 roku statut formułował zadania: „Do zada ń Biblioteki nale ży gromadzenie, opracowywanie i udost ępnianie zbiorów bibliotecznych, wykonywanie okre ślonych centralnych prac bibliotekoznawczych i bibliograficznych, prowadzenie fachowego poradnictwa w zakresie organizacji pracy bibliotek, metodyki czytelnictwa i upowszechniania przoduj ących do świadcze ń w tej dziedzinie, prowadzenie bada ń naukowych dotycz ących ksi ąż ki i bibliotek, kształcenie kadr naukowych bibliotekarzy i bibliografów”.
Wydzielono w niej ksi ąż nic ę, bibliotek ę wypo życzaj ącą ksi ąż ki oraz Instytut Ksi ąż ki i Czytelnictwa. Osobno wskaza ć nale ży zasoby naukowych bibliotek specjalnych. Posiadały je: Biblioteka Sejmowa, Biblioteka Głównego Urz ędu Statystycznego, Biblioteka KC PZPR, ksi ąż nice resortowe, biblioteki Ministerstw: Kolei, Obrony Narodowej, Spraw Wewn ętrznych. Dla potrzeb „najszerszych rzesz społecze ństwa” najwa żniejsza była dost ępno ść bibliotek publicznych. Te za ś w latach kryzysu gospodarczego były pierwsze na liście do likwidacji z powodu braku środków. Zaprzestało wówczas działalno ści 1 000 placówek na wsi i 500 prowadzonych przez zwi ązki zawodowe. 6 000 bibliotek wiejskich miało ograniczony czas pracy ze wzgl ędu na jednoosobow ą obsad ę pracownicz ą. Nie były wi ęc w pełni dost ępne.
309 Ibidem, s. 120. 154
Ten niekorzystny obraz dopełnia niedostatek ksi ęgar ń na wsi, mimo przyj ętego jeszcze w 1974 roku „Programu rozwoju ksi ęgar ń wiejskich”. Stan infrastruktury biblioteczno-ksi ęgarskiej miał oczywi ście negatywny wpływ na upowszechnianie czytelnictwa w środowisku wiejskim i robotniczym (biblioteki zakładowe). Pracownicy bibliotek zało żyli w 1957 roku Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, organizacj ę społeczn ą o charakterze fachowym i naukowym. SBP inicjowało, finansowało i publikowało prace naukowe z zakresu bibliotekarstwa, bibliografii, informacji naukowej propaguj ąc wiedz ę o ksi ąż ce i bibliotece. Wydawało czasopisma Bibliotekar z, Poradnik Bibliotekarza, Przegląd Biblioteczny i Zagadnienia Informacji Naukowej.
Radio i telewizja
Kilka miesi ęcy po wyzwoleniu Lublina PKWN zdecydował o utworzeniu instytucji, a wła ściwie przedsi ębiorstwa „Polskie Radio”, które miało za zadanie poza zwykł ą działalno ści ą informacyjn ą „orientowa ć opini ę publiczn ą w dziedzinie zagadnie ń społecznych, politycznych, wojskowych, gospodarczych i kulturalnych”. 310 Przyst ąpiono do tworzenia regionalnych rozgło śni radiowych, które uruchamiano w miastach wojewódzkich. Było ich w sumie 17. Rozgło śnie radiowe otrzymały Białystok, Bydgoszcz, Gda ńsk, Katowice, Kielce, Koszalin, Kraków, Lublin, Łód ź, Olsztyn, Opole, Pozna ń, Rzeszów, Szczecin, Wrocław i Zielona Góra. Centraln ą rozgło śni ą było „Radio Warszawa”, nadaj ące programy ogólnopolskie i własny regionalny. Pozostałe stacje radiowe miały swoje programy lokalne, których czas trwania ci ągle wzrastał, ale te ż pewien udział w programie głównym. Wśród audycji radiowych wyró żnia si ę audycje: słowne, słowno-muzyczne, muzyczne i ró żne. Programy słowne to: słuchowiska, dzienniki radiowe, (wiadomo ści), czytanie prasy, przemówienia, rozmowy, dyskusje, wywiady, pogadanki, odczyty, felietony, reporta że. Audycje słowno-muzyczne to takie, „(…) w których muzyka jest tematycznie dobierana do cz ęś ci słownych i stanowi ich integraln ą cz ęść ”. 311
310 Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 listopada 1944 r. o utworzeniu przedsi ębiorstwa pa ństwowego „Polskie Radio ”, Dz. U. z 1944 r., Nr 13, poz. 69. 311 Kultura 1973 , op. cit., s. XIX. 155
Liczba abonentów rosła w miar ę radiofonizacji obszaru Polski. Propagowanie nale żało do zada ń Centralnego Urz ędu Radiofonii powołanego w 1949 roku. 312 W 1965 było ich 5 mln 646 tys., w 1972 5 mln 795 tys. 313 W 1951 powołano jako organ Rady Ministrów Komitet do Spraw Radiofonii „Polskie Radio”, który miał za zadanie w sferze upowszechniania kultury: „2. tworzenie i przekazywanie dla powszechnego odbioru w kraju i za granic ą radiofonicznych i telewizyjnych programów – informacyjnych, muzycznych, literackich, teatralnych i o światowych – za po średnictwem radia, (…) 4. popieranie wszelkiej twórczo ści artystycznej, literackiej i naukowej w dziedzinie radiofonii i telewizji – przede wszystkim poprzez inicjowanie i organizowanie konkursów, wystaw i działalno ści wydawniczej oraz opracowywanie wniosków o przyznanie pa ństwowych nagród artystycznych w dziedzinie radiofonii i telewizji”. 314
W 1960 roku w zwi ązku z rozwojem telewizji przekształcono Komitet Radiofonii w Komitet do Spraw Radia i Telewizji. Do zakresu jego działania nale żało mi ędzy innymi „popieranie twórczo ści artystycznej, literackiej, naukowej i działalno ści o światowej w dziedzinie radiofonii i telewizji – w porozumieniu z zainteresowanymi ministrami”. 315 Najwi ększa stacja telewizyjna powstała w Warszawie. Pierwsze studia telewizyjne, w 1956 roku, uruchomiono w Warszawie i Łodzi. Rok pó źniej rozpocz ęły działalno ść o środki telewizyjne w Poznaniu i w Katowicach, w dalszej kolejno ści we Wrocławiu, Gda ńsku, Krakowie i Szczecinie. Podobnie jak w przypadku radia funkcjonował program (programy) ogólnopolski i lokalny (regionalny). Programy telewizyjne dzielono na nast ępuj ące kategorie: informacyjne, filmowe, muzyczne, okoliczno ściowe, o światowe, popularnonaukowe, publicystyczne, rozrywkowe, sportowe, teatralne i ró żne. W 1965 roku było 2 mln 78 tys. abonentów telewizji, w 1970 roku 2 mln 540 tys., w 1972 – 5 mln 200 tys. 316 Rok 1979 uznaje si ę w ustaleniach GUS za rok pełnego upowszechnienia telewizji w wersji czarno-białej, którego wska źnikiem jest jeden telewizor przypadaj ący statystycznie na gospodarstwo domowe. Telewizja stawała si ę odt ąd podstawow ą instytucj ą kulturaln ą społecze ństwa polskiego, jak pokazuj ą badania uczestnictwa w kulturze.
312 Ustawa z dnia 4 lutego 1949 r. o utworzeniu i zakresie działania Centralnego Urz ędu Radiofonii , Dz. U. z 1949 r., Nr 9, poz. 50. 313 Kultura 1973 , op. cit., s. 300. 314 Dekret z dnia 2 sierpnia 1951 r. o utworzeniu i zakresie działania Komitetu do Spraw Radiofonii „Polskie Radio” , Dz. U. z 1951 r., Nr 41, poz. 308. 315 Ustawa z dnia 2 grudnia 1960 r . o Komitecie do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” , Dz. U. z 1960 r., Nr 54, poz. 307. 316 Kultura 1973 , op. cit., s. 310. 156
Ochrona dóbr kultury – muzea
Placówkami ochrony dóbr kultury s ą muzea. Ich działalno ść reguluj ą odpowiednie akty prawne. Pierwszy z tego zakresu jaki ukazał si ę w Polsce po odzyskaniu niepodległo ści w 1918 roku był Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z 31 pa ździernika 1918 roku. Obowi ązywał on do czasu, kiedy ukazało si ę rozporz ądzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 6 marca 1928 roku o opiece nad zabytkami, zmienione ustaw ą z dnia 25 stycznia 1933 roku. Rozporz ądzenie było prawomocne do 1962 roku, kiedy uchwalono ustaw ę o ochronie dóbr kultury i muzeach, która uchylona została w 1990 roku. Ustawa okre ślała w art. 3, ust 1, że „Celem ochrony dóbr kultury jest ich zachowanie, nale żyte utrzymanie oraz społeczne celowe wykorzystanie i udost ępnianie dla celów naukowych, dydaktycznych i wychowawczych, tak aby słu żyły nauce oraz popularyzacji wiedzy i sztuki, stanowiły trwały element rozwoju kultury narodowej i były czynnym składnikiem życia współczesnego społecze ństwa socjalistycznego”. 317
Ustawa regulowała równie ż działalność placówek muzealnych, przyjmuj ąc nast ępuj ącą definicj ę muzeum w artykule 45: „Muzeum jest instytucj ą, która gromadzi, przechowuje, konserwuje i udost ępnia dobra kultury w zakresie wiedzy, techniki sztuki oraz okazy przyrody, prowadzi badania naukowe i działalno ść oświatow ą w zakresie ustalonym statutem, a tak że współdziała w upowszechnianiu kultury i sztuki z instytucjami i stowarzyszeniami o podobnych celach”.
Muzea mogły by ć tworzone w zakresie jednej b ądź kilku dziedzin wiedzy i sztuki oraz archeologii, etnografii, historii, przyrody, techniki, rolnictwa i higieny. Wi ększo ść muzeów miała status pa ństwowy i podlegała Ministrowi Kultury i Sztuki, innym ministerstwom i urz ędom centralnym. Społeczne placówki muzealne tworzone były przede wszystkim przez Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. W 1950 roku było 144 placówek muzealnych, dziesi ęć lat pó źniej 185, w 1970 roku – 335. 318 W 1972 roku było 301 muzeów pa ństwowych, 38 społecznych i 6 innych dysponentów. W śród nich znajdowało si ę: 40 muzeów artystycznych, 16 archeologicznych, 20 etnograficznych, 40 historycznych, 31 biograficznych, 7 martyrologicznych, 18 przyrodniczych, 10 techniki, regionalnych 124 oraz 39 o innym zakresie działalno ści. 319
317 Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i muzeach , Dz. U. z 1962 r., Nr 10, poz. 48. 318 Kultura 1973 , op. cit., s. 2-3. 319 Ibidem, s. 176-178. 157
Tabela 2 Instytucje kulturalne w PRL w roku: 1980, 1985, 1989 Rodzaj instytucji kulturalnej 1980 1985 1989 1980 1985 1989 Ogółem w tym na wsi Biblioteki publiczne (z filiami) 9 315 9 899 10 313 6 466 6 720 6 971 Punkty biblioteczne 26 500 22 100 23 000 18 900 Kina 2 228 2057 1 792 518 461 360 Muzea 427 528 551 Teatry dramatyczne 61 62 65 Teatry lalkowe 25 26 27 Opery 10 10 10 Operetki 9 9 9 Filharmonie 19 19 21 Orkiestry symfoniczne 8 11 10 Zespoły pie śni i ta ńca 2 2 2 Przedsi ębiorstwa estradowe 17 17 19 Cyrki 10 8 9 Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 1992
Z powy ższego zestawienia wynika, że w ostatniej dekadzie PRL zmniejszyła si ę znacznie radykalnie o kilka tysi ęcy liczba punktów bibliotecznych w wyniku spadku liczby czytelników oraz tworzenia z niektórych punktów bibliotecznych filii (najcz ęś ciej poprzez ł ączenie punktów bibliotecznych, na co wskazuje wzrastaj ąca liczba bibliotek liczonych wraz z filiami. Zlikwidowano prawie 2 tysi ące, dokładnie 1 968 kin w porównaniu z rokiem 1980. Spowodowane to było spadkiem liczby widzów w rezultacie rozwoju telewizji, w szczególno ści upowszechniania si ę atrakcyjnej wizualnie telewizji kolorowej. Wzrosła liczba muzeów o 24 placówki. Z przedstawionym w tabeli potencjałem instytucji kultury, system upowszechniania uczestnictwa w kulturze wchodził w okres przemian ustrojowych.
2.3.6. Finansowanie sfery twórczo ści artystycznej i upowszechniania kultury
Źródła i formy finansowania upowszechniania kultury okre ślała na ka żdy rok ustawa bud żetowa w dziale „wydatki na kultur ę”, konkretyzowane w bud żetach terenowych organów władzy i ostatecznie w bud żetach instytucji kulturalnych. Koszty działalno ści zakładowych (zwi ązkowych) placówek kulturalnych: świetlic, klubów, domów kultury w cało ści pokrywały
158 przedsi ębiorstwa, hotele pracownicze i domy młodego robotnika zgodnie z uchwał ą Prezydium Rz ądu z 1955 roku. 320 W przypadku bibliotek publicznych sposób ich finansowania z bud żetu pa ństwa okre ślał art. 11 dekretu o bibliotekach z 1946 roku. Było to co najmniej 25% ł ącznych wydatków zwi ązków samorządowych na zakładanie i utrzymywanie bibliotek, poniesionych w poprzednim roku bud żetowym. 321 Pó źniejsza ustawa o bibliotekach obowi ązek ponoszenia kosztów zakładania i utrzymywania bibliotek oraz zapewniania im odpowiednich warunków działania i rozwoju składała na prezydia rad narodowych. 322 Finansowanie zada ń zwi ązanych z ochron ą dóbr kultury scedowanych na muzea powierzono instytucjom je prowadz ącym: pa ństwowym, organizacjom społecznym i niepa ństwowym. Nało żono na nie ustawowy obowi ązek zapewnienia środków potrzebnych dla ich utrzymania i rozwoju. 323 Tworzono te ż specjalne fundusze dla ochrony dóbr kultury. W 1979 roku odpowiednia ustawa umo żliwiła tworzenie wojewódzkich i miejskich funduszy renowacji obiektów zabytkowych, z nast ępuj ącym uzasadnieniem: „W trosce o zachowanie spu ścizny narodowej w dziedzinie dóbr kultury, a w szczególno ści o zachowanie architektonicznych zespołów zabytkowych Krakowa, Zamo ścia i innych miejscowo ści, oraz wychodz ąc naprzeciw inicjatywom społecznym gromadzenia dodatkowych środków na te cele (…)”. 324
Środki składaj ące si ę na terenowe fundusze odnowy zabytków pochodzi ć mogły z: dotacji z bud żetu rz ądu i rad narodowych, zwrotu kosztów prac w obiektach zabytkowych wykonanych na podstawie ustawy o ochronie dóbr kultury i muzeach, sum ze sprzeda ży zabytkowych budynków b ędących własno ści ą Skarbu Pa ństwa, z dopłat do cen biletów wst ępu do muzeów i obiektów zabytkowych oraz usług turystycznych i hotelarskich, ze zbiórek publicznych i imprez organizowanych na rzecz renowacji zabytków i darowizn. Dysponentami funduszów były rady narodowe stopnia wojewódzkiego i miejskie rady narodowe.
320 Uchwała Nr 941 Prezydium Rz ądu z dnia 2 grudnia 1955 r. w sprawie zasad urz ądzania i finansowania placówek kulturalno-oświatowych w zakładach pracy oraz w sprawie pracowników kulturalno-oświatowych , M.P., Nr 127, poz. 1627. Obowi ązywała ona do 31 stycznia 1989 roku. 321 Art. 11 Dekretu z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi, op. cit. 322 Art. 23, ust. 2 Ustawy z dnia 9 kwietnia 1968 r. o bibliotekach , op. cit. 323 Art. 48, ust. 1, 2 ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury i muzeach , op. cit. 324 Ustawa z dnia 26 kwietnia 1979 r. o terenowych funduszach odnowy zabytków , Dz. U. z 1979 r., Nr 8, poz. 46. 159
Dla wspierania twórczo ści artystycznej ustanawiano specjalne fundusze pozostaj ące w dyspozycji Ministra Kultury i Sztuki. W 1964 roku utworzony został „fundusz autorski” na dodatkowe wynagrodzenia dla autorów utworów literackich (poza honorarium z umowy wydawniczej) dzieł maj ących „wybitn ą warto ść ideowo-artystyczn ą, naukow ą, popularyzatorsk ą lub dydaktyczn ą” oraz na stypendia literackie „na kontynuowanie pracy twórczej przez autorów dzieł wydanych drukiem”. 325 W 1979 roku nowa uchwała zmieniła zakres finansowania, ustalaj ąc, że jego środki przeznaczone s ą na: nagrody za twórczo ść literack ą i w konkursach literackich, na wynagrodzenia polskich autorów, których utwory wydawano w krajach rozwijaj ących si ę i przekłady wybitnych dzieł światowej literatury pi ęknej (niefinansowanych z umowy wydawniczej), upowszechnianie polskich utworów za granic ą, stypendia literackie, „wypłat ę równowarto ści złotowej dewiz przeznaczonych na popieranie twórczo ści literackiej” oraz remonty kapitalne domów pracy twórczej literatów. 326 W 1982 roku nowelizacja uchwały wprowadziła kolejny przedmiot finansowania, a mianowicie „organizacj ę sympozjów i konferencji literackich oraz działalno ść socjaln ą, informacyjn ą i studyjn ą Zwi ązku Literatów Polskich”. 327 W 1983 roku fundusz ten został zlikwidowany, a w jego miejsce ustanowiono Fundusz Literatury. Poza wskazanymi w poprzednich uchwałach celów, Fundusz Literatury słu żyć miał dofinansowaniu „szczególnie wa żnych przedsi ęwzi ęć wydawniczych”, finansowaniu: „imprez czytelniczych”, pomocy socjalnej (w szczególnych przypadkach) pisarzom i ich rodzinom oraz zapomóg losowych i „konserwacji i wyposa żenia domów pracy twórczej”. 328 Odr ębny fundusz „w celu rozszerzenia systemu popierania twórczo ści plastycznej o wysokich walorach ideowych i artystycznych” utworzono w 1972 roku na mocy uchwały Rady Ministrów, pod nazw ą Fundusz Rozwoju Twórczo ści Plastycznej. Zgodnie z postanowieniami § 4 jego środki mog ą by ć wykorzystane na: stypendia dla „uzdolnionych artystów plastyków”, pomoc materialn ą dla „wyró żniaj ących si ę” absolwentów wy ższych szkół plastycznych, nagrody za wybitne osi ągni ęcia ideowo-artystyczne, w zakresie sztuk plastycznych, pomoc materialn ą
325 Uchwała Nr 154 Rady Ministrów z dnia 2 czerwca 1964 r. w sprawie utworzenia funduszu autorskiego , M.P., Nr 40, poz. 186 i 187. 326 Uchwała Nr 78 Rady Ministrów z dnia 29 maja 1979 r. w sprawie funduszu autorskiego , M.P., Nr 15, poz. 85, 86 i 87. 327 Uchwała Nr 8 Rady Ministrów z dnia 29 pa ździernika 1983 r. w sprawie utworzenia Funduszu Literatury , M.P., Nr 36, poz. 204. 328 Uchwała Nr 140 Rady Ministrów z dnia 18 stycznia 1982 r. zmieniaj ąca uchwał ę w sprawie funduszu autorskiego , M.P., Nr 3, poz. 7. 160 w budowie i wyposa żeniu pracowni plastycznych, inicjatywy społeczne na rzecz upowszechniania plastyki, zakupy dzieł sztuki współczesnej dla instytucji kulturalno- oświatowych, organizowanie wystaw i konkursów na dzieła sztuki współczesnej oraz innych przedsi ęwzi ęć dla upowszechniania twórczo ści plastycznej. 329 Wymienione fundusze zniesione zostały w 1990 roku. 330 Funduszem maj ącym dostarcza ć środków na filmow ą działalno ść artystyczn ą był Fundusz Kinematografii. Utworzony został moc ą ustawy o kinematografii z 1987 roku. 331 Jego dochody mogły pochodzi ć z: Funduszu Rozwoju Kultury, „dotacji z bud żetu pa ństwa na finansowanie inwestycji i odpisy z zysku jednostek organizacyjnych kinematografii” oraz wpływy z eksportu filmów polskich, dobrowolne wpłaty, darowizny, zapisy, środki przekazywane przez fundacje, a tak że „inne dochody ustalone przez Rad ę Ministrów”. Fundusz pozostawał w dyspozycji przewodnicz ącego Komitetu Kinematografii. Z konta Funduszu mo żna było finansowa ć: produkcj ę filmów zleconych przez instytucje filmowe i przewodnicz ącego Komitetu, dystrybucj ę i rozpowszechnianie filmów, ich opracowanie, inwestycji jednostek organizacyjnych kinematografii, remonty i modernizacje, rozwój i doskonalenie artystycznego szkolnictwa filmowego. Powy ższe fundusze specjalne zostały zniesione w 1990 roku. Zasady i sposób finansowania całokształtu działalności kulturalnej w cało ści okre ślała ustawa o upowszechnianiu kultury, ustalaj ąc jako źródła jej finansowego wspierania: środki własne jednostek realizuj ących zadania w zakresie upowszechniania kultury, kwoty przekazywane przez organizatora instytucji lub placówki upowszechniania kultury oraz z Funduszu Rozwoju Kultury i dobrowolnych wpłat, darowizn, zapisów osób prawnych, fizycznych i fundacji. Fundusz Rozwoju Kultury został ustanowiony „W celu stworzenia materialnych warunków dla wszechstronnego rozwoju kultury polskiej” na mocy ustawy z 4 maja 1982 roku powołuj ącej Narodow ą Rad ę Kultury. Utworzony został w sytuacji kryzysu gospodarczego zagra żaj ącego mi ędzy innymi funkcjonowaniu instytucjonalnej praktyce upowszechniania uczestnictwa w kulturze, wobec którego tak że orzeczono kryzys. Trwał te ż stan wojenny. Fundusz Rozwoju Kultury składał si ę z funduszu centralnego oraz funduszy:
329 Uchwała Nr 244 Rady Ministrów z dnia 9 wrze śnia 1972 r. w sprawie utworzenia Funduszu Rozwoju Twórczo ści Plastycznej , M.P., Nr 45, poz. 239, 240, 241. 330 Ustawa z dnia 14 grudnia 1990 r. o zniesieniu i likwidacji niektórych funduszy , Dz. U. z 1990 r., Nr 89, poz. 517. 331 Ustawa z dnia 16 lipca 1987 r. o kinematografii , op. cit. 161 wojewódzkich, miejskich, miejsko-gminnych i gminnych. Fundusz centralny tworzyły środki bud żetowe: dotacje na inwestycje przewidziane w rocznym planie bud żetu pa ństwa oraz udział w wysoko ści 13,6% podatku od płac, wpłaty z funduszu przeciwalkoholowego w wysoko ści 15% rocznych wpływów i wszelkie wpłaty dobrowolne: darowizny, zapisy prywatne i osób prawnych i środki z fundacji, a tak że dochód z imprez celowych urz ądzanych na rzecz Funduszu Rozwoju Kultury. Zgodnie z układem hierarchicznym na dochody funduszy wojewódzkich składały si ę środki z funduszu centralnego, udziały w bud żetach wojewódzkich zagwarantowane w rocznym planie, wpłaty z zakładowego funduszu socjalnego uspołecznionych zakładów pracy, kwoty z nadwy żek z bud żetów rad narodowych, „stałe i okresowe dopłaty do cen biletów wst ępu na imprezy kulturalne” oraz inne środki wskazane wy żej w funduszu centralnym. Analogicznie fundusze terenowe tworzone były ze środków funduszu wojewódzkiego i bud żetów samorz ądów terytorialnych oraz pozostałych źródeł. Artykuł 11 ustawy ustanawia na co przeznaczane mog ą by ć środki z Funduszu, wymieniaj ąc: 1) twórczo ść artystyczn ą oraz działalno ść instytucji artystycznych, 2) ochron ę dóbr kultury, 3) biblioteki i rozwój czytelnictwa, 4) kinematografi ę, 5) działalno ść domów kultury, klubów, świetlic i innych placówek upowszechniania kultury i sztuki, 6) społeczny ruch kulturalny i regionalne stowarzyszenia kulturalne, 7) utrzymanie, budow ę i rozbudow ę obiektów oraz urz ądze ń słu żą cych działalno ści kulturalnej, 8) dokształcanie i doskonalenie zawodowe pracowników upowszechniania kultury, 9) upowszechnianie kultury polskiej za granic ą oraz współprac ę kulturaln ą z zagranic ą, 10) badania i analizy naukowe z zakresu kultury i sztuki, 11) inne wydatki zwi ązane z kultur ą i sztuk ą.332 Fundusz Rozwoju Kultury nie spełnił jednak oczekiwa ń środowiska kulturalnego. Nie był on bowiem w stanie zapewni ć wystarczaj ącego finansowania sfery upowszechniania kultury i twórczo ści artystycznej. Finansowanie sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze w żadnym okresie PRL nie było wystarczaj ące w stosunku do zgłaszanego zapotrzebowania przez instytucje kulturalne i środowiska artystyczne. Nie była w stanie ich wypracowa ć niewydolna socjalistyczna gospodarka, która zreszt ą miała okresy pogł ębionego kryzysu. Od pocz ątku lat 80. coraz gło śniej postulowano przeprowadzenie „reform w kulturze”, których celem miała by ć przede wszystkim ekonomizacja działalno ści kulturalnej, wprowadzenie zasad jej samofinansowania, a ju ż dekad ę wcze śniej, od lat 70. zacz ęto rozwija ć teoretycznie ekonomik ę kultury, a na przełomie 1981/1982
332 Ustawa z dnia 4 maja 1982 r. o Narodowej Radzie Kultury oraz o Funduszu Rozwoju Kultury , Dz. U. z 1982 r., Nr 14, poz. 111. 162 roku prowadzono analizy w celu wprowadzenia „reformy gospodarczej w kulturze” w ramach Komisji do spraw Reformy Gospodarczej. 333
2.4. Kryzys systemu socjalistycznego a sprawy kultury
Lata 80. XX wieku były ostatni ą dekad ą Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, powstałego po II wojnie światowej pa ństwa polskiego o ustroju socjalistycznym. Kryzys gospodarczy mimo reform rz ądu Mieczysława Rakowskiego (1988–1989) u świadomił wszystkim, że dotychczasowy układ ekonomiczny wyczerpał swoje mo żliwo ści rozwojowe, co wi ęcej uznano, że jest to kryzys strukturalny systemu społeczno-politycznego „realnego socjalizmu”, który wymaga zasadniczej zmiany. W ramach „II etapu reformy gospodarczej” pojawiła si ę my śl o konieczno ści likwidacji nierentownych przedsi ębiorstw pa ństwowych i umo żliwienia szerokiej prywatnej działalno ści gospodarczej, by wyzwoli ć energi ę społeczn ą w sferze gospodarki dla zmniejszania „niedoborów rynkowych” i deficytu budżetowego. Dokonano pewnej liberalizacji prawa w zakresie działalno ści gospodarczej z inicjatywy ówczesnego Ministra Przemysłu Mieczysława Wilczka, który uznał za konieczne wprowadzenie w sferze gospodarki zasady „co nie jest zakazane, jest dozwolone”. Ustawa o przedsi ębiorczo ści okre ślana jako „ustawa Wilczka”, ułatwiła prywatn ą działalno ść gospodarcz ą wprowadzaj ąc pewne elementy gospodarki wolnorynkowej. Spowodowała wyra źną indywidualn ą aktywno ść gospodarcz ą w dziedzinie drobnej wytwórczo ści. Powa żnie dyskutowano nad „rachunkiem ekonomicznym” pa ństwowej gospodarki i „ekonomizacj ą” wszelkich sfer działalno ści finansowanych z bud żetu pa ństwa, w tym upowszechniania kultury. Rozwijaj ąca si ę ekonomika kultury swój przedmiot zainteresowa ń okre ślała jako zajmowanie si ę „(...) ekonomicznymi aspektami kultury we wszystkich dziedzinach gospodarki narodowej i życia społecznego poprzez prowadzenie bada ń prawidłowo ści wyst ępuj ących w rozwoju kultury oraz planowanych i uzyskiwanych efektów ekonomicznych w celu optymalnego wykorzystania środków dla zaspokojenia kulturalnych potrzeb społecze ństwa”. 334
Zdaniem Wacława Wieckiego:
„Przez ekonomik ę kultury rozumie si ę dziedzin ę wiedzy słu żą cą praktycznym potrzebom polityki kulturalnej, zajmuj ącą si ę badaniem dynamiki, struktury zakładów, dochodów zwi ązanych
333 Reforma gospodarcza w kulturze. (Materiały i opracowania z okresu prac nad koncepcj ą), IK, Warszawa 1987. 334 W. Dawidowicz, Czego powinni śmy oczekiwa ć od ekonomiki kultury? w: W. Dawidowicz, W. Wiecki (red.), Problemy organizacji i ekonomiki kultury. Wybrane zagadnienia, COMUK, Warszawa 1972, s. 16. 163
z działalno ści ą kulturaln ą, lokalizacj ą, tworzeniem i utrzymywaniem urz ądze ń kultury, kosztami usług oraz wyborem form i metod organizacyjnych sprzyjaj ących efektywno ści rozwoju i upowszechniania kultury”. 335
W ówczesnych rozwa żaniach z zakresu ekonomiki kultury wykazywano, że w sferze kultury nie mog ą by ć w pełni stosowane prawa ekonomiczne działaj ące w sferze produkcji materialnej. Efekty nakładów finansowych na rozwój kultury z reguły nie mog ą by ć mierzone rachunkiem ekonomicznym i wska źnikami w sposób przyj ęty w produkcji materialnej. W kulturze bowiem działaj ą inne mechanizmy. Dochodzenie do nich wył ącznie na podstawie praktycznych do świadcze ń i drog ą bada ń empirycznych powodowałoby straty i opó źnienia, a brak podstaw teoretycznych, niezb ędnych dla wyboru kierunków działa ń, naraziłby nas na ryzyko w warto ściowaniu celów i decyzji. 336 Aleksander Wallis w tak uj ętej ekonomice kultury dostrzegł przeciwie ństwo do ekonomii „zwi ązanej z wytwarzaniem warto ści kulturowych”. Przedmiot zainteresowania ekonomiki kultury obejmuje jego zdaniem perspektyw ę szersz ą, „przede wszystkim procesy w makroskali”. Dowodził, że powstawanie w społecze ństwie i obieg rozmaitych dóbr kultury wi ąż e si ę z działalno ści ą rynku, z inwestycjami, z zatrudnieniem, z materialn ą infrastruktur ą, przeto istniej ą wszelkie dane by procesy te obj ąć analiz ą ekonomiczn ą. Jednocze śnie silne i wielostronne nast ępstwa procesów ekonomicznych w dziedzinie kultury dyktuj ą konieczno ść wł ączenia do postulowanej dyscypliny problemów i kryteriów warto ściowania, które innym gał ęziom ekonomik szczegółowych nie s ą znane. 337 O ocenie instytucji i placówek kultury nie przes ądzało kryterium ekonomicznej rentowno ści, a jedynie realizacja programu działalno ści. Ekonomika kultury skupiła się raczej na „wzorze konsumpcji kulturalnej”, bior ąc pod uwag ę jego aspekt finansowy, konkretnie „udział czynnika wydatków” uczestnika i wpływ na wybór oferowanych „dóbr i usług kultury”, w kontek ście „wydatków gospodarstwa domowego”. 338 Antonina Kłoskowska zauwa żaj ąc wag ę wydatków ponoszonych na kultur ę przez jej uczestników postulowała, by uwzgl ędnia ć istniej ące realia społeczno-kulturowe i polityczne. Stwierdziła zatem, że
335 W. Wiecki, Ekonomiczne i organizacyjne problemy rozwoju kultury , „Kultura i Ty”, Nr 6/1971, s. 34. 336 Przedmowa , w: W. Dawidowicz, W. Wiecki (red.), op. cit., s. 5. 337 A. Wallis, Ekonomika kultury - problematyka i przeznaczenie w: W. Dawidowicz, W. Wiecki (red.), op. cit., s. 9. 338 S. Golinowska, Konsumpcja dóbr i usług kulturalnych a dochody ludno ści w: W. Dawidowicz, W. Wiecki (red.), Problemy organizacji i ekonomiki kultury 3. Finansowanie działalno ści kulturalnej, COMUK, Warszawa 1974, s. 124. 164
„(…) rozpatruj ąc indywidualne wydatki na zaspokojenie potrzeb kulturalnych w społecze ństwie socjalistycznym, nale ży pami ęta ć, że nie stanowi ą one najlepszego wska źnika intensywno ści tego uczestnictwa, a zwłaszcza nie s ą całkowicie porównywalne z odpowiednimi danymi w odniesieniu do krajów kapitalistycznych, w których kultura organizowana jest w głównej mierze na zasadach komercyjnych”. 339
Wobec narastaj ących problemów społeczno-gospodarczego funkcjonowania instytucji i placówek kultury w sytuacji kryzysu gospodarczego, ekonomiczne aspekty działalno ści kulturalnej wysun ęły si ę na plan pierwszy w latach 80. XX wieku. Naczelnym hasłem, postulatem i zasad ą stało si ę „samofinansowanie”. Obj ęło ono równie ż instytucjonaln ą działalno ść kulturaln ą. W praktyce samofinansowanie instytucji kulturalnych oznaczało znaczn ą redukcj ę bud żetowych środków „na kultur ę”, zmuszaj ąc do poszukiwania „innych źródeł finansowania”, czyli skłonienia tych instytucji do jaki ś form zarobkowania. Jako konsekwencje ekonomicznego podej ścia do upowszechniania kultury, w publicystyce i w zbiorowo ści pracowników placówek kulturalnych wskazano na „narastanie” lub „pogł ębianie si ę kryzysu kultury”, zdiagnozowanego ju ż na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, a zjawisko to poddano socjologicznemu badaniu. 340 W tym kontek ście pojawiło si ę hasło „komercjalizacji kultury”, któr ą dot ąd uważano za niezgodne z ideologicznymi pryncypiami socjalizmu i propagandowo ubolewano nad skomercjalizowan ą kultur ą Zachodu. Mo żliwo ść utowarowienia sztuki i sfery „usług kulturalnych” nie mogła liczy ć na powszechn ą akceptację w środowiskach kulturalnych. Jak w „organie teoretycznym” PZPR napisał wówczas Leszek Kami ński: „Na łamach prasy i na ekranach telewizorów, w radiu toczy si ę dyskusja nad stanem i perspektywami kultury polskiej, zwłaszcza w aspekcie reformy gospodarczej. Nie brak głosów ostrzegaj ących kassandrycznym tonem przed kr ążą cym wokół nas widmem komercjalizacji. Ma ona by ć skutkiem – według jednych mimowolnym, według innych z góry zaplanowanym – wła śnie tej reformy. O zagro żeniach najcz ęś ciej mówi ą sami twórcy i działacze kultury”. 341
„Twórcy i działacze kultury” przyzwyczajeni do opieku ńczej roli pa ństwa oczekiwali zachowania pa ństwowego mecenatu i swojego statusu, oczekuj ąc jedynie złagodzenia doktrynalnego podej ścia do twórczo ści artystycznej i centralizmu w zarz ądzaniu instytucjami kultury. Tego miano zaniecha ć. Leszek Kami ński uznał je ju ż wówczas za przeszło ść :
339 A. Kłoskowska, Ekonomiczne aspekty kultury w: W. Dawidowicz (red.), Problemy organizacji i ekonomiki kultury 2. Pogl ądy, do świadczenia, praktyka , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1973, s. 15. 340 Por. K. Żygulski, M. Burdowicz-Nowicka, J. Hoffman, A. Grzybowski, Przemiany form życia kulturalnego w warunkach narastaj ącego kryzysu i reform systemowych , IFiS PAN, Warszawa 1989; J. Grad, Kryzys kultury w Polsce – aspekty zjawiska , „Rynek Sztuki Współczesnej”. Biuletyn naukowy, nr 7 (1993), s. 28-49. 341 L. Kami ński, Komercjalizacja – co po żą dane, co niebezpieczne? „Nowe Drogi”, Nr 3 (478) marzec 1989, s. 167. 165
„Administrowanie kultur ą, odgórne dekretowanie kierunków jej rozwoju i hierarchii twórców, przydział dotacji według, cho ćby w deklaracjach najsłuszniejszych, arbitralnych kryteriów, nale ży ju ż do przeszło ści i nie powinno by ć reanimowane (oby!)”. 342
Wskazuj ąc na odmienno ści doktrynalnego postrzegania upowszechniania kultury przez instytucje podporz ądkowane polityce kulturalnej pa ństwa, a poddaniem go mechanizmom rynkowym, głosił, że kultura nie powinna by ć „propagandowym ozdobnikiem życia politycznego”, ostrzegaj ąc równocze śnie przed komercyjn ą „tandet ą i groszoróbstwem” artystycznym. Wymieniał trzy źródła „zagro żenia nowego modelu życia kulturalnego”. Pierwszym (1) był opór „ludzi kultury” dotychczas korzystaj ących z nieczytelnego, acz zrozumiałego dla nich systemu dotacji, bo posiadali umiej ętno ść korzystania „ze starego układu” gwarantuj ącego niezasobne, ale wygodne życie zawodowe. Za drugie źródło zagro żeń dla ekonomicznego modelu polityki kulturalnej (2) uznano postawy artystów unikaj ących konkurencji, konfrontacji swoich dzieł w społecznym odbiorze w warunkach rynkowych. Z tej strony wygłaszano by tyrady „o zagro żeniu zdobyczy polityki kulturalnej”. Zwracał te ż uwag ę, że twórcy, co prawda mog ą si ę szybko przystosowa ć do „nowej sytuacji w kulturze” jednak że „jednostronnie wcielaj ąc w życie hasła nowe” poszukiwa ć b ędą łatwego zarobku, produkuj ąc „tandet ę estradow ą”, „muzyczn ą”, „ksi ąż kow ą”, sprzedaj ąc swoje dzieła dostosowane do aktualnych niewyszukanych oczekiwa ń i gustów odbiorcy. Wykorzystuj ąc koniunktur ę i mody byliby „ źródłem zagro żenia” dla kultury wysokiej. Kolejn ą (3) grup ą nieprzychyln ą „reformom w kulturze” mieli by ć „urz ędnicy ró żnych szczebli administracji kulturalnej” pozornie deklaruj ący poparcie dla reform, utrzymuj ący dotychczasowy system sterowania działalno ści ą kulturaln ą, oparty na praktyce odgórnego „wdra żania” i utrzymania stanu reglamentowania dóbr kultury. Wykazywaliby tak że, że „nowe mechanizmy ekonomiczne nie dawały si ę dopasowa ć” do istniej ącego systemu upowszechniania kultury. O polityce kulturalnej pa ństwa dyskutowano przez cały 1989 rok na łamach tygodnika „Kultura”, ale nie miało to ju ż żadnego znaczenia dla „sprawy kultury” w PRL, wobec rysuj ącej si ę zmiany systemu politycznego. W dyskusji nad nowym modelem polityki kulturalnej uwzgl ędniaj ącym ekonomiczny wymiar upowszechniania kultury, nie brano pod uwag ę uwag, tak że postulatów, Narodowej Rad ę Kultury ogłoszonych w styczniu 1989 roku w Karcie Kultury Polskiej , które w istocie kwestionowały dotychczasow ą polityk ę kulturaln ą reglamentuj ącą twórczo ść artystyczn ą, ograniczaj ącą jej obieg krajowy i zagraniczny oraz cenzuralne skazywanie
342 Ibidem, s. 168. 166 na zapomnienie wa żnych dla świadomo ści kulturalnej Polaków faktów, ludzi i dzieł. Stwierdzono w niej mi ędzy innymi, że „Kultura polska jest jedna, nie zna podziału na krajow ą i emigracyjn ą, popieran ą i zasługuj ącą na zniszczenie”, że „Zapewniona by ć musi wolno ść egzystencji wszystkiego, co słu ży tworzeniu i rozpowszechnianiu warto ści kultury”, szczególnie pozapa ństwowych, tworzonych przez środowiska społeczne „czasopism, wydawnictw, zakładów poligraficznych i ksi ęgar ń, teatrów, organizacji koncertowych, bibliotek i wideotek, wytwórni filmowych, stacji telewizyjnych i innych instytucji i słu żą cych podobnym celom”. 343 Ogłaszanie tego rodzaju tez i postulatów było mo żliwe w warunkach pewnej liberalizacji politycznej pod rz ądami PZPR, któr ą wymusiła sytuacja kryzysowa w gospodarce i zwi ązane z ni ą pogorszenie si ę nastrojów społecznych. Władze PZPR, którym wówczas przewodził Wojciech Jaruzelski jako I sekretarz, uznały, że nale ży dokona ć okre ślonych zmian w systemie sprawowania władzy, umo żliwiaj ąc udział w nim reprezentacji ówczesnej opozycji politycznej, by „wspólnie wzi ąć odpowiedzialno ść za sprawy kraju”. Pojawiła si ę propozycja rozmów, a wła ściwie negocjacji ze „stron ą opozycyjno-solidarno ściow ą” dla wypracowania podstaw „porozumienia narodowego”. Przedstawiciele rz ądu i opozycji zasiedli zatem do rozmów przy „okr ągłym stole” (co miało sens symboliczny), które trwały dwa miesi ące od 6 lutego do 5 kwietnia 1989 roku i zako ńczyły si ę uzgodnieniami dotycz ącymi reform i zmian w ró żnych dziedzinach życia społecznego. Ogłoszony dokument ko ńcowy zatytułowany Porozumienia Okr ągłego Stołu zapowiadał „nowy ład ekonomiczny” i demokratyzacj ę systemu politycznego z okre ślonymi ograniczeniami zapewniaj ącymi polityczn ą dominacj ę PZPR. Dokument ten nie zawiera odr ębnych ustale ń dotycz ących polityki kulturalnej pa ństwa, podczas obrad i w zapisach dyskusji i uzgodnie ń nie padło nawet wyra żenie „polityka kulturalna”. „Sprawy kultury” w czasie obrad Okr ągłego Stołu poruszano przy okazji rozstrzygania zagadnie ń, b ędących przedmiotem rozwa żań zespołów problemowych, tzw. podstolików. Koncentrowano si ę na liberalizacji polityki wydawniczej, prawa prasowego, złagodzenia zapisów cenzury publikacji i widowisk, usprawnieniu procesu druku, przeciwdziałaniu niedoborowi papieru, potrzebie urynkowienia jego obrotu oraz demonopolizacji środków masowego przekazu i wprowadzeniu nowego ładu informacyjnego i polityki programowej radia i telewizji. Rozwa żano tak że kwesti ę komercjalizacji kultury,
343 Karta Kultury Polskiej , Warszawa, stycze ń 1989, w: J. Adamski, op. cit., s. 116-118. 167 formułuj ąc stanowiska w powy ższych sprawach „strony koalicyjno-rz ądowej” i „opozycyjno- solidarno ściowej” i odnotowuj ąc zaistniałe rozbie żno ści. Przykładowo: „Strona koalicyjno-rz ądowa uwa ża, że wa żnym elementem sprzyjaj ącym przezwyci ęż eniu wieloobiegowo ści ruchu wydawniczego i pi śmiennictwa, b ędących nienormalnym zjawiskiem w życiu społecznym, a tak że likwidacji podziału kultury polskiej na ró żne obiegi, jest kontynuowanie liberalnej polityki pa ństwa wobec publikacji drugiego obiegu. Aby w przyszło ści unikn ąć negatywnych nast ępstw komercjalizacji (zwłaszcza przy gł ębokim niedoborze papieru) nale ży chroni ć sfery i systemy warto ści szczególnie wa żne dla kultury narodowej i edukacji oraz niezb ędne dla funkcjonowania pa ństwa.
Strona opozycyjno-solidarno ściowa stwierdza, że przewidywany wolny rynek papieru, jak równie ż postulowany pluralistyczny, zdemokratyzowany nowy ład informacyjny nie jest do pogodzenia z obecn ą struktur ą monopolistyczn ą koncernu RSW „Prasa-Ksi ąż ka-Ruch”.
Strona solidarno ściowo-opozycyjna , nie neguj ąc integralno ści instytucjonalnej PRiTV, stoi na stanowisku ewolucyjnego przechodzenia od modelu monopolistycznego do społecznego modelu pluralistycznego radia i telewizji. Radio i TV winny by ć traktowane nie tylko jako atrybut władzy, ale równie ż jako dobro kultury, do którego wszystkie podmioty życia społeczno-politycznego winny mie ć zapewniony równoprawny dost ęp”. (podkr. oryg.) 344
Uzgodniono udost ępnienie czasu antenowego stronie opozycyjno-solidarno ściowej w Telewizji Polskiej i Polskim Radiu, skrócenie czasu oczekiwania na sprostowanie zafałszowanych publikacji prasowych, wypowiedzi telewizyjnych i radiowych „w kwestiach społecznie wa żnych”, ustalono, że program radiowy i telewizyjny powinien „wszechstronnie przedstawia ć wyst ępuj ące w Polsce” pogl ądy i postawy. Postulowano uruchomienie dodatkowych kanałów nadawczych, trzeciego programu telewizji i pi ątego programu radia. Wyartykułowano odr ębno ści stanowisk dotycz ące czasu antenowego na programy autorskie, dost ępu podmiotów społecznych do mediów. Dyskutowano zwiększenie audycji „o tematyce ko ścielnej, zwi ązkowej, mniejszo ści narodowych”. Ustalono, że ograniczeniem dostępu do informacji nie mo że by ć orientacja polityczna, światopogl ądowa czy profil periodyku. Zapisano spraw ę „uregulowania zasad prawnych dost ępu”, do banku informacji, do komputerowych źródeł informacji i ł ączno ści komputerowej. Uznano za konieczne okre ślenie nowych zasad funkcjonowania Rady Programowej Radia i Telewizji. Podj ęto kwesti ę powrotu do pracy „zweryfikowanych negatywnie” w stanie wojennym ludzi kultury i konieczno ść „naprawienia krzywd” poprzez powrót do zawodu odsuni ętych uprzednio dziennikarzy, wydawców czy innych specjalistów ze środków przekazu. Drog ą
344 Porozumienia Okr ągłego Stołu: Warszawa 6 luty – 5 kwietnia 1989 , http://ofop.eu/sites/ofop.eu/files/ biblioteka- pliki/porozumienia-okraglego-stolu/html. 168 kompromisu przyj ęto projekt ustawy prawo o stowarzyszeniach. Wspólny pogl ąd dotyczył ponownej legalizacji rozwi ązanych stowarzysze ń. Tu apel strony solidarno ściowej skierowany do Ministra Kultury i Sztuki obj ął sprawy maj ątku jednej zdelegalizowanej organizacji. 345 Szczegółowo zaj ęto si ę płacami asystentów-sta żystów kierunków „przydatnych dla kultury narodowej”, a „deficytowych” i jednocześnie „przyszło ściowych”. Postulowano podj ęcie działa ń na rzecz wzrostu wykwalifikowanych kadr, popraw ę bazy o światowej i bazy kulturalnej. Zaprotokołowane w przedmiocie „problematyki socjalnej wsi” sprawy kultury obj ęły postulat ułatwie ń osobom i instytucjom na wsi podejmuj ącym działania w kulturze, uproszczenie procedur rejestracji, zmniejszenie obci ąż eń podatkowych i stworzenie prawem dopuszczalnego „ł ączenia wysiłków” podmiotów zbiorowych. Wskazano na konieczno ść odnowy środowiska miejskiego i potrzeb ę „tworzenia ładu przestrzennego w miastach”, „ochron ę warto ści kulturowych zwi ązanych z narodow ą to żsamo ści ą”. Poczynione uzgodnienia, które miały by ć wprowadzone w życie oznaczały przełom w dotychczasowej polityce kulturalnej pa ństwa. Szereg wynikaj ących z nich zada ń przekazano do realizacji resortowi kultury i sztuki i odpowiednim instytucjom centralnym. 346 Zapowied ź w Porozumieniach Okr ągłego Stołu „cz ęś ciowo wolnych” wyborów parlamentarnych spowodowało apel Narodowej Rady Kultury, by ugrupowania polityczne zaanga żowane w kampani ę wyborcz ą podj ęły tak że spraw ę polityki kulturalnej: „Narodowa Rada Kultury zwraca si ę do tych wszystkich, którzy w toku kampanii wyborczej 1989 przedstawia ć b ędą swoje programy i broni ć ich w publicznych dyskusjach, aby zechcieli podj ąć pal ącą kwesti ę polityki kulturalnej pa ństwa, przeciwdziała ć panuj ącemu w tej dziedzinie chaosowi, bł ędom i niedostatkom szkodz ącym wszystkim reformatorskim poczynaniom doby obecnej. (…) Konieczny jest wi ęc długofalowy i wszelkie dziedziny życia obejmuj ący program globalnej polityki kulturalnej pa ństwa, jako istotnej cz ęś ci jego działalno ści nazywanej polityk ą społeczn ą. Istnieje bogaty materiał intelektualny takiego programu w postaci opracowa ń Polskiej Akademii Nauk, Narodowej Rady Kultury, Ministerstwa Kultury i Sztuki, ró żnych pracowni naukowych, lecz rozproszony i zlekcewa żony”. 347
Grono wybitnych twórców kultury i nauki w „trosce o sprawy kultury” skierowało apel do uczestnicz ącej w wyborach „strony solidarno ściowej”:
345 Zwi ązek Polskich Artystów Plastyków zdelegalizowano w 1983 roku, a reaktywowano w 1990 roku. 346 Świadczy o tym poni ższe pismo skierowane przez MKiS do Centralnego Urz ędu Planowania: „W odpowiedzi na pismo KS-14/JK/90 z dn. 26 marca 1990 r. dotycz ące realizacji zada ń zawartych w dokumencie „Porozumienia Okr ągłego Stołu” przesyłam w zał ączeniu syntetyczne charakterystyki stopnia zaawansowania realizacji zada ń oznaczonych numerami 96 i 187 w w/w dokumencie. Dyrektor Generalny w Ministerstwie Kultury i Sztuki. 347 Apel prezydium Narodowej Rady Kultury , druk jednorazowy, Warszawa po 13 maja 1989 r. 169
„Zwracamy si ę do Komitetu Obywatelskiego przy Przewodnicz ącym NSZZ „Solidarno ść ” o przemy ślenie inicjatyw ustawodawczych w tej dziedzinie i skierowanie wła ściwych projektów do przyszłego Sejmu”. 348
Zaczynał si ę czas przełomu społeczno-politycznego, daj ący nadziej ę na korzystniejsze politycznie i ekonomicznie usytuowanie sfery twórczo ści artystycznej i upowszechniania uczestnictwa w kulturze w obszarze działalno ści struktur pa ństwa.
348 Dokument podpisali, Andrzej Wajda, przewodnicz ący Komisji Kultury Komitetu Obywatelskiego oraz jego członkowie: Jacek Boche ński, Kazimierz Dziewanowski, Julia Hartwig, Andrzej Łapicki i Artur Mi ędzyrzecki. Ibidem, s. 118. 170
ROZDZIAŁ III „ILE PA ŃSTWA W KULTURZE?” MI ĘDZY MECENATEM A NEOLIBERALNYM MODELEM POLITYKI KULTURALNEJ III RZECZYPOSPOLITEJ
3.1. Transformacja ustrojowa
Rok 1989 jest dat ą znacz ącą przełom społeczno-polityczny i ekonomiczny w Polsce, pocz ątkuj ącą zmian ę dotychczasowego układu socjalistycznego, któr ą okre ślono ogólnie „transformacj ą systemow ą”, „transformacj ą społeczn ą” lub „przemianami społecznymi”. Zło żyły si ę na nie: transformacja ustrojowa polegaj ąca na wprowadzeniu demokratycznego ładu politycznego, transformacja gospodarcza, której istot ą było tworzenie wolnego rynku opartego na własno ści prywatnej oraz transformacja społeczna (w w ęż szym sensie) maj ąca doprowadzi ć do nowego ustrukturowania społecznego i ukształtowanie społecze ństwa obywatelskiego. Przebudow ę pa ństwa i gospodarki znacz ą daty: pierwszych cz ęś ciowo wolnych wyborów do Sejmu i – utworzonego na mocy porozumie ń Okr ągłego Stołu – Senatu 4 czerwca 1989 roku (uzupełniaj ące 18 czerwca), powołania rz ądu Tadeusza Mazowieckiego 16 wrze śnia 1989 roku, nowelizacji Konstytucji z 28 grudnia 1989 roku, zmieniaj ącej mi ędzy innymi nazw ę PRL na Rzeczypospolita Polska (z dniem 31 grudnia 1989 roku) i przywracaj ącego w godle pa ństwa orła z koron ą, zapocz ątkowania realizacji reform gospodarczo-ustrojowych zwanych „planem Balcerowicza” 1 stycznia 1990 roku, powszechnych wyborów prezydenta RP 25 listopada 1990 roku, pierwszych w pełni wolnych wyborów parlamentarnych 27 pa ździernika 1991 roku, uchwalenie Ustawy Konstytucyjnej tzw. Małej Konstytucji 17 pa ździernika 1992 roku, uchwalenie przez Zgromadzenie Narodowe Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 2 kwietnia 1997 roku, która wie ńczy reformy ustrojowe pa ństwa polskiego. Z pó źniejszego okresu wa żną dat ą jest 1 maja 2004 roku, dzie ń formalnego przyst ąpienia Polski do Unii Europejskiej. Daty te znamionuj ą główne etapy budowania systemu demokratycznego dającego wolno ści obywatelskie i szerokie mo żliwo ści działania politycznego i indywidualnych wyborów w ró żnych sferach życia społecznego, ograniczanych wszelako przez uwarunkowania makro i mikroekonomiczne. Te za ś okre ślone zostały przez wolnorynkowe reformy gospodarcze. Niew ątpliwie neoliberalny kurs ekonomiczny wynikał z „gospodarczego i finansowego kryzysu pa ństwa”, co było obiegow ą
171 prawd ą, daj ąc obietnic ę tworzenia warunków dla wyrównywania szans wszystkim korzystaj ącym z „dobrodziejstw gospodarki wolnorynkowej”. „Transformacja systemowa” obejmowała procesy przechodzenia od centralnego zarz ądzania gospodark ą do kapitalistycznej gospodarki wolnorynkowej. Prywatyzacja gospodarki, a wła ściwie kapitałowa oparta na sprzeda ży cało ści lub cz ęś ci udziałów du żych firm i komercjalizacja obejmuj ąca przygotowanie przedsi ębiorstw pa ństwowych do prywatyzacji, które generowały powstanie układu zdolnego przeprowadzi ć transformacj ę gospodarki opart ą na systemie rynkowym przy jednoczesnym zachowaniu pa ństwowego wspomagania. Prawne tworzenie podstaw przedsi ębiorczo ści polegało na liberalizacji wytwórczo ści, wolnym handlu i zwi ększonych uprawnie ń do podejmowania inicjatyw gospodarczych. Władysław Baka używaj ąc terminu „transformacja ustrojowa” wskazywał ruch ukierunkowany „od własno ści społecznej do prywatnej”. 349 Ide ą Tadeusza Mazowieckiego „pierwszego niekomunistycznego premiera” było uformowanie tzw. społecznej gospodarki rynkowej ł ącz ącej sprawne funkcjonowanie gospodarki z realizacj ą celów socjalnych. To podstawowe zało żenie doktryny ordoliberalizmu, które w du żej mierze urzeczywistniło si ę w powojennym „cudzie gospodarczym” Niemiec Zachodnich, nie znalazło jednak odzwierciedlenia w „planie Balcerowicza”, w którym dominuj ący stał si ę monetaryzm. Pakiet reform ekonomicznych firmowanych nazwiskiem Leszka Balcerowicza nastawiony był na szybkie powstrzymanie hiperinflacji uniemo żliwiaj ącej „normaln ą”, racjonaln ą działalno ść gospodarcz ą, zrównowa żenie bud żetu pa ństwa, a przynajmniej znacz ące zmniejszenie ogromnego deficytu bud żetowego. Urynkowienie gospodarki oznaczało w pierwszym rz ędzie uwolnienie wi ększo ści cen towarów i usług, ograniczenie wzrostu płac, urealnienie oprocentowania kredytów, wprowadzenie wewn ętrznej wymienialno ści złotego, zmiany w strukturze własno ści poprzez wydzielenie maj ątku komunalnego, zniesienie ogranicze ń w obrocie nieruchomo ściami i prywatyzacj ę pa ństwowych przedsi ębiorstw. Społecze ństwo odczuło wprowadzenie reform jako wielokrotny wzrost cen, realne obni żenie dochodów, bezrobocie, a w konsekwencji powi ększanie si ę sfery strukturalnego ubóstwa spowodowanego upadkiem wielu pa ństwowych przedsi ębiorstw i nierentowno ści ą rolnictwa.
349 W. Baka, W tyglu transformacji ustrojowej. Szkice i komentarze , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 2004, s. 10. 172
Reformy gospodarcze pocz ątku lat 90. okre ślone zostały w publicystyce ekonomiczno- politycznej „terapi ą szokow ą”, a ich zało żenia teoretyczne, koncepcyjne uznano za odpowiadaj ące neoliberalnej doktrynie gospodarczej. Według Davida Harvey`a „Neoliberalizm jest przede wszystkim teori ą praktyk polityczno-ekonomicznych, która głosi, że ludzkiemu dobrobytowi najlepiej słu żyć b ędzie uwolnienie przedsi ębiorczo ści w ramach instytucjonalnych, których cechy to: mocne prawa własno ści prywatnej, wolne rynki i wolny handel. Rola pa ństwa polega na kreowaniu i utrzymywaniu odpowiednich ram instytucjonalnych. Pa ństwo ma gwarantowa ć dobr ą jako ść i moc pieni ądza. Musi ustanawia ć równie ż takie struktury i funkcje militarne, obronne, policyjne oraz prawne, jakich wymaga zabezpieczenie prywatnych praw własno ści oraz zagwarantowanie, w razie potrzeby sił ą, prawidłowego funkcjonowania rynków. Co wi ęcej, je śli jaki ś rynek jeszcze nie istnieje (w obszarach takich jak ziemia, woda, szkolnictwo, opieka zdrowotna, bezpiecze ństwo socjalne czy zanieczyszczenia środowiska), to nale ży go stworzy ć, w razie potrzeby aktem pa ństwowym. Poza te zadania jednak pa ństwo nie powinno wykracza ć”. 350
Neoliberalne przekonania – jak zauwa żył Jan Stanisław Wojciechowski – „zawdzi ęczamy antykomunistycznej opozycji”, która w ten sposób odczytywała społeczne pragnienie „pa ństwa dobrobytu”, wyst ępuj ąc przeciwko „pa ństwu o charakterze totalitarnym”, które „zawłaszczało gospodark ę, niszcz ąc woln ą przedsi ębiorczo ść ”. Negacja nieefektywno ści struktury pa ństwa i marazmu innowacyjnego powodowana była wła śnie „siln ą neoliberaln ą podbudow ą”. Jak mówi przywołany autor: „Neoliberaln ą to znaczy opart ą na tych koncepcjach, które zdominowały rynek idei i gospodark ę Zachodu w latach 80. i których podstaw ą jest ścisłe wi ązanie wolno ści idei z wolno ści ą rynku”. 351 Neoliberalizm stał si ę stymulatorem transformacji ustrojowej za spraw ą „raptownego przeskoku do kapitalizmu”. Zyskiwali jednak nieliczni pozostaj ący w „centrum” gospodarki. Cen ę rzeczywist ą płaciła wi ększo ść społecze ństwa do świadczaj ąca bezrobocia, jego ekonomicznych skutków generuj ących „rosn ące nierówno ści społeczne”. Neoliberałowie w krajach Europy Środkowej i Wschodniej zdawali si ę oczekiwa ć, że wolno ść gospodarcza doprowadzi żywiołowo, spontanicznie do powstania dynamicznego kapitalizmu. Zabrakło jednak zwyczajnie rodzimego kapitału. Konieczny stał si ę udział kapitału zagranicznego, ale jego napływ utrudniał kryzys dewizowy. Według Jana Toporowskiego
„(…) kryzys dewizowy został przezwyci ęż ony dzi ęki dewaluacji walut krajowych, co poci ągn ęło za sob ą zubo żenie miejscowej ludno ści w stopniu wystarczaj ącym do wyeliminowania nadmiernego popytu na towary importowane i dzi ęki importowi kapitału zagranicznego. Jednak w pozostałej cz ęś ci
350 D. Harvey, Neoliberalizm. Historia katastrofy , Ksi ąż ka i Prasa, Warszawa 2008, s. 8. 351 J. S. Wojciechowski, Kultura i polityki , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2004, s. 74. 173
gospodarki, poza głównymi centrami biznesowymi, aktywno ść gospodarcza cofn ęła si ę do etapu produkcji na własne potrzeby i wymiany barterowej”.352
Nie wszystkie oczekiwania społeczne i nadzieje wi ązane z gospodark ą wolnorynkow ą spełniły si ę, chocia ż po „okresie kryzysu” ustabilizowana gospodarka „wkroczyła na ście żkę wzrostu”. Wolno ść gospodarowania i swobody demokratyczne wyzwoliły jednak sporo indywidualnej przedsi ębiorczo ści i inicjatyw społecznych, a przyst ąpienie Polski do Unii
Europejskiej umo żliwiło nieskr ępowan ą mobilno ść Polaków i korzystanie z zatrudnienia w innych krajach unijnych. Przyj ęcie Polski do UE było niejako potwierdzeniem stanu stabilizacji ustroju ekonomicznego i politycznego III Rzeczypospolitej.
3.2. Problem polityki kulturalnej pa ństwa w okresie transformacji systemowej
W neoliberalne reformy gospodarcze wł ączono równie ż system upowszechniania kultury, co w konsekwencji zagroziło finansowym podstawom instytucjonalnemu systemowi upowszechniania kultury. Staraniom i zabiegom Ministerstwa Kultury i Sztuki kierowanego przez Izabel ę Cywi ńsk ą (od 12 pa ździernika 1989 do 14 grudnia 1990 roku) o utrzymanie stanu jej finansowania towarzyszyła dyskusja dotycz ące potrzeby prowadzenia pa ństwowej polityki kulturalnej w demokratycznym pa ństwie, w sytuacji zlikwidowania monopolu pa ństwa w życiu społecznym i kulturze oraz hegemonii partii komunistycznej w strukturach pa ństwowych oraz w warunkach wolnego rynku. Pojawił si ę zatem „problem polityki kulturalnej pa ństwa”, który Izabella Cywi ńska przedstawiaj ąc swoje credo polityki kulturalnej, wysłowiła nast ępuj ąco:
„Wychowana w PRL-u, byłam zra żona do poj ęcia „polityka kulturalna”. Uciekaj ąc od negatywnych skojarze ń zwi ązanych z tym terminem za komuny, powiedziałam kiedyś, że polityka kulturalna mnie nie interesuje. Odebrane to zostało fatalnie, bo ludzie my śleli, że b ędę zamyka ć, jak leci. Po pierwsze, chodziło o odej ście od narzucania czegokolwiek komukolwiek, o zlikwidowanie fasadowo ści socjalistycznej, mocno obecnej w polskim życiu kulturalnym, oraz o stworzenie przekonania, że kto zamawia melodi ę, ten płaci skrzypkowi, czyli że kultura musi korespondowa ć ze zdrowymi zasadami rynku. Preferowałam takie rozumowanie, że skoro nie ma pieni ędzy, to trzeba szczególny nacisk poło żyć na rzeczy najcenniejsze, na kultur ę najwy ższ ą, ale wyselekcjonowan ą (mog ącą nas reprezentowa ć w świecie), i na kultur ę popularn ą, doceniaj ąc jej wag ę w kształtowaniu demokratycznego społecze ństwa”. 353
352 J. Toporowski, Neoliberalizm: wschodnioeuropejskie przedmurze w: Neoliberalizm przed trybunałem , wybór A. Saad-Filho i D. Johnston, Instytut Wydawniczy Ksi ąż ka i Prasa, Warszawa 2009, s. 345. 353 B. Gierat-Biero ń, Kultura kontraktowa. Izabella Cywi ńska (12 wrze śnia 1989–14 grudnia 1990), w: B. Gierat- Biero ń, Ministrowie kultury doby transformacji, 1989-2005, (wywiady), Universitas, Kraków 2009, s. 24-25. 174
Jerzy Ładyka, sk ądin ąd przedstawiciel lewicy, formułował je nast ępuj ąco:
„Czy mo żliwa i po żą dana jest polityka kulturalna w sytuacji demonopolizacji pa ństwa?”, „Czy unikniemy zwi ązków kultury z polityk ą?”, a je żeli odpowied ź udzielimy twierdz ącą, „Co oznaczałaby wtedy „niezale żno ść kultury od polityki?”. 354
Oczywistym było, że „Transformacja polityczna i ekonomiczna wywołała istotne przeobra żenia w zakresie miejsca i roli kultury w społecze ństwie polskim, które rychło wykazały nieprzystawalno ść modelu polityki kulturalnej do rodz ącej si ę rzeczywisto ści”.355
Pytanie „Po co nam polityka kulturalna?” konkretyzowano zwykle w pytaniu o zasadno ść istnienia Ministerstwa Kultury i Sztuki jako organu pa ństwa sprawuj ącego nadzór nad życiem kulturalnym. Ró żne środowiska zabieraj ąc głos w dyskusji postulowały propozycje skrajnie odmienne. Optowano za konieczno ści ą prowadzenia polityki kulturalnej dopasowanej do zasad neoliberalnej demokracji, która zachowałaby jedynie wpływ na strategiczne obszary kultury lub proponowano całkowite – po do świadczeniach epoki „realnego socjalizmu” – odej ście od uprawiania polityki kulturalnej, w obawie przed „odgórnym” sterowaniem życiem kulturalnym, przed kontynuacj ą centralizmu i ideologiczno-politycznym oddziaływaniem na twórczo ść artystyczn ą i jej upowszechnianie, co kojarzono z istnieniem „ministerstwa od kultury”. W negatywnym stanowisku wobec polityki kulturalnej pa ństwa niektórzy dyskutanci szli tak daleko, że kwestionowali w ogóle poj ęcie polityki kulturalnej, uwa żaj ąc je za zb ędne w okre ślaniu stosunku pa ństwa do sfery upowszechniania kultury. Zwolennicy neoliberalizmu argumentowali, że wprowadzenie „rynku w kulturze” uniewa żnia wszelk ą argumentacj ę za kontynuowaniem polityki kulturalnej pa ństwa. Mechanizmy rynkowe w tej dziedzinie, owa „niewidzialna r ęka rynku” winna zast ępowa ć jak ąkolwiek polityk ę kulturaln ą, inaczej mówi ąc ustanawia jedyn ą mo żliw ą polityk ę kulturaln ą. Według Kazimierza Krzysztofka: „Ten sposób my ślenia wymownie charakteryzował fakt, że samo poj ęcie polityki kulturalnej uznawano w kołach liberalnych za nieadekwatne do nowej sytuacji. Wyra żał to slogan: „najlepsz ą polityk ą kulturaln ą jest brak tej polityki”. Taka formuła jednak ju ż na wiele lat przed przełomem ulegała wyczerpaniu, słabła rola dysponenta politycznego, tote ż wspomnian ą reakcj ę na poprzedni model mo żna dzi ś oceni ć nieodpowiedni ą i w istocie dla kultury szkodliw ą”. 356
354 J. Ładyka, op. cit., s. 76. 355 K. Krzysztofek, Ewolucja zało żeń i programów polityki kulturalnej w Polsce w: (red.), T. Kostyrko, M. Czerwi ński, Kultura polska w dekadzie przemian , Instytut Kultury, Warszawa 1999, s. 269. 356 Ibidem, s. 272. 175
Głosiciele hasła, że „najlepsza polityka kulturalna to brak takiej polityki”, nie w ka żdym przypadku byli zwolennikami neoliberalizmu w sferze kultury. Jak stwierdzali Andrzej Sici ński i Marian Golka, dawali oni jedynie wyraz przekonaniu, że „(…) w pa ństwie demokratycznym, opartym na gospodarce rynkowej, nie ma miejsca na polityk ę kulturaln ą (…)” 357 czy te ż, że „(…) w społecze ństwie obywatelskim jakakolwiek polityka kulturalna jest zb ędna, albo że powinna to by ć jaka ś «polityka bez polityki»”. 358 Zgodzi ć si ę trzeba z twierdzeniem, że brak polityki kulturalnej te ż jest polityk ą jak i ze stanowiskiem, że „rezygnacja z polityki kulturalnej jest sama w sobie przejawem, negatywnym, stanowiska politycznego”. 359 W istocie uznanie zb ędno ści polityki kulturalnej pa ństwa jest opowiedzeniem si ę za stanowiskiem neoliberalnym, a wi ęc poddaniem sfery twórczo ści artystycznej i upowszechniania jej dzieł mechanizmom rynkowym. Trudno bowiem wyobrazi ć sobie inny pozapa ństwowy powszechny sposób finansowania działalno ści twórczej i kulturalnej jakkolwiek na pocz ątku lat 90. poszukiwano w tej dziedzinie (jak w całej gospodarce) „trzeciej drogi”. Zwolennicy rezygnacji z polityki kulturalnej pa ństwa i równocze śnie niewprowadzania „rynku w kulturze” zdawali si ę jednak zakłada ć, że rola pa ństwa winna si ę ogranicza ć do zapewniania bud żetowych środków „na kultur ę”, zapominaj ąc, że ich dystrybucja jest spraw ą polityki, w szczególno ści wtedy, kiedy okre śla si ę kryteria ich rozdziału, preferencje i priorytety. Ju ż z tego chocia żby powodu polityka kulturalna winna by ć prowadzona jako ogólnopa ństwowa i lokalna polityka kulturalna, jak przekonywał Andrzej Sici ński, kieruj ący resortem kultury w rz ądzie Jana Olszewskiego (od 23 grudnia 1991 do 10 lipca 1992 roku). Polityka kulturalna na szczeblu pa ństwowym i samorz ądowym miałaby chroni ć przed „niekonsekwentnymi, nieprzemy ślanymi, czy wr ęcz przypadkowymi decyzjami” dotycz ącymi instytucji kulturalnych, mog ącymi zagra żać niekiedy ich funkcjonowaniu w środowisku lokalnym. 360 W gruncie rzeczy, nie od żegnywano si ę od finansowej polityki kulturalnej pa ństwa, czego do świadczyli wszyscy ministrowie kultury zasypywani wnioskami o dotacje przez: twórców,
357 A. Sici ński, Kultura polska w nowej sytuacji historycznej (wybrane tezy ogólne) w: J. Damrosz (red), Kultura polska w nowej sytuacji historycznej, Instytut Kultury, Warszawa 1998, s. 15. 358 M. Golka, Kultura czasu przełomu ..., op. cit., s. 32. 359 A. Sici ński, Instytucje kultury w Polskiej „Rzeczypospolitej samorz ądnej” w: Muzea a samorz ądy. Materiały z Forum Dyskusyjnego Łód ź, 19-20 kwietnia 1995, red. Mirosław Borusiewicz, Magdalena Okraska-Knapik, Centrum Muzeologiczne Muzeum Historii Miasta Łodzi, Łód ź 1996, s. 13. Stanowisko to potwierdził dwa lata pó źniej w: Kultura polska w nowej sytuacji historycznej (wybrane tezy ogólne) , op. cit., s. 20-21. 360 A. Sici ński, Kultura polska w nowej... , op. cit., s. 15. 176 instytucje kultury, stowarzyszenia i wydawnictwa. Kwestionowano jedynie ideologiczno- polityczne ukierunkowanie twórczo ści artystycznej i centralistyczne sterowanie instytucjonalnym systemem upowszechniania kultury. Nietrudno zreszt ą było dostrzec, że bez ekonomicznego wsparcia przez pa ństwo instytucje kulturalne nie b ędą w stanie funkcjonowa ć, wypełnia ć swoich zada ń, kiedy – podobnie jak inne podmioty – poddane zostały redukcjom bud żetowym i rygorom oszcz ędno ściowym w ramach „planu Balcerowicza”. W ich rezultacie placówki kultury ograniczyły zakres działalno ści, a wiele terenowych o środków kultury zostało zlikwidowanych. Andrzej Sici ński wskazywał na potrzeb ę utrzymania silnych zwi ązków kultury ze „sferami życia publicznego i prywatnego”. Za po żą dane uwa żał wskazanie przez Sejm zakresu spraw obj ętych polityk ą kulturaln ą pa ństwa i wypracowanie akceptowalnej społecznie formy opieki pa ństwa nad kultur ą, oparcie polityki kulturalnej o „zasad ę samoorganizacji kultury” polegaj ącą na centralnych działaniach wobec wybranych instytucji, za ś pozostałe pozostawiaj ąc samorz ądom terytorialnym. Postulował, aby mecenat pa ństwa koncentrowa ć na instytucjach „najlepszych i najbardziej nowatorskich”, a utrzymywa ć stan „wolno ści od presji ideologicznej” co gwarantowa ć miały regulacje prawne „sprzyjaj ące działalno ści kulturalnej”. W polityce kulturalnej pa ństwa winny by ć wyznaczone cele długofalowe i okresowe. Dominowało zatem stanowisko optuj ące za potrzeb ą, a nawet konieczno ści ą prowadzenia polityki kulturalnej, ale takiej, która sprzyjałaby z jednej strony spontanicznym inicjatywom i swobodom twórczym, eliminuj ąc ich „wszystkie ograniczenia i wszystkie niebezpiecze ństwa”, zapewniałaby „obieg warto ści kulturowych”, współdecydowanie i samorz ądno ść w sferze zdecentralizowanego systemu upowszechniania kultury, interweniuj ąc jedynie w sytuacjach „ścierania si ę oddolnych oczekiwa ń, niekiedy wzajemnie sprzecznych”. 361 Z głównych postulatów środowisk twórczych dotycz ących polityki kulturalnej, formułowanych na pocz ątku transformacji ustrojowej zrealizowany został wła śnie ten, który dotyczył decentralizacji polityki kulturalnej, mo żna nawet powiedzie ć: demokratyzacji życia kulturalnego. Postulat decentralizacji zarz ądzania sfer ą upowszechniania kultury wysuwano na plan pierwszy, po żą daniach odpowiedniego finansowania działalno ści kulturalnej.
361 K. Milczarek, Postrzeganie roli pa ństwa w kształtowaniu polityki kulturalnej – mecenat i finansowanie kultury w: M. Grabowska (red.), Barometr kultury , Instytut Kultury, Warszawa 1992, s. 153. Wyniki bada ń były nast ępuj ące: 8 procent członków Ogólnopolskiego Porozumienia Zwi ązków Zawodowych wyraziło opini ę, iż politycy powinni zajmowa ć si ę kultur ą; 4 procent członków Niezale żnych Samorz ądnych Zwi ązków Zawodowych „Solidarno ść ” i 4 procent obywateli nie przynale żnych do żadnych zwi ązków zawodowych. Ci, według autorki, stanowili 83 procent społecze ństwa. 177
Za warunek konieczny nowej polityki kulturalnej uznano odrzucenie „scentralizowanego zarz ądu i ideologicznej kontroli” nad działalno ści ą instytucji kultury i życiem kulturalnym ludzi. Jak trafnie odnotowała Urszula Kaczmarek:
„Centralizacja w polityce kulturalnej uto żsamiana jest bowiem, cz ęsto apriorycznie, z „odgórnym” sprawowaniem władzy, a wi ęc podejrzewana o sterowanie, narzucanie, niedemokratyczno ść , prymitywn ą instrumentalno ść , czyli generalnie o post ępowanie godz ące w jakiej ś mierze w interes społeczny (pozbawienie swobody wyboru, wolno ści, kr ępowanie nakazami, zarz ądzeniami itp.). Decentralizacja wydawała si ę najlepszym, ale i koniecznym działaniem, którego nale żało dokona ć”. 362
Andrzej Sici ński przestrzegał jednak, że „(...) likwidacji centralizmu i ograniczenia interwencji pa ństwa w życie społeczne nie nale ży uto żsamia ć z całkowitym wycofywaniem si ę pa ństwa z dbało ści o nasze dziedzictwo i wspólnot ę kulturow ą”. 363 Środowiska twórcze i „ludzie kultury” odrzucali w polityce kulturalnej jej manipulacyjny charakter, wierz ąc, że zapobiegnie temu decentralizacja instytucjonalnego systemu upowszechniania kultury. Dokonana ona została wcze śnie, bo w ramach „reform systemowych” na pocz ątku transformacji ustrojowej, przy czym powody ekonomiczne były równie wa żne w sytuacji „zapa ści finansów pa ństwa” i zapocz ątkowanych neoliberalnych przekształce ń gospodarczych. W dyskusji merytorycznej nad „obliczem polityki kulturalnej” za podstawowe idee uznawano popieranie narodowej twórczo ści artystycznej i zapewnienie „dost ępu do kultury” wszystkim obywatelom. U pocz ątku reform systemowych jako pierwszy podmiot zbiorowy wyartykułował to Niezale żny Samorz ądny Zwi ązek Zawodowy „Solidarno ść ” w zjazdowych uchwałach programowych. Mamy w nich zapowiedzi dotycz ące działa ń jakie Zwi ązek podejmie w odniesieniu do sfery twórczo ści artystycznej i upowszechniania uczestnictwa w kulturze. W uchwale Programowej II Krajowego Zjazdu z 1990 roku nie podj ęto kwestii polityki kulturalnej, ograniczaj ąc si ę do deklaracji zapewnienia zaspokajania potrzeb kulturalnych członków Zwi ązku, „ochrony materialnej ludzi kultury” i zadeklarowaniu poparcia działa ń środowisk twórczych maj ących na celu rozwój kultury narodowej. Zasadnicze zagadnienia wchodz ące w zakres polityki kulturalnej to zapowied ź poparcia rozwi ąza ń zapewniaj ących: „utrzymanie i pomna żanie dóbr kultury”, ochron ę kultury polskiej i „ dost ęp do dóbr kultury wszystkim obywatelom” . Osi ągn ąć to mo żna „poprzez pełne wykorzystanie potencjału intelektualnego, twórczego ludzi kultury i środowisk artystycznych ” i utrzymanie
362 U. Kaczmarek, op. cit., s. 249. 363 A. Sici ński, op. cit., s. 21. 178 mecenatu pa ństwa nad kultur ą. W trybie kategorycznym stwierdzono, że „Pa ństwo musi wspomaga ć finansowo warto ściowe inicjatywy twórcze oraz instytucje kulturalne i stowarzyszenia słu żą ce kultywowaniu tradycji i wzbogacaniu form życia zbiorowego”. 364 Świadomo ść tego miały środowiska artystyczne, organizatorzy życia kulturalnego i wszyscy zainteresowani kształtowaniem polityki kulturalnej w demokratycznym pa ństwie i gospodarce wolnorynkowej, w szczególno ści „resort kultury” tworz ący programowe, prawne i organizacyjne podstawy „nowego ustroju kultury”.
3.3. O now ą polityk ę kulturaln ą
My ślenie o polityce kulturalnej w żadnym ze środowisk politycznych zaanga żowanych w proces transformacji ustrojowej priorytetowym nie było. Jak stwierdził Kazimierz Krzysztofek, partie polityczne w całym okresie przemian społecznych „wiele uwagi sprawom kultury i polityki kulturalnej nie po świ ęcały”, je żeli nie było to sprz ęgni ęte z podstawowymi celami światopogl ądowymi i politycznymi partii, co najbardziej wida ć w programach Prawa i Sprawiedliwo ści. Pewne zainteresowanie „sprawami kultury” znalazło swój wyraz w programach głównych partii politycznych, bior ących udział w wyborach parlamentarnych w 1993 roku. Marian Golka wyliczył na 0,6% odniesienia do kultury wzgl ędem cało ści tre ści programów wi ększo ści partii, 2% próg przekroczyły niektóre ugrupowania, inne o 0,1%, o 0,4%, lub o 0,6%. 365 Mo żna rzec, że dane te odzwierciedlaj ą przekonania liderów, kierownictw czy członków danej partii o nikłym znaczeniu „spraw kultury” w kampanii wyborczej i zdobyciu władzy w pa ństwie. Najbardziej wida ć to w „zało żeniach programowych” Porozumienia Centrum – Zjednoczenie Polskie, które było koalicj ą wielu mniejszych partii zawi ązan ą na czas wyborów. 366 Zadziwia w tej ró żnorodno ści zgodne niepodejmowanie problemów polityki kulturalnej. W dalszych rozwa żaniach, prezentuj ąc polityk ę kulturaln ą rz ądów III Rzeczypospolitej, wychodz ę od przedstawienia zasadniczych tez, propozycji i postulatów partii rz ądz ących wedle zapisów w ich programach wyborczych, które okre ślaj ą – jak si ę okazuje –
364 M. Golka, Transformacja systemowa …, op. cit., s. 24 i 28. 365 Ibidem, s. 26-27. 366 Nale żały do niej w porz ądku alfabetycznym: Chrześcija ńska Demokracja, Chrze ścija ńsko-Demokratyczne Stronnictwo Pracy, Porozumienie Centrum, Ruch Trzeciej Rzeczypospolitej, zawi ązane komitety obywatelskie. 179 w mniejszym lub wi ększym zakresie – kierunek polityki pa ństwa w poszczególnych kadencjach 367 .
3.3.1. „Zało żenia programu działa ń w okresie przej ściowym” . „ Kultura w okresie przej ściowym” – pierwsze dokumenty Ministerstwa Kultury i Sztuki okre ślaj ące polityk ę kulturaln ą III Rzeczypospolitej – kadencja rz ądu 1989–1990
Spór dotycz ący zasadno ści prowadzenia przez pa ństwo polityki kulturalnej w formowanym na pocz ątku lat. 90. XX wieku demokratycznym systemie sprawowania władzy w Polsce, toczył si ę obok działa ń reformuj ących ustrój pa ństwa maj ących równie ż konsekwencje dla sfery upowszechniania kultury, które uwzgl ędniano w pracach prowadzonych w Ministerstwie Kultury i Sztuki pod kierunkiem minister Izabelli Cywi ńskiej (12 wrze śnia 1989 do 12 stycznia 1991 roku), nad zarysowaniem koncepcji polityki kulturalnej właśnie, w pocz ątkowym, najtrudniejszym okresie reformy gospodarczej i finansowej pa ństwa. W marcu 1990 roku wprowadzono decentralizacj ę systemu upowszechniania kultury ustaw ą o samorz ądzie gminnym, 368 zgodnie z któr ą prowadzenie działalno ści kulturalnej na obszarze gminy i tym samym jej finansowanie jest obowi ązkiem władz samorz ądowych. Konkretne uprawnienia i zadania gmin w tym zakresie ustalił kolejny akt prawny z 17 maja 1990 roku 369 , podj ęty na mocy obowi ązuj ącej jeszcze ustawy z 1984 roku o upowszechnianiu kultury. 370 W MKiS powstał w sierpniu 1990 roku dokument Zało żenia programu działa ń w okresie przej ściowym , nast ępny dokument, który jest uzupełnion ą, pełn ą wersj ę Zało żeń… zatytułowany Kultura w okresie przej ściowym przedło żono Radzie Ministrów we wrze śniu tego ż roku. We Wst ępie do tego opracowania stwierdza si ę, że „Poj ęciu pa ństwowej polityki kulturalnej, kompromitowanemu przez dziesi ęciolecia nieskuteczn ą lub po wielokro ć szkodliw ą praktyk ą, powinien by ć przywrócony rzeczywisty sens – zwłaszcza teraz,
367 W sprawie polityki kulturalnej w programach partii politycznych zob. Ł. Kaczmarczyk, Problematyka kulturowa w programach wybranych polskich partii politycznych , „Kultura – Media – Teologia”, 2011, nr 6, s. 18-36. 368 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie terytorialnym , Dz. U. z 1990 r., Nr 16, poz. 95. Z dniem 29 grudnia 1998 roku tytuł ustawy został zmieniony na: o samorz ądzie gminnym (na podst. Dz. U. z 1998 r., Nr 162, poz. 1126). Zapisy tre ści zmieniono ustaw ą: Ustawa z dnia 8 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o samorz ądzie gminnym oraz niektórych innych ustaw, Dz. U. z 2005 r., Nr 175, poz. 14. 369 Ustawa z dnia 17 maja 1990 r . o podziale zada ń i kompetencji okre ślonych w ustawach szczególnych pomi ędzy organy gminy a organy administracji rz ądowej oraz o zmianie niektórych ustaw, Dz. U. z 1990 r., Nr 34, poz. 198, art. 1, ust. 23. 370 Ustawa z dnia 26 kwietnia 1984 r. o upowszechnianiu kultury oraz o prawach i obowi ązkach pracowników upowszechniania kultury , op. cit. 180
w okresie przebudowy ustrojowej i gospodarczej. Jest to obowi ązkiem władz publicznych Rzeczypospolitej – pa ństwowych i samorz ądowych (nie za ś tylko Ministerstwa Kultury i Sztuki i jego agend)”. 371
Rzeczywisty sens pa ństwowej polityki kulturalnej w okresie budowy demokratycznego pa ństwa i społecze ństwa w warunkach wolnorynkowej gospodarki polega ć miał na pozbawieniu pa ństwa monopolistycznej roli w życiu kulturalnym, zlikwidowaniu centralnego i biurokratycznego sterowania sfer ą upowszechniania kultury, zaniechaniu instrumentalnego traktowania twórczo ści artystycznej poddanej wcze śniej ideologicznej presji i cenzuralnym rygorom. W rezultacie „Naczelne zadanie polityki kulturalnej demokratycznego pa ństwa jest oczywiste. Jest nim ochrona praw obywateli do swobodnej twórczo ści, swobodnego wyboru form uczestnictwa w kulturze i swobodnego wyboru jej warto ści” .372
W zwi ązku z tym „strategia działa ń ministerstwa” miała by ć zbudowana na znalezieniu „odpowiedzi na cztery pytania”: „CO – czyli jakie warto ści chcemy propagowa ć, KTO – czyli problem kadr, JAK – czyli przy pomocy jakich środków (nie tylko finansowych), GDZIE – czyli sprawa bazy”. 373
Spraw ę aksjologii polityki kulturalnej pa ństwa ogólnie rozstrzygni ęto, przyjmuj ąc jako jej podstawow ą przesłank ę teoretyczno-światopogl ądow ą: pluralizm światopogl ądowy i pluralizm warto ści (z pó źniejszym konstytucyjnym zakazem głoszenia i upowszechniania pogl ądów charakterystycznych dla totalitarnych systemów politycznych). Chodziło jednak o warto ści humanistyczne i artystyczno-estetyczne sztuki „wysokiej”, która winna by ć obj ęta patronatem pa ństwa. W pierwszym zdaniu Zało żeń… stwierdza si ę, że „Mówi ąc, o kulturze w okresie przej ściowym, mówimy o RYNKU i WARTO ŚCIACH” (podkr. z tekstu) 374 i to jest podstawowe zało żenie polityki kulturalnej okresu transformacji obecne we wszystkich pó źniejszych rz ądowych koncepcjach tej polityki oscyluj ących mniej lub bardziej mi ędzy „rynkiem kultury a mecenatem pa ństwa”. Głównym bowiem problemem kolejnych rz ądów było „ile pa ństwa, a ile rynku w kulturze”?
371 Kultura w okresie przej ściowym , w: Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998, op. cit., s. 324. 372 Ibidem, s. 324. 373 Zało żenia programu działa ń w okresie przej ściowym , w: Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998, op. cit., s. 321. 374 Ibidem, s. 320. 181
Oba przywołane dokumenty okre ślaj ą podstawowe zało żenia i cele „reformy w kulturze” opartej na tworzeniu nowego systemu finansowania sfery upowszechniania kultury i aktów prawnych reguluj ących działalno ść twórcz ą i kulturaln ą. Oba opracowania zapowiadaj ą tak że wprowadzenie podziału na: narodowe, pa ństwowe i samorz ądowe instytucje kultury. Te pierwsze „o wyró żniaj ącym si ę znaczeniu dla kultury narodowej” miały bezpo średnio podlega ć MKiS i utrzymywa ć si ę w pełni z bud żetu resortu, te drugie to instytucje oddane pod zarz ąd wojewodom i finansowane z bud żetu województw „w porozumieniu z Ministrem Kultury”, trzecie natomiast to „instytucje znajduj ące si ę w wył ącznym zarz ądzie, finansowaniu i odpowiedzialno ści wojewodów lub samorz ądów terytorialnych”. W koncepcji polityki kulturalnej pa ństwa „w okresie przej ściowym” wyznaczono nast ępuj ące „zasadnicze zadania strategiczne w działalno ści kulturalnej resortu”: „– dbało ść i opiek ę nad dziedzictwem i zabytkami kultury narodowej; – wspieranie istotnych dla rozwoju kultury narodowej procesów i zjawisk artystycznych oraz szczególnie wa żnych instytucji kulturalnych (Biblioteka Narodowa, Muzeum Narodowe, Filmoteka Narodowa, niektóre teatry i instytucje muzyczne itp.); – promocj ę wa żnych polskich dokona ń twórczych w kraju i za granic ą; – promocj ę szczególnie warto ściowych dokona ń kultury światowej w kraju; – (…) wypracowanie konkretnego systemu oddziaływa ń na kształtowanie wra żliwo ści i wiedzy estetycznej odbiorcy kultury. Same instytucje kultury zdziałaj ą niewiele. Konieczne jest szerokie uwzgl ędnienie tego problemu w edukacji narodowej i w działalno ści środków masowego przekazu” .375
Są to zadania, które wprost lub w ró żnych sformułowaniach stały si ę priorytetami polityki kulturalnej pó źniejszych rz ądów III RP. Były te ż celami polityki kulturalnej PRL, pomin ąwszy ideologiczne selekcjonowanie „dziedzictwa” i „dokona ń artystycznych”. Cało ściowa edukacja kulturalna była te ż problemem „tamtego czasu” i podobnie jak w okresie transformacji nie znalazła zadowalaj ącego rozwi ązania. Zabrakło wówczas i brakuje obecnie „woli politycznej” w tej kwestii. W „okresie przej ściowym” odnotowa ć nale ży jedno bardzo wa żne dokonanie organizacyjno-instytucjonalne jakim było utworzenie Mi ędzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie. 376 Jego powołanie – dla umo żliwienia swobodnej mi ędzynarodowej wymiany i współpracy kulturalnej w nowych warunkach ustrojowych – zapowiedział premier Tadeusz
375 Kultura w okresie przej ściowym w: Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998, op. cit., s. 326. 376 Zarz ądzenie Nr 11 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 10 maja 1991 r. w sprawie utworzenia Mi ędzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie , zmienione zarz ądzeniem Nr 18 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 6 lipca 1992 r., zmienione ponownie zarz ądzeniem Nr 27 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 18 maja 1995 r., zmieniło: Zarz ądzenie Nr 26 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 wrze śnia 2007 r. w sprawie utworzenia Mi ędzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie , Dz. Urz. MKiDN, Nr 4, poz. 53. 182
Mazowiecki na spotkaniu szefów pa ństw i rz ądów Konferencji Bezpiecze ństwa i Współpracy w Europie (które odbywało si ę w Pary żu w dniach od 19 do 21 listopada 1990 roku). Oficjalnie zainaugurowało ono swoj ą działalno ść 29 maja 1990 roku, podczas sympozjum KBWE w Krakowie (od 25 maja do 7 czerwca 1991 roku) po świ ęconemu dziedzictwu kulturowemu. Działalno ść MCK ukierunkowana jest na przestrze ń kulturow ą i dziedzictwo kulturowe Europy Środkowej, zarz ądzanie dziedzictwem kulturowym, pami ęci ą kulturow ą, na polityk ę kulturaln ą i ekonomi ę kultury. Prowadzi w tym zakresie: badania naukowe, edukacj ę kulturow ą, prace wydawnicze i organizuje wystawy tematyczne. Pełni te ż „misj ę dyplomacji publicznej poprzez mi ędzynarodowy dialog w kulturze”.
3.3.2. Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej – kadencja rz ądu 1991
12 stycznia 1991 roku po wyborach Prezydenta Rzeczpospolitej, którym został Lech Wał ęsa powstał nowy rz ąd pod przewodnictwem premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego (12 stycznia 1991 do 5 grudnia 1991 roku). Na Ministra Kultury i Sztuki powołano Marka Rostworowskiego (od 12 stycznia 1991 do 23 grudnia 1991 roku). Był to czas wdra żania reformy gospodarczej w sytuacji zapa ści bud żetu pa ństwa, ogromnej inflacji i „ci ęć bud żetowych” wszystkich resortów i ministerstw do 30%. Drastyczna redukcja bud żetu MKiS spowodowała wstrzymanie wszelkich prac zwi ązanych z restaurowaniem obiektów zabytkowych, co szczególnie dotykało ministra i jego zast ępcy Andrzeja Rottermunda jako historyków sztuki i muzealników. Utworzono jednak now ą instytucj ę ochrony zabytków O środek Ochrony Zbiorów Publicznych 377 i równocze śnie wył ączono spod kompetencji wojewodów konserwatorów zabytków. Dziedzictwo kulturowe było przedmiotem szczególnej troski centralnej administracji pa ństwowej w sferze kultury w okresie transformacji do dnia dzisiejszego. Od momentu przemian ustrojowych problemem kolejnych ministrów kultury stała si ę reprywatyzacja upa ństwowionych w PRL dzieł sztuki i obiektów zabytkowych. Za kadencji Marka Rostworowskiego rozpocz ęto prace legislacyjne dotycz ące muzeów, bibliotek i prawa autorskiego oraz reorganizacj ę ministerstwa. Doprowadzono do uchwalenia przez Sejm ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , opracowywanej ju ż za poprzedniego rz ądu, która wprowadziła, modyfikowany pó źniej „nowy ustrój kultury”.
377 Zarz ądzenie Nr 51 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 31 października 1991 r . w sprawie utworzenia O środka Ochrony Zbiorów Publicznych oraz nadania mu statutu , Dz. Urz. MKiS, Nr 2, poz. 8. 183
Wyodr ębniono w niej: narodowe, pa ństwowe i samorz ądowe instytucje kultury. 378 W kwestii finansowania działalno ści kulturalnej zadeklarowano „rozs ądn ą polityk ę fiskaln ą” sprzyjaj ącą kształtowaniu si ę ró żnych form mecenatu pozapa ństwowego, w tym fundacji w sferze kultury.
3.3.3. „Polityka kulturalna pa ństwa. Zało żenia” – pierwszy rz ądowy dokument polityki kulturalnej III Rzeczypospolitej – kadencja rz ądu 1992–1993
Pierwszy oficjalny rz ądowy dokument polityki kulturalnej Rzeczypospolitej Polskiej przyj ęty przez Rad ę Ministrów 10 sierpnia 1993 roku, nosz ący tytuł Polityka kulturalna pa ństwa. Zało żenia, opracowany został pod auspicjami Komitetu Społecznego Rady Ministrów, którym kierował wicepremier Paweł Ł ączkowski, a funkcj ę premiera piastowała Hanna Suchocka (od 11 lipca 1992 do 26 pa ździernika 1993 roku). Obowi ązki Ministra Kultury i Sztuki pełnił wówczas (w randze podsekretarza stanu) Piotr Łukasiewicz (od lipca 1992 do lutego 1993 roku), a po nim stanowisko ministra obj ął Jerzy Góral (od 11 lutego 1993 do 26 pa ździernika 1993 roku). Poprzedza go akt prawny wprowadzaj ący kolejne zmiany w systemie upowszechniania kultury w ramach Miejskiego Programu Pilota żowego Reformy Administracji Publicznej, zgodnie z którym 40 samorz ądów du żych miast przej ęło od administracji pa ństwowej na mocy zawieranych porozumie ń wiele „zada ń publicznych”, które w koncepcji dalszej reformy samorz ądowej miały by ć zadaniami własnymi powiatu, co stało si ę w 1998 roku. 379 W dokumencie Polityka kulturalna pa ństwa. Zało żenia stwierdza si ę, że „Termin „polityka kulturalna” budzi niekiedy nie najlepsze skojarzenia. Po pierwsze mo że si ę wydawa ć, że wi ąż e sfer ę kultury ze sfer ą polityki, za ś s ą to obszary, w których powinny obowi ązywa ć odmienne kryteria i warto ści. Po wtóre, zawiera w sobie sugesti ę, i ż życie kulturalne mo że – lub zgoła powinno – by ć centralnie administrowane. Po trzecie wreszcie, kojarzy si ę z nowomow ą rozmaitych dokumentów i wyst ąpie ń oficjalnych z czasów komunistycznych. Zdaj ąc sobie spraw ę z owych odniesie ń s ądzimy jednak, że nie nale ży rezygnowa ć z posługiwania si ę terminem „polityka kulturalna”. Zachowuje on u żyteczno ść i aktualno ść dopóty, dopóki pa ństwo nie wyrzeka si ę wpływu na życie kulturalne i uczestnictwo społecze ństwa w kulturze, tak że dopóki kultura jest uznawana za niezbywalny składnik to żsamo ści narodowej. Z pewno ści ą jednak terminowi temu musi by ć nadawana nowa tre ść . Polityka kulturalna w naszym kraju nigdy ju ż bowiem nie b ędzie polega ć na sprawowaniu
378 Ustawa z dnia 25 pa ździernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , Dz. U. z 1991 r., Nr 114, poz. 493. 379 Rozporz ądzenie Rady Ministra z dnia 13 lipca 1993 r. w sprawie okre ślenia zada ń i kompetencji z zakresu rz ądowej administracji ogólnej i specjalnej, które mogą by ć przekazane gminom o statusie miasta, wraz z mieniem słu żą cym do ich wykonywania, a tak że zasad i trybu przekazywania , Dz. U. z 1993 r., Nr 36, poz. 309, § 1, ust. 10. Zał ącznik nr 1 do rozporz ądzenia zawiera list ę miast mog ących przejmowa ć okre ślone instytucje kultury. 184
scentralizowanego zarz ądu i ideologicznej kontroli nad życiem kulturalnym ludzi i działalno ści ą instytucji kultury”. 380
Zasad ą polityki kulturalnej pozostał mecenat finansowy państwa, ale z pewn ą ekonomizacj ą działalno ści kulturalnej i „umiarkowan ą komercjalizacj ą”, która – zdaniem autorów prezentowanej koncepcji – nie musi stwarza ć zagro żenia dla kultury. Wytwory kultury nabywaj ą bowiem statusu towaru i w zwi ązku z tym podlegaj ą prawom rynku. Zarysowany „nowy ustrój kultury” miał by ć „prób ą pogodzenia interwencjonizmu pa ństwa z samorz ądno ści ą”. Uwzgl ędniał bowiem, dokonany ju ż na mocy odpowiednich ustaw podział zada ń w sferze organizacji życia kulturalnego na: samorz ąd gminny oraz wojewodów i centraln ą administracj ę publiczn ą. Nowy ustrój kultury miała zatem konstytuowa ć: (1) decentralizacja ujmowana jako przekazywanie cz ęś ci uprawnie ń ministerialnych – wojewodom, (2) uspołecznienie rozumiane jako przekazywanie niektórych uprawnie ń wojewodów – samorz ądom, (3) wyznaczenie „sfer chronionych” znajduj ących si ę pod szczególn ą opiek ą pa ństwa, za które uznano „w okresie przej ściowym”: dziedzictwo kulturowe i zabytki oraz ochron ę ksi ąż ki „z uwagi na rol ę czytelnictwa i słowa drukowanego w kształtowaniu «społecze ństwa my ślącego»”, (4) „wspieranie instytucji i przedsi ęwzi ęć najistotniejszych dla życia kulturalnego”. Wyznaczony w wzmiankowanym dokumencie zakres polityki kulturalnej pa ństwa obj ął: dziedzictwo narodowe (ochrona zabytków, muzea), ochron ę ksi ąż ki, kultur ę artystyczn ą (muzyka, plastyka, teatr, film), kultur ę ludow ą, kultur ę mniejszo ści i kultur ę regionów, sztuk ę nieprofesjonaln ą, szkolnictwo artystyczne i edukacj ę kulturaln ą, kultur ę polsk ą w Europie i w świecie. Dla sprawnej realizacji przyj ętych priorytetów i zada ń urz ąd MKiS został zreorganizowany w konsekwencji zaw ęż onego obszaru działania oraz funkcji i zada ń zarz ądczych. Zlikwidowano bran żowe departamenty na rzecz samodzielnych stanowisk pracy pełnomocników bran żowych i utworzono dwa departamenty: Departament Działalno ści Kulturalnej i Departament ds. Uczestnictwa w Kulturze. W tym zakresie prawie ka żdy z ministrów kultury dokonywał reorganizacji swego urz ędu.
380 Polityka kulturalna pa ństwa – zało żenia. Wersja wst ępna , „Przegl ąd Powszechny. Miesi ęcznik po świ ęcony sprawom religijnym, kulturalnym i społecznym”, nr 11/855/1992, s. 180. 185
Scedowanie uprawnie ń w finansowaniu i zarz ądzaniu kultur ą na jednostki samorz ądu terytorialnego pozbawiło MKiS wpływu na funkcjonowanie lokalnych placówek kulturalnych i umo żliwiło prowadzenie wielo ści samorz ądowych polityk kulturalnych, aczkolwiek – z zało żenia – zgodnych z pryncypiami polityki kulturalnej pa ństwa. Mecenat administracyjny pa ństwa ograniczony został do wyró żnionych w ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej „narodowych instytucji kultury” podlegaj ących MKiS. Uznano te ż, że sprawowanie mecenatu administracyjnego nad pa ństwowymi instytucjami kultury nie mo że polega ć na zarz ądzaniu „w trybie nadzoru”. Działania centralnej administracji publicznej w sferze twórczo ści artystycznej i upowszechniania uczestnictwa w kulturze winny mie ć raczej charakter organizatorski, impresaryjny i promocyjny, pozbawione ingerencji pa ństwa w „procesy twórcze”. Przyj ęta przez pierwszy niekomunistyczny rz ąd zasada pluralizmu warto ści w polityce kulturalnej stanowiła podstawow ą aksjologiczno-merytoryczn ą przesłank ę polityki kulturalnej, aczkolwiek z klauzul ą, że
„Polityka kulturalna nie mo że stroni ć od wyboru pewnych warto ści. Powinna by ć jednak izolowana od dora źnych sporów ideologicznych. (…) Nie mo że to oczywi ście oznacza ć powstrzymywania si ę od dokonywania ocen i liczenia si ę z uznanymi hierarchiami dzieł i twórców. Oceny te powinny jednak dotyczy ć wył ącznie merytorycznej warto ści dzieła lub społecznego znaczenia przedsi ęwzi ęcia, nie za ś jego tre ści, formy lub osoby autora”. 381
Zastrze żenie to, uprawnienie czy klauzula (bez odwoływania si ę do tego dokumentu) uznawane przez wszystkich dotychczasowych ministrów kultury w III RP, stanowiło wielokrotnie podstaw ę do ministerialnych preferencji ideologicznych i ingerencji cenzorskich, naruszaj ących swobody twórcze z powodów światopogl ądowych. 382 Zauwa żalne to było szczególnie za urz ędowania ministerialnego Kazimierza Dejmka i Michała Ujazdowskiego. 383 Według Daniela Przastka: „Kolejni ministrowie odpowiedzialni za sprawy kultury ze zmiennym 384 szcz ęś ciem wpływali na kształtowanie ideologiczne działalno ści artystycznej”.
381 Polityka kulturalna – zało żenia, op. cit., s. 181 i 198. 382 Por. J. D ąbrowski, Spis wypadków cenzorskich 1989–2010, w: J. D ąbrowski, Cenzura w sztuce polskiej po 1989 roku. Arty ści, sztuka i polityka , t. 2, Warszawa 2014, s. 690-737; J. Minałto, Kronika wypadków cenzorskich. Ostatnie lata , „Notatnik Teatralny” 2006, nr 39-40, s. 9-23; J. Minałto, Kronika wypadków cenzorskich. Ostatnie lata. Kontynuacja , „Notatnik Teatralny” 2007, nr 45-46, s. 252-272. 383 D. Przastek, Polityka kulturalna w Polsce (i na świecie) , w: D. Dziewulak (red.), Polityka kulturalna, „Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu”, 2 (46) 2016, s. 25. 384 Ibidem, s. 24. 186
Zapowiadaj ąc dalsze prace nad przedło żon ą koncepcj ą polityki kulturalnej Michał Jagiełło, ówczesny podsekretarz stanu w MKiS skonstatował, że „wa żne jest, że mamy nad czym dyskutowa ć”. Nie był on jednak przedmiotem debat po upadku rządu Hanny Suchockiej. Kolejni ministrowie resortu kultury nie odnosili si ę do niego 385 , ale formułuj ąc zało żenia i „program realizacyjny polityki kulturalnej” na dan ą kadencj ę wyznaczali priorytety i zadania, które pojawiały si ę w koncepcjach poprzedników, albowiem „sytuacja w kulturze” nie zmieniała si ę w sposób istotny i pozostawały ci ągle te same problemy i dylematy do rozwi ązania w sferze upowszechniania uczestnictwa w kulturze.
3.3.4. „Zadania Ministerstwa Kultury i Sztuki 1995–1997”. „Perspektywiczna polityka kulturalna pa ństwa”. „Karta Kultury Polskiej” – kadencja rz ądu 1993–1997
W deklaracjach programowych Unii Demokratycznej prezentowanych podczas kampanii wyborczej do Sejmu i Senatu w drugim półroczu 1993 roku (wybory odbyły si ę 19 wrze śnia 1993 roku) znalazła odbicie koncepcja polityki kulturalnej pa ństwa opracowana za rz ądów Hanny Suchockiej. Za podstawow ą przesłank ę światopogl ądowo-aksjologiczn ą nowej polityki kulturalnej partia ta uznała, że „Obowi ązkiem pa ństwa jest tworzenie przestrzeni wolno ści dla kultury przy jednoczesnym wspieraniu uznawanych powszechnie ogólnoludzkich warto ści humanistycznych”. Wypowiedziała si ę „zdecydowanie na rzecz zgodnej z narodow ą tradycj ą, opieki społecze ństwa i pa ństwa nad kultur ą i sztuk ą”, uznaj ąc za warunek podstawowy rozwoju kultury i sztuki i „gwarancj ę jej niezale żno ści”, uznaj ąc za konieczne „(…) stworzenie systemu prawnego, organizacyjnego i finansowego pozwalaj ącego na integracj ę elementów mecenatu pa ństwa i samorz ądu oraz mecenatu prywatnego i społecznego”. Odwołując si ę do istniej ącego ju ż ustawowego podziału instytucji kultury, UD uwa żała, że „Pa ństwo dba ć musi o zagwarantowanie bytu i szans rozwoju instytucji kultury o statusie narodowym w tym najwybitniejszych teatrów i filharmonii, wyższych uczelni artystycznych, a tak że najwa żniejszych imprez stanowi ących wizytówk ę polskiej kultury”. 386
Unia Pracy „sprawy kultury” uj ęła w syntetycznym zapisie podkre ślaj ącym konieczno ść zachowania mecenatu pa ństwa w sferze kultury, wskazuj ąc na „barbaryzacj ę kraju” jako
385 „Nowa ekipa SLD-PSL przyszła z takim odrzutem w stosunku do tego, co robiła stara ekipa. Przypuszczam, że nawet, gdyby si ę zgadzali z zawarto ści ą tego dokumentu, nie przyj ęliby go. Został po prostu schowany do szuflady” – powiedział w wywiadzie, P. Łukasiewicz. Por. B. Gierat-Biero ń, Puste szuflady, era bez komputera. Piotr Łukasiewicz (15 lipca 1992 – 17 lutego 1993) , w: B. Gierat-Biero ń, op. cit., s. 77. 386 M. Golka, op. cit., s. 27. 187 negatywny skutek społeczny jej komercjalizacji. Opowiedziała si ę za finansowaniem działalno ści kulturalnej przez pa ństwo poprzez „ró żnego rodzaju dotacje, ulgi podatkowe itp.”. Polskie Stronnictwo Ludowe – Porozumienie Ludowe zadeklarowało ogólnie poparcie dla działa ń wiod ących do ochrony dziedzictwa kulturowego oraz „współtworzenie nowych warto ści duchowym, społecznych i kulturowych”, które sprzyjałyby procesom modernizacji pa ństwa i społecze ństwa, słu żyły jego „wzbogacaniu i rozwojowi”. Bardziej znacz ąca na scenie politycznej w Polsce druga partia chłopska – Polskie Stronnictwo Ludowe opowiadało si ę za „stworzeniem nowoczesnej i dojrzałej polityki kulturalnej i naukowej pa ństwa”, zapewniaj ącej mecenat pa ństwa nad kultur ą, przy wspomagaj ącej roli mechanizmów rynkowych. Partia o świadczyła w swoim programie, że „Celem polityki kulturalnej Pa ństwa czynimy pomna żanie dorobku kultury narodowej, upowszechnienie najbardziej warto ściowych tre ści oraz zaspokajanie potrzeb kulturalnych społecze ństwa”. 387 Dalej, że popiera ć b ędzie przedsi ęwzi ęcia kulturalne, „ukazuj ące ludowe i chrze ścija ńskie warto ści kultury naszego Narodu”, co uzna ć mo żna za deklaracj ę światopogl ądowo-aksjologicznego zorientowania zapowiadanej polityki kulturalnej. Sojusz Lewicy Demokratycznej uznał za podstawowy cel polityki kulturalnej zapewnienie odpowiedniego poziomu finansowania działalno ści kulturalnej z bud żetu pa ństwa i polityk ę podatkow ą sprzyjaj ącą finansowemu wspieraniu upowszechniania kultury przez prywatne podmioty gospodarcze, przy wykorzystaniu ograniczonej komercjalizacji kultury. Partia stwierdziła dobitnie, że
„Opowiadamy si ę za utrzymaniem mecenatu pa ństwa w kulturze. Zadaniem i obowi ązkiem pa ństwa musi by ć zapewnienie powszechnej dost ępno ści do dóbr kultury i ochrona podstawowych warto ści dóbr kultury narodowej”. 388
Deklaracje programowe PSL i SLD znalazły odzwierciedlenie w działaniach MKiS kierowanego przez Kazimierza Dejmka (od 26 pa ździernika 1993 do 7 lutego 1996 roku) w rz ądzie Polskiego Stronnictwa Ludowego i Sojuszu Lewicy Demokratycznej utworzonym, po wygranych przez te partie, wyborach w 1993 roku (od 26 pa ździernika 1993 do 1 marca 1995 roku), nast ępnie w rz ądzie Józefa Oleksego (od 7 marca 1995 do 26 stycznia 1996 roku). Minister Kazimierz Dejmek za swoje nadrz ędne zadanie uznał „przywrócenie obowi ązków
387 Ibidem, s. 26. 388 Ibidem. 188 pa ństwa wobec kultury”, a jako główne cele prowadzonej polityki kulturalnej, inaczej rzecz ujmuj ąc jako zadania mecenatu pa ństwa nad kultur ą, wyznaczył: upowszechnianie ksi ąż ki i czytelnictwa, edukacj ę kulturaln ą i ochron ę dziedzictwa narodowego. Znalazły si ę one w opracowanym w MKiS dokumencie (listopad 1994) zatytułowanym Zadania Ministerstwa Kultury i Sztuki 1995–1997 .389 Autorstwa Kazimierza Dejmka jest przyj ęty „(…) w projekcie konstytucji tzw. zapis definiuj ący kultur ę jako źródło to żsamo ści narodu, jego trwania i rozwoju oraz nakładaj ący na pa ństwo obowi ązek tworzenia warunków dla jej upowszechniania i równego dost ępu do jej dóbr”. 390
Zapis ten znalazł si ę w artykule 6, uchwalonej 2 kwietnia 1997 roku Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, postanawiaj ącym, że „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dost ępu do dóbr kultury, b ędącej źródłem to żsamo ści narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. Stanowi on konstytucyjn ą podstaw ę prawn ą wszelkiej polityki kulturalnej w pa ństwie i źródło okre ślania jej zało żeń i celów, co odnale źć mo żna i wyinterpretowa ć z odpowiednich sformułowa ń w programach partyjnych w tym zakresie. Interpretuj ąc powy ższe konstytucyjne postanowienie mo żna doj ść do wniosku, że obowi ązek pa ństwa „stwarzania warunków upowszechnienia i zapewnienia równego dost ępu do dóbr kultury” wymaga prowadzenia przez pa ństwo sprzyjaj ącej temu stanowi rzeczy polityki kulturalnej, w tym mecenatu pa ństwa w odniesieniu do kultury. Tylko polityka kulturalna pa ństwa jest w stanie kształtowa ć w skali pa ństwa wła śnie warunki dla powszechnego i równego dost ępu do kultury. „Otoczy ć kultur ę narodow ą mecenatem pa ństwa” to priorytet misji rz ądowej w sferze kultury ministra Zdzisława Podka ńskiego (od 7 lutego 1996 do 31 pa ździernika 1997 roku), pełni ącego swoj ą funkcj ę w rz ądzie premiera Włodzimierza Cimoszewicza. Przyj ęto poj ęcie mecenatu, zgodnie z którym „Mecenat rozumiany jest jako wspieranie i promocja twórczo ści, edukacji kulturalnej, ochrony dziedzictwa oraz popieranie działa ń i inicjatyw kulturalnych. Podstawowym instrumentem sprawowania mecenatu jest finansowanie działalno ści kulturalnej w kraju i promocji kultury polskiej za granic ą przez organy administracji rz ądowej oraz samorz ądu terytorialnego”. 391
389 D. Przastek, op. cit., s. 28. 390 B. Gierat-Biero ń, Ministerstwo rz ądu dusz. Kazimierz Dejmek (26 pa ździernika 1993 – 7 lutego 1996). Rozmowa z Wacławem Janasem, sekretarzem stanu w MKiS podczas kadencji ministra Kazimierza Dejmka , w: B. Gierat-Biero ń, op. cit., s. 116. 391 Raport z Działalno ści Ministerstwa Kultury i Sztuki w okresie od 7 lutego 1996 r. do 17 pa ździernika 1997 r. Otoczy ć kultur ę narodow ą mecenatem pa ństwa , w: Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998, op. cit., s. 354. 189
Znowelizowano ustaw ę o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej, w której rozstrzygni ęto ustawowo – jeszcze przed uchwaleniem Konstytucji – o mecenacie pa ństwa w sferze kultury i zdefiniowano go, wprowadzaj ąc zapis, w artykule 1, ust ęp 2, że „Pa ństwo sprawuje mecenat nad działalno ści ą kulturaln ą, polegaj ący na wspieraniu i promowaniu twórczo ści, edukacji i o światy kulturalnej, działa ń i inicjatyw kulturalnych oraz na ochronie dziedzictwa kultury”. oraz w ust ępie 3 i 4
„Minister Kultury i Sztuki oraz inne organy administracji pa ństwowej, w ramach mecenatu pa ństwa, mog ą wspiera ć finansowo działalno ść kulturaln ą o szczególnym znaczeniu, w kraju i za granic ą, zgodnie z przepisami prawa bud żetowego”. „Mecenat, o którym mowa w ust. 2, sprawuj ą tak że organy samorz ądu terytorialnego w zakresie ich wła ściwo ści”. 392
Realizacja tego priorytetu wymagała podj ęcia intensywnych prac legislacyjnych. W 20 miesi ęcy opracowano 170 projektów aktów prawnych, w tym: 10 ustaw, prawie 70 aktów wykonawczych (rozporz ądze ń i zarz ądze ń), ponad 80 „innych zarz ądze ń i decyzji” oraz 393 13 uchwał Rady Ministrów. W znowelizowanej ustawie o działalno ści kulturalnej zniesiono dotychczasow ą kategori ę narodowych instytucji kultury prowadzonych przez MKiS, rozszerzaj ąc kategori ę pa ństwowych instytucji kultury, którymi s ą instytucje podlegaj ące naczelnym i centralnym organom administracji pa ństwowej i wojewodom. Pozostałe to komunalne instytucje kultury prowadzone przez gminy i zwi ązki gmin (zwi ązki komunalne). W opinii publicznej priorytetem kadencji Zdzisława Podka ńskiego była opieka pa ństwa nad dziedzictwem kultury ludowej. Nie zauwa żano kilkunastu innych „programów merytorycznych”, a były to: „1. Mi ędzyresortowy Program Edukacji Kulturalnej – 1996 r. 2. Program Promocji Uzdolnionej Młodzie ży „Talenty” – 1 edycja 1997 r. 3. Program „Jednolity System Informacyjny w Bibliotekach Publicznych – 1996 r. 4. Program „Polonia 2000” (integruj ący Polaków żyj ących na wychod źstwie z Macierz ą) – oprac. w 1997 r. 5. Program Ratowania Miast Historycznych (w 1997 r. podniesiony do rangi programu rz ądowego). 6. Realizacja szczegółowych programów istotnych dla ochrony dziedzictwa: – ochrony krajobrazu kulturowego, – ratowania dworów i pałaców, – ratowania zabytkowego budownictwa drewnianego, – archeologiczne zdj ęcia Polski, – konserwacji wn ętrz zabytkowych, – ratowania zabytków kultury technicznej,
392 Ustawa z dnia 27 czerwca 1996 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , Dz. U. z 1996 r., Nr 90, poz. 406. 393 Raport z Działalno ści Ministerstwa Kultury i Sztuki ..., op. cit., s. 355. 190
– ochrony architektury obronnej (1997 r.), – 1000-lecie Zjazdu Gnie źnie ńskiego. 7. Gin ące zawody. 8. Obchody 200 rocznicy urodzin Adama Mickiewicza. 9. Transgraniczny program współpracy Polsko-Słowackiej oraz Polsko-Czeskiej. 10. Informacja wizualna o kulturze w sieci Internet. 11. Program usuwania skutków powodzi – 1997 r. 12. Perspektywiczna polityka kulturalna pa ństwa – 1997 r. 13. Kontynuacja wspierania potrzeb kulturalnych mniejszo ści narodowych”.394
Efektem programu oznaczonego liczb ą 12 był dokument Perspektywiczna polityka kulturaln ą pa ństwa , przekazany Prezydentowi Aleksandrowi Kwa śniewskiemu. Można go uzna ć za odpowied ź na Kart ę Kultury Polskiej opracowan ą pod auspicjami Prezydenta RP, Aleksandra Kwa śniewskiego wła śnie. Mimo bowiem podejmowanych od pocz ątku lat 90. XX wieku działa ń kolejnych ministrów „wła ściwych do spraw kultury” maj ących na celu uformowanie sprawnego i odpowiednio finansowanego systemu upowszechniania kultury nadal wyst ępowano z postulatami dotycz ącymi „poprawy sytuacji w kulturze”, który zainteresowane środowiska uwa żały za niezadowalaj ący, co w pewnym stopniu empirycznie potwierdzał raport O stanie kultury polskiej 395 z 1997 roku sporz ądzony przez zespół badaczy zorganizowany przez Instytut Kultury przy MKiS i kierowany przez jego dyrektor, Teres ę Kostyrko. „Kultura” nadal była zatem przedmiotem troski, dyskusji i postulatów środowisk twórczych i organizatorów życia kulturalnego. Inicjatyw ę w debacie społecznej w drugiej połowie lat 90. przej ął prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Aleksander Kwa śniewski, pod którego patronatem opracowano Kart ę Kultury Polskiej w 1997 roku. Karta Kultury Polskiej powstała przy udziale wybitnych przedstawicieli środowisk twórczych powtarzała wi ęc postulaty wielokrotnie zgłaszane publicznie w dyskusjach o polityce kulturalnej. Stwierdzono w niej, że przemiany społeczno-ustrojowe zmieniły zasadniczo sytuacj ę kultury polskiej, która uzyskała bez żadnych przeszkód, „swobodny dost ęp” do najwi ększych dzieł kultury światowej, ale z drugiej strony kultura wy ższa zagro żona jest urynkowieniem i w konsekwencji komercjalizacj ą. Kultura narodowa nie mo że rozwija ć si ę „na miar ę aspiracji i posiadanego potencjału” poniewa ż nie korzysta w wystarczaj ącym zakresie „ze wzrostu gospodarczego”, a środowiska kultury
394 Raport z Działalno ści Ministerstwa Kultury i Sztuki w okresie od 7 lutego 1996 r. do 17 pa ździernika 1997 r. Otoczy ć kultur ę narodow ą mecenatem pa ństwa , w: Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998, op. cit., s. 358-359. 395 T. Kostyrko (red.), Kultura polska 1989-1997. Raport , IK, Warszawa 1997. 191 znalazły si ę „w stanie pró żni, która jest niebezpieczna dla to żsamo ści narodowej”. W zwi ązku z tym Prezydent apelował: „Zwracam si ę do wszystkich, którzy maj ą wpływ na kształt życia społecznego i politycznego w Polsce, do środowisk twórczych, do animatorów kultury, ale przede wszystkim do samorz ądów wszystkich szczebli, do Sejmu, Senatu i Rz ądu Rzeczypospolitej Polskiej: w sprawach strategicznych nale ży działa ć stanowczo. Czas na kultur ę. Kultura jest ponad podziałami”. 396
Karta wyznaczała obowi ązki mecenatu pa ństwowego, a mianowicie: ochron ę materialnego i duchowego dorobku kultury narodowej, zapewnienie obywatelom mo żliwo ści powszechnego i równego uczestnictwa w kulturze, zagwarantowanie powszechnej edukacji kulturalnej, ochron ę i rozwój kultury mniejszo ści narodowych i etnicznych w Polsce, udział w promocji kultury polskiej w świecie, ochron ę sfery kultury wy ższej, która nie mo że by ć poddana komercjalizacji. Wytyczono nast ępuj ące główne cele polityki kulturalnej: (1) zniwelowanie dysproporcji cywilizacyjnych mi ędzy du żymi a małymi miastami i wsi ą poprzez zasadnicz ą przebudow ę systemu edukacji kulturalnej, uformowanie odpowiedniej, dobrze wykształconej kadry nauczycieli i organizatorów i twórców kultury oraz wyrównanie dost ępu do kultury, (2) ochron ę dziedzictwa narodowego, (3) upowszechnienie czytelnictwa, albowiem „słowo drukowane jest podstawowym no śnikiem warto ści kultury” i równocze śnie (4) rozwój nowoczesnych technologii medialnych, „bez których kultura polska nie spełni wyzwa ń XXI wieku”, (5) promocj ę kultury polskiej w świecie. Autorzy Karty uznali, że realizacja obowi ązków pa ństwa w sferze kultury i celów polityki kulturalnej wymaga „stworzenia nowego ustroju kultury”, co powinno by ć zadaniem władz pa ństwowych w najbli ższym czasie. Nowy system ustrojowy kultury miałby opiera ć si ę na kilku filarach. Pierwszym z nich byłaby zmiana w zarz ądzaniu sfer ą kultury poprzez ograniczenie kompetencji w tym zakresie MKiS i przekazaniu ich w gesti ę wojewodów i samorz ądu lokalnego, co wła ściwie ju ż si ę stało w przypadku gmin, a nie istniały jeszcze wy ższe szczeble administracji samorz ądowej, ale wojewodowie nie zarz ądzali pa ństwowymi instytucjami kultury na terenie województw. Konieczna była równie ż zmiana finansowania kultury polegaj ąca
396 Karta Kultury Polskiej , Warszawa 19 lutego 1997 roku, www.prezydent.pl./archiwalne-aktualno ści/rok-2000- i-starsze/art 192 na realnym zwi ększeniu bud żetu, racjonalnym i transparentnym dzieleniu dotacji dla instytucji kulturalnych i organizacji pozarz ądowych oraz uruchomieniu mecenatu prywatnego poprzez wprowadzenie ulg podatkowych przy darowiznach na cele kulturalne. Zakładało to z kolei stworzenie systemu fundacji działaj ących na rzecz kultury. Integralnym elementem systemu kultury musiałaby by ć telewizja publiczna, której zadaniem „powinno by ć upowszechnianie kultury, w szczególno ści za ś kultury narodowej, oraz propagowanie dorobku dawnych i współczesnych wybitnych twórców wszystkich dziedzin sztuki”, który te ż nale żało upowszechni ć w świecie w ramach programu promowania kultury polskiej, czym zaj ąłby si ę powołany w tym celu Instytut Polski, podlegaj ący Prezydentowi RP. Sprawne zarz ądzanie sfer ą upowszechniania kultury wymagałoby utworzenia i prowadzenia informatycznego „banku danych o kulturze”, co korespondowało z trwaj ącym w Polsce od pocz ątku lat 90. procesem wdra żania technologii informatycznych. Prezydent nie skorzystał z przysługuj ącego mu konstytucyjnego prawa do inicjatywy ustawodawczej i nie wniósł do laski marszałkowskiej projektu ustawy opartej na zapisach Karty, pozostawiaj ąc zapewne w tej sprawie woln ą r ękę rz ądowi RP, konkretnie ministrowi kultury, którym był wówczas Zdzisław Podka ński, kiedy ogłaszano publicznie Kart ę Kultury Polskiej 18 lutego 1997 roku. W rezultacie Karta Kultury Polskiej pozostała jedynie zapisem woli i postulatów zainteresowanych „sprawami kultury” środowisk i gremiów, staj ąc si ę źródłem propozycji w kwestii polityki kulturalnej w programach partyjnych. Daje si ę w nich odnale źć pewne tezy z Karty .
3.3.5. „Kierunki polityki kulturalnej”. „Kultura racj ą stanu. Program Działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego” – kadencja rz ądu 1997–2001
Zwyci ęskie ugrupowanie, które tworzyło rz ąd Jerzego Buzka w 1997 roku – Akcja Wyborcza Solidarno ść powstało w czerwcu 1996 roku 397 , w wyborczym 21 punktowym Planie
397 Akcja Wyborcza Solidarno ść (AWS) była ugrupowaniem politycznym centroprawicowym, chrze ścija ńsko- konserwatywnym, zło żonym z wielu stronnictw politycznych: Niezale żnego Samorz ądnego Zwi ązku Zawodowego Solidarno ść , Ruchu Społecznego Akcji Wyborczej Solidarno ść , Zjednoczenia Chrze ścija ńsko- Narodowego, Stronnictwa Konserwatywno-Ludowego, Porozumienia Centrum, Konfederacji Polski Niepodległej – Obóz Patriotyczny, Partii Chrze ścija ńskich Demokratów, Ruchu Stu, Polskiego Stronnictwa Ludowego – Porozumienie Ludowe, Zjednoczenie Polskiego, Koalicji Konserwatywnej, Chrze ścija ńskiej Demokracji – Stronnictwo Pracy, Ruchu dla Rzeczypospolitej – Obóz Patriotyczny, Stronnictwa Demokracji Polskiej, czy Prawicy Narodowej Porozumienia Polskich Chrze ścija ńskich Demokratów, Stronnictwa 193 dla Polski uchwalonym przez IX Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ Solidarno ść 398 , nawi ązuj ącym przez liczb ę 21, do 21 punktów Porozumie ń Gda ńskich z 1981 roku, nie sformułowało żadnych postulatów czy zało żeń wobec polityki kulturalnej, koncentruj ąc si ę na kwestiach gospodarczych, politycznych i edukacji. W punkcie (2) obiecano wi ększy wpływ rodziców na kształcenie swoich dzieci, w (9) postulowano „dostosowa ć szkoły do współczesno ści”, a w (19) zapowiedziano zreformowanie Telewizji Polskiej oraz Polskiego Radia, a wła ściwie zmiany w jej programie, który miał „odzwierciedla ć pogl ądy ró żnych ugrupowa ń i środowisk społecznych”, co w praktyce oznaczało podział czasu antenowego dla głównych partii politycznych. Odwołuj ąc si ę do uchwał Zjazdu NSZZ Solidarno ść głoszono ogólnie, że w życiu społecznym winny by ć respektowane „podstawowe zasady moralne” i zawarte w nich warto ści, co zapowiadało pó źniejsze aplikowanie „warto ści chrze ścija ńskich” w sferze publicznej, systemie prawnym i upowszechnianej twórczo ści artystycznej:
„Na obszarze polityki i gospodarki, prawa i kultury musz ą by ć realizowane podstawowe zasady i normy moralne. Warto ści, które stoj ą za nimi, b ędziemy realizowa ć wpływaj ąc na kształt III Rzeczypospolitej. (...) Uwa żamy za zasad ę pełne realizowanie praw człowieka i obywatela w wymiarze politycznym, społecznym, gospodarczym i kulturowym z poszanowaniem i tolerancj ą dla ró żnic i odr ębno ści”. 399
„Kierunki działalno ści MKiS”, wyznaczał nowy minister w rz ądzie koalicji Akcji Wyborczej Solidarno ść i Unii Wolno ści, 400 w osobie Joanny Wnuk-Nazarowej (od 31 pa ździernika 1997 do 25 marca 1999 roku), którego premierem był Jerzy Buzek (31 pa ździernika 1997 do 19 pa ździernika 2001 roku). Kierownicy resortu zmieniali si ę jeszcze trzykrotnie. Od 26 marca 1999 do 10 lutego 2000 roku ministrem był Andrzej Zakrzewski, a po jego śmierci
Chrze ścija ńsko-Narodowego. Funkcjonowało w latach 1996 – 2001. Jego przywódc ą był Marian Krzaklewski, przewodnicz ący NSZZ Solidarno ść . AWS z Uni ą Wolno ści stworzyła koalicj ę rz ądow ą (1997-2001). 398 Plan dla Polski XXI wieku , IX Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarno ść ”, Pozna ń 1997, www.wszechnica.solidarnosc.org.pl/?page_id=2753. 399 Uchwała Nr 1 VIII KZD ws. udziału NSZZ „Solidarno ść ” w najbli ższych wyborach do Sejmu i Senatu. Zał ącznik do Uchwały nr 1 VIII KZD , Pozna ń 26-28 czerwca 1996 roku, www.solidarnosc.org.pl/ws/wp/ content/uploades/2010/10/8-KZD-Pozna ń-1996.pdf 400 Unia Wolno ści współrz ądz ąca w koalicji z Akcj ą Wyborcza Solidarno ść , wyst ąpiła z koalicji w 2002 roku, a 2005 roku przekształciła si ę w Parti ę Demokratyczn ą. Współautork ą jej programu w sferze kultury była Izabella Cywi ńska, która podpisała deklaracj ę poparcia dla tej Partii, która realizowała program liberalny i poprzez jego perspektyw ę patrzyła na sprawy kultury. Demokraci.pl apelowali w swoim programie I o to nam chodzi : „Zadbajmy o Polsk ą to żsamo ść ” i proponowali: wi ększe wydatki pa ństwa na kultur ę, finansowanie kultury wysokiej i jej twórców, równy dost ęp do dóbr i usług kultury – bez wzgl ędu na region czy środowisko, telewizja publiczna jako narz ędzie edukacji kulturalnej. Zob. I o to nam chodzi , Warszawa, 8 maja 2005. www.slideserve.com/sharis/partia-demokratyczna. 194
Kazimierz Michał Ujazdowski (od 16 marca 2000 do 12 lipca 2001 roku), a nast ępnie Andrzej Zieli ński (od 12 lipca 2001 do 19 pa ździernika 2001 roku). 26 pa ździernika 1999 roku za kadencji ministra Andrzeja Zakrzewskiego zmieniono nazw ę, a formalnie rzecz ujmuj ąc w miejsce Ministerstwa Kultury i Sztuki utworzono Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (z moc ą od 1 listopada 1999 roku)401 , co odczyta ć nale ży jako priorytetowe ukierunkowanie polityki kulturalnej pa ństwa na kultywowanie tradycji narodowej i ochron ę dziedzictwa kultury narodowej. Wida ć to szczególnie w działaniach ministra Kazimierza M. Ujazdowskiego, który teoretyczne przesłanki i cele polityki kulturalnej pa ństwa przedstawił w dokumencie Kierunki polityki kulturalnej rz ądu , opracowuj ąc go jeszcze przed obj ęciem stanowiska ministra, i ogłaszaj ąc go dokładnie 9 marca 1999 roku. Przyj ęto w nim podstawowe definicyjne zało żenie okre ślaj ące zakres polityki kulturalnej pa ństwa, że
„Rz ąd ponosi odpowiedzialno ść za realizacj ę celów polityki kulturalnej pa ństwa, które dotycz ą całej wspólnoty obywateli, całego pa ństwa. Zarz ądzanie narodowymi instytucjami kultury (…) pozostaje zadaniem administracji centralnej. Nie wyczerpuje jednak obowi ązków rz ądu, który powinien dokonywa ć ocen stanu kultury, wskazywa ć kluczowe w danym okresie problemy i ustala ć sposoby ich rozwi ązywania”. 402
Fundamentem polityki kulturalnej uczyniono zało żenie, że „kultura jest racj ą stanu” sk ąd wynika konieczno ść utrzymania pomocy pa ństwa dla kultury „poniewa ż samo pa ństwo nie mo że przetrwa ć bez kultury”. Wynikaj ące z niego dalsze zało żenia czy cele to: rozwój wspólnoty narodowej i obywatelskiej, zachowanie i propagowanie dziedzictwa narodowego, kształtowanie zasad wspierania kultury artystycznej i edukacji kulturalnej oraz promocj ę kultury polskiej za granic ą. Stosownie do nich okre ślono zadania: nadanie wysokiej rangi sprawom kultury w działalno ści rz ądu i polityce pa ństwa w ogóle, „prowadzenie polityki kulturalnej na wszystkich szczeblach władzy publicznej” i zachowanie nadzoru nad zdecentralizowanym systemem upowszechniania kultury, promocja kultury polskiej za granic ą w jej pełnym wymiarze: sztuki wysokiej i u żytkowej, tradycji ludowych i narodowego obyczaju, a tak że walorów turystycznych kraju, kształtowanie postaw patriotycznych powi ązane z piel ęgnacj ą dziedzictwa kulturowego, edukacja kulturalna, promowanie osi ągni ęć kulturalnych innych narodów i krajów. Jako sposoby realizacji polityki kulturalnej do 2001 roku wymienione zostały: współpraca ze środowiskami
401 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 26 pa ździernika 1999 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego , Dz. U. z 1999 r., Nr 91, poz. 1014. 402 K. M. Ujazdowski, Kierunki polityki kulturalnej rz ądu (fragmenty) , w: K. M. Ujazdowski, Kultura racj ą stanu. Program Działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, MKiDN, Warszawa 2000, s. 5. 195 twórczymi, konsultowanie z nimi zamierze ń MKiDN, w tym finansowania działalno ści kulturalnej, rozbudowa infrastruktury kulturalnej, głównie bibliotek i centrów kultury dobrze wyposa żonych technicznie z kompetentn ą kadrą, finansowe wspieranie pism artystycznych i polskiej kinematografii, ochrona dziedzictwa kulturowego, nowelizacja prawa autorskiego jako „składnika ogólnego prywatnego prawa własno ści dóbr intelektualnych”. W konkretyzuj ącym zało żenia i cele polityki kulturalnej pa ństwa dokumencie 10 punktów. Program działania za priorytetowe zadania uznano: „stworzenie silnych podstaw finansowych i prawnych dla funkcjonowania kultury”, której „nale ży zapewni ć godziwe miejsce w pracach rz ądu i w ramach bud żetu pa ństwa” ze wzgl ędu na jej znaczenie „jako integralnej cz ęś ci polskiej racji stanu”. W zwi ązku z tym niezb ędna jest nowa ustawa o działalno ści kulturalnej. Sprawowanie mecenatu pa ństwa nad kultur ą musi by ć oparte na „jasnych kryteriach” w interesie kultury narodowej i polityki Pa ństwa Polskiego, a nie partykularnym i „dora źnym interesom grup wpływów”. Jednym z istotnych warunków poprawy finansowania działalno ści kulturalnej jest „skuteczna ochrona i egzekwowanie praw własno ści intelektualnych”. Minister kultury winien wspiera ć i nadzorowa ć samorz ądowe instytucje kultury ponosz ące „odpowiedzialno ść za znaczn ą cz ęść polityki kulturalnej”. Dla samorz ądowych i pozarz ądowych regionalnych instytucji kultury nale ży stworzy ć „systemowe warunki działania i rozwoju”, poniewa ż stanowi ą one jeden z warunków cywilizacyjnego rozwoju wsi i miasteczek. Wsparcia pa ństwa wymaga tak że szkolnictwo artystyczne, b ędące w nienajlepszej sytuacji. Do zada ń polityki kulturalnej nale ży te ż „skuteczna promocja polskiej kultury”, od której zale ży „wypromowanie spójnego i atrakcyjnego wizerunku naszego kraju, co z kolei mo że „wzmocni ć pozycj ę Polski na arenie mi ędzynarodowej”. Pozycj ę t ę i wizerunek Polski b ędzie równie ż kształtowało „utrzymanie wysokiego standardu ochrony praw mniejszo ści narodowych”, co zagwarantowała „Niepodległa Rzeczpospolita po 1989 roku”. Zgodnie z ustawowym zapisem na Ministrze Kultury i Dziedzictwa Narodowego spoczywa odpowiedzialno ść za podtrzymanie i rozpowszechnianie tradycji narodowej i pa ństwowej, a realizacja tego celu wymaga „krzewienia patriotyzmu, umiłowania wolno ści, swobód obywatelskich i innych warto ści wa żnych dla polskiej tradycji narodowej”. 403 Hasło ministra Kazimierza M. Ujazdowskiego „Kultura racj ą stanu” znalazło pełne uzasadnienie w zało żeniach i programie polityki kulturalnej pa ństwa za jego kadencji. W kolejnej kampanii polityczno-propagandowej przed wyborami
403 K. M. Ujazdowski, 10 punktów. Program działania , w: K. M. Ujazdowski, Kultura racj ą stanu, op. cit., s. 12-17. 196 parlamentarnymi w 2001 roku AWS wyeksponował w swoim programie politycznym w dziedzinie kultury ochron ę dziedzictwa narodowego 404 . Był to zreszt ą jeden z nadrz ędnych celów polityki kulturalnej wszystkich rz ądów, deklarowany te ż w nast ępnych programach wyborczych partii politycznych.
3.3.6. „Projekt zmian organizacji i finansowania kultury”. „Narodowa Strategia Rozwoju Kultury” – kadencja rz ądu 2001–2005
Bardzo obszernie „sprawy kultury” w swoim programie potraktowała koalicja Sojusz Lewicy Demokratycznej i Unia Pracy, która wygrała wybory w 2001 roku. SLD uznał, że „wyzwaniem dla polityki kulturalnej” jest zlikwidowanie, istniej ącego od lat, „podziału na tych, którzy w kulturze uczestnicz ą i na tych, którzy nie przeczytali ani jednej ksi ąż ki w roku”. Ten stan rzeczy uzasadnia utrzymanie mecenatu pa ństwa nad kultur ą, który „powinien by ć realizowany poprzez”: „– gwarancje dla wolno ści ekspresji kulturalnej i dla praw intelektualnych; – popieranie rodzimej twórczo ści artystycznej, promocj ę polskiego dorobku artystycznego w świecie oraz ułatwianie kooperacji mi ędzynarodowej, w dziedzinie kultury i sztuki; – dbało ść o pami ątki i świadectwa przeszło ści – dziedzictwo kulturowe; – prawne regulacje działalno ści instytucji artystycznych i kulturalnych, zapewniaj ące szerokie swobody organizowania pracy twórczej; – szczególn ą pozycj ę narodowych instytucji kultury, które wyznacza ć powinny w pa ństwie standardy artystyczne i organizacyjne; – wspieranie twórczo ści amatorskiej oraz zapewnienie nale żytego poziomu szkolnictwa artystycznego; – rzeteln ą współprac ę z reprezentacjami środowisk twórczych i zwi ększenie społecznej kontroli nad prac ą pa ństwowych i samorz ądowych placówek kulturalnych”. 405
Rozszerzenie uczestnictwa w kulturze zamierzano osi ągn ąć przede wszystkim poprzez trzy wieloletnie, „o randze rz ądowej”, programy wsparcia dla bibliotek i obj ęcie jak najwi ększej zbiorowo ści edukacj ą kulturaln ą. Jeden z nich o nazwie „Kultura – mój dom” zakładał zwi ększenie dost ępno ści fizycznej, przestrzennej placówek upowszechniania kultury poprzez ich „zag ęszczenie”; drugi – „Biblioteka XXI wieku” słu żyć miał przekształceniu bibliotek publicznych w powszechnie dost ępne, nowoczesne centra informacji elektronicznej, trzeci – edukacyjny „Wiem – wi ęc rozumiem” realizowany we współpracy mi ędzyresortowej (edukacji, obrony narodowej, spraw zagranicznych) wyposa żać miał w kompetencj ę kulturow ą uzdalniaj ącą
404 A. Lewandowski, Akcja Wyborcza „Solidarno ść ” – prawica zjednoczona, prawica rozbita , „Dialogi Polityczne”, Nr 11 (2009), s. 113. 405 Program wyborczy SLD i UP 2001 , www.sld.org.pl/public/ckwinder/userfiles/Program_Wyborczy_SLDiUP _2001.txt 197
„do odbioru tre ści kulturalnych”. Maj ąc na uwadze trudn ą sytuacj ę lokalnych placówek bibliotecznych, nie zawsze dostatecznie finansowanych przez samorz ądy gminne i powiatowe, zapowiadano „egzekwowanie ich ustawowych zobowi ąza ń” w tym zakresie. Co do podstaw finansowych postulowanej polityki kulturalnej deklarowano zwi ększenie mo żliwo ści pozabud żetowych źródeł zasilania finansowego poprzez wprowadzenie regulacji prawnych sprzyjaj ących inwestowaniu w działalno ść kulturaln ą i sportow ą, jej sponsorowanie przez podmioty gospodarcze lub osoby prywatne. Konkretnymi rozwi ązaniami fiskalnymi miała by ć minimalna stawka podatku od towarów i usług (VAT) na czasopisma i ksi ąż ki oraz utrzymanie subwencji z bud żetu pa ństwa dla produkcji filmowej. Odr ębne miejsce po świ ęcono tzw. przemysłom kultury, „widz ąc w nim wa żny czynnik rozwoju ekonomicznego i sektor, który ma ogromne znaczenie dla o żywienia rynku pracy”. Wyborczy program koalicyjnej partii Polskiego Stronnictwa Ludowego (przez 2 lata PSL była parti ą współrz ądz ącą) z 2001 roku zatytułowany „Blisko ludzkich spraw” oparto na ideach agraryzmu, ale bezpo średnio kwestii polityki kulturalnej nie podj ęto w nim. Na uwag ę jednak zasługuje ogólna deklaracja światopogl ądowo-aksjologiczna, zgodnie z któr ą partia zobowi ązuje si ę do popierania wizji pa ństwa opartego na „uwzgl ędnieniu warto ści chrze ścija ńskich” oraz „poszanowaniu praw i godno ści człowieka, tolerancji, demokracji, wzajemnej odpowiedzialno ści i współpracy”. 406 W rz ądzie SLD-PSL-UP kierowanym przez Leszka Millera (od 19 pa ździernika 2001 do 2 maja 2004 roku), nast ępnie przez Marka Belk ę (2 maja 2004 – 31 pa ździernika 2005 roku) stanowisko ministra kultury powierzono Andrzejowi Celi ńskiemu (od 19 pa ździernika 2001 do 5 lipca 2002 roku). W dniu powołania rz ądu zmieniono nazw ę Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na Ministerstwo Kultury. 407 Po roku Andrzeja Celi ńskiego na stanowisku ministra zast ąpił Waldemar D ąbrowski (od 6 lipca 2002 do 2 maja 2004 roku), były wiceminister w zespole Izabelli Cywi ńskiej, który pełnił t ę funkcj ę równie ż w rz ądzie premiera Marka Belki (od 20 pa ździernika 2001 do 31 pa ździernika 2005 roku). Zawarte w programie wyborczym SLD konstatacje i postulaty odzwierciedlały ówczesny stan systemu upowszechniania kultury i znalazły odbicie w zało żeniach i celach realizowanej
406 Kresowiak Galicyjski. Magazyn Publicystyczno-informacyjny Powiatu Lubaczowskiego , Nr 9 (58), wrzesie ń 2001 r., www.mbp.cieszanów.eu/pliki/Kres58.pdf. 407 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 20 pa ździernika 2001 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie utworzenia Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego , Dz.U. z 2001 r., Nr 122, poz. 1329. 198 polityki kulturalnej za rz ądu koalicji SLD, UP i PSL. Podstawow ą ide ą polityki kulturalnej Andrzeja Celi ńskiego było „jak pogodzi ć konieczny mecenat pa ństwa, a wi ęc wydatkowanie pieni ędzy publicznych z wolno ści ą artystyczn ą” i jak stwierdził w wywiadzie „miał na to pomysł”, który przedstawił w kwietniu 2002 roku podczas zorganizowanej przez siebie publicznej debaty „Szansa dla kultury” jako Projekt zmian organizacji i finansowania kultury . Wyra żono w nim trosk ę o to, żeby: „(…) uchroni ć kultur ę, przynajmniej w jakiejś cz ęś ci, przed fluktuacjami bud żetu pa ństwa (…) uchroni ć kultur ę przed woluntaryzmem władzy publicznej, wpływem gustów tego albo innego «kolesia», który ma mandat wyborczy upowa żniaj ący do podejmowania decyzji finansowych”. 408
Koncepcja odno śnej reformy finansów kultury zaprezentowana zostanie w podrozdziale omawiaj ącym problemy finansowania sfery upowszechniania kultury po 1989 roku. Podobnie jak w zamy śle Andrzeja Celi ńskiego, mecenat pa ństwowy stanowił podstaw ę polityki kulturalnej Waldemara D ąbrowskiego. Sprzeciwiaj ąc si ę urynkowieniu kultury stwierdził, że „Instytucja mecenatu jest jednym z fundamentów kultury europejskiej”. Ide ą kierunkow ą Waldemara D ąbrowskiego było kształtowanie poprzez uczestnictwo w kulturze świadomo ści kulturalnej i obywatelskiej społecze ństwa polskiego. Swoje zadanie widział przeto „w sferze pracy u podstaw”, co oznaczało w praktyce tworzenie nowych pa ństwowych instytucji kultury propaguj ących współczesn ą kultur ę artystyczn ą, w szczególno ści muzeów sztuki nowoczesnej i kolekcji regionalnych oraz rozszerzenie mecenatu pa ństwa na placówki kulturalne będące w gestii samorz ądu terytorialnego: powiatowego i wojewódzkiego. Znalazło to wyraz w rozporz ądzeniu Rady Ministrów z 8 czerwca 2004 roku okre ślaj ącym „zadania obj ęte mecenatem państwa w dziedzinie kultury” realizowane przez instytucje kultury przekazane samorz ądowi terytorialnemu zgodnie z reform ą administracyjn ą z 1999 roku, które mog ą by ć dotowane przez bud żet pa ństwa, zgodnie z okre ślonymi w zał ącznikach do rozporz ądzenia programami i zadaniami. Programy te to: „1. Upowszechnianie i promocja twórczo ści artystycznej. 2. Upowszechnianie i promocja czytelnictwa. 3. Promocja kultury polskiej za granic ą. 4. Pomoc twórcom i animatorom kultury. 5. Zachowanie, waloryzacja i ochrona dziedzictwa kulturowego. 6. Wspieranie i ochrona kultur mniejszo ści narodowych i etnicznych oraz kultur regionalnych. 7. Tworzenie i wdra żanie systemów informatycznych w sferze kultury. 8. Edukacja kulturalna społecze ństwa”. 409
408 B. Gierat-Biero ń, Reforma naiwno ści. Andrzej Celi ński (19 pa ździernika 2001–5 lipca 2002), w: B. Gierat- Biero ń, op. cit., s. 220. 199
W zwi ązku z ogłoszeniem Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004–2006 (2004 –2013) rozporz ądzenie Rady Ministrów z 19 kwietnia 2005 roku wprowadza poj ęcie „programów operacyjnych”, którym na mocy rozporz ądzenia nadano rz ądowy status formalno- prawny czyni ąc je zobowi ązaniami pa ństwa. Zał ącznik nr 1 zawiera „wykaz tych programów”. Są to: „1. Program Operacyjny «Promocja Twórczo ści». 2. Program Operacyjny «Rozwój Infrastruktury Kultury i Szkolnictwa Artystycznego oraz Wzrost Efektywno ści Zarz ądzania Kultur ą», 3. Program Operacyjny «Edukacja Kulturalna i Upowszechnianie Kultury». 4. Program Operacyjny «Obserwatorium Kultury». 5. Program Operacyjny «Rozwój Inicjatyw Lokalnych». 6. Program Operacyjny «Promocja Kultury Polskiej za Granic ą»”. 7. Program Operacyjny «Kultura z Mediami»”. 8. Program Operacyjny «Promocja Czytelnictwa». 9. Program Operacyjny «Promesa Ministra Kultury». 10. Program Operacyjny «Znaki Czasu». 11. Program Operacyjny «Dziedzictwo Kulturowe»”. 410
Minister Waldemar D ąbrowski zasłyn ął przede wszystkim jako inicjator opracowania dokumentu Narodowa Strategia Rozwoju Kultury 2004–2006 w pierwszej wersji, z przedłu żeniem okresu jej obowi ązywania na lata 2007–2013 w kolejnej wersji i uzupełnieniem do roku 2020 411 , ze wzgl ędu na nast ępny okres „programowania zada ń i wydatkowania środków Unii Europejskiej”. Impulsem do opracowania Strategii było wst ąpienie Polski do UE „zmieniaj ące perspektyw ę spojrzenia na realizacj ę zada ń w wielu dziedzinach życia publicznego” i wprowadzenie my ślenia strategicznego do sfery upowszechniania kultury i długookresowego planowania, obowi ązuj ącego w UE przy konstruowaniu programów rozwoju. Strategia ta nie ogranicza si ę do zarysowania no śnej społecznie wizji sfery kultury i ogólnych zało żeń polityki kulturalnej pa ństwa, lecz zawiera realistyczny program zmian w funkcjonowaniu sfery upowszechniania kultury oparty na solidnym naukowym rozpoznaniu jej stanu. Studium empiryczno-diagnostyczne „sytuacji kultury polskiej” stanowi integraln ą cz ęść Strategii. Zarekomendowano w nim najlepsze zagraniczne wzorce dziedzinowe do wdro żenia
409 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 8 czerwca 2004 r. w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa wykonywanych przez samorz ądowe instytucje filmowe i instytucje kultury oraz udzielania dotacji na te zadania, Dz. U. z 2004 r., Nr 144, poz. 1518. 410 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 19 kwietnia 2005 r. w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa wykonywanych przez samorz ądowe instytucje filmowe i instytucje kultury oraz udzielania dotacji na te zadania, Dz. U. z 2005 r., Nr 74, poz. 646. 411 Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 , Warszawa 2005. 200 w Polsce, z uwzgl ędnieniem naszej specyfiki systemu zarz ądzania kultur ą. Uznano zatem, że w sferze upowszechniania ksi ąż ki najbardziej odpowiedni dla polskich warunków jest model skandynawski, w kształtowaniu przestrzeni, ochronie zabytków i w rozwoju sztuki współczesnej sprawdzi ć si ę powinien model francuski, w systemie finansowania kultury najlepsze s ą „rozwi ązania niemieckie, szwajcarskie, francuskie, holenderskie i angielskie”, a w zakresie sfer promocji twórczo ści nale ży uwzgl ędni ć „najciekawsze formy stosowane we wszystkich krajach Unii Europejskiej”. 412 Podstawowe zało żenie wyło żonego w Strategii programu rozwoju kultury, a wła ściwie fundamentalna przesłanka polityki kulturalnej zawiera si ę w jej misji, a zadeklarowano, że jest ni ą: „Zrównowa żony rozwój kultury jako najwy ższej warto ści przenoszonej ponad pokoleniami, okre ślaj ącej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, warto ści warunkuj ącej to żsamo ść narodow ą i zapewniaj ącej ci ągło ść tradycji i rozwój regionów”. 413
W zwi ązku z tym wyznaczono:
„Cel strategiczny: zrównowa żenie rozwoju kultury w regionach. Cele cz ąstkowe: 1. Wzrost efektywno ści zarz ądzania sfer ą kultury. 2. Wprowadzenie innowacyjnych rozwi ąza ń w systemie organizacji działalno ści kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury. 3. Zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju kultury. 4. Wzrost uczestnictwa i wyrównanie szans w dost ępie do szkolnictwa artystycznego, dóbr i usług kultury. 5. Poprawa warunków działalno ści artystycznej. 6. Efektywna promocja twórczo ści. 7. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków. 8. Zmniejszenie luki cywilizacyjnej poprzez modernizacj ę i rozbudow ę infrastruktury kultury”. 414 (podkr. NSRK)
Podstawowymi instrumentami realizacji odno śnych celów i ogólniej realizacji polityki kulturalnej nie rezygnuj ącej z mecenatu pa ństwa uczyniono „narodowe programy kultury”, z którymi powi ązano środki na finansowanie projektów i przedsi ęwzi ęć ukierunkowanych na te cele (przedstawione zostały w podrozdziale omawiaj ącym źródła finansowania działalno ści kulturalnej). Status „narodowych programów kultury” otrzymały programy: Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego , Promocja czytelnictwa i rozwoju sektora ksi ąż ki , Rozwój instytucji artystycznych , Wspieranie debiutów i rozwoju szkół artystycznych Maestria i „ Znaki Czasu ”.
412 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013 . Ministerstwo Kultury, pdf, s. 15. 413 Ibidem, s. 7. 414 Ibidem, s. 116. 201
Priorytetem Narodowego Programu Kultury Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego uczyniono „aktywne zarz ądzanie materialnym dziedzictwem kulturowym”. Jako główne cele wyznaczono „materialn ą popraw ę stanu zabytków”, ich adaptacj ę b ądź rewitalizacj ę. W działanie wpisano „zwi ększenie atrakcyjno ści regionów”, dost ępno ści do nich przez inwestorów, lokalnych mieszka ńców i turystów, ogólnie „zwi ększenie potencjału posiadanego dziedzictwa kulturowego”. Jako cele cz ąstkowe wskazano ochron ę zabytków, popraw ę ich warunków instytucjonalnych, organizacyjnych, prawnych, dokumentowanie zabytków, wzmocnienie „roli ośrodków” technicznej dokumentacji, „urynkowienie zabytków”, tworzenie zach ęt inwestowania dla przedsi ębiorców, osób fizycznych i innych podmiotów oraz budowanie „potencjału wnioskodawców do opracowywania kompleksowych projektów”. Głównymi zadaniami Narodowego Programu Kultury Promocja czytelnictwa i rozwoju sektora ksi ąż ki były: kreowanie potrzeb i nawyków czytelnictwa, podniesienie usług bibliotecznych i dost ępno ści do zbiorów, oraz wzmocnienie konkurencyjno ści i rozwój ksi ąż ki. Cel strategiczny to wzrost czytelnictwa. Zało żono nast ępuj ące cele szczegółowe obejmuj ące popraw ę: warunków funkcjonowania bibliotek, jako ści zbiorów bibliotecznych, konkurencyjno ści ksi ąż ek, dystrybucji, wydawnictw, sytuacji autorów i tłumaczy oraz wsparcie rozwoju zasobów ludzkich, zmniejszenie ró żnic w dost ępie do bibliotek i zwi ększenie dost ępno ści do książ ek na obszarach wiejskich. W Narodowym Programie Rozwoju Kultury Rozwój instytucji artystycznych jako priorytet wskazano ogólnie rozumian ą popraw ę warunków funkcjonowania instytucji artystycznych, wzmocnienie działalno ści programowej i oddłu żenie samorz ądowych instytucji kultury. Celami strategicznymi uczyniono: aktywizowanie instytucji artystycznych, popraw ę dost ępno ści do usług artystycznych, rozwój infrastruktury w tym zakresie, pomoc instytucjom kultury w racjonalizacji kosztów funkcjonowania, wprowadzanie aktywnego zarz ądzania ich finansami i projektami. W Narodowym Programie Kultury Wspieranie debiutów i rozwoju szkół artystycznych Maestria za priorytetowe zadania uznano popraw ę jako ści kształcenia i dost ępno ści edukacji artystycznej oraz popraw ę systemu bezpo średniej promocji twórczo ści. Cele strategiczne to: dostosowanie kształcenia w szkołach artystycznych do rynku pracy, wykształcenie mechanizmów rozpoznawania talentów, ich rozwoju oraz lepszej dost ępno ści do kształcenia artystycznego poprzez popraw ę infrastruktury, ukształtowanie systemu skutecznej promocji
202 twórczo ści artystycznej, rozwój rynku dzieł sztuki i przemysłów kultury, ułatwienie dodatkowej działalno ści szkół artystycznych, zmniejszenie bezrobocia w śród absolwentów szkół artystycznych, opracowanie i wdro żenie systemu stypendiów i nagród edukacyjno-artystycznych. Priorytetem Narodowego Programu Kultury „ Znaki czasu ” ustalono rozwój publicznych zbiorów i zwi ększenie dost ępno ści dzieł sztuki współczesnej. Jako cele strategiczne wyznaczono: promocj ę polskiej sztuki współczesnej, przywrócenie tradycji mecenatu artystycznego, powstanie systemu informacji o sztuce i jej twórcach, powstanie sieci muzeów nowoczesno ści, stworzenie kolekcji sztuki współczesnej, uczynienie ze sztuki „narz ędzia dialogu”, zaanga żowanie środowisk w „działania na rzecz kultury i sztuki” oraz wsparcie rozwoju rynku sztuki. Program Narodowy Produkt Turystyczny Miasta Stołecznego Warszawy był programem pilota żowym. Jego priorytetem było budowanie zintegrowanych narodowych produktów turystyki kulturowej. Celami strategicznymi uznano: umocnienie to żsamo ści narodowej, zachowanie dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokole ń, zwi ększenie atrakcyjno ści miasta oraz zwi ększenie konkurencyjno ści na europejskim rynku turystyki kulturowej. Strategia stała si ę znacz ącym dokumentem polityki kulturalnej III RP, którego nie mog ą nie bra ć pod uwag ę kolejne rz ądy o innej opcji politycznej. Po raz pierwszy po 1990 roku przyj ęto długofalowy program działa ń w sferze upowszechniania kultury z rzeczywistymi szansami na jego realizacj ę ze wzgl ędu na ich powi ązanie z kolejnymi „perspektywami finansowymi UE”. Programy operacyjne w polityce kulturalnej okazały si ę bardzo efektywne w realizacji jej celów i uaktywniły regionalne instytucje kultury i lokalne środowiska animatorów kultury i funkcjonuj ące w sferze kultury organizacje pozarz ądowe. To niew ątpliwe osi ągni ęcie rz ądów koalicji SLD-PSL i niezrozumiałym jest, że nie zostało ono odnotowane w Manife ście wyborczym SLD w 2005 roku w podsumowaniu dokona ń w kolejnej kampanii wyborczej. Zostały utrzymane przez nast ępnych ministrów bez wzgl ędu na opcj ę polityczn ą. W Manife ście wyborczym jako zasług ę rz ądów SLD wyeksponowano wprowadzenie „ustrojowych zasad sprzyjaj ących organizacjom pozarz ądowym – stowarzyszeniom, fundacjom, przedsi ęwzi ęciom trzeciego sektora ”, co oczywi ście ułatwiało funkcjonowanie fundacjom kultury i towarzystwom kulturalnym. Ustalaj ąc program zamierze ń na kolejn ą kadencj ę pod hasłem
203
„Czego potrzeba Polakom?” w przypadku kultury wskazywano, i ż Polakom potrzeba „Pełnego i twórczego uczestnictwa w kulturze”. 415
3.3.7. „Polityka historyczna” jako priorytet działalno ści kulturalnej – kadencja rz ądu 2005–2007
Analiza programów partyjnych prezentowanych podczas kampanii wyborczej 2005 roku wykazałaby mniej lub bardziej wyra źne nawi ązanie do Narodowej Strategii Rozwoju Kultury w głoszonych postulatach i proponowanych środkach zaradczych trudnej sytuacji w kulturze. Da si ę to zauwa żyć w programie Prawa i Sprawiedliwo ści IV Rzeczpospolita Sprawiedliwo ść dla wszystkich, ale który zawiera sporo tez, postulatów i rozwi ąza ń przej ętych wprost z programu kulturalnego Kazimierza M. Ujazdowskiego. PiS przygotowało obszerny materiał w sprawie kultury w Rozdziale 8, którego tytuł Polska kultura narodowa – racj ą stanu wynika z zało żenia, maj ącego status obiegowej prawdy, że „Kultura narodowa jest bowiem źródłem to żsamo ści narodowej przekazywanej z pokolenia na pokolenie, za ś o trwało ści narodu stanowi troska o własn ą kultur ę i dziedzictwo narodowe. (…) pa ństwo musi by ć odpowiedzialne za rozwój i upowszechnianie kultury, szczególnie rodzimej, gdy ż jest ona jednym z fundamentów życia narodu”.
St ąd te ż „Naszym celem jest troska o rozwój kultury jako źródła istnienia narodu, ugruntowanie poczucia to żsamo ści narodowej i ochrona dorobku poprzednich pokole ń”. 416 Do „kanonu” partyjnych programów dotycz ących kultury weszła te ż od pewnego momentu teza, że „Kultura jest jednym z najwa żniejszych czynników determinuj ących rozwój”, ale nie znajduje ona dostatecznie silnej racji i woli politycznej, by stała si ę czynnikiem sprawczym działa ń kierowanych holistyczn ą wizj ą kultury, a nie tylko jej resortowym uj ęciem, co uwidacznia si ę we wszelkich poczynaniach administracji pa ństwowej i samorz ądowej w życiu kulturalnym. Utrwalony od kilkudziesi ęciu lat stereotyp „układu kultury” sił ą stereotypu wła śnie czyni przedmiotem polityki kulturalnej wył ącznie sfer ę upowszechniania kultury artystycznej pozostaj ącej „pod opiek ą pa ństwa”. Utrzymanie mecenatu pa ństwa w sferze kultury stało si ę inwariantem polskiej polityki kulturalnej. W programie PiS priorytetem organizacyjno- administracyjno-finansowym stało si ę „stworzenie sprawnego systemu mecenatu pa ństwowego”.
415 Manifest wyborczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej 2005 , www.sld.org.pl/public/ckwinder/userfiles/files/ Manifest_wyborczy_SLD_2005.txt 416 IV Rzeczpospolita Sprawiedliwo ść dla wszystkich, Prawo i Sprawiedliwo ść . Program, Warszawa 2005, s. 105 i 111. Program 2005, pdf, s. 106. 204
Jakkolwiek w publicznych debatach nad kultur ą nie podnoszono ju ż wówczas sprawy zniesienia centralnego organu pa ństwa do spraw kultury, w programie tej partii z 2005 roku o świadczono, że „Przeciwstawiamy si ę wi ęc pomysłom likwidacji Ministerstwa Kultury”. 417 „Silny mecenat pa ństwowy” uczyniono podstaw ą finansowo-organizacyjn ą polityki kulturalnej. Jego filarami z kolei, miał by ć Pakt dla Kultury Narodowej , maj ący na celu podniesienie o 20% nakładów na upowszechnianie kultury w najbli ższej kadencji oraz zwi ększenie dotacji dla muzealnictwa i konserwacji zabytków oraz „partnerska współpraca ze środowiskami twórczymi nad polepszeniem kondycji kultury polskiej . W systemie upowszechniania kultury zapowiadano „umocnienie statusu narodowych instytucji” poprzez nadanie im szczególnej „ustawowej opieki prawnej na wzór rozwi ązania obowi ązuj ącego w przypadku Narodowego Zakładu im. Ossoli ńskich”. Priorytetami merytorycznymi polityki kulturalnej pozostały zatem: „rozszerzenie dost ępu do kultury, ochrona mediów publicznych, troska o zachowanie dziedzictwa narodowego i rozwój edukacji historyczno-politycznej”. 418 Szczególn ą rang ę nadano jednak „nowoczesnej polityce historycznej” i edukacji historycznej, co komunikuje motto rozdziału po świ ęconego polityce kulturalnej W trosce o edukacj ę historyczno-patriotyczn ą Polaków, a dla podkre ślenia nowego kierunku polityki kulturalnej zapowiedziano przywrócenie nazwy Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, co te ż si ę wkrótce stało. Instrumentami realizacji wymienionych celów miały by ć programy: „Nikifor XXI wspieraj ący twórców ludowych” i „Młoda Polska upowszechniaj ący uczestnictwo w kulturze”, poprzez promowanie czynnego uczestnictwa w kulturze, czemu sprzyja ć z kolei, miało: finansowanie „wycieczek szkolnych do miast – regionalnych i krajowych o środków kulturalnych”, „dofinansowanie ulgowych biletów wstępu” do instytucji artystycznych, „stworzenie mechanizmu systematycznych zakupów ksi ąż ek dla bibliotek szkolnych, zwłaszcza na prowincji” oraz zachowanie w programie szkolnym przedmiotu nauczania „«Wiedza o kulturze», którego celem jest pogł ębianie świadomego obcowania z dziełami kultury”, dalej poprawa jako ści szkolnego nauczania historii, wzmocnienie programów i instytucji dokumentuj ących i popularyzuj ących dzieje narodowe, utworzenie Muzeum Wolno ści jako nowoczesnej instytucji muzealno-edukacyjnej, „ukazuj ącej dzieje Polski przez pryzmat tak
417 Ibidem, s. 105. 418 Ibidem, s.106. 205 zawsze wa żnej dla Polaków idei wolno ści” oraz promocj ę kultury polskiej i w tym celu rozwijanie dyplomacji kulturalnej, aby kultura polska stała si ę „towarem eksportowym”. Po obj ęciu rz ądów przez Prawo i Sprawiedliwo ść w koalicji z Samoobron ą Rzeczpospolitej Polskiej i Lig ą Polskich Rodzin, rozpocz ęto realizacj ę programu kulturalnego od zmiany nazwy Ministerstwa Kultury ponownie na Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego (z dniem 31 pa ździernika 2005 roku). 419 Ministrem został (po raz trzeci) Kazimierz Michał Ujazdowski (od 31 pa ździernika 2005 do 7 wrze śnia 2007 roku) w rz ądzie kierowanym przez Kazimierza Marcinkiewicza (31 pa ździernika 2005 – 10 lipca 2006 roku) i nast ępnie w rz ądzie Jarosława Kaczy ńskiego (14 lipca 2006 – 5 listopada 2007 roku). Minister kontynuował polityk ę kulturaln ą swojej poprzedniej kadencji. Po zako ńczeniu swej misji odpowiadaj ąc na pytanie, „co naprawd ę oznacza polityka kulturalna pa ństwa” wskazał problemy, wokół których powinna si ę ona „koncentrowa ć”. Głównymi filarami realizowanej przez resort polityki uznał rozwój infrastruktury kulturalnej, „dbało ść o mecenat”, „odpowiedzialno ść za najwa żniejsze projekty w sferze kultury”, promocj ę kultury, promocj ę dziedzictwa kulturalnego i historycznego oraz „dyplomacj ę kulturaln ą”. 420 W trakcie kadencji nadał priorytet zachowaniu tradycji narodowej, ochronie dziedzictwa kulturowego i edukacji patriotycznej, wprowadzaj ąc rozporz ądzeniem Rady Ministrów nast ępuj ące „zadania przewidziane do realizacji w ramach programów operacyjnych”: „1. Promocja czytelnictwa poprzez rozbudow ę zbiorów bibliotecznych, popraw ę dost ępno ści zbiorów, zwi ększanie zainteresowania ksi ąż ką. Publikacja ksi ąż ek i czasopism dotycz ących szeroko poj ętej tematyki kulturalnej. 2. Podtrzymywanie i upowszechnianie tradycji narodowej i pa ństwowej, edukacja patriotyczna, badania na temat historii kultury polskiej, tradycji i świadomo ści historycznej Polaków. 3. Konserwacja, rewaloryzacja obiektów i zespołów zabytkowych, renowacja i zachowanie miejsc pami ęci i martyrologii; ochrona dziedzictwa archeologicznego, rozwój instytucji muzealnych. Ochrona polskiego dziedzictwa narodowego w kraju i za granic ą. 4. Edukacja i aktywizacja kulturalna, podnoszenie kompetencji kulturalnych społecze ństwa, kształcenie kadr instytucji kultury. 5. Ochrona dziedzictwa kultury ludowej, popularyzacja twórczo ści ludowej. 6. Wspieranie wydarze ń artystycznych, promocja twórczo ści amatorskiej i profesjonalnej, wspieranie i promocja zatrudnienia studentów i absolwentów szkół artystycznych oraz kierunków zwi ązanych z kultur ą. 7. Rozwój infrastruktury kultury, budowa, modernizacja, adaptacja nieruchomo ści na cele kulturalne i filmowe. Zakup i modernizacja wyposa żenia na prowadzenie działalno ści kulturalnej i filmowej.
419 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 31 pa ździernika 2005 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie utworzenia Ministerstwa Kultury , Dz. U. z 2005 r., Nr 220, poz. 1885. 420 K. M. Ujazdowski, Promocja dziedzictwa , „Tygodnik Powszechny”, Nr 9 (3060), 2 marca 2008 r., s. 23. 206
8. Realizacja prac badawczych i dokumentacyjnych oraz analiz z zakresu uczestnictwa w kulturze, ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Budowa i rozbudowa sieci i systemów informatycznych, specjalistycznych baz danych obejmuj ących ró żne dziedziny kultury. 9. Prezentacja dorobku polskiej kultury poza granicami Polski, promocja polskich twórców poza granicami kraju. 10. Promocja i udost ępnianie sztuki współczesnej, w tym poprzez zakup dzieł sztuki współczesnej i tworzenie regionalnych kolekcji dzieł sztuki. 11. Utrwalenie i udost ępnianie wiedzy o życiu i twórczo ści Fryderyka Chopina, popularyzacja problematyki chopinologicznej, rozwój turystyki kulturalnej zwi ązanej ze śladami obecno ści Fryderyka Chopina. Zakup i konserwacja archiwaliów zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa Fryderyka Chopina, budowa i modernizacja obiektów zwi ązanych z utworzeniem Centrum Chopinowskiego, rewitalizacja, konserwacja i adaptacja obiektów związanych z Fryderykiem Chopinem”. 421
Sztandarowym programem kadencji ministra Kazimierza M. Ujazdowskiego w my śl polityki historycznej PiS stał si ę program Patriotyzm Jutra ukierunkowany na upowszechnienie wiedzy o dziejach Polski i maj ący wyzwala ć inicjatywy społeczno ści lokalnych i ich zaanga żowanie w zachowanie i promowanie dziedzictwa kulturowego „małych ojczyzn” oraz Pakiet dla dziedzictwa narodowego przedstawiony opinii publicznej 30 marca 2007 roku. Zakładał on du ży wzrost nakładów na ochron ę zabytków, usprawnienie funkcjonowania placówek muzealnych i reform ę słu żb konserwatorskich. W kampanii wyborczej 2007 roku PiS wystartowało z programem pod no śnym społecznie hasłem Dbamy o Polsk ę. Dbamy o Polaków , w którym promowało swoje osi ągni ęcia z kadencji 2005–2007 i powtórzyło swoje podstawowe tezy dotycząc kultury narodowej z ogólnego programu partyjnego i w formie krótkich haseł wymieniło główne postulaty i zapowiedzi dotycz ące polityki kulturalnej pa ństwa: utrzymanie mecenatu pa ństwa nad kultur ą i dalsze działania na rzecz 20% zwi ększenia nakładów na sfer ę upowszechniania kultury w kolejnej kadencji, wzrostu finansowania ochrony zabytków i w zwi ązku z funkcjonowaniem funduszy europejskich zapowiada si ę realizacj ę du żych projektów w zakresie infrastruktury kulturalnej, deklaruje si ę „trosk ę o zachowanie dziedzictwa narodowego” (czemu słu żyć ma „zreformowanie słu żb konserwatorskich”) i kontynuowanie „programów edukacji kulturalnej i patriotycznej” i „wspieranie młodych twórców” czego wyrazem jest zamiar powołania pa ństwowej młodzie żowej orkiestry symfonicznej i w ogólno ści b ędzie si ę „ułatwia ć dost ęp do kultury, szczególnie ludziom młodym”. 422
421 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 10 stycznia 2006 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa wykonywanych przez samorz ądowe instytucje filmowe i instytucje kultury oraz udzielania dotacji na te zadania, Dz. U. z 2006 r., Nr 12, poz. 68. 422 Dbamy o Polsk ę. Dbamy o Polaków , program_pis_2007. pdf., s. 71. http://docplayer.pl/5417744-Dbamy- o-polske-dbamy-o-polakow.html 207
Główne cele i podstawowe zadania zachowane zostały w programie Prawa i Sprawiedliwo ści z 2011 roku ogłoszonego pod hasłami Nowoczesna, Solidarna i Bezpieczna Polska . W rozdziale Kultura i media powtarza si ę ogólne tezy, że „kultura ma znaczenie”, by odwoła ć si ę do tytułu jednej z publikacji naukowych, że jest „dziedzin ą, w której inwestuje si ę w kapitał ludzki” i „nie mo że by ć traktowana jako sfera socjalna”. Priorytety polityki kulturalnej PiS okre śla hasło wywoławcze „Aktywny mecenat i polityka historyczna”. W odniesieniu do mecenatu pa ństwa partia „dostrzega potrzeb ę” stworzenia nowych podstaw prawnych organizacji i finansowania instytucji kulturalnych, by zwi ększy ć samodzielno ść ich funkcjonowania. Zamierza si ę równie ż opracowanie nowych regulacji dotycz ących sponsorowania „warto ściowych projektów kulturalnych” i współfinansowania ich ze środków publicznych i prywatnych oraz „stworzenie systemowych mechanizmów znacz ącego wzrostu wynagrodze ń pracowników instytucji kultury, powi ązanego z efektywn ą realizacj ą ich funkcji”. W kwestii finansowania kultury jako nowy element w programie PiS pojawia si ę zapowied ź „realnego wzrostu wydatków na kultur ę – co najmniej do poziomu 1% wydatków bud żetu pa ństwa”, a ogólnie rzecz ujmuj ąc, nakłady na kultur ę i dziedzictwo narodowe „powinny by ć pod szczególn ą ochron ą po wej ściu Polski do Unii Europejskiej”. Wymienia si ę konkretne inwestycje, które zamierza si ę finansowa ć, na mocy specjalnego programu rz ądowego jako obiekty powstaj ące w ramach ochrony dziedzictwa narodowego oraz polityki i edukacji historycznej: Muzeum Historii Polski, Muzeum Ziem Zachodnich i Muzeum II Wojny Światowej oraz Wideoteki Narodowej. Z innych inwestycji powrócono do pomysłu budowy („porzuconego przez PO”) miasteczka filmowego, maj ącego zapewni ć dogodniejsze warunki produkcji filmowej polskiej kinematografii i byłoby udost ępniane zagranicznym wytwórniom filmowym i umo żliwiłoby szersz ą współprac ę w systemie koprodukcji filmowej. Zamierza si ę „rozwija ć materialn ą baz ę kultury” przy zaanga żowaniu środków bud żetu pa ństwa, samorz ądów i sponsorów prywatnych, zgodnie z ambitnym planem rozbudowy „przestrzennego układu kultury”, by „najpó źniej (…) do ko ńca drugiej dekady XXI wieku” wybudowa ć: sal ę kinowo-teatraln ą w ka żdym mie ście powy żej 40 tys. mieszka ńców, sal ę operow ą (koncertow ą) w ka żdym mie ście powy żej 100 tys. mieszka ńców i wielofunkcyjn ą sal ę widowiskow ą w ka żdym mie ście powy żej 200 tys. mieszka ńców. Wówczas
208
„(…) w ka żdym mie ście powiatowym mo żliwe b ędą wizyty dobrych zespołów teatralnych i małych orkiestr. Powstanie przestrze ń dla działalno ści i podwy ższania poziomu lokalnych zespołów artystycznych, a tak że poznawania oferty kulturalnej pochodz ącej z innych o środków w kraju i za granic ą”. 423
W ten sposób zamierzano stworzy ć instytucjonalne i techniczno-organizacyjne warunki do „wdra żania programów powszechnego uczestnictwa w wysokiej kulturze”, frekwencj ę publiczno ści i „dost ępno ść dzieł kultury dla ró żnych kr ęgów publiczno ści”, w tym zasobów audiowizualnych i zwi ększy ć szans ę „intensyfikacji działa ń popularyzatorskich”. Zapewnienie partycypacji w kulturze artystycznej uwarunkowane jest jednak w wy ższym stopniu przez czynniki pozaekonomiczne, przede wszystkim przez poziom kompetencji kulturowej, której kształtowanie dokonuje si ę w procesie szkolnej i pozaszkolnej edukacji kulturowej. W programie partii podkre śla si ę rol ę czytelnictwa w nabywaniu kompetencji kulturowej „mimo ekspansji komunikacji audiowizualnej”. W zwi ązku z tym zapowiada si ę prowadzenie ró żnorakich akcji i kampanii promuj ących czytelnictwo w śród dzieci i młodzie ży i dla zwi ększenia zasobów bibliotecznych program dodatkowego finansowego wsparcia zakupów „nowo ści bibliotecznych” (ze wzgl ędu na obowi ązuj ący od 1 stycznia 2011 roku podatek VAT na książ ki, co znacznie je podro żyło). Upowszechnianiu czytelnictwa słu żyć ma równie ż odpowiednio ukierunkowana polityka wydawnicza i przekładowa. Ma by ć ona tak że środkiem promocji kultury polskiej za granic ą (tłumaczenia dzieł klasyki polskiej i literatury współczesnej). W centrum polityki kulturalnej pozostała wszak że, „polityka historyczna i kształtowanie postaw patriotycznych”, której realizacja miała by ć zadaniem ponadresortowym podejmowanym przez ró żne instytucje publiczne pod patronatem MKiDN. Zapowiadane s ą w tym zakresie, adresowane do młodego pokolenia „kampanie społeczne projektowane na wzór programu edukacyjnego «Patriotyzm Jutra»” przy wsparciu propagandowo-edukacyjnym publicznego radia i telewizji, których misj ę zdefiniowano jako „(…) upowszechnianie tradycji narodowej, warto ści patriotycznych oraz dorobku polskiej i światowej kultury i nauki, promowanie współczesnej twórczo ści artystycznej, kultywowanie poprawnej polszczyzny, zapewnienie dost ępu do rzetelnej informacji, tworzenie warunków pluralistycznej debaty w sprawach publicznych”. 424
423 Nowoczesna, Solidarna i Bezpieczna Polska . Program Prawa i Sprawiedliwo ści, Warszawa 2011, program_2011. pdf., s. 155. 424 Ibidem, s. 157. 209
Programy PiS nie miały szansy realizacji w nast ępnych kadencjach do 2015 roku. Po dwuletnich rz ądach koalicji PiS, LPR i Samoobrony (2005–2007) w 2007 roku rz ądy obj ęła Platforma Obywatelska w koalicji z Polskim Stronnictwem Ludowym.
3.3.8. Programy operacyjne i narodowe programy kultury. „Pakt dla Kultury” – kadencja rz ądu 2007–2011 i 2011–2015
Po wyborach parlamentarnych w 2007 roku władz ę w pa ństwie przej ęła – jak si ę pó źniej okazało – na dwie kadencje Platforma Obywatelska z Polskim Stronnictwem Ludowym jako parti ą koalicyjn ą. Polskie Stronnictwo Ludowe w programach wyborczych z: 2007 i 2011 roku nie uwzgl ędniło polityki kulturalnej. W programie z 2011 roku Człowiek jest najwa żniejszy znalazł si ę jedynie zapis dotycz ący „szybkiego rozwoju komputeryzacji na terenach wiejskich i dost ępu do szerokopasmowego Internetu”. 425 Spotkało si ę to z krytyk ą opinii publicznej, wi ęc kierownictwo PSL ogłosiło na konferencji prasowej (11 pa ździernika 2007 roku), że „Polskie Stronnictwo Ludowe ma własny program w zakresie promocji i rozwoju kultury”. Sprowadzał si ę on do postulatów: „ochrony j ęzyka polskiego, rozszerzenia dost ępno ści do kultury, obrony prawdy historycznej o dziejach Polski i Polaków, promocji sztuki ludowej „gdy ż powoli wymiera ona z powodu zalewu chi ńskiej tandety, a w zmieniaj ącej si ę Europie sztuka ludowa jest wa żnym narz ędziem dialogu mi ędzy regionami”, preferowania młodych twórców, wprowadzenia równowagi w nakładach na kultur ę mi ędzy tradycj ą a nowoczesno ści ą, „aby chroni ć kulturowy krajobraz miast i wsi” oraz zapewni ć „apolityczny klucz wyboru dyrektorów pa ństwowych placówek kulturalnych”. 426 Po 15 latach transformacji społeczno-gospodarczej i politycznej „problemy kultury” stały si ę ju ż na tyle znane z publicznej dyskusji, że znalazły one odzwierciedlenie w programach partyjnych, przy czym nadaje si ę im okre ślone priorytety w zale żno ści od zało żeń światopogl ądowych (ideologicznych) i politycznych oraz ogólnego przekonania o znaczeniu kultury w życiu pa ństwa i narodu. Ka żda partia jako cel główny polityki kulturalnej deklaruje trosk ę o zachowanie to żsamo ści narodowej i w zwi ązku z tym starania na rzecz „rozwoju
425 Człowiek jest najwa żniejszy. Program Wyborczy, Polskie Stronnictwo Ludowe , sierpie ń 2011, www.marketingwpolityce.zgora.pl/kampaniewyborcze/.../psl/program_psl.pdf. 426 PSL ma własny program w zakresie promocji i rozwoju kultury , Bankier.pl, opublikowane za IAR 11.10.2007, www.bankier.pl./wiadomosc/PSL-ma-wlasny-program-w-zakresie-promocji-i-rozwoju-kultury-1651 750.html. 210 kultury”, ró żnie dobieraj ąc jedynie odpowiednie słu żą ce temu celowi dora źne i długookresowe działania prawne, ekonomiczne i organizacyjne. Program Platformy Obywatelskiej obejmuj ący lata 2007–2011 zaprezentowany został w opracowaniu pod bardzo znamiennym tytułem By ludziom żyło si ę lepiej. Wszystkim . W odniesieniu do kultury zauwa żyć mo żna, że zawiera on szereg stwierdze ń przej ętych z Narodowej Strategii Rozwoju Kultury , w ka żdym razie koresponduj ących z jej diagnoz ą systemu upowszechniania kultury, zało żeniami, celami i postulatami. To dobrze, że dokument ten inspiruje partie polityczne do kre ślenia własnych programów polityki kulturalnej, zgodnych z nakre ślonymi w nim zadaniami do realizacji w działalno ści kulturalnej. Żadna partia nie przyzna, że odwołuje si ę do NSRK, bo uwa ża, że winna mie ć własny program w ka żdej dziedzinie życia społecznego, ale cokolwiek „zaprogramuje” w zakresie upowszechniania kultury, mo że by ć odnoszone do Strategii . W programie PO powiela si ę zatem obiegowe, by nie rzec „stare prawdy” funkcjonuj ące w środowiskach twórczych i kulturalnych, prawdy o dokonanych i konieczno ści dalszych „reform w kulturze”. Wła ściwie powinna to by ć raczej reforma, wr ęcz rewolucja w my śleniu o kulturze klasy politycznej i ekonomistów, by widzieli kultur ę w całokształcie praktyki społecznej, a w ogólno ści mieli na uwadze kulturowy charakter działalno ści ludzkiej. Nadal w mocy jest resortowe ujmowanie kultury i wzgl ędem tak rozumianej kultury podejmowane s ą wszelkie działania polityczne wbrew deklaracjom o jej ogólniejszym pojmowaniu. Sprowadza si ę ono zreszt ą do sytuowania kultury w sferze ekonomicznej pa ństwa, dla podkre ślenia jej znaczenia w gospodarce narodowej. Rozdzielenie kultury na bran że w ró żnych resortach nie pozwala ujrze ć jej jako „dziedziny dochodowej”. W programie wyborczym PO podkre śla si ę wi ęc, że „Polityka kulturalna przestała by ć wył ącznie kosztown ą dziedzin ą życia, finansowan ą z bud żetów publicznych. Stała si ę dochodowym przemysłem kultury (kinematografia, media, przemysł wydawniczy, fonografia, wzornictwo, grafika, nowe technologie, turystyka kulturalna etc.). Oba te działy wspólnie kształtuj ą życie kulturalne, a zwi ązki mi ędzy nimi maj ą coraz cz ęś ciej charakter komplementarny”. 427
W programie wyborczym Platformy Obywatelskiej z 2011 roku, opatrzonym tytułem Nast ępny krok. Razem oznajmia si ę, że partia ta zainicjowała zmiany w postrzeganiu kultury przez elity polityczne, która nie jest widziana wył ącznie jako sfera wydatków pa ństwa „jako forma wspierania artystów”, lecz jako dziedzina gospodarki, która dzi ęki przemysłom kreatywnym
427 By ludziom żyło si ę lepiej. Wszystkim. Program wyborczy Platformy Obywatelskiej, Warszawa 2007, s. 66-74. 211 przynosi 3% PKB w Unii Europejskiej. „Zaszczepiaj ąc kreatywno ść i innowacyjno ść ” w przemysłach kultury w ka żdym sektorze gospodarki mo żna zwi ększy ć jego udział w PKB Polski. „W naszej filozofii rz ądzenia polityka kulturalna pa ństwa stała si ę jedn ą z kluczowych strategii rozwoju kraju” – o świadcza si ę w programie wyborczym. Można rzec, że to rewolucja „w filozofii podej ścia do kultury”, co potwierdza niejako wst ępna deklaracja programowa w odniesieniu do polityki kulturalnej:
„Polityka kulturalna pa ństwa powinna wzmacnia ć kapitał społeczny, buduj ąc kreatywno ść , ale tak że wi ęzi mi ędzyludzkie, wzmacnia ć sens wspólnoty i poczucia własnej warto ści Polek i Polaków. Kapitał ten staje si ę dzisiaj źródłem realizacji ambicji doganiania przez Polsk ę krajów Europy Zachodniej. (…) Chcemy budowa ć nowoczesn ą gospodark ę opart ą na wiedzy i wspiera ć inteligentny wzrost gospodarczy – co zaleca flagowa unijna Strategia 2020 – czas wi ęc uwolni ć potencjał drzemi ący w bran ży kultury i bran ży twórczej”. 428
W programie PO z 2007 roku próbowano wyartykułowa ć „nowy kanon kultury polskiej”, będący „laboratorium przyszło ści”, w którym ł ączy si ę takie jej cechy, jak: „zmienno ść , zró żnicowanie, pluralizm, wielo ść , indywidualno ść , piel ęgnacj ę ró żnorodno ści kulturowej i dialog kultur”, ujmuje si ę kultur ę jako płaszczyzn ę, by nie rzec „platform ę” integracji społecznej, „czynnik buduj ący spójno ść społeczn ą, narz ędzie walki z wykluczeniem”. Dynamizm kultury współczesnej, jej tendencje rozwojowe, globalizacja przy konieczno ści równoczesnego zachowania „odr ębno ści narodowych, regionalnych i lokalnych” powoduj ą, że „nale ży ponownie zdefiniowa ć priorytety i zasady polityki kulturalnej”. Winny one „uwzgl ędnia ć cele strategiczne strukturalnej polityki finansowej wspólnoty”, a zatem obejmowa ć: rozwój i modernizacj ę infrastruktury kulturalnej, rozwój nowych technologii i zasobów cyfrowych, wzrost konkurencyjno ści i zatrudnienia w sektorze kultury i przemysłów kultury oraz efektywno ści zarz ądzania w tym sektorze, ochron ę dziedzictwa kulturowego i własno ści intelektualnej, promocj ę zagraniczn ą, wspieranie młodych artystów i ich zatrudnienia oraz wzrost kompetencji kulturalnych społecze ństwa – w tym edukacja kulturalna. 429 Program wyborczy PO koncentrował si ę wła śnie na kwestiach finansowania twórczo ści artystycznej i upowszechniania uczestnictwa w kulturze. Zapowiadał on „nowy ustrój kultury”, cało ściowy system organizowania i finansowania kultury w Polsce, „czerpi ący z do świadcze ń krajów europejskich”. Miał on by ć okre ślony w ogólnej ustawie „obejmuj ącej cały sektor”,
428 Nast ępny krok. Razem. Program wyborczy 2011. Platforma Obywatelska, www.platforma.org/media /dokumenty/Program_PO_100dpi.pdf 429 By ludziom żyło si ę lepiej. Wszystkim , op. cit., s. 66-74. 212 a w nast ępnym etapie reformy w kulturze oraz w znowelizowanych ustawach bran żowych (bibliotecznej, muzealnej, kinematograficznej) oraz w opracowanych i wdro żonych nowych ustawach bran żowych (teatralnej i innych). Jego „filarami” uczyniono: (1) „wzmocnienie autonomii podmiotów prowadz ących działalno ść kulturaln ą”, (2) nowa kategoryzacja publicznych instytucji kulturalnych podmiotów, polegaj ąca na wyodr ębnieniu (przy równoczesnym zmniejszeniu liczby): (a) narodowych instytucji kultury i (b) gminnych samorz ądowych instytucji kultury, (3) „strategiczna, a nie zarz ądcza rola ministra kultury” w polityce kulturalnej, 4. zmiany zasad finansowania projektów kulturalnych, dopuszczaj ące dofinansowanie ich z wielu źródeł (bud żet pa ństwa, dotacje celowe, fundusze unijne, środki osób fizycznych). Rozdział publicznych środków pozabud żetowych odbywałby si ę pod kontrol ą „Rady Kultury i ciał bran żowych (qungos)”. Niezb ędne jest jednak nadal poszukiwanie „nowych rozwi ąza ń” w kwestii finansowania działalno ści kulturalnej. Orzekaj ąc, i ż pa ństwo „nie wyzbywa si ę odpowiedzialno ści za kultur ę”, rz ąd PO b ędzie stara ć si ę „zwi ększy ć efektywno ść subsydiowanej działalno ści kulturalnej”, poprzez „modyfikacj ę swoich kompetencji” i „popraw ę monitorowania realizacji polityki kulturalnej w Polsce”, kontroluj ąc zasadno ść i efektywno ść wydatkowania otrzymanych dotacji i subwencji. W programie PO dostrze żono wzrastaj ącą rol ę mediów elektronicznych w pa ństwie, społecze ństwie i w kulturze. W zwi ązku z tym wyznaczony „cel strategiczny polityki” w tym zakresie to „opracowanie systemu gwarantuj ącego wolno ść wyra żania pogl ądów i informowania oraz wspieranie kultury narodowej”. W wersji programu wyborczego 21 priorytetów PO w odniesieniu do systemu upowszechniania kultury znalazł si ę jeden priorytet „4. Budowa 1000 Świetlików – centrów kultury i bibliotek gminnych, które b ędą wspiera ć kreatywno ść i budowa ć umiej ętno ść pracy zespołowej”. 430 Program PO w du żej mierze został uwzgl ędniony w kierunkach działa ń MKiDN w kadencjach 2007–2015 przez kolejnych ministrów, którymi byli: Bogdan Zdrojewski (16 listopada 2007 do 8 listopada 2011 roku oraz od 18 listopada 2011 do 17 czerwca 2014 roku) w rz ądzie Donalda Tuska (od 18 listopada 2011 do 11 września 2014 roku) i Małgorzata Omilianowska (17 czerwca 2014 do 11 wrze śnia 2014 roku), kiedy funkcj ę premiera pełniła Ewa Kopacz (od 22 wrze śnia 2014 do 16 listopada 2015 roku).
430 21 Priorytetów PO . Program wyborczy Platformy Obywatelskiej http://mowimyjak.se.pl/newsy/fakty/platforma- obywatelska-program-wyborczy,22_31276.html 213
Polityka kulturalna realizowana była w du żej mierze poprzez kontynuowanie programów operacyjnych i programów wspieraj ących samorz ądowe instytucje kultury i ogłaszane nowe programy zgodnie z zakładanymi celami „rozwoju kultury”. Niektóre miały charakter okazjonalny, jednoroczny zwi ązany z okre ślonymi rocznicami, ale wi ększo ść z nich była charakteru realizacji wieloletnich. W 2008 roku za kadencji ministra Bogdana Zdrojewskiego ogłoszono nabór wniosków na programy dla instytucji kultury, instytucji filmowych, szkół, uczelni wy ższych, organizacji pozarz ądowych oraz podmiotów gospodarczych i samorz ądów w nast ępuj ących „grupach tematycznych”: „1. Promocja twórczo ści, 2. Rozwój infrastruktury kultury i szkolnictwa artystycznego, 3. Edukacja kulturalna i upowszechnianie kultury, 4. Fryderyk Chopin, 5. Rozwój inicjatyw lokalnych, 6. Promocja kultury polskiej za granic ą, 7. Promocja czytelnictwa, 8. Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, 9. Patriotyzm Jutra, 10. Znaki czasu, 11. Dziedzictwo kulturowe, 12. Herbert”.431
Programy konkretyzowały cele strategiczne polityki kulturalnej pa ństwa, przekładały je na odpowiednie zadania. Wi ązały upowszechnianie kultury i jej efekty w budowaniu kapitału społecznego z rozwojem społeczno-kulturowym i polityk ą wspólnoty pa ństw europejskich. W 2012 roku programy te pozbawione zostały statusu operacyjnych programów rz ądowych ustalanych rozporz ądzeniem Rady Ministrów, staj ąc si ę programami ministerialnymi ustanawianymi decyzj ą ministra, który swoim rozporz ądzeniem okre ślał „zadania obj ęte mecenatem pa ństwa w dziedzinie kultury w zakresie: „(1) zachowania, waloryzacji i ochrony dziedzictwa kulturowego; (2) budowy i modernizacji infrastruktury kulturalnej, w tym obiektów publicznych, w których prowadzona jest działalno ść kulturalna”.432 Zgodnie z rozporz ądzeniem programy „okre ślaj ące priorytety dla tych zada ń i wysoko ść środków przeznaczonych w danym roku na ich dofinansowanie” są ogłaszane w Biuletynie Informacji Publicznej na stronie MKiDN. W latach 2013-2015 Programy te obejmowały:
431 http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finansowanie-i-mecenat/programy-ministra/programy-z-lat- ubieglych/programy-mkidn-2008.php. 432 Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 czerwca 2012 r. w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa w dziedzinie kultury, na które jednostki samorz ądu terytorialnego mog ą otrzymywa ć dotacje, oraz sposobu i trybu przyznawania tych dotacji, Dz. U. z 2012 r., poz. 737. 214
„1. Wydarzenia artystyczne (Muzyka, Teatr i Taniec, Sztuki wizualne, Film, Promocja kultury polskiej za granic ą), 2. Kolekcje (Narodowe kolekcje sztuki współczesnej, Regionalne kolekcje sztuki współczesnej, Zamówienia kompozytorskie, Kolekcje muzealne), 3. Promocja literatury i czytelnictwa (Literatura, Promocja czytelnictwa, Czasopisma, Partnerstwo publiczno-społeczne), 4. Edukacja (Edukacja kulturalna, Edukacja artystyczna, Edukacja medialna i informacyjna), 5. Obserwatorium kultury, 6. Dziedzictwo kulturowe (Ochrona zabytków, Wspieranie działa ń muzealnych, Kultura ludowa, Ochrona dziedzictwa kulturowego za granic ą, Ochrona zabytków archeologicznych, Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego), 7. Rozwój infrastruktury kultury (Infrastruktura kultury, Infrastruktura szkolnictwa artystycznego, Infrastruktura domów kultury)” .433
16 maja 2011 roku premier Donald Tusk podpisał Pakt dla Kultury 434 ze „stron ą społeczn ą”, któr ą stanowili Obywatele Kultury jako „nieformalny i dobrowolny ruch obywatelski na rzecz zmiany zasad zarz ądzania kultur ą i finansowania jej”. 435 W zwi ązku z tym zamierzenia na kadencj ę 2011–2015 dotyczyły: „wykonania zapisów Paktu dla Kultury”, głównie w kwestii podwy ższenia co najmniej do 1% wydatków na kultur ę w wydatkach bud żetowych pa ństwa (bez środków unijnych i samorz ądowych), pocz ąwszy od 2012 roku, z przeznaczeniem wi ęcej ni ż dotychczas środków na edukacj ę kulturaln ą i obywatelsk ą i kształtowanie kompetencji językowych, realizacji programu wyposa żenia podlegaj ących samorz ądom terytorialnym placówek bibliotecznych w szerokopasmowy Internet, rozbudow ę infrastruktury bibliotecznej i budowy nowych bibliotek oraz poprawy „warunków przechowywania zbiorów wa żnych dla dziedzictwa narodowego” zgodnie z priorytetem „Cyfryzacja archiwów i zbiorów bibliotecznych”. Pakt dla Kultury zawiera postanowienia wzmacniaj ące autonomi ę instytucji kultury w sprawie wydatkowania środków na działalno ść merytoryczn ą, na któr ą cz ęsto nie wystarcza dotacji wydawanych głównie na utrzymanie i eksploatacj ę budynków i fundusz płac. W konsekwencji wi ększo ść teatrów, galerii, muzeów, o środków kultury musi zabiega ć o dodatkowe środki na działalno ść statutow ą, co pozwala MKiDN na wpływanie na bie żą cą działalno ść kulturaln ą czy polityk ę repertuarow ą instytucji artystycznych poprzez selekcjonowanie przedkładanych projektów nie zawsze dot ąd wybieranych według kryteriów
433 http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finansowanie-i-mecenat/programy-ministra/programy-z-lat- ubieglych/programy-mkidn-2014.php 434 Pakt dla Kultury , www.sbp.pl/repository/dokumenty/PaktdlaKultury.pdf. 435 W. Czy żewska, Kultury Obywatele, ofop.eu/sites/ofop.eu/files/images/stories/VI_OFIP/Kultury_ Obywatele.pdf 215 merytorycznych. W podpisanym porozumieniu znalazła si ę deklaracja dotycz ąca nowej ustawy medialnej, wedle projektu Obywatelskiego Komitetu Mediów Publicznych, „zakładaj ącego odebranie mediów politykom i przywrócenie ich misji publicznej”, w której to kwestii nie było dot ąd „woli politycznej” żadnego rz ądu. Do monitorowania realizacji postanowie ń umowy społecznej dotycz ącej upowszechniania kultury powołano Komitet Społeczny ds. Paktu dla Kultury przy MKiDN zło żony proporcjonalnie z przedstawicieli: ministra kultury, pa ństwowych instytucji kultury, bran żowych stowarzysze ń twórczych, samorz ądowych instytucji kultury, organizacji pozarz ądowych i ruchu Obywatele Kultury. 436 Społecze ństwu zapewniono powszechny dost ęp do opinii wyra żanych przez Komitet 437 . Pakt dla Kultury to wyraz rosn ącej roli w życiu publicznym organizacji pozarz ądowych w sektorze kultury, które stały si ę wymagaj ącym partnerem pa ństwa w sferze upowszechniania uczestnictwa w kulturze i egzekwowania mecenatu kulturalnego pa ństwa. Konieczno ści ą stało si ę powołanie przedstawicielstwa III sektora przy MKiDN, czego wyrazem jest utworzenie Rady Organizacji Pozarz ądowych 16 pa ździernika 2012 roku, której wyznaczono nast ępuj ące zadania: „1) przedstawianie propozycji i opinii w zakresie kierunków i form współpracy Ministra z organizacjami pozarz ądowymi w sektorze kultury oraz wypracowywanie rekomendacji w zakresie swojej działalno ści; 2) prezentowanie opinii w zakresie modeli wspierania i rozwoju potencjału kulturowego oraz kreatywnego w Polsce, w tym wykorzystywania funduszy bud żetowych i funduszy europejskich w sektorze kultury, a tak że w zakresie wspierania rozwoju kapitału społecznego; 3) wyra żania opinii o projektach aktów prawnych wa żnych dla organizacji pozarz ądowych działaj ących w sektorze kultury; 4) zbieranie, analizowanie i przedstawianie Ministrowi informacji na temat wa żnych dla organizacji pozarz ądowych zjawisk, inicjatyw i procesów w sektorze kultury”. 438
W 2009 roku przyj ęto wieloletni, powtarzany kolejnymi edycjami program Kultura cyfrowa . Autorzy raportu dotycz ącego digitalizacji dóbr kultury przekonuj ąc, że rozwojowi ekonomicznemu kraju sprzyja skoordynowane budowanie zasobów cyfrowych i ich długookresowa ochrona, wskazali na potrzeb ę gromadzenia, przechowywania oraz udost ępniania zdigitalizowanych zasobów. Argumentowali, że wdro żenie przyj ętych zało żeń
436 Zarz ądzenie Nr 42 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 wrze śnia 2011 r. w sprawie powołania Komitetu Społecznego do spraw Paktu dla Kultury , Dz. Urz. MKiDN, Nr 16, poz. 52. 437 Komitet Społeczny ds. Paktu dla Kultury , http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/kultura- i-dziedzictwo/komitet-spoleczny-ds.-paktu-dla-kultury.php 438 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 pa ździernika 2012 r. w sprawie powołania Rady Organizacji Pozarz ądowych przy ministrze wła ściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, Dz. Urz. MKiDN, poz. 55. 216 spowoduje systematyczny rozwój zasobów cyfrowych i zapewni prowadzenie stałej, rozszerzanej działalno ści digitalizacyjnej. Powołanie merytorycznych „centrów kompetencji” umo żliwi koordynowanie działalno ści digitalizacyjnej, bowiem przy budowie zasobów cyfrowych nale ży stosowa ć mi ędzynarodowe standardy w tej dziedzinie, uwzgl ędnia ć do świadczenia nabyte przez kraje digitalizacj ę wprowadzaj ące. Planuj ąc digitalizacj ę nale ży uwzgl ędni ć czynnik czasu niszcz ący zasoby polskiej kultury, zatem dla unikni ęcia bezpowrotnej straty nale ży archiwizowa ć dla obecnych oraz przyszłych pokole ń wytwarzane na bie żąco obiekty cyfrowe, dokumenty dost ępne on-line, strony internetowe i jednocze śnie monitorowa ć post ęp technologiczny zachodz ący w procesie budowy cyfrowych zasobów, zachowywa ć ich zgodno ść z krajowymi i mi ędzynarodowymi regulacjami prawnymi, uwzgl ędniaj ąc zasady ochrony danych osobowych i prawo do własno ści intelektualnej. Zasoby cyfrowe pochodz ące z krajowej domeny publicznej nale ży udost ępnia ć w portalach mi ędzynarodowego dziedzictwa kulturowego. Polskie projekty digitalizacyjne powinny aktywnie współpracowa ć z projektami UE. Sformułowano nast ępuj ące cele programu na lata 2009–2020: „1. Ochrona przed utrat ą dla przyszłych pokole ń dorobku polskiej kultury poprzez masow ą digitalizacj ę archiwaliów, muzealiów, dzieł sztuki, materiałów pi śmienniczych i audiowizualnych i bezpieczne przechowywanie zasobu cyfrowego. 2. Wypracowanie i stosowanie standardów technicznych i metadanych umo żliwiaj ących funkcjonowanie zasobów cyfrowych w sieciach polskich i światowych. 3. Zapobieganie wykluczeniu polskich obywateli z dostępu do dóbr kultury poprzez zapewnienie powszechnego dost ępu do polskich zasobów cyfrowych. 4. Zwi ększenie efektywno ści i konkurencyjno ści polskich przedsi ębiorstw i instytucji działaj ących w sferze przemysłów kultury”. 439
Jako cel strategiczny ustalono dąż enie do zachowania zasobów kultury i dziedzictwa narodowego przez cyfrowe jego opracowanie, umo żliwienie zgromadzenia, przechowywania i powszechnego udost ępniania. Podj ęto prace nad tworzeniem infrastruktury technicznej dla zasobów cyfrowych poprzez modernizacj ę bazy istniej ącej oraz budow ę nowej. Jej wyposa żanie polegało na rozbudowie pracowni digitalizacyjnych, zakupie urz ądze ń digitalizacj ę t ę umo żliwiaj ących. Organizuje si ę szkolenie kadr technicznych. Proces digitalizacji zasobów krajowych obejmuje archiwa, biblioteki, muzea, instytucje filmowe pa ństwowe i samorz ądowe instytucje kultury. Ułatwienie dost ępu do polskiego dziedzictwa kulturowego polega na umo żliwianiu korzystania za pomoc ą Internetu z cyfrowych zasobów oraz tworzenie
439 Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udost ępniania obiektów cyfrowych w Polsce 2009 – 2020 , Raport na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa, wrzesie ń 2009. 217 wirtualnych archiwów, bibliotek, kolekcji zabytków, muzeów, wortali audiowizualnych. Szczegóły programu wieloletniego zamieszczano na stronie internetowej resortu. 440 W ko ńcowym roku rz ądów PO i PSL uruchomiono program Kultura dost ępna maj ący na celu wspieranie działa ń ułatwiaj ących „korzystanie z kultury” i integracj ę społeczn ą. Skierowany został do szerokiego grona odbiorców. Programy ministerialne okazały si ę bardzo dobrym pomysłem, ukierunkowuj ąc polityk ę kulturaln ą na podstawowe cele, wymuszaj ąc ich realizacj ę z uwagi na przekazywane środki rozliczane przy sprawdzaniu zgodno ści wykonania i wydatkowania nakładów z deklarowanymi celami oraz z zasadami finansów publicznych i dyscypliny bud żetowej. Programy wykazały wysok ą efektywno ść w działaniu mecenatu pa ństwa. Realizuj ąc powy ższe programy rz ądy PO-PSL mogły wykaza ć si ę znacznymi osi ągni ęciami w sferach, w których funkcjonowały, jak informuje raport pokazuj ący Działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach 2008-2015 .441 Podsumowuj ąc dotychczasowe rozwa żania, stwierdzi ć nale ży, że po przej ęciu władzy deklaracje programowe partii w mniejszym lub wi ększym zakresie były przekładane na przesłanki polityki kulturalnej i zadania do realizacji. Partia uzyskawszy mandat do rz ądzenia „dopasowywała” program do zastanej powyborczej rzeczywisto ści. Realizacje polityki kulturalnej ust ępuj ącego rz ądu, niezale żnie od tego czy były w pocz ątkowej fazie wdra żania czy będąc praktykami zaawansowanymi, były zwykle zmieniane. Jako powody zmian wskaza ć nale ży potrzeb ę spełnienia obietnic programowych, zmiany struktur administracyjnego zarz ądzania i politycznie motywowan ą wymian ę kadr kierowniczych. W żadnym jednak momencie nie sformułowano spójnej teoretycznie koncepcji polityki kulturalnej, nie dokonano dobrze przemy ślanej „reformy w kulturze”, poprzestaj ąc na programach okre ślanych przez
440 Uchwała Nr 176/2010 Rady Ministrów z dnia 12 pa ździernika 2010 r . w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Kultura+” , RM111-155-10; Uchwała Nr 238/2011 Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 2011 r . zmieniaj ąca uchwał ę w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Kultura+” , RM111-240-11; Komunikat Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 25 lutego 2014 r. o podj ęciu przez Rad ę Ministrów uchwały zmieniaj ącej uchwał ę w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Kultura+” , M. P., poz. 201; Komunikat Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 marca 2014 r. o podj ęciu przez Rad ę Ministrów uchwały zmieniaj ącej uchwał ę w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Kultura+” , M. P., poz. 246; Komunikat Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 marca 2014 r . o podj ęciu przez Rad ę Ministrów uchwały w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Kultura+” , M. P., poz. 247; Komunikat Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 marca 2014 r. o podj ęciu przez Rad ę Ministrów uchwały w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Kultura+” , M. P., poz. 254. 441 Działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach 2008–2015 , MKiDN, Warszawa 2015. Raport_MKiDN_Ministerstwo.pdf. 218
„ministra wła ściwego do spraw kultury”, zapewniaj ących finansowanie infrastruktury i działalno ści kulturalnej. Nie było w istocie woli politycznej do dokonania rzeczywistych przekształce ń ustrojowych” w tej sferze. Wedle Doroty Ilczuk i Małgorzaty Nowak „ostatnie dwadzie ścia lat prób reformowania” kultury pokazuj ą, że „Od 1989 roku żadna z partii nie zdecydowała si ę lub nie miała wystarczaj ącej siły politycznej i wiedzy o sektorze, aby zaprzestać wprowadzania wył ącznie jednorazowych, adaptacyjnych zmian i aby dokona ć przekształce ń systemowych”. 442
W publicznej debacie jak i w działaniach politycznych zauwa żalny był brak merytorycznego przygotowania środowisk ekonomicznych, politycznych i twórczych do okre ślenia zało żeń i zasad nowej polityki kulturalnej, nie przedstawiły one jakiejkolwiek ugruntowanej teoretycznie wizji zmian. Głoszono jedynie pewne hasła i postulaty. Nic tedy dziwnego, że – jak słusznie stwierdza Kazimierz Krzysztofek, że niemal do lat ostatnich „Zmiany w systemie funkcjonowania kultury, jakie nast ępowały od 1990 r., nie wynikały wi ęc z jakiego ś z góry zało żonego planu, lecz raczej z woli rozmontowania odziedziczonego systemu”. 443 Dorota Ilczuk i Małgorzata Nowak odpowiadaj ąc na pytania: „Co w kulturze udało si ę osi ągn ąć ?” i „Co w kulturze szwankuje?” sformułowały „(…) hipotez ę, że istniej ą przynajmniej trzy wzajemnie uzupełniaj ące si ę, główne (co nie znaczy, że jedyne) przyczyny pora żek w tym obszarze. Pierwsz ą jest brak teoretycznego osadzenia reform, niewykorzystanie wiedzy eksperckiej i konstruowanie reform bez uwzgl ędniania specyfiki sektora kultury. Bezpo średnio zwi ązane z tym zagadnieniem jest zaniedbanie regularnego i konsekwentnego monitorowania sektora kultury na poziomie kraju, które byłoby podstaw ą tworzenia rzetelnej wiedzy eksperckiej. Kolejne dwie przyczyny maj ą natur ę przysłowiowego „oporu materii”. S ą to: obawa środowiska kulturalnego przed implementacj ą nowych rozwi ąza ń oraz brak determinacji politycznej do tworzenia systemowych zmian”. 444
W żadnym momencie nie wprowadzono neoliberalnego modelu polityki kulturalnej, „rynku w kulturze”, poza przemysłami kultury, rynkiem wydawniczym, poligraficznym i muzycznym. Znaczyłoby to bowiem „skazanie” instytucji kulturalnych na utrzymanie si ę i prowadzenie „działalno ści statutowej” z opłat publiczno ści za oferowane formy uczestnictwa w kulturze. Nie były one w stanie samofinansowa ć si ę, co – przypomnie ć nale ży – było ju ż ekonomicznym postulatem kierowanym do sfery upowszechniania kultury w ko ńcowej dekadzie „realnego socjalizmu”, zawartym w zało żeniach ówczesnych koncepcji reformy gospodarczej.
442 D. Ilczuk, M. Nowak, Reforma sektora kultury w Polsce. W czym jest problem? w: B. Jung (red.), Ekonomika kultury. Od teorii do praktyki , Narodowe Centrum Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2011, s. 96. 443 Ibidem, s. 272. 444 D. Ilczuk, M. Nowak, Reforma sektora kultury w Polsce... , op. cit., s. 87. 219
Nawet, je śli niektórzy przedstawiciele środowiska artystycznego i kulturalnego na pocz ątku transformacji byli zwolennikami „rynku w kulturze” w przekonaniu, że potrzeby kulturalne społecze ństwa polskiego pozwol ą na „utrzymanie si ę kultury”, nie bior ąc pod uwag ę uwarunkowa ń owych potrzeb kulturalnych w okresie Polski Ludowej, w szczególno ści rozległego finansowego mecenatu socjalistycznego państwa ułatwiaj ącego „kontakty z kultur ą” szerokim kr ęgom społecze ństwa (np. ponoszenie kosztów uczestnictwa „załóg” w imprezach kulturalnych przez zakłady pracy). Ju ż u samych pocz ątków transformacji społeczno- ekonomicznej i politycznej, okazało si ę, że – jak stwierdził Wacław Janas, wiceminister MKiS za kadencji ministra Kazimierza Dejmka: „Naród do kultury si ę nie pchał. (…) W okresie komunizmu czy socjalizmu zapotrzebowanie na kultur ę było podsycane przez czynniki polityczne. Szkoła podsycała, nauczyciele tworzyli kółka teatralne, mieli dofinansowanie, je ździli do du żych miast, ogl ądali teatry, opery. Pó źniej to nagle, z dnia na dzie ń przestało istnie ć”. Przy braku pieni ędzy oczywi ście i przy pewnym zachły śni ęciu si ę nowymi środkami technicznymi w postaci magnetowidu, telewizji satelitarnej, pó źniej DVD itd.” 445
Przestał funkcjonowa ć społecznie model „człowieka kulturalnego” jako aktywnie uczestnicz ącego w kulturze, maj ący dotychczas pewn ą sił ę motywacyjn ą w odniesieniu do życia kulturalnego. Urynkowienie gospodarki wykazało fałszywo ść prze świadczenia, że „prawdziwa kultura si ę obroni”, że rynek poprzez zapotrzebowanie na „dobra i usługi kulturalne” wyka że „prawdziw ą warto ść ” twórczo ści artystycznej i przedsi ęwzi ęć kulturalnych. Wolny rynek w gospodarce skutkował „urealnieniem”, a wi ęc wzrostem: cen papieru, usług poligraficznych, opłat za no śniki energii, podwy żką czynszów itd., a tak że honorariów (które obło żono podatkiem podobnie jak wynagrodzenia pracownicze). Te okoliczno ści przywołuje pierwszy dokument MKiS jako „wzbudzaj ące niepokój w śród środowisk twórczych i kadry kierowniczej”, albowiem owo urealnienie cen podnosiło znacznie, by nie rzec drastycznie, koszty wydawania ksi ąż ek, czasopism, wytwarzania dzieł plastycznych, produkcji filmowej, utrzymania obiektów instytucji kultury i ich działalno ści merytorycznej. W ten sposób mechanizmy rynkowe obj ęły twórczo ść artystyczn ą i upowszechnianie kultury. Zwi ększonych w wysokim stopniu kosztów przedsi ęwzi ęć kulturalnych nie mógł rekompensowa ć bud żet pa ństwa, w cz ęś ci b ędącej w dyspozycji MKiS. W zwi ązku z tym starano si ę wprowadzi ć zasad ę racjonalno ści ekonomicznej działalno ści kulturalnej, jej ekonomizacj ę i poszukiwa ć innych źródeł dofinansowywania przedsi ęwzi ęć kulturalnych. Instytucje kultury mogły w pewnym
445 B. Gierat-Biero ń, Ministerstwo rz ądu dusz , op. cit., s. 104. 220 zakresie komercjalizowa ć swoje przedsi ęwzi ęcia, „sprzedaj ąc je” przedsi ębiorstwom, firmom, korporacjom. Komercjalizowa ć, czyli uzyskiwa ć dochód czy zysk z wytworów i działalno ści kulturalnej jako „towaru”, „produktu”. Ku zadowoleniu środowisk twórczych i animatorów kultury oraz z korzy ści ą dla sfery upowszechniania uczestnictwa w kulturze, mecenat państwa i bud żety samorz ądów pozostały głównym źródłem finansowania działalno ści kulturalnej. Mecenat ten umo żliwia realizacj ę ró żnorakich zada ń w tej dziedzinie i nic dziwnego, że zwi ększanie nakładów na kultur ę stało si ę najwa żniejsz ą i niezmienn ą deklaracj ą wyborcz ą głównych partii politycznych w całym okresie transformacji ustrojowej do dzisiaj. Pytanie „Ile pa ństwa w kulturze, a ile rynku w kulturze?” zostało rozstrzygni ęte na korzy ść pa ństwa i to wła ściwie od pierwszych dokumentów dotycz ących polityki kulturalnej u pocz ątku transformacji ustrojowej. Wprawdzie Bo żena Gierat- Biero ń uwa ża, że „Pierwsze dziesi ęciolecie transformacji oscylowało mi ędzy pomysłami aliansu kultury z wolnym rynkiem (pozbawiaj ąc pa ństwo mo żliwo ści regulowania żywiołu) a zachowaniem interwencjonizmu pa ństwowego w obszarze mecenatu. W zale żno ści od koalicji rz ądz ącej szala przechylała si ę b ądź w jedn ą, b ądź w drug ą stron ę”, 446 ale rzeczywist ą była presja na utrzymanie mecenatu pa ństwa w kulturze, wyczerpuj ącego si ę faktycznie w obowi ązku finansowania twórczo ści artystycznej i upowszechniania kultury bez ingerencji ideologiczno-politycznej w t ę sfer ę. Pa ństwo otrzymuj ąc finansowe instrumenty UE, zwi ększyło znacznie swoje mo żliwo ści kształtowania tej dziedziny życia społecznego, okre ślaj ąc priorytety programów kultury. Co wi ęcej, oczekiwania organizatorów i zbiorowo ści ludzi zaanga żowanych w życie kulturalne i b ędące odpowiedzi ą na nie postulaty programowe partii politycznych, id ą w kierunku rozszerzania interwencjonizmu pa ństwowego. „Silny mecenat pa ństwa w kulturze” jest obowi ązuj ącym hasłem i po żą danym przez zainteresowane środowiska stanem rzeczy. Zgodnie z postanowieniami Paktu dla Kultury : „Finansowanie to najmniej, co pa ństwo mo że zrobi ć. Uczestnictwo w kulturze i twórcza aktywno ść obywateli powinny by ć priorytetami władzy publicznej, realizowanymi poprzez nowoczesne programy kulturalne, popraw ę jako ści edukacji i nauki, powszechny dost ęp do zasobów kultury, bibliotek, mediatek i wielofunkcyjnych o środków kultury oraz wysokiej jako ści instytucje kultury i media publiczne”. 447
446 B. Gierat-Biero ń, Kierunki rozwoju polityki kulturalnej w Polsce po 1989 roku. Koncepcje ministerialne , „Zarz ądzanie w Kulturze”, 2015, Nr 16, z. 3, s. 208, pdf. 447 Pakt dla Kultury , op. cit. 221
3.4. Finansowanie działalno ści kulturalnej
3.4.1. Bud żet pa ństwa w finansowaniu sfery upowszechniania kultury
Finansowanie sfery twórczo ści artystycznej i upowszechniania uczestnictwa w kulturze w Polsce jest ci ągle przedmiotem dyskusji zainteresowanych gremiów i środowisk społecznych. Ekonomia kultury w praktyce, by tak rzec, stała si ę do świadczeniem wszystkich podmiotów zaanga żowanych w organizacj ę życia kulturalnego, staraj ących si ę zapewni ć nale żyte funkcjonowanie instytucji kultury w nowej rzeczywisto ści gospodarczej i społeczno-politycznej po 1989 roku, w której w sferze kultury zaistniał „konflikt rynku i warto ści” – jak to uj ęto w dokumencie MKiS Kultura w okresie przej ściowym . Oczywistym stało si ę, że nale ży pilnie zaj ąć si ę „(…) poszukiwaniem nowych rozwi ąza ń w zakresie finansowania kultury ze środków publicznych oraz poszukiwaniem nowych, pozabud żetowych źródeł i form finansowania kultury” 448 , a potrzeb ą chwili było opracowanie zasad i kryteriów podziału bud żetu b ędącego w dyspozycji MKiS na sfer ę upowszechniania kultury na szczeblu centralnym oraz w województwach i gminach. Zaj ął si ę tym Zakład Ekonomiki Kultury Instytutu Kultury pod kierunkiem Stanisławy Golinowskiej. 449 Jakie s ą mo żliwo ści prawne i instytucjonalne finansowania działalno ści kulturalnej przedstawiam poni żej. Podstawami prawnymi finansowania działalno ści upowszechniania kultury jest ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej oraz coroczne ustawy bud żetowe okre ślaj ące wielko ść wydatków bud żetowych na t ę sfer ę. Artykuł 28, ust ęp 2 ustawy o działalno ści kulturalnej ustala, że „Przychodami instytucji kultury s ą wpływy uzyskiwane z prowadzonej działalno ści, dotacje bud żetowe, środki otrzymane od osób fizycznych oraz z innych źródeł”. Artykuł 5 ustalał, że dotacje z bud żetu pa ństwa – poza instytucjami pa ństwowymi – mog ą otrzymywa ć równie ż inne podmioty prowadz ące działalno ść kulturaln ą (osoby prawne, fizyczne i jednostki organizacyjne nie posiadaj ąc osobowo ści prawnej) na „realizacj ę zada ń pa ństwowych”. W ustawie nowelizuj ącej z 2011 roku poza rzeczonymi podmiotami, wymienione zostały
448 S. Golinowska z udziałem M. Chełmi ńskiej, J. Gajewskiej, D. Ilczuk, S. Lechowskiej, A. Wieczorek (oprac.), W poszukiwaniu nowych źródeł i form finansowania kultury. Studia z krajów o gospodarce rynkowej , IK, Warszawa 1991, s. 3. 449 S. Golinowska (red.), Podział środków na kultur ę przez organa administracji pa ństwowej. Zasady, formy, kryteria , IK, Warszawa 1994. 222
„Organizacje pozarz ądowe prowadz ące działalno ść kulturaln ą mog ą otrzymywa ć dotacje celowe z bud żetu pa ństwa z cz ęś ci, której dysponentem jest minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, na zadania obj ęte mecenatem pa ństwa, w tym dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji”. 450 W znowelizowanej w 1996 roku ustawie artykuł 1, ustęp 2 ustalił obowi ązek mecenatu pa ństwa nad działalno ści ą kulturaln ą, stwierdzaj ąc, że „Pa ństwo sprawuje mecenat nad działalno ści ą kulturaln ą polegaj ący na wspieraniu i promocji twórczo ści, edukacji i o światy kulturalnej, działa ń i inicjatyw kulturalnych oraz opieki nad zabytkami”. 451 Ust ęp 3 okre śla, że mecenat pa ństwa w tym zakresie mo że obejmowa ć nie tylko pa ństwowe i samorz ądowe instytucje kultury, ale te ż działalno ść kulturaln ą prowadzon ą przez inne podmioty:
„Minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego mo że wspiera ć finansowo, w ramach mecenatu pa ństwa, realizacj ę planowanych na dany rok zada ń zwi ązanych z polityk ą kulturaln ą pa ństwa, prowadzonych przez instytucje kultury i inne podmioty nienale żą ce do sektora finansów publicznych”.
Uprawnienie powy ższe ma równie ż samorz ąd terytorialny na obszarze swego działania w stosunku do prywatnych organizatorów działalno ści w sferze upowszechniania kultury. Artykuł 28 ust ęp 3 okre śla, że „wysoko ść rocznej dotacji na działalno ść instytucji kultury ustala organizator”, którym jest „minister wła ściwy do spraw kultury” w przypadku wyodr ębnionych w ustawie narodowych instytucji kultury, a w odniesieniu do pa ństwowych instytucji kultury „naczelne lub centralne organy administracji pa ństwowej i wojewodowie” oraz samorz ąd gminny według ustawy z 1990 roku, a od 1999 roku samorz ąd powiatowy i wojewódzki zgodnie z nowym podziałem terytorialnym pa ństwa. Corocznie zatem wymienieni „organizatorzy” (poza jednostkami samorz ądu terytorialnego) otrzymuj ą na mocy ustawy bud żetowej z niegdy ś z działu 83 „Kultura i sztuka” od 2001 roku z cz ęś ci 24 „Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego” środki na b ędące w ich gestii instytucje kultury. Według ust ępu 3 artykułu 9 ustawy samorz ądowe i nstytucje kultury „(...) mog ą otrzymywa ć dotacje celowe na zadania obj ęte mecenatem pa ństwa, w tym dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji, z bud żetu pa ństwa z cz ęś ci, której dysponentem jest minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego”. 452
450 Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej oraz niektórych innych ustaw , Dz. U. z 2011 r., Nr 207, poz. 1230. 451 Ustawa z dnia 27 czerwca 1996 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , Dz. U. z 1996 r., Nr 90, poz. 406. 452 Zasady finansowania kultury przez pa ństwo i prowadzenie gospodarki finansowej zmieniły ustawy z 26 listopada 1996 roku, jedna – o finansach publicznych , druga – o dochodach jednostek samorz ądu terytorialnego. 223
Na plan wydatków bud żetowych pa ństwa w cz ęś ci 24 „Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego” składaj ą si ę: (1) dotacje i subwencje, (2) świadczenia na rzecz osób fizycznych, (3) wydatki bie żą ce jednostek bud żetowych, (4) wydatki maj ątkowe. Finansowanie działalno ści kulturalnej w stopniu odpowiednim do potrzeb w tej sferze było stałym problemem ministrów „wła ściwych do spraw kultury” i osób kieruj ących instytucjami kultury i to zarówno tymi, które maj ą status narodowych i pa ństwowych instytucji kultury podlegaj ących ministrowi jak i samorz ądowych. Postulat „1% bud żetu pa ństwa na kultur ę”, nie zawsze dookre ślaj ąc dokładniej czy chodzi o dochód pa ństwa czy jego wydatki, niekiedy proponuje si ę 1% Produktu Krajowego Brutto – PKB jest od ponad dwudziestu lat nieosi ągalnym ideałem. Postulat ten najdono śniej zabrzmiał podczas Kongresu Kultury Polskiej w Krakowie w 2009 roku, który odbywał si ę pod hasłem „Kultura si ę liczy” (które wszak że było interpretowane nie tylko w duchu ekonomii). Głosi go od lat ruch społeczny Obywatele Kultury, który uformował si ę po wspomnianym Kongresie oraz przedstawiciele środowisk artystycznych, proponuj ąc pocz ątkowo 1% podatku CIT ( Corporate Income Tax ), tj. podatku dochodowego od osób prawnych (nie tylko przedsi ębiorstw). „Wydatki na kultur ę” w stosunku do całkowitych wydatków bud żetu pa ństwa zapisanych w ustawach bud żetowych pa ństwa były nominalnie wy ższe ni ż 1% w roku: 1989 (1,4%), 1990 (1,63%) oraz w 1991 (1,16%), ale wobec wysokiej inflacji nie zapewniały w stopniu wystarczaj ącym środków na utrzymanie instytucji kultury i realizacj ę ich programów działalno ści. Od 1992 roku mamy spadek finansowania sfery upowszechniania kultury do poziomu zwykle znacznie poni żej 1%, co pokazuje tabela. Od 1999 roku po wprowadzeniu nowego podziału terytorialnego pa ństwa i ustanowieniu samorz ądu powiatowego i wojewódzkiego finansowanie regionalnych i ponadlokalnych instytucji kulturalnych przej ęły samorz ądy.
Tabela 3
Wydatki planowane na kultur ę w ł ącznych wydatkach pa ństwa w latach 1990–2015 według ustaw bud żetowych: cz ęść 24 (w %)
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 1,63 1,16 0,75 0,72 0,66 0,68 0,71 0,71 0,73 0,64 0,67 0,67 0,58 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 0,60 0,64 0,75 0,77 0,72 0,69 0,74 0,75 0,78 0,87 0,87 0,91 0,95 Opracowanie własne
224
Jak kształtowało si ę finansowanie działalno ści kulturalnej w latach 1995–2007 przedstawia raport Finansowanie kultury i zarz ądzanie instytucjami kultury .453 Według ustale ń autorów raportu: „Warto ść wydatków na kultur ę ze wszystkich tych źródeł nominalnie rosła prawie w całym okresie 1995-2007 (z wyj ątkiem lat 1999 oraz 2003, (…). Analiza wydatków realnych (…) pokazuje jednak, że lata 2001-2003 były okresem, w którym sektor kultury miał si ę najgorzej. Zanotowany został wtedy kilkuprocentowy spadek realnych wydatków, zarówno jednostek samorz ądu terytorialnego, jak i gospodarstw domowych, które wyra źnie odczuwały skutki stagnacji gospodarczej. Pocz ąwszy od 2003 r. sektor kultury notuje bardzo dynamiczny wzrost finansowania, powodowany głównie wzrostem wydatków maj ątkowych, co jest kreowane mi ędzy innymi przez środki napływaj ące z funduszy UE. Od 2006 r. zauwa żalny jest tak że dynamiczny wzrost realnych wydatków gospodarstw domowych, co wynika z wyra źnego wzrostu ich dochodów”. 454
W minionych latach pojawiały si ę ró żne ministerialne pomysły i koncepcje na finansowanie sfery upowszechniania kultury. Z interesuj ących pomysłów finansowania kultury zasłyn ął Andrzej Celi ński, który w swoim planie reformatorskim „Szansa dla kultury” proponował: (1) wzrost jej finansowania z bud żetu pa ństwa o 1% powy żej inflacji do 2003 roku, a ostatecznie 1% z bud żetu pa ństwa i (2) uzyskiwanie dodatkowych środków z gier hazardowych i Totalizatora Sportowego (20% dochodów) oraz z 1% podatku dochodowego na cele społeczne (od 1 stycznia 2004 roku), (3) ustanowienie „funduszy kryształowych” i (4) promesy na inwestycje. Minister sformułował algorytm tworzenia bud żetu resortu kultury: „zeszłoroczne wydatki na kultur ę plus wska źnik inflacji plus jeden procent”. Najwi ększe zainteresowanie wzbudził projekt tzw. funduszy kryształowych zakładaj ący, i ż ka żda wpisana do rejestru instytucja kultury zobowi ązana b ędzie do gromadzenia środków z przychodów corocznego bud żetu na nienaruszalny fundusz kapitałowy, z którego po okre ślonym ustawowo czasie od utworzenia mo żna byłoby jedynie wydatkowa ć kwoty w wysoko ści 2 – 3%. Fundusz cało ści mógłby by ć uruchomiony dopiero po 10 latach w sytuacji kryzysowej. 455 Poza dotacjami podstawowym źródłem finansowania twórczo ści artystycznej i przedsi ęwzi ęć kulturalnych były fundusze pa ństwowe. Przypomnie ć nale ży, że zlikwidowany został Narodowy Fundusz Rozwoju Kultury z czasów PRL, „cho ć dziesi ątki innych, mniej
453 J. Głowacki, J. Hausner, K. Jakóbik, K. Marel, A. Mitu ś, M. Żabi ński, Finansowanie kultury i zarz ądzanie instytucjami kultury , Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, [Warszawa 2008] http://www.kongreskultury.pl/title,Raport_o_finansowaniu_i_zarzadzaniu_instytucjami _kultury,pid,217.html. 454 Ibidem, s. 45. 455 B. Gierat-Biero ń, Reforma naiwno ści . Andrzej Celi ński (19 pa ździernika 2001 – 5 lipca 2002 ), w: B. Gierat- Biero ń, op. cit., s. 222. 225 wa żnych, istnieje do dzi ś” – jak podkre ślił Wacław Janas, podsekretarz stanu w MKiS za czasów ministra Kazimierza Dejmka 456 . Fundusze pa ństwowe to środki pieni ęż ne wydzielone z bud żetu pa ństwa (jego dochodów) lub innych wpłat na finansowanie okre ślonych zada ń zgodnie z ustanawiaj ącym je aktem prawnym. Fundusze społeczne tworzone są z dobrowolnych wpłat czy opłat i/lub składek przedsi ębiorstw, instytucji społecznych i osób prywatnych. Obecne celowe fundusze pa ństwowe: Fundusz Promocji Twórczo ści, Fundusz Promocji Kultury b ędące w dyspozycji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Fundusz Promocji Twórczo ści utworzony na mocy ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (1994) z 5% wpływów brutto ze sprzeda ży egzemplarzy utworów: literackich, muzycznych, plastycznych, fotograficznych i kartograficznych, autorów polskich i zagranicznych opublikowanych w Polsce po 1 stycznia 2003 roku i niekorzystaj ących z ochrony autorskich praw maj ątkowych. Środki Funduszu mog ą by ć spo żytkowane na dotacje do wyda ń, stypendia i zapomogi dla twórców. 457 Miast komercyjnej sprzeda ży twórczo ści, „promocja twórczo ści” obj ęła artystów rozwijaj ących si ę, którzy otrzymywali stypendium wypłacane w trzech, wskazanych przez ustaw ę dziedzinach: literaturze, muzyce i plastyce oraz twórców, którym przyznano pomoc socjaln ą. Zadaniem statutowym jest tak że dotowanie „wydawania utworów o szczególnym znaczeniu dla kultury polskiej”.
456 B. Gierat-Biero ń, Ministerstwo rz ądu dusz , op. cit., s. 104. 457 Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r . o prawie autorskim i prawach pokrewnych , Dz. U. z 1994 r., Nr 24, poz. 83; Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 22 grudnia 1994 r. w sprawie wysoko ści opłat na Fundusz Promocji Twórczo ści od egzemplarzy utworów, których autorska ochrona maj ątkowa upłyn ęła, szczegółowych zasad wypłat z tego Funduszu oraz przyznawania z niego stypendiów i pomocy socjalnej , Dz. U. z 1994 r., Nr 138, poz. 735; Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 17 stycznia 2003 r . w sprawie podmiotów uprawnionych do wyst ępowania z wnioskiem o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści oraz wymogów formalnych, jakim powinien odpowiada ć ten wniosek , Dz. U. z 2003 r., Nr 13, poz. 134; Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 24 lutego 2003 r. , w sprawie wysoko ści procentu wpłat na Fundusz Promocji Twórczo ści , Dz. U. z 2003 r., Nr 41, poz. 354; Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 5 grudnia 2012 r. w sprawie powołania Komisji do spraw opiniowania wniosków o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści , Dz. Urz. MKiDN, poz. 62; Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 5 czerwca 2013 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie powołania Komisji do spraw opiniowania wniosków o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści , Dz. Urz. MKiDN, poz. 23; Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 21 kwietnia 2015 r. w sprawie powołania komisji opiniuj ącej wnioski o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści , Dz. Urz. MKiDN, poz. 18; Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca 2015 r . zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie powołania komisji opiniuj ącej wnioski o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści , Dz. Urz. MKiDN, poz. 31. 226
Fundusz Promocji Kultury został ustanowiony na mocy artykułu 87 ustawy o grach hazardowych 458 . Jego środki pochodz ą z 20 % wpływów z dopłat w grach obj ętych monopolem pa ństwa zgodnie artykułem 80, ust ęp 1. Ust ęp 4 i 5 artykułu 87 w/w ustawy ustala, że „Wydatki Funduszu Promocji Kultury s ą przeznaczane na promowanie lub wspieranie: 1) ogólnopolskich i mi ędzynarodowych przedsi ęwzi ęć artystycznych, w tym o charakterze edukacyjnym; 2) twórczo ści literackiej i czasopi śmiennictwa oraz działa ń na rzecz kultury j ęzyka polskiego i rozwoju czytelnictwa, wspieranie czasopism kulturalnych i literatury niskonakładowej; 3) działa ń na rzecz ochrony polskiego dziedzictwa narodowego; 4) twórców i artystów, w tym w formie pomocy socjalnej; 5) działa ń na rzecz dost ępu do dóbr kultury osób niepełnosprawnych; 6) zada ń realizowanych w ramach projektów, w tym projektów inwestycyjnych oraz projektów współfinansowanych; z funduszy europejskich i mi ędzynarodowych, z zakresu kultury i ochrony dziedzictwa narodowego; 7) realizacji inwestycji słu żą cych promowaniu i wspieraniu przedsi ęwzi ęć artystycznych, rozwojowi czytelnictwa, ochronie polskiego dziedzictwa narodowego, promocji młodych twórców i artystów oraz sztuki współczesnej; 8) spłaty wieloletnich zobowi ąza ń finansowych i zwi ązanych z nimi dodatkowych obci ąż eń zaci ąganych przez instytucje kultury, dla których organizatorem jest minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, słu żą cych realizacji inwestycji z zakresu promowania i wspierania, o których mowa w pkt 1–6. 5. Dysponent Funduszu Promocji Kultury przekazuje corocznie (…) nie mniej ni ż 5 % przychodu (…) do Polskiego Instytutu Sztuki Filmowej na realizację zada ń tego Instytutu” 459 .
W systemie finasowania sfery upowszechniania kultury w Polsce dominuj ący jest tzw. model dotuj ący, koncentruj ący si ę na przekazywaniu środków dla poszczególnych instytucji kulturalnych. Jego uzupełnieniem s ą dotacje celowe, inaczej przedmiotowe na przedkładane projekty twórczo ści artystycznej oraz przedsi ęwzi ęcia kulturalne „o szczególnym charakterze”, zwane powszechnie „grantami”. Ten rodzaj finansowania ró żnych form upowszechniania kultury ma z istoty charakter interwencyjny. Jak podkre śla Michał Iwaszkiewicz: „Udzielanie grantów stanowi w istocie raczej wyraz reagowania na konkretne zgłaszane propozycje ni ż stymulowanie celów nakre ślonych w polityce kulturalnej pa ństwa”. 460
458 Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych , Dz. U. z 2009 r., Nr 201, poz. 1540; Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 28 stycznia 2005 r . w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zada ń z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury , Dz. U. z 2005 r., Nr 24, poz. 200; Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 28 stycznia 2005 r . w sprawie szczegółowych zasad gospodarki finansowej Funduszu Promocji Kultury , Dz. U. z 2005 r., Nr 24, poz. 201; Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 czerwca 2010 r. w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zada ń z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury , Dz. U. z 2010 r., Nr 118, poz. 797. 459 Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych , op. cit. 460 M. Iwaszkiewicz, Pa ństwo a gwarancje rozwoju kultury w Polsce , Wyd. Ars Nova, Pozna ń 1999, s. 91. 227
Granty na ró żne inicjatywy kulturalne i artystyczne wprowadził minister Andrzej Sici ński. Funkcjonowały one równie ż za kadencji Jerzego Górala, zaniechane za ministerialnych czasów Kazimierza Dejmka, a pó źniej stały si ę stał ą form ą finansowania przedsi ęwzi ęć kulturalnych realizowanych przez podmioty pa ństwowe, samorz ądowe i prywatne, w szczególno ści organizacje pozarz ądowe. Dla umo żliwienia finansowania samorz ądowych instytucji kultury z bud żetu pa ństwa poprzez dotacje wydano rozporz ądzenie Rady Ministrów w 2005 roku 461 a pó źniej w 2011 roku dokonano zmiany w art. 9 ust. 3 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej, wedle którego: „Instytucje kultury, dla których organizatorami s ą jednostki samorz ądu terytorialnego, mog ą otrzymywa ć dotacje celowe na zadania obj ęte mecenatem pa ństwa, w tym dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji, z bud żetu pa ństwa z cz ęś ci, której dysponentem jest minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego”.
Równocze śnie ustawa ta w artykule 28, ust ępie 1b postanawia, że „Pa ństwowe instytucje kultury mog ą otrzymywa ć dotacje celowe z bud żetów jednostek samorz ądu terytorialnego na zadania wa żne z punktu widzenia regionalnej polityki rozwoju w zakresie rozwoju kultury, w tym dotacje celowe na finansowanie lub dofinansowanie kosztów realizacji inwestycji”. 462
Za kadencji Waldemara D ąbrowskiego opracowano programy przedsi ęwzi ęć w zakresie upowszechniania kultury skierowane do samorz ądów, by w ten sposób wesprze ć finansowo z bud żetu pa ństwa regionalne i lokalne instytucje kultury, o czym była ju ż mowa. Sporo środków na: rozbudow ę infrastruktury kulturalnej, działania w sferze upowszechniania uczestnictwa w kulturze i promowanie twórczo ści artystycznej przeznaczano w ramach programów MKiDN w latach 2007–2015. Programy te kierowano do pa ństwowych i samorz ądowych instytucji kultury, pa ństwowych szkół filmowych, niepublicznych szkół artystycznych, placówek zapewniaj ących opiek ę uczniom szkół artystycznych, doskonalenia nauczycieli tych szkół, uczelni publicznych oraz niepublicznych, instytutów badawczo-rozwojowych nadzorowanych przez ministra, archiwów oraz „III sektora”: fundacji, stowarzysze ń, wreszcie osób fizycznych i innych podmiotów prowadz ących działalno ść w dziedzinie kultury, gwarantuj ące „zgodno ść
461 Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 19 kwietnia 2005 r. w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa wykonywanych przez samorz ądowe instytucje filmowe i instytucje kultury oraz udzielania dotacji na te zadania, Dz. U. z 2005 r., Nr 74, poz. 646. 462 Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , Dz. U. z 2011 r., Nr 207, poz. 1230. 228 realizacji projektu z przepisami o pomocy publicznej”. 463 Warunki przyst ąpienia do poszczególnych programów i tryb składania ofert okre ślały ka żdorazowo rozporz ądzenia ministra. 464 Źródłem finansowania działalno ści kulturalnej jest wi ęc przede wszystkim bud żet pa ństwa, bud żety samorz ądów terytorialnych, dochody ludno ści nabywaj ącej „dobra i usługi kulturalne” (wydatki gospodarstw domowych) oraz od szeregu lat środki przekazywane przez krajowe fundacje oraz pochodz ące z funduszy zagranicznych, głównie z programów Unii Europejskiej.
3.4.2. Pozabud żetowe środki „na kultur ę”
Fundacje krajowe
Pozyskiwanie pozabud żetowych środków na działalno ść kulturaln ą jest obowi ązkiem statutowym kilku przynajmniej pa ństwowych centralnych instytucji kultury. Wspieranie finansowe ró żnych form upowszechniania kultury jest udziałem fundacji, których szerok ą działalno ść umo żliwiły zmiany ustrojowe i prawa po 1989 roku. Fundacje ustanawiały osoby fizyczne b ądź prawne dla „celów społecznie albo gospodarczo u żytecznych”. Dorota Ilczuk skonstruowała typologi ę polskich fundacji kulturalnych, wyró żniaj ąc ze wzgl ędu na cele działalno ści fundacje zajmuj ące si ę: promocj ą kultury polskiej za granic ą, promocj ą twórców i twórczo ści, upowszechnianiem kultury, promuj ące sztuk ę awangardow ą, krzewi ące kultur ę regionaln ą, krzewi ące kultur ę mniejszo ści narodowych, ochron ą dziedzictwa narodowego. 465 Pierwsza fundacja kultury w Polsce powstała w 1984 roku. W ci ągu następnych 5 lat utworzono ponad 100 fundacji. Do III RP wchodzili śmy, by tak rzec, z 104 fundacjami. W 1990 roku było ich 289, w 1991 – 316, w 1992 – 526, w 1993 – 770. 466 Według bada ń Głównego
463 Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 12 sierpnia 2015 r . w sprawie udzielania pomocy na kultur ę i ochron ę dziedzictwa kulturowego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014 – 2020 , Dz. U. z 2015 r., poz. 1234. 464 Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 28 stycznia 2005 r . w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zada ń z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury , op. cit.; Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 czerwca 2010 r. w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zada ń z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury , op. cit. 465 D. Ilczuk, Sektor nonprofit w kulturze. Analiza instytucjonalno-finansowa fundacji i stowarzysze ń, IK, Warszawa 1995, s. 149. 466 Ibidem, s. 109. 229
Urz ędu Statystycznego w 2012 roku było zarejestrowanych w Krajowym rejestrze S ądowym 93000 stowarzysze ń i fundacji, z których 16 000 fundacji prowadziło działalno ść gospodarcz ą (36% ogółu), a spo śród nich 17% jako swój obszar zada ń statutowych wskazało „kultur ę i sztuk ę”. 467 W 2014 roku „aktywnie działało” 10 700 fundacji, z których 13% funkcjonowało w sferze „kultury i sztuki”. Rejestr fundacji nadzorowanych przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zawiera aktualnie 5533 pozycji. 468 58% badanych fundacji prowadziło nieodpłatn ą działalno ść statutow ą, 26% odpłatn ą, przy braku działalno ści gospodarczej, 11% działalno ść gospodarcz ą przy braku odpłatnej działalno ści statutowej oraz 5% odpłatn ą działalno ść statutow ą i działalno ść gospodarcz ą. 35% fundacji miało przychody o charakterze rynkowym, 45% przychody ze źródeł publicznych o charakterze nierynkowym, 20% pozostałe przychody (m.in. darowizny, składki członkowskie). Zwa żywszy, że „W zdecydowanej wi ększo ści organizacji deklarowane kwoty przychodów nie były jednak wysokie. (…) Szczególnie niskimi przychodami wyró żniały się natomiast stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne – zdecydowana wi ększo ść (82%) osi ągn ęła przychody poni żej 100 tys. zł”. 469 fundacje i stowarzyszenia nie mog ą by ć znacz ącymi podmiotami pozabud żetowymi wspieraj ącymi finansowo twórczo ść artystyczn ą i działalno ść kulturaln ą. One równie ż staraj ą si ę pozyskiwa ć środki z bud żetu pa ństwa i samorz ądu terytorialnego na własne cele statutowe i realizowa ć „zadania zlecone” w sferze upowszechniania uczestnictwa w kulturze. Fundacje utraciwszy pokładan ą w nich nadziej ę na pozyskiwanie środków na działalno ść instytucji kulturalnych uległy przeobra żeniom ku „organizacjom pozarz ądowym”, b ędąc obecnie obok stowarzysze ń inicjatorami po żą danych przedsi ęwzi ęć „oddolnych” w życiu społecznym, staj ąc si ę partnerami innych organizacji pozarz ądowych wspomagaj ących sektor publiczny w ró żnych sferach jego funkcjonowania. Wi ększ ą rol ę odgrywa kilkana ście fundacji, w śród nich Fundacja Kultury Polskiej zało żona jeszcze w 1987 roku przez znakomitych polskich artystów i ludzi
467 K. Go ś-Wójcicka, R. Wilk, Stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne, fundacje oraz społeczne podmioty wyznaniowe prowadz ące działalno ść gospodarcz ą w 2012 r., GUS, Departament Bada ń Społecznych i Warunków Życia oraz Urz ąd Statystyczny w Krakowie, Warszawa 2013, pdf. https://stat.gov.pl/obszary- tematyczne/gospodarka-spoleczna-wolontariat/gospodarka-spoleczna-trzeci-sektor/stowarzyszenia-i-podobn. 468 http://bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/rejestry-fundacji-i-instytucji-kultury.php 469 K. Go ś-Wójcicka, M. Kazanecka, E. Makowska-Belta, T. Sekuła, Działalno ść stowarzysze ń i podobnych organizacji społecznych, fundacji, społecznych podmiotów wyznaniowych oraz samorz ądu gospodarczego i zawodowego w 2014 r. – wyniki wst ępne, GUS, Departament Bada ń Społecznych i Warunków Życia oraz Urz ąd Statystyczny w Krakowie, Warszawa 2016, pdf http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/gospodarka- spoleczna-wolontariat/gospodarka-spoleczna-trzeci-sektor/dzialalnosc-stowarzyszen-i-podobnych. 230 nauki z Polski i zagranicy, w celu wspierania i promocji polskiej kultury, jej twórców sztuki oraz ochrony dziedzictwa narodowego. W grudniu 1990 roku Izabella Cywi ńska jako minister kultury zało żyła Fundacj ę Rozwoju Kultury, która przej ęła środki pozostałe po zlikwidowanym Funduszu Rozwoju Kultury z okresu PRL. Jako inne źródła dochodów Fundacji przewidywano: wpływy z gier losowych, dobrowolne wpłaty, darowizny i zapisy osób fizycznych i prawnych, z prawem okre ślania donatorom przeznaczenia ich na wskazane inicjatywy twórcze i artystyczne. Fundacja podj ęła działalno ść w styczniu 1992 roku. Jej statutowym celem jest finansowanie edukacji kulturalnej społecze ństwa, wspieranie niekomercyjnej twórczo ści artystycznej oraz regionalnych i lokalnych inicjatyw kulturalnych, a tak że promowanie debiutów artystycznych poprzez programy stypendialne. Ustanowiła Program Promocji Najnowszej Literatury Polskiej i Program „Małe Ojczyzny” – Tradycja dla Przyszło ści. Fundacja im. Stefana Batorego ustanowiła kilka programów tematycznych, w śród nich Program Kulturalny wspieraj ący finansowo przedsi ęwzi ęcia w sferze kultury lokalnej, dotycz ące mniejszo ści narodowych, mi ędzynarodow ą współprac ę kulturaln ą krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Fundacja Bankowa im. Leopolda Kronenberga dotuje mi ędzy innymi „cenne inicjatywy kulturalne, zwłaszcza muzyki i dziedzictwa kulturowego”. Fundacja Partnerstwo dla Środowiska dofinansowuje mi ędzy innymi projekty dotycz ące ochrony dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego. Ustanowiła program specjalny Przyroda, Tradycja i Ludzie – Szlak Bursztynowy. Dziedzictwo kultury żydowskiej w Polsce, ochrona jej zabytków i upowszechnianie wiedzy o wspólnych tradycjach Polaków i Żydów stanowi cele działania Fundacji Rodziny Nisssenbaumów. Fundacja Wspomagania Wsi finansuje Program Wiejskie Warsztaty Teatralne we współpracy ze Stowarzyszeniem Teatralnym REMUS. 470
470 S. Lis, Finansowanie kultury w Polsce . Cz ęść 1, Programy i organizacje krajowe , CAK, Warszawa 2001. 231
Tabela 4 Wa żniejsze fundacje wspieraj ące działalno ść kulturaln ą
Główne zało żone obszary wsparcia kultury Fundacje wspieraj ące działalno ść kulturaln ą Dziedzictwo Edukacja Kultura Pomoc prawna kulturowe i Sztuka Fundacja Büchnera - - Tak - Fundacja Cepelia – Polska Sztuka i R ękodzieło Tak - Tak - Fundacja im. Stefana Batorego - Tak Tak - Fundacja Judaica - Centrum Kultury Żydowskiej Tak Tak - Tak Fundacja Ksi ąż ka dla Dziecka - Tak - - Fundacja Kultury Tak Tak Tak - Fundacja Kultury i Rozwoju Kulturalnego Wsi - Tak Tak Tak Fundacja Kultury Polskiej Tak Tak Tak Tak Fundacja Kultury Wsi Tak Tak Tak Tak Fundacja Ochrony Zabytków Tak - - Tak Fundacja „Pogranicze” - Tak Tak Tak Fundacja Rodziny Nissenbaumów Tak Tak - - Fundacja Stu - Tak Tak Tak Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej - Tak Tak Tak Krakowska Fundacja Dziennikarzy - Tak Tak Tak Źródło: Fundacje wspieraj ące kultur ę. Vademecum animatora kultury , red. Aleksander W. Nocu ń, Centrum Animacji Kultury, Warszawa 1998.
Zagraniczne źródła finansowania kultury
Środki na ró żnorodn ą działalno ść upowszechniania uczestnictwa w kulturze pozyskiwa ć mo żna było od podmiotów zagranicznych w ramach rz ądowych umów bilateralnych Rzeczypospolitej Polskiej z innymi pa ństwami, w szczególno ści dotycz ącymi wymiany i współpracy kulturalnej, umów wielorz ądowych (wielonarodowych) oraz instytucji finansowych (banków), fundacji i organizacji zagranicznych. W umowach dwustronnych wymieniono zadania priorytetowe, z których zakresu mogły by ć dofinansowane projekty. W śród nich wskazano przedsi ęwzi ęcia dotycz ące sfery kultury: „1. Tworzenia i wzmacniania partnerstwa mi ędzy samorz ądami terytorialnymi, instytucjami kultury i organizacjami pozarz ądowymi o podobnych kompetencjach i randze. 2. Miejsca kultury w rozwoju regionalnym na wszystkich szczeblach samorz ądu terytorialnego. 3. Wspierania zmian społecznych w środowiskach lokalnych poprzez kultur ę. (…) 7. Restaurowania i zachowania pomników kultury o europejskim, historycznym znaczeniu, jak te ż tworzenia, rozbudowy i utrzymania miejsc pami ęci. (…) 8. Prowadzenia działalno ści szkoleniowej (seminaria, konferencje, szkolenia, obozy integracyjne). (…) 10. Współpracy przygranicznej. 11. Stypendiów i praktyk szkoleniowych. 12. Wizyt studyjnych. 13. Kursów j ęzykowych. 14. Promocji procesu integracji europejskiej. 15. Promocji gospodarki turystycznej, a szczególnie agro- i ekoturystyki. (...)
232
20. Organizacji imprez i przedsi ęwzi ęć kulturalnych promuj ących lokalne dziedzictwo kulturowe”. 471
Stanisław Lis w opracowaniu orientuj ącym czytelnika w mo żliwo ściach finansowania działa ń kulturalnych wymienia fundusze zagraniczne z programów bilateralnych rz ądu RP, umów wielostronnych i instytucji zagranicznych działaj ących poza porozumieniami rz ądowymi.
Tabela 5 Podmioty zagraniczne finansuj ące ró żnego rodzaju działania na mocy umów dwustronnych rz ądu RP (do 2001 r.)
PA ŃSTWO NAZWA PODMIOTU FINANSUJ ĄCEGO
DANIA Du ński Fundusz Inwestycyjny Dla Europy Środkowej i Wschodniej Program Business To Business Fundacja Francja – Polska FRANCJA Fundacja Dla Polski (przedstawicielstwo zagraniczne Foundation de France) HOLANDIA Program GST Program Małych Dotacji Ambasady Królestwa Niderlandów Japo ńska Agencja Współpracy Mi ędzynarodowej (JICA) JAPONIA Japo ńska Organizacja Wolontariuszy Do Spraw Współpracy z Zagranic ą Canadian Executive Service Organization KANADA Kanadyjski Fundusz Współpracy Fundacja Konrada Adenauera NIEMCY Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej Agrobusiness Commodity Marketing Information STANY Citizens Democracy Corps ZJEDNOCZONE Polsko-Ameryka ńsko-Ukrai ńska Inicjatywa Współpracy AMERYKI Polsko-Ameryka ński Fundusz Po życzkowy Injatyw Obywatelskich SZWAJCARIA Polsko-Szwajcarska Komisja Środków Złotowych SZWECJA Swedish International Development Agency (SIDA) British Executive Service Overseas WIELKA RYTANIA Program Wspierania Samorz ądów Lokalnych – Fundusz Know How Opracowanie na podstawie: S. Lis, Finansowanie kultury w Polsce. Cz ęść 2, Programy i organizacje zagraniczne , CAK, Warszawa 2001.
Programy wielonarodowe rz ądu RP, które mog ą by ć wykorzystywane w pewnym zakresie merytorycznym do finansowania przedsi ęwzi ęć zwi ązanych ze sfer ą kultury to: 1. EKO-Fundusz – fundacja zało żona przez Ministra Finansów RP dla zarz ądzania funduszami stworzonymi w wyniku zamiany cz ęś ci polskiego długu zagranicznego na finansowanie
471 S. Lis, Finansowanie kultury w Polsce. Cz ęść 2, Programy i organizacje zagraniczne , CAK, Warszawa 2001, s. 10. 233
działalno ści na rzecz ochrony środowiska na mocy porozumienia rz ądów: Polski, Danii, Francji, Stanów Zjednoczonych, Szwajcarii, Szwecji i Włoch, 2. Program Umbrella – wspólny program doradczy Organizacji Narodów Zjednoczonych, Holandii, Japonii i Polski, 3. Global Environmental Facility – fundusz zało żony przez Program Rozwojowy ONZ, Program Środowiskowy ONZ, Bank Światowy i rz ądy kilku pa ństw, 4. Counterpart Funds (CPF) – finansowe działa ń na rzecz integracji z UE.
Tabela 6 Organizacje zagraniczne wspieraj ące finansowo upowszechnianie kultury (do 2010 r.)
PA ŃSTWO ORGANIZACJA DZIEDZINY
STANY Demokracja i sprawowanie władzy, edukacja, kultura 3M Corporation ZJEDNOCZONE i sztuka, ochrona zdrowia, pomoc społeczna i usługi socjalne, rozwój lokalny. AMERYKI Ochrona dziedzictwa kulturowego i naturalnego, American Express wspieranie unikatowej sztuki i kultury krajów i regionów. Philantrophy Program Pomoc dla ludzi kształc ących si ę i dla poszukuj ących pracy dla uzyskania własnej samodzielno ści ekonomicznej. Ameryka ńsko-Polsko- Popularyzacja kultury żydowskiej, opieka nad zabytkami Izraelska Fundacja „Shalom” żydowskimi w Polsce. The Andrew W. Mellon Szkolnictwo wy ższe, kultura i twórczo ść artystyczna, Foundation sprawy publiczne. Demokracja i sprawowanie władzy; rozwój sektora Aspen Institute Nonprofit organizacji pozarz ądowych, polityka pa ństwa i organizacje Sector Research Fund non-profit. Demokracja i sprawowanie władzy, edukacja, kobiety, AT & T Foundation kultura i sztuka, ochrona środowiska, pomoc społeczna i usługi socjalne, rodzina, dzieci, niepełnosprawni, mniejszo ści. Carnegie Corporation of the Demokracja i sprawowanie władzy, bezpiecze ństwo US mi ędzynarodowe, pokój, edukacja. Charles Stewart Motto Społecze ństwo obywatelskie, środowisko naturalne, Foundation ubóstwo. Rozwój społeczno ści lokalnych, edukacja Citibank/Citicorp Foundation i badania, kultura i sztuka, opieka zdrowotna, środowisko naturalne. Digital Corporate Edukacja, ochrona zdrowia, pomoc społeczna i usługi Contributions Program socjalne, rozwój lokalny. Exon Corporate Giving Demokracja i sprawowanie władzy, edukacja, kobiety, Program kultura i sztuka, ochrona środowiska, ochrona zdrowia, rozwój gospodarczy i przedsi ębiorczo ści, rozwój lokalny.
234
International Foundation for Rozwój sztuki i konserwacja zabytków. Art Research Edukacja, ochrona zdrowia, pomoc społeczna i usługi Mattel Foundation socjalne. Mobil Foundation Edukacja w szkolnictwie wy ższym, opieka zdrowotna, organizacje obywatelskie, kultura i sztuka. Pollock-Krasner Foundation Wspieranie pocz ątkuj ących artystów sztuk plastycznych. Inc. Foundation Roi Baudouin Ubóstwo, wykluczenie społeczne, zrównowa żony rozwój, Koning Boudewijnstichting samorz ądno ść lokalna, społecze ństwo obywatelskie, media, kultura, sport, szkolenia. Edukacja artystyczna (muzyczna), wspólne dziedzictwo European Mozart Foundation kulturowe Europy, turystyka kulturowa. FRANCJA Foundation de France Solidarno ść społeczna, ochrona zdrowia, kultura. International Fund for the Promocja artystów i wymiana. Promotion of Culture European Cultural Promowanie europejskiej współpracy kulturalnej. Foundation Juliana Welzijn Fonds Pomoc i opieka, praca społeczno-kulturalna. Nauki humanistyczne, sztuki pi ękne, sztuka sceniczna, HOLANDIA Met Prins Bernhard Fonds edukacja kulturalna, ochrona zabytków, ochrona przyrody. Fundusz Europa Wschodnia Nauki humanistyczne, sztuki pi ękne, sztuka sceniczna, Fundacji Powszechnej Loterii edukacja kulturalna, ochrona zabytków, ochrona przyrody. Holenderskiej Edukacja w zakresie warto ści demokratycznych, Friedrich-Ebert-Stiftung promowanie kultury i sztuki jako elementów żywej NIEMCY demokracji, promowanie projektów badawczych. Robert Bosch Stiftung Gmbh Zdrowie publiczne, praca społeczna, mi ędzynarodowe zrozumienie, edukacja, kultura i sztuka, nauki naturalne. Schweisfurth Stiftung Nauka, edukacja, kultura i sztuka. Społecze ństwo obywatelskie, sektor non-profit i Fund for the Development of SŁOWACJA samorz ądno ść lokalna, rozwój lokalny i regionalny, the Carpathian Euroregion współpraca mi ędzy sektorami: publicznym, pozarz ądowym i biznesem. WIELKA Charity Know How Bez priorytetów – wnioski organizacji pozarz ądowych. BRYTANIA Promowanie kulturowej jedno ści Europy, umo żliwianie WŁOCHY Foundazione Europea Dragan kontaktów ze znawcami kultury. Opracowanie na podstawie: S. Lis, Finansowanie kultury w Polsce. Cz ęść 2, Programy i organizacje zagraniczne , CAK, Warszawa 2001.
Sektor prywatny nie mo że by ć w obecnym stanie rzeczy alternatyw ą dla mecenatu pa ństwowego, lecz jedynie uzupełnia ć go i to w niewielkim zakresie. Zdecydowanie zwi ększaj ące si ę znaczenie b ędą miały ró żne fundusze Unii Europejskiej, ju ż wykorzystywane w działalno ści kulturalnej.
235
Fundusze i programy Unii Europejskiej
Od 1988 roku działa fundusz Rady Europy Eurimages Conseil de l`Europe wspieraj ący mi ędzynarodow ą współprac ę kulturaln ą w dziedzinie kinematografii. Polska przyst ąpiła do niego w 1991 roku. W imieniu Rady Europy specjalnym funduszem stypendialnym pokrywaj ącym koszty udziału mened żerów kultury w szkoleniach i praktykantów w instytucjach kultury w innych krajach zarz ądza belgijska Foundation Marcel Hicter. 1 listopada 1993 roku na mocy podpisanego przez 15 pa ństw Europy Zachodniej, 7 lutego 1992 roku traktatu z Maastricht, powstała Unia Europejska. Nowa organizacja mi ędzynarodowa słu żyć miała rozszerzeniu i pogł ębieniu procesu integracji gospodarczej, politycznej i społecznej w Europie zapocz ątkowanego przez Europejsk ą Wspólnot ę W ęgla i Stali (1952), kontynuowanego przez Europejsk ą Wspólnot ę Gospodarcz ą (1958). Od 1994 roku Polska czyniła przygotowania do przyst ąpienia do Unii Europejskiej. 472 W tym celu utworzony został w 1996 roku Komitet Integracji Europejskiej jako naczelny organ administracji rz ądowej do koordynowania i programowania polityki integracji Polski z UE, zast ąpiony od 1 stycznia 2010 przez Komitet do Spraw Europejskich funkcjonuj ący w strukturach Ministerstwa Spraw Zagranicznych. W bud żecie MKiS w 1998 roku pojawiła si ę pozycja „Integracja z Uni ą Europejsk ą” powtarzana przez nast ępne 5 lat (do 2002 roku). W roku przyj ęcia Polski do UE (2004) w tabeli rodzajów wydatków Ministerstwa Kultury pojawiła si ę rubryka „ Środki własne Unii Europejskiej” (brak wypełnienia do 2015 roku). W nast ępnym roku (2007) doł ączono rubryk ę „Finansowanie projektów z udziałem środków Unii Europejskiej”, zmieniaj ąc jej tytuł w 2010 roku na „Współfinansowanie projektów z udziałem środków Unii Europejskiej”. W ten sposób realizowano zalecenie wpisane do zało żeń Narodowej Strategii Rozwoju Kultury, i ż „W zwi ązku z przyst ąpieniem Polski do Unii Europejskiej w równym stopniu zadaniem Ministra Kultury, jednostek samorz ądu terytorialnego i instytucji kultury staje si ę pozyskanie środków na kultur ę z funduszy strukturalnych oraz innych środków Unii Europejskiej. W tym celu Minister Kultury jest winny zapewni ć odpowiednie środki na wkład własny do projektów realizowanych w sferze kultury”.
472 We wrze śniu 1988 roku Polska oficjalnie nawi ązała stosunki dyplomatyczne, w lipcu 1989 roku utworzyła przedstawicielstwo przy Wspólnocie Europejskiej w Brukseli, w grudniu 1991 roku podpisała układ ustanawiaj ący stowarzyszenie z pa ństwami członkowskimi wspólnoty, w maju 1993 roku uzyskała status partnera stowarzyszonego, w kwietniu 1994 roku zło żyła wniosek o członkostwo, w grudniu 1997 roku zadecydowano w sprawie negocjacji akcesyjnych trwających od marca 1998 roku do grudnia 2002 roku, w kwietniu 2003 roku Rzeczpospolita Polska podpisała traktat akcesyjny, i 1 maja 2004 roku została członkiem UE. 236
Jak kształtowały si ę wydatki MKiDN na „wkład własny” w projektach przedsi ęwzi ęć kulturalnych korzystaj ących ze środków UE przedstawia poni ższa tabela.
Tabela 7
Planowane wydatki MKiDN na współfinansowanie projektów z udziałem środków Unii Europejskiej według ustaw bud żetowych – cz ęść 24, dział 921 (w tysi ącach zł.)
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 Razem KULTURA I OCHRONA 31.875 64.940 123.661 86.092 73.342 18.781 11.165 24.660 24.423 458.939 DZIEDZICTWA NARODOWEGO
Instytucje 673 673 kinematografii Pozostałe zadania 163 5.724 1.421 1.176 3.999 349 166 183 13.181 w zakresie kultury Teatry 57 217 26.325 4.618 4.210 1.831 1.916 3.730 14.553
Filharmonie, orkiestry, chóry, 2.602 8.029 382 342 1.603 1.595 17.262 kapele Domy i o środki kultury, świetlice 3.970 4.564 6.675 6.341 156 40 34 21.780 i kluby Galerie i biura wystaw 113 40 153 artystycznych Centra kultury 4.491 5.110 2.184 1.212 1.173 486 878 2.163 1.121 18.818 i sztuki Pozostałe 112 229 3.274 705 534 3.971 1.794 29.437 instytucje kultury Biblioteki 703 1.243 1.281 1.093 36 759 5.115 Archiwa 340 421 54 846 406 2.067 Muzea 12.099 25.908 33.557 34.945 3.541 8.144 3.803 8.001 10.574 140.572 Ośrodki ochrony i dokumentacji 805 81 106 62 1.054 zabytków Ochrona zabytków i opieka nad 7.399 19.007 22.018 36.478 19.497 4.088 1.785 5.509 1.005 116.786 zabytkami Pozostała 2.993 22.171 4.015 5.357 719 379 3.160 38.794 działalno ść Opracowanie własne na podstawie: Ustawy bud żetowe, zał. nr 2.
237
W strukturze zaplanowanych wydatków w bud żecie MKiDN na dofinansowanie projektów kulturalnych wykorzystuj ących środki z programów unijnych najwi ększy udział maj ą projekty zwi ązane z ochron ą dziedzictwa kulturowego. Jeśli zsumowa ć wydatki na: archiwa, muzea, ochron ę zabytków, o środki dokumentacji zabytków i „pozostał ą działalno ść ” zwi ązan ą z ochron ą zabytków stanowi ą one w sumie 65% przewidywanej kwoty na współfinansowanie projektów w latach 2007–2015 (tab. 19). Mo że to wskazywa ć na preferowanie tej sfery w polityce kulturalnej pa ństwa i/lub na kosztowno ść projektów z zakresu ochrony dziedzictwa narodowego przedło żonych do dotowania przez MKiDN.
Tabela 8 Udział procentowy dofinansowania przez MKiDN projektów z poszczególnych dziedzin działalno ści kulturalnej
Lp. Dziedzina działalno ści kulturalnej Udział w wydatkach ogólnych w %
1. Muzea 30,62 2. Ochrona zabytków i opieka nad zabytkami 25,44 3. Pozostała działalno ść (zwi ązana z ochron ą zabytków) 8,45 4. Pozostałe instytucje kultury 6,41 5. Domy i o środki kultury, świetlice i kluby 4,74 6. Filharmonie, orkiestry, chóry, kapele 3,76 7. Teatry 3,17 8. Pozostałe zadania w zakresie kultury (filmowej) 2,87 9. Biblioteki 1,11 10. Archiwa 0,45 11. Ośrodki ochrony i dokumentacji zabytków 0,22 12. Instytucje kinematografii 0,14 Opracowanie własne
Wspólnota Europejska a nast ępnie Unia Europejska ustanowiły 5 programów dotycz ących wył ącznie kultury. Były to w kolejno ści chronologicznej: Program Ochrony Dziedzictwa Architektonicznego finansuj ący działania konserwatorskie obiektów dziedzictwa materialnego, Kaleidoscop 2000 okre ślany te ż jako Akcja Kulturalna Kaleidoscop (1996–1999) nawi ązuj ący do motta UE Jedno ść w ró żnorodno ści po świ ęcony promocji wydarze ń kulturalnych i twórczo ści artystycznej o wymiarze europejskim, Ariane (1997–1998) czyli Programme of Support, including translations, in the field of books ang readin (promowanie czytelnictwa łącznie z tłumaczeniami) maj ący na celu promocj ę ksi ąż ki i rozwój czytelnictwa, Raphael (1995– 2000) ukierunkowany na promowanie i wspieranie działa ń na rzecz zachowania europejskiego
238 dziedzictwa kulturowego i zwi ększenie dost ępu do jego obiektów 473 oraz – najszerzej zakrojony, zast ępuj ący trzy ostatnie programy – Pierwszy Ramowy Program Komisji Europejskiej dla Kultury Kultura 2000 wyznaczony na lata 2000–2004, prolongowany na okres 2005–2006 z całkowitym bud żetem 236,5 mln euro, przy sumie wyj ściowej167 mln euro. Jego kontynuacj ą był Program Kultura 2007–2013 i Program Kreatywna Europa 2014–2020. Program Ramowy Unii Europejskiej Kultura 2000 ustanowiony został na mocy Decyzji Rady i Parlamentu Europejskiego z 14 lutego 2000 roku na okres pi ęciu lat, licz ąc od 1 stycznia 2000 roku, dla promowania wspólnej dla Europejczyków przestrzeni kulturowej poprzez wspieranie finansowe współpracy mi ędzy artystami, instytucjami kulturalnymi i prywatnymi oraz europejskimi sieciami współdziałania. Mogły w nim uczestniczy ć instytucje publiczne i prywatne działaj ące w sferze kultury z pa ństw unijnych i pa ństw stowarzyszonych, w tym z Polski (od 25 stycznia 2001 roku). Jako cele Programu wyznaczono: „− akcentowanie ró żnorodno ści kultur jako znacz ącego czynnika to żsamo ści europejskiej, − promocj ę dialogu kulturalnego i wzajemnego poznawania kultur i historii narodów Europy, − rozwój nowych form ekspresji kulturowej, − otwarcie na kultury spoza obszaru Unii Europejskiej, − umo żliwienie najbardziej licznym i ró żnorodnym grupom społecznym i jednostkom pełnego korzystania z istniej ących form aktywno ści kulturalnej, − zwi ększenie mobilno ści ludzi i dzieł oraz partnerskiej wymiany w dziedzinie kultury, − promocja twórczo ści, ponadnarodowe upowszechnianie kultury i mobilności artystów, twórców oraz innych podmiotów i osób profesjonalnie zwi ązanych z kultur ą oraz ich dzieł, przy szczególnej opiece nad osobami młodymi, pochodz ącymi ze środowisk najbiedniejszych i ró żnorodnych kulturowo, − wykorzystanie nowych technologii w dobie „społecze ństwa informacyjnego” dla celów komunikacji, globalnego porozumienia i twórczej aktywno ści zawodowej w dziedzinie kultury, − ochron ę i zachowanie dziedzictwa kulturowego Narodów Europy; propagowanie umiej ętno ści i dobrych praktyk w zakresie konserwacji i zachowania dziedzictwa, − sprzyjanie rozwojowi dialogu interkulturalnego i wzajemnej wymiany pomi ędzy kulturami europejskimi i pozaeuropejskimi, − wyra źne uznanie kultury jako czynnika ekonomicznego oraz czynnika integracji społecznej i obywatelskiej, − lepszy dost ęp i uczestnictwo w kulturze dla mo żliwie najwi ększej liczby obywateli Unii Europejskiej”. 474
Komisja Europejska ustaliła nast ępuj ące „dziedziny” działa ń w ramach Programu Kultura 2000 (funkcjonuj ącego w latach 2000–2006): (1) Wspólne Europejskie Dziedzictwo Kulturowe (ruchome, nieruchome, archeologiczne i podwodne, 2. Wspólna Europejska twórczo ść
473 Przykładowo w ramach zadania Konserwacja zabytków architektury sakralnej Polska otrzymała subwencj ę na odrestaurowanie Klasztoru O.O. Karmelitów Bosych w Przemy ślu i Klasztoru O.O. Franciszkanów w Kalwarii Pacławskiej (82 166 euro). 474 http://fundusze.ngo.pl/wiadomosc/36596.html 239 artystyczna i literacka, 3. Wzajemne poznanie historii i kultury narodów Europy, 4. Przedsi ęwzi ęcia podejmowane w ramach europejskich projektów Europejska Stolica Kultury oraz inicjatywy kulturalne pa ństw. W ramach ka żdej z dziedzin wyodr ębniono 4 kategorie projektów, a w ich obr ębie odpowiednie subkategorie. Dofinansowanie nie mogło przekroczy ć 50%, a w niektórych przypadkach 60% kosztów projektu. 475 Kolejny Program Kultura 2007–2013 był jego kontynuacj ą i ukierunkowany został na mi ędzynarodow ą współprac ę kulturaln ą, promowanie „bogactwa i ró żnorodno ści wspólnego dziedzictwa” oraz wspieranie uprawiania sztuki na obszarze Europy i poza ni ą. Jego uczestnikami byli „operatorzy kulturalni” z krajów europejskich i z zaproszonych ka żdego roku pa ństw z innych kontynentów. „Co ciekawe, w Polsce głównymi grantobiorcami były organizacje pozarz ądowe” – stwierdza si ę w ministerialnym sprawozdaniu. 476 Z funduszu Programu mo żna było otrzyma ć dofinansowanie na mi ędzynarodowe, niedochodowe projekty kulturalne i artystyczne na nast ępuj ące cele: „mobilno ść osób działaj ących w sektorze kultury, obieg dzieł oraz wyrobów artystycznych i kulturalnych i dialog mi ędzykulturowy”. Wyodr ębniono w nim trzy „obszary działania”: I. Projekty w zakresie kultury: 1. współpracy kulturalnej: długoterminowe (od 3 do 5 lat z udziałem partnerów przynajmniej z 6 krajów), krótkoterminowe (od roku do 2 lat) we współdziałaniu z partnerami z minimum 3 pa ństw) oraz projekty współpracy z krajami trzecimi (do 2 lat) z partnerami z trzech ró żnych krajów z dobranym partnerem z kolejnego kraju; 2. europejskie festiwale kultury, maj ące ju ż przynajmniej 5 edycji; 3. projekty tłumacze ń literackich (od 1 do 10 ksi ąż ek beletrystycznych z jednego j ęzyka europejskiego na inny j ęzyk europejski). II. Wspieranie podmiotów działaj ących na szczeblu europejskim w dziedzinie kultury; zaproponowano „granty operacyjne”: 1. ambasadorowie kultury europejskiej (m.in. orkiestry, chóry, grupy teatralne, zespoły taneczne prowadz ące działalno ść przynajmniej w siedmiu krajach); 2. sieci propagatorów, jak europejskie sieci kulturalne (m.in. sieci muzeów,
475 Por. R. Borowiecki, Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce , Oficyna Ekonomiczna. Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2004; L. Drela J. Sanetra, M. Wodzi ńska Program Kultura 2000 , Ministerstwo Kultury. Departament Współpracy Mi ędzynarodowej i Integracji Europejskiej. Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Warszawa 2002; A. Etmanowicz, J. Sanetra–Szeliga, Kultura w programach i funduszach Unii Europejskiej , Punkt Kontaktowy ds. Kultury Ministerstwo Kultury, Warszawa 2003; J. Sanetra, A. Etmanowicz, Europa – szansa dla kultury , Tarnowska Fundacja Kultury, Warszawa 2005. 476 Program Kultura 2007–2013 w Polsce – analiza i podsumowanie, Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2013, s. 14. 240
zrzeszenia instytucji muzycznych, tanecznych) skupiaj ące członków z minimum pi ętnastu krajów; 3. platformy dialogu strukturalnego dla organizacji aktywnie zaanga żowanych w dialog strukturalny z Komisj ą Europejsk ą w ramach Europejskiej Agendy Kultury. III. Projekty współpracy mi ędzy organizacjami z minimum trzech krajów, analizującymi europejsk ą polityk ę kulturaln ą, konkretnie badaj ącymi europejskie, krajowe, regionalne lub lokalne strategie kulturalne. Finansowanie projektów kulturalnych i ochrony dziedzictwa kulturowego z unijnych funduszy strukturalnych zapocz ątkowano za kadencji ministra Waldemara D ąbrowskiego. Była to najpierw bezzwrotna pomoc w ramach programu Phare, nast ępnie funduszy przedakcesyjnych, a od momentu akcesji Polski do Unii Europejskiej, tj. od dnia 1 maja 2004 roku, polityki strukturalnej oraz Funduszu Spójno ści. Tym samym realizacj ę polityki kulturalnej powi ązano z programami dostosowywanymi do ponadnarodowych celów rozwoju gospodarczego, wyrównywania poziomu cywilizacyjnego w krajach UE. 477 Zdaniem Jerzego Babiaka: „Oznacza to, i ż los Polski jest ści śle zwi ązany z przyszło ści ą zjednoczonej Europy. Znacz ący wpływ, tak na przemiany społeczno-gospodarcze, jak równie ż na proces integracji, miały do świadczenia w wykorzystaniu bezzwrotnej pomocy Wspólnoty Europejskiej”. 478
Dla finansowania rozwoju kultury starano si ę wykorzysta ć ró żne fundusze i programy unijne, które „na pierwszy rzut oka” nie miały zwi ązku ze „sprawami kultury”. Nale żały do nich fundusze strukturalne maj ące na celu zrestrukturyzowanie i modernizacj ę systemów gospodarczych pa ństw członkowskich. W latach 2000–2006, w „okresie programowania” funkcjonowały cztery fundusze strukturalne: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny, Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej (funduszem strukturalnym jest tylko sekcja orientacji), Finansowy Instrument Orientacji Rybołówstwa. „W perspektywie finansowej 2007–2013” funkcjonował Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny i Fundusz Spójno ści. Priorytety, obszary gospodarczego wykorzystania i system wdra żania powy ższych funduszy unijnych okre ślały
477 Powołuj ąc si ę na artykuły traktatu unijnego wsparcie dla przedsiębiorców „wył ącznie jako pomoc de minimis , zapisano Rozporz ądzeniem Ministra Kultury z dnia 28 stycznia 2005 r . w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zada ń z zakresu kultury ..., op. cit., które wynikało z Rozporz ądzenia Komisji (WE) Nr 69/2001 z dnia 12 stycznia 2001 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu WE w odniesieniu do pomocy w ramach zasady de minimis , „Dziennik Urz ędowy WE” L 10 z 13 stycznia 2001 r., Dyrektywa 32001R0069. 478 J. Babiak, Wst ęp w: J. Babiak (red.) Fundusze Unii Europejskiej. Do świadczenia i perspektywy , Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2006, s. 7. 241
Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia (NSRO), zwane powszechnie Narodowymi Strategiami Spójno ści (NSS). W „perspektywie finansowej” 2014–2020 kontynuowane s ą: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny i Fundusz Spójno ści.
Tabela 9 Fundusze Unii Europejskiej
Nazwa Funduszu Cele Europejski Fundusz Inwestycyjny Inicjatywy na rzecz wzrostu gospodarczego i poprawy zatrudnienia. Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej Wspieranie wspólnej polityki rolnej Europejski Fundusz Rozwoju Popieranie rozwoju pa ństw poprzez projekty gospodarcze i społeczne. Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego Pomoc na rozwój słu żą cy zmniejszaniu ró żnic regionów biedniejszych. Europejski Fundusz Społeczny Popieranie kształcenia, przeciwdziałanie wykluczeniu, tworzenie miejsc pracy. Europejski Fundusz Spójno ści (Kohezji) Zmniejszanie dysproporcji mi ędzy gospodarkami narodowymi. Źródło: Fundusze Unii Europejskiej ..., s. 15-245; Europa od A do Z .., s. 356-357
Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejski Fundusz Morski i Rybacki. 479 Dla sprawnego i zgodnego z zało żeniami (priorytetami) wykorzystania (absorpcji) publicznych pa ństwowych i unijnych „ środków pomocowych” wyodr ębniono krajowe, regionalne i sektorowe „programy operacyjne”. W latach 2004–2006 i 2007–2013 składały si ę one na Narodowy Plan Rozwoju. 480 Były to: 1. programy ogólnokrajowe: Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko , Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka , Program Operacyjny Kapitał Ludzki . Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, Program Operacyjny Pomoc Techniczna , Program Operacyjny Europejska Współpraca Terytorialna – INTERREG , 2. regionalne programy operacyjne dla poszczególnych województw,
479 Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójno ści finansowanych w perspektywie finansowej 2014–2020 , Dz. U. z 2014 r., poz. 217. 480 Ustawa z dnia 20 kwietna 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju , Dz. U. z 2004 r., Nr 116, poz. 1206 ze zm., art. 2 pkt 12 i 13, art. 8 ust. 2; Zob. S. Olszewska-Ku źniarska, Narodowy Plan Rozwoju 2004-2006 i Narodowy Plan Rozwoju 2007-2013 , „Zeszyty Naukowe” Wy ższa Szkoła Finansów i Zarz ądzania w Siedlcach, 2009, Nr 7, s. 101-112. 242
3. program sektorowy Zrównowa żony Rozwój Rybołówstwa i Nadbrze żnych Obszarów Rybackich. Na okres 2014–2020 zaplanowano pomoc finansow ą z Funduszy Europejskich: z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko , który jest najwi ększym w historii UE programem skierowanym tylko do jednego kraju, Programu Operacyjnego Inteligentny Rozwój , Programu Operacyjnego Wiedza, Edukacja i Rozwój , Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa oraz Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej .481 Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego umo żliwił inwestycje w sferze infrastruktury kulturalnej: modernizacj ę budynków stanowi ących dziedzictwo regionu, b ądź to przemysłowe, bądź kulturowe, budowanie centrów kultury, muzeów i tworzenie atrakcji turystycznych. Pozyska ć mo żna było wsparcie dla małych i średnich przedsi ębiorstw w przemysłach kultury. Jego priorytetem uczyniono „turystyk ę i środowisko kulturowe” realizowały cel strategiczny (główny) i cele szczegółowe. Cel główny to „Wykorzystanie środowiska przyrodniczego i kulturowego dla zwi ększenia atrakcyjno ści regionu”, który ma by ć osi ągany poprzez nast ępuj ące cele szczegółowe: „wzrost udziału turystyki w gospodarce regionu” oraz „wzrost udziału kultury w życiu mieszka ńców”.482 Europejski Fundusz Społeczny ukierunkowany był na inicjatywy samozatrudniania bezrobotnych realizowane tak że w sferze ochrony dóbr kultury, kultywowania lokalnych tradycji, turystyki kulturowej, handlu produktami regionalnymi czy promocji regionu na zewn ątrz. Obejmował równie ż kwestie edukacji kulturalnej. Europejski Fundusz Orientacji i Gwarancji Rolnej miał ograniczone odniesienia do sfery kultury. Na istnienie celów obj ętych polityk ą kulturaln ą wskazywało zadanie tworzenia gospodarstw agroturystycznych i parków krajobrazowych oraz renowacja dziedzictwa kulturowego obszarów wiejskich, w tym zachowania zanikaj ących zawodów i r ękodzieła artystycznego oraz tradycyjnych receptur kulinarnych. Funduszowi Spójno ści postawiono nieco odmienny cel podstawowy. Słu żył pa ństwom członkowskim odbiegaj ącym poziomem ekonomicznym od unijnej średniej. Celem funduszu było bowiem minimalizowanie ró żnic wyst ępuj ących pomi ędzy pa ństwami członkowskimi. Program ukierunkowany został na zmniejszanie dysproporcji mi ędzy gospodarkami narodowymi.
481 Portal Funduszy Europejskich , https://www.funduszeeuropejskie.2007-2013.gov.pl/OrganizacjaFunduszy Europejskich/Strony/NSS.aspx. 482 Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 , Wydawca: Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Pozna ń, sierpie ń 2008, s. 135. 243
Partycypuj ące podmioty przedstawiaj ą program pokazuj ąc spełnianie kryterium spójno ści jako warunku koniecznego, który obejmuje te ż dziedziny gospodarki zwi ązane ze sfer ą kultury. Popularnym priorytetem było „wzmocnienie rozwoju zasobów ludzkich”. Program ten w obszarze kultury to działania polegaj ące na rozwoju umiej ętno ści dostosowanych do potrzeb na rynku pracy przez organizowanie praktyk zawodowych absolwentom szkół artystycznych, a rozumianej jako pomoc „osobom rezygnuj ącym z działalno ści rolniczej”. Przewidziano tym mo żliwo ść przebran żowienia się do sfery „usług zwi ązanych z kultur ą lub turystyk ą” ludzi zagro żonych utrat ą pracy w rolnictwie. Nale żało wykaza ć mo żliwo ść podj ęcia jej w „sektorze przemysłów kultury”. Priorytet obejmuj ący „rozwój lokalny” w obszarze kultury oparto o „projekty infrastrukturalne na obszarach wiejskich” obejmuj ące „zaplecze kulturalne i rozrywkowe”, „rewitalizacj ę obiektów dziedzictwa kulturowego” i budowanie im zabezpiecze ń, „obszary przemysłów restrukturyzowanych” słu żą ce tworzeniu aktywnych form turystyki i budowaniu infrastruktury kultury, ich rewitalizacja oraz zabezpieczanie, „rewitalizacja obszarów miejskich, poprzemysłowych oraz powojskowych” przez zamian ę ich na funkcje edukacyjne, kulturalne, rekreacyjne, turystyczne wykorzystywane w sektorze przemysłów kultury, „mikroprzedsi ębiorstwa” działaj ące w sferze przemysłów kultury jak „firmy producenckie działaj ące w sektorze telewizyjnym i filmowym, studia nagrań, wydawnictwa, wytwórnie płytowe”, wreszcie „lokalna infrastruktura społeczna” wspieraj ąca budow ę, rozbudow ę, wyposa żanie sal dydaktycznych i bibliotek szkół artystycznych. Priorytet „ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego” najbardziej wpisuje si ę w zakres polityki kulturalnej. „Celem przedsi ęwzi ęć realizowanych w ramach priorytetu jest podniesienie atrakcyjno ści turystycznej, mieszkaniowej i inwestycyjnej miast poprzez m.in. zachowanie i odbudow ę dziedzictwa kulturowego o znaczeniu europejskim wraz z jego otoczeniem oraz wykreowanie narodowych produktów turystyki kulturowej w historycznych metropoliach Polski (Warszawa, Kraków, Gda ńsk, Wrocław, Pozna ń)”. 483
W latach 2004–2006 zewn ętrznymi źródłami finansowania kultury były programy operacyjne współfinansowane z funduszy strukturalnych: 1) Sektorowy Program Operacyjny Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywno ściowego i rozwój obszarów wiejskich : Priorytet 2. Zrównowa żony rozwój obszarów wiejskich ; Działanie 2.3 Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego , 2) Sektorowy Program Operacyjny Rozwój zasobów ludzkich , Priorytet 1. Aktywna polityka na rynku pracy oraz integracji zawodowej
483 Ibidem, s. 103. 244 i społecznej ; Działanie 1.2. Perspektywy dla młodzie ży; Działanie 1.4. Integracja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych ; Działanie 1.5. Promocja aktywnej polityki społecznej poprzez wsparcie grup szczególnego ryzyka : Priorytet 2. Rozwój społecze ństwa opartego na wiedzy : Działanie 2.2 Podnoszenie jako ści edukacji w odniesieniu do potrzeb rynku pracy , 3) Sektorowy Program Operacyjny: Wzrost konkurencyjno ści przedsi ębiorstw ; Działanie 1.1. Wzmocnienie instytucji wspieraj ących działalno ść przedsi ębiorstw ; Priorytet 1. Rozwój przedsi ębiorczo ści i wzrost innowacyjno ści z wykorzystaniem instytucji otoczenia biznesu : Działanie 1.5. Rozwój systemu dost ępu przedsi ębiorców do informacji i usług publicznych on- line : Działanie 2.3. Wzrost konkurencyjno ści małych i średnich przedsi ębiorstw poprzez inwestycje , 4) Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego: Działanie 1.3. Regionalna infrastruktura społeczna ; Działanie 1.4. Rozwój turystyki i kultury maj ący na celu: „1) wzrost znaczenia kultury i turystyki jako czynników stymuluj ących rozwój społeczno-gospodarczy regionów z uwzgl ędnieniem potrzeby zapewnienia zrównowa żonego rozwoju i ochrony środowiska; 2) ułatwienie dost ępu do obiektów kultury i turystyki. m.in. poprzez rozbudow ę infrastruktury oraz rozwijanie kompleksowego systemu informacji kulturalnej i turystycznej; 3) wydłu żenie sezonu turystycznego; 4) zmniejszenie ró żnic regionalnych w dost ępie do kultury i turystyki; 5) zwi ększenie zagranicznej turystyki przyjazdowej do Polski oraz turystyki krajowej poprzez podniesienie konkurencyjno ści regionalnych produktów turystycznych i kulturowych zarówno na rynkach zagranicznych, jak i na krajowym; 6) zwi ększenie zagranicznej turystyki przyjazdowej do Polski oraz turystyki krajowej poprzez podniesienie konkurencyjno ści regionalnych produktów turystycznych”. 484 oraz Priorytet 3. Rozwój lokalny : Działanie 3.3. Zdegradowane obszary miejskie, poprzemysłowe i powojskowe : Poddziałanie 3.3.1. Rewitalizacja obszarów miejskich : Poddziałanie 3.3.2. Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych i powojskowych . W śród polskich priorytetów Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko znalazła si ę kultura i ochrona dziedzictwa narodowego. Te mo żliwo ści finansowania projektów kulturalnych uzupełniały programy w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) i Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Projekty kulturalne mog ą by ć sytuowane w obr ębie Priorytetu 3 EOG Ochrona kulturowego dziedzictwa europejskiego, w tym transportu publicznego i odnowy miast . J ako podstaw ę finansowania programów operacyjnych Narodowej Strategii Rozwoju Kultury wskazano n a Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Fundusz Ochrony Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych. Efektywno ść wykorzystania środków UE oraz tzw. funduszu
484 Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 ..., s. 95. 245 norweskiego na kultur ę i ochron ę dziedzictwa narodowego okazała si ę bardzo wysoka. W aplikowaniu o te środki „procentuje” obecnie zdobyte dot ąd do świadczenie przy opracowywaniu i wdra żaniu projektów kulturalnych.
3.5. Nowy ustrój kultury a priorytety polityki kulturalnej pa ństwa
3.5.1. System organizacyjny sfery upowszechniania kultury
Podstawy prawne nowego po 1989 roku instytucjonalnego „ustroju kultury” 485 stworzyła w pierwszym rz ędzie ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej z 1991 roku oraz ustawy o samorz ądzie terytorialnym: gminnym, powiatowym i wojewódzkim, a w wybranych obszarach realizacji polityki kulturalnej ustawa o ochronie zabytków i opiece nad 486 zabytkami i merytorycznie z ni ą zwi ązane ustawy: o muzeach i narodowym zasobie archiwalnym i archiwach .487 Bran żowe regulacje prawne maj ą równie ż biblioteki, 488 prasa 489 , radio i telewizja.490 System organizacyjny upowszechniania kultury okre ślony został w ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej 491 , która w artykule 1 definiuje działalno ść kulturaln ą, która polega na: „tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie dóbr kultury”, co równocze śnie wyznacza obszary czy dziedziny polityki kulturalnej pa ństwa. Wyodr ębniono „formy organizacyjne działalno ści kulturalnej”, które w obiegowej nomenklaturze zwie si ę instytucjami kultury (instytucjami kulturalnymi) czy placówkami upowszechniania kultury (placówkami kulturalnymi). S ą to: teatry, opery, operetki, filharmonie, orkiestry, kina, muzea, biblioteki, domy kultury, ogniska artystyczne, galerie sztuki oraz o środki bada ń i dokumentacji w ró żnych dziedzinach kultury. Ustawa okre śla kto mo że prowadzi ć działalno ść kulturaln ą, wymieniaj ąc: osoby prawne, osoby fizyczne oraz jednostki organizacyjne nieposiadaj ące osobowo ści prawnej. Je śli
485 J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, Prawne podstawy działalno ści kulturalnej , Zakamycze, Kraków 2005. 486 Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach , Dz. U. z 1997 r., Nr 5, poz. 24. 487 Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r . o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach , Dz. U. z 1983 r., Nr 38, poz. 173. 488 Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r . o bibliotekach , Dz. U. z 1997 r., Nr 85, poz. 539. 489 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe, Dz. U. z 1984 r., Nr 5, poz. 24. 490 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r . o radiofonii i telewizji , Dz. U. z 1993 r., Nr 7, poz. 34. 491 Ustawa była kilkakrotnie zmieniana, w: 1996 roku, 2002, 2003, 2004, 2005, 2011 roku. 246 działalno ść kulturowa nie jest ich działalno ści ą główn ą (statutow ą) mog ą one prowadzi ć jedynie: kluby, świetlice, domy kultury i biblioteki. Nowelizacja ustawy z 2011 roku umo żliwia utworzenie instytucji kultury „prowadz ącej działalno ść kulturaln ą w wi ęcej ni ż jednej formie organizacyjnej”, czego przykładem był Teatr Narodowy w Warszawie (do momentu podziału na dwie instytucje), w którym funkcjonował teatr dramatyczny i opera. W rozumieniu ustawy ministrowie i kierownicy urz ędów centralnych oraz jednostki samorz ądu terytorialnego są organizatorami instytucji kultury. Na system instytucjonalny upowszechniania uczestnictwa w kulturze składały si ę w latach 1991 – 1996: (1) narodowe instytucje kultury powołane przez MKiS, (2) pa ństwowe instytucje kultury utworzone przez „inne (poza MKiS) naczelne lub centralne organy administracji pa ństwowej i wojewodów”, (3) komunalne (gminne lub związków komunalnych) placówki upowszechniania kultury oraz (4) instytucje kultury, których organizatorami s ą inne podmioty. Pa ństwowe instytucje kultury funkcjonuj ące w ramach niektórych resortów (ministerstw) to przede wszystkim muzea i biblioteki. Zmiana przepisów ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej w 1996 roku zlikwidowała kategori ę „narodowe instytucje kultury”, wł ączaj ąc je do kategorii „pa ństwowe instytucje kultury” na mocy postanowienia artykułu 8 zgodnie, z którym „Naczelne i centralne organy administracji pa ństwowej oraz wojewodowie organizuj ą działalno ść kulturaln ą, tworz ąc pa ństwowe instytucje kultury, dla których prowadzenie takiej działalno ści jest celem statutowym”. 492
Tabela 10 Pa ństwowe instytucje kultury, których organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego (do 2015 roku)
Lp. Nazwa instytucji kultury i siedziba Centra kultury 1. Mi ędzynarodowe Centrum Kultury w Krakowie 2. Narodowe Centrum Kultury w Warszawie Biblioteki 3. Biblioteka Narodowa w Warszawie Muzea 4. Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Rezydencja Królów i Rzeczypospolitej 5. Zamek Królewski na Wawelu – Pa ństwowe Zbiory Sztuki 6. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie 7. Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie 8. Muzeum Zamkowe W Malborku
492 Ustawa z dnia 27 czerwca 1996 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , Dz. U. z 1996 r., Nr 90, poz. 406. 247
9. Muzeum – Zamek w Ła ńcucie 10. Muzeum Narodowe w Warszawie 11. Muzeum Narodowe we Wrocławiu 12. Muzeum Narodowe w Krakowie 13. Muzeum Narodowe w Poznaniu 14. Narodowe Muzeum Morskie w Gda ńsku 15. Muzeum Historii Polski w Warszawie 16. Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu 17. Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w Wieliczce 18. Muzeum Łowiectwa i Je ździectwa w Warszawie 19. Pa ństwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w O świ ęcimiu 20. Pa ństwowe Muzeum na Majdanku w Lublinie 21. Muzeum Stutthof w Sztutowie 22. Muzeum Historii Żydów Polskich (Muzeum Historii Żydów Polskich Polin) 23. Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku Muzea, galerie i centra sztuki 24. Zach ęta – Narodowa Galeria Sztuki 25. Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie 26. Muzeum Sztuki w Łodzi 27. Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski w Warszawie 28. Muzeum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA 29. Centrum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA w Krakowie 30. Centrum Rze źby Polskiej w Oro ńsku Teatry i instytuty teatralne 31. Teatr Narodowy w Warszawie 32. Narodowy Teatr Stary w Krakowie im. Heleny Modrzejewskiej 33. Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie Instytucje muzyczne 34. Teatr Wielki – Opera Narodowa 35. Filharmonia Narodowa w Warszawie 36. Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia z siedzib ą w Katowicach 37. Polska Orkiestra Sinfonia Iuventus 38. Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach Instytuty 39. Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów 40. Narodowy Instytut Dziedzictwa 41. Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma 42. Instytut Ksi ąż ki 43. Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie 44. Instytut Muzyki i Ta ńca w Warszawie 45. Instytut Adama Mickiewicza 46. Narodowy Instytut Fryderyka Chopina 47. Instytut Europejskiej Sieci Pami ęć i Solidarno ść Instytucje filmowe 48. Studio Filmowe „Kadr” 49. Studio Filmowe „Tor” 50. Studio Filmowe „Zebra” 51. Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych 52. Centrum Technologii Audiowizualnych Domy pracy twórczej 53. Dom Pracy Twórczej w Radziejowicach Opracowanie na podstawie: Rejestr instytucji kultury dla których organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego . http://bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/rejestry-fundacji-i-instytucji-kultury.php 248
W konsekwencji wprowadzenia ustaw o samorz ądzie powiatowym i samorz ądzie wojewódzkim w 1999 roku pojawiły si ę instytucje kultury jednostek samorz ądu terytorialnego obu szczebli administracji terenowej przej ęte od wojewodów i zwi ązków komunalnych. Na podstawie rozporz ądzenia Rady Ministrów z 1993 roku, o czym była mowa wy żej, a nast ępnie tzw. ustawy miejskiej z 1995 roku, ustalaj ącej, że samorz ądy „gmin o statusie miasta, okre ślonych w zał ączniku” oraz „gmin warszawskich i miasta stołecznego Warszawy” przej ęły z dniem 1 stycznia 1996 roku instytucje kultury wpisane do rejestrów wojewodów, co usankcjonowane zostało w zmienionej w 1996 roku ustawie o działalno ści kulturalnej. Nowelizacja ustawy z 2011 roku postanowieniem ust ępu 2 artykułu 11 wprowadza (a wła ściwie przywraca z okresu PRL) podział na: instytucje kultury i instytucje artystyczne: „Instytucjami artystycznymi s ą instytucje kultury powołane do prowadzenia działalno ści artystycznej w dziedzinie teatru, muzyki, ta ńca, z udziałem twórców i wykonawców, w szczególno ści: teatry, filharmonie, opery, operetki, orkiestry symfoniczne i kameralne, zespoły pie śni i ta ńca oraz zespoły chóralne”.493
Instytucje artystyczne prowadz ą działalno ść programow ą w ramach sezonów artystycznych trwaj ących od 1 wrze śnia do 31 sierpnia. Organizatorzy mog ą dzieli ć instytucje kultury na dwie lub wi ęcej instytucji i ł ączy ć samodzielne instytucje kultury. Podział instytucji kultury mo że polega ć na wył ączeniu z danej instytucji okre ślonej jednostki lub jednostek organizacyjnych i wł ączeniu ich do innej instytucji kultury lub utworzeniu nowej instytucji kultury. Instytucja powstała z poł ączenia instytucji artystycznej i instytucji kultury uzyskuje status instytucji artystycznej. Ł ączy ć si ę z innymi instytucjami kultury mog ą muzea i biblioteki, „je żeli poł ączenie nie spowoduje uszczerbku w wykonywaniu dotychczasowych zada ń”. Wiele bibliotek publicznych funkcjonuje wła śnie w ramach gminnych o środków kultury.
493 Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej oraz niektórych innych ustaw , Dz. U. z 2011 r., Nr 207, poz. 1230. 249
Tabela 11 Podział i ł ączenie pa ństwowych instytucji kultury MKiDN (do 2015 roku) 494
Instytucje kultury powstałe z podziału Pa ństwowa instytucja kultury pa ństwowej instytucji kultury Teatr Narodowy w Warszawie Teatr Narodowy w Warszawie Teatr Wielki – Opera Narodowa Instytut Adama Mickiewicza Instytut im. Adama Mickiewicza Narodowe Centrum Kultury Narodowe Centrum Kultury Europejska Sie ć „Pami ęć i Solidarno ść ” Narodowe Centrum Kultury po zmianie nazwy Instytut Europejskiej Sieci „Pami ęć i Solidarno ść ” Instytucja kultury powstała z poł ączenia Pa ństwowe instytucje kultury pa ństwowych instytucji kultury Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zabytków Ośrodek Ochrony i Konserwacji Zabytków Ośrodek Dokumentacji Zabytków Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków Ośrodek Zabytkowego Krajobrazu Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków przekształcony nast ępnie Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w Narodowy Instytut Dziedzictwa Opracowanie na podstawie: Rejestr instytucji kultury dla których organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego . http://bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/rejestry-fundacji-i-instytucji-kultury.php
Pa ństwowi i samorz ądowi organizatorzy instytucji kultury mog ą na mocy zawartej umowy tworzy ć razem „od nowa” wspóln ą instytucj ę kultury lub ł ączy ć pa ństwow ą i samorz ądow ą instytucj ę kultury w jedn ą, wspóln ą instytucj ę lub razem prowadzi ć dan ą instytucj ę kultury powołan ą przez jednego z organizatorów.
494 Zarz ądzenie Nr 11 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 15 kwietnia 1998 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury – Teatru Narodowego na Teatr Wielki – Oper ę Narodow ą oraz Teatr Narodowy i nadania statutów utworzonym w wyniku podziału pa ństwowym instytucjom kultury , Dz. Urz. MKiS, Nr 6, poz. 17. Zarz ądzenie Nr 7 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 marca 2006 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury Instytutu im. Adama Mickiewicza i utworzenie pa ństwowej instytucji kultury – Instytutu Adama Mickiewicza oraz pa ństwowej instytucji kultury – Narodowego Centrum Kultury , Dz. Urz. MKiDN, Nr 2, poz. 14. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 grudnia 2014 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury – Narodowe Centrum Kultury i utworzenia pa ństwowej instytucji kultury – Europejska Sie ć Pami ęć i Solidarno ść , Dz. Urz. MKiDN, poz. 50. Zarz ądzenie Nr 28 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 pa ździernika 2006 r. w sprawie poł ączenia instytucji kultury – Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków i O środka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego oraz utworzenia Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków , Dz. Urz. MKiDN, Nr 6, poz. 50. Zarz ądzenie Nr 32 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków , Dz. Urz. MKiDN, Nr 6, poz. 58. 250
Tabela 12
Instytucje wspólne pa ństwa i samorz ądu terytorialnego (do 2015 roku) Podmioty prowadz ące Wspólna pa ństwowo-samorz ądowa Data umowy wspóln ą instytucj ę kultury instytucja kultury Skarb Pa ństwa – Minister Kultury Muzeum Narodowe w Kielcach 22 lipca 2005 Województwo Świ ętokrzyskie Minister Kultury Muzeum – Zamek w Ła ńcucie 2 wrze śnia 2005 Województwo Podkarpackie Minister Kultury Muzeum Narodowe we Wrocławiu 8 wrze śnia 2005 Województwo Dolno śląskie Minister Kultury Teatr Polski we Wrocławiu 8 wrze śnia 2005 Województwo Dolno śląskie Minister Kultury Województwo Opolskie Muzeum Piastów Śląskich w Brzegu 14 wrze śnia 2005 Powiat Brzeski Minister Kultury Muzeum Sztuki w Łodzi 17 pa ździernika 2005 Województwo Łódzkie Skarb Pa ństwa – Minister Kultury Muzeum Narodowe w Gda ńsku 23 pa ździernika 2005 Województwo Pomorskie Skarb Pa ństwa – Minister Kultury Pa ństwowy Teatr „Wybrze że” 23 pa ździernika 2005 Województwo Pomorskie Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Muzeum Sztuki Nowoczesnej 30 pa ździernika 2006 Miasto Stołeczne Warszawa w Warszawie Opracowanie na podstawie: Rejestr instytucji kultury dla których organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego . http:??bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/rejestry-fundacjii-instytucji-kultury.php
Mo żliwe jest utworzenie wspólnej instytucji kultury przez MKiDN, jednostki samorz ądu terytorialnego i spółki Skarbu Pa ństwa. Przykładem jest Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Katowicach. 495
495 Zarz ądzenie Nr 41 Ministra Kultury z dnia 31 pa ździernika 2005 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Narodowej Orkiestrze Symfonicznej Polskiego Radia z siedzib ą w Katowicach , Dz. Urz. MK, Nr 6, poz. 62; Umowa z dnia 15 wrze śnia 2005 r. zawarta pomi ędzy Ministrem Kultury a Polskim Radiem – Spółka Akcyjna z siedzib ą w Warszawie i Miastem Katowice w sprawie prowadzenia jako wspólnej instytucji kultury pn. Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia z siedzib ą w Katowicach . 251
Tabela 13
Wspólna instytucja kultury pa ństwa, samorz ądu terytorialnego i spółki skarbu pa ństwa (do 2015 roku)
Podmioty prowadz ące Wspólna instytucja kultury MKDiN, Data umowy wspóln ą instytucj ę kultury Skarbu Pa ństwa i samorz ądu Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Narodowa Orkiestra Symfoniczna Polskiego Polskie Radio Spółka Akcyjna 15 wrze śnia 2005 Radia z siedzib ą w Katowicach z siedzib ą w Warszawie Miasto Katowice Opracowanie na podstawie: Rejestr instytucji kultury dla których organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego . http://bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/rejestry-fundacji-i-instytucji-kultury.php
Ustawa stworzyła te ż mo żliwo ść tworzenia prywatnych instytucji kultury przez osoby fizyczne i prawne, stowarzyszenia i fundacje oraz ich ł ączenia i podziału.
Tabela 14 Instytucje wspólne pa ństwa z samorz ądem terytorialnym i podmiotem pozarz ądowym (do 2015 roku) 496
Podmioty prowadz ące wspóln ą instytucj ę Wspólna pa ństwowo-samorz ądowo- Data umowy kultury stowarzyszeniowa instytucja kultury Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Województwo Małopolskie Europejskie Centrum Muzyki Stowarzyszenie Akademia im. Krzysztofa Krzysztofa Pendereckiego 16 grudnia 2010 Pendereckiego Mi ędzynarodowe Centrum Muzyki, w Lusławicach Baletu i Sportu Podmioty prowadz ące wspóln ą instytucj ę Wspólna pa ństwowo-fundacyjna Data umowy kultury instytucja kultury Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego Muzeum Józefa Piłsudskiego 10 listopada 2008 Fundacja Rodziny Józefa Piłsudskiego w Sulejówku Opracowanie na podstawie: Rejestr instytucji kultury dla których organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego . http://bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/rejestry-fundacji-i-instytucji-kultury.php
496 Zarz ądzenie Nr 30 Ministra Kultury z dnia 16 grudnia 2010 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie utworzenia i nadania statutu Europejskiemu Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach , Dz. Urz. MK, Nr 6, poz. 56; Zał ącznik Nr 1 do zarz ądzenia Nr 30 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 grudnia 2010 r. umowa zawarta pomi ędzy Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Stowarzyszeniem Akademia im. Krzysztofa Pendereckiego, Mi ędzynarodowe Centrum Muzyki, Baletu i Sportu, a Województwem Małopolskim w sprawie prowadzenia wspólnej instytucji kultury – Europejskiego Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach , dnia 25 wrze śnia 2009 r. Zarz ądzenie Nr 40 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 listopada 2008 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku , Dz. Urz. MKiDN, Nr 6 opublikowany: bip.mkidn.gov.pl/media/download_galery/indexefa9.pdf; Zał ącznik Nr 1 do zarz ądzenia Nr 40 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Umowa w sprawie utworzenia i prowadzenia jako wspólnej instytucji kultury Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, zawarta w Warszawie w dniu 10 listopada 2008 r. pomi ędzy Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego a Fundacj ą Rodziny Józefa Piłsudskiego. 252
Pa ństwowe instytucje kultury mo żna przekazywa ć jednostkom samorz ądu terytorialnego „w celu wykonywania zada ń własnych tej jednostki samorz ądu terytorialnego w zakresie działalno ści kulturalnej”, podobnie czyni ć mog ą organizatorzy w odniesieniu do samorz ądowych instytucji kultury. Mo żliwe jest te ż powierzenie zarz ądzania instytucj ą kultury osobie fizycznej lub prawnej poprzez zawarcie tzw. kontraktu mened żerskiego. W okresie transformacji ustrojowej i kształtowania si ę nowego zdecentralizowanego ustroju kultury zlikwidowano wiele placówek upowszechniania kultury „odziedziczonych” po PRL, a oddanych w gesti ę samorz ądu terytorialnego. Redukowano je ze wzgl ędów ekonomicznych, czyli kosztów ich utrzymania w sytuacji kryzysu finansów pa ństwa i wprowadzania gospodarki rynkowej. Uzasadnieniem dla „racjonalizowania” samorz ądowego, terenowego układu przestrzennego kultury była te ż zmniejszaj ąca si ę liczba osób korzystaj ących z ich „usług kulturalnych”. Najwi ęcej, bo a ż ponad 15 tysi ęcy, głównie na wsi, zlikwidowano punktów bibliotecznych, nast ępnie – bibliotek, powy żej 2 tysi ęcy i niemal tyle samo kin. Zmniejszyła si ę te ż liczba domów kultury, ale przede wszystkim z powodu zmiany ich statusu na o środki kultury, kluby i świetlice oraz tu i ówdzie przekształcania ich w o środki kultury i sportu (rekreacji). Zwi ększała si ę liczba placówek muzealnych, galerii sztuki i teatrów dramatycznych, w konsekwencji prowadzenia polityki „pami ęci”, ale te ż wej ścia na rynek kultury podmiotów prywatnych: osób fizycznych i organizacji pozarz ądowych.
Tabela 15 Instytucje kulturalne i instytucje artystyczne w latach 1990–2000
Rodzaj instytucji kultury 1990 1991 1992 1995 1997 1999 2000 Biblioteki Biblioteki publiczne (z filiami) 10 269 9 936 9 770 9 505 9 046 8 915 Ogółem Biblioteki publiczne na wsi 6 930 6 694 6 583 6 400 6 050 5 874 Punkty biblioteczne ogółem 17 565 4 428 2870 2 457 Punkty biblioteczne na wsi 15 044 3 421 2 050 1 717 Wielofunkcyjne instytucje kulturalne Wielofunkcyjne instytucje kulturalne – ogółem 3 598 3 585 Wielofunkcyjne instytucje kulturalne na wsi 2 065 Domy kultury 868 827 821 Ośrodki kultury 1 475 1 413 1 420 Kluby kultury 592 410 405 Świetlice 1 167 949 939 Kina Kina ogółem 1 435 960 771 721 697 687 Kina stałe 1318 702 682 675
253
Kina w miastach 1087 641 639 Kina na wsi 231 52 41 36 Kina ruchome 117 19 13 12 Muzea i galerie sztuki Muzea 563 557 564 589 623 632 Galerie sztuki 174 209 215 253 Teatry Teatry dramatyczne 64 116 113 123 128 187 Teatry lalkowe 28 31 29 28 Instytucje muzyczne Opery 10 9 9 9 9 9 Operetki 9 10 10 12 12 12 Filharmonie i orkiestry 31 31 32 34 38 38 Zespoły pie śni i ta ńca 2 2 2 3 3 3 Instytucje rozrywkowe Przedsi ębiorstwa estradowe 17 23 32 27 28 33 Cyrki 6 8 6 Źródło: Roczniki Statystyczne GUS 1992, 1999, 2000
Według ustale ń Głównego Urz ędu Statystycznego w 2015 roku – granicznym dla zakresu czasowego problematyki niniejszej pracy – w sferze upowszechniania kultury funkcjonowało 13 998 podmiotów (instytucji), z czego jednostki sektora publicznego były organizatorami 93,4% instytucji kulturalnych, w tym jednostki samorz ądu gminnego stanowiły 90,2% organizatorów placówek kultury, a w sektorze prywatnym przewa żały jednostki spółdzielcze – 95,5%. Z liczby „podmiotów działaj ących w obszarze kultury” ponad połow ę, bo 57,5% stanowiły biblioteki oraz wielofunkcyjne placówki kulturalne (domy kultury, centra kultury, o środki kultury, kluby kultury i świetlice) – 29,1%. W 2015 roku działały (ł ącznie z oddziałami) 926 muzea, z czego 81,1% było podmiotami sektora publicznego, a w jego ramach 81,3% prowadzonych było przez jednostki samorz ądu terytorialnego. W sektorze prywatnym wi ększo ść organizatorów placówek muzealnych to osoby fizyczne i organizacje społeczne. Muzea istniej ą – co zrozumiałe – głównie w miastach (81,6%). Podobnie publiczne instytucje sceniczne teatry (dramatyczne i lalkowe), teatry muzyczne (opery i operetki), filharmonie, orkiestry i chóry oraz zespoły pie śni i ta ńca stanowiły w 84,4% ogółu teatrów i instytucji muzycznych, spo śród których 95,4% było prowadzonych przez samorz ąd terytorialny. W porównaniu z tymi instytucjami kultury galerie i salony sztuki w wi ększym procencie, bo w 39% nale żała do sektora prywatnego, 61% było placówkami publicznymi. Od lat 90. – podobnie jak w wcze śniejszym okresie – zmniejszała si ę liczba kin, które zlokalizowane były w du żych miastach. Mniejsza liczba kin „rekompensowana” w nich była przez kina nowego typu z dwiema lub wi ęcej salami projekcyjnymi oraz minipleksy i multipleksy. Istotna stała si ę wi ęc liczba „ekranów” w upowszechnianiu filmu. Kina miały
254 w wi ększo ści status jednostek publicznych – 61,7%, ale ponad połowa z nich prowadzona była przez podmioty prywatne. 497
Tabela 16 Instytucje kultury i instytucje artystyczne w latach 2007–2015
Rodzaj instytucji kultury 2007 2009 2011 2013 2014 2015 Biblioteki publiczne 8 489 8 392 8 290 8 112 8 094 8 050 Wielofunkcyjne instytucje kulturalne, 4 169 4 027 3 708 3 901 4 019 4 070 w tym: Centra kultury 360 Domy kultury 854 910 724 726 739 673 Ośrodki kultury 1 521 1 492 1 536 1 659 1 650 1 408 Kluby kultury 370 361 345 318 315 327 Świetlice 1 424 1 264 1 103 1 198 1 315 1 302 Kina stałe 496 448 448 469 463 444 Muzea 720 774 777 822 844 926 Galerie i salony sztuki 294 346 352 337 339 331 Teatry i instytucje muzyczne 184 186 173 170 171 177 Źródło: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystyka-sport/kultura/finanse-kultury-w-latach-2007-2015.
3.5.2. Instytucje kultury a obszary realizacji polityki kulturalnej pa ństwa
Ukształtowanie centralnego, ogólnokrajowego systemu instytucji kulturalnych pokazuje priorytety polityki kulturalnej dotychczasowych rz ądów, a wynikaj ących: (1) z ustrojowych przekształce ń gospodarczych i społeczno-politycznych, zmieniaj ących si ę warunków funkcjonowania pa ństwa, determinuj ących „sytuacj ę w kulturze”, wymagaj ącą działa ń dostosowawczych, w tym zwi ązanych z przynale żno ści ą Polski do Unii Europejskiej i (2) opcji światopogl ądowo-ideologicznych i politycznych partii rz ądz ących, co wida ć szczególnie w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego, b ędącego jednym z podstawowych zakresów merytorycznych polityki kulturalnej pa ństwa od pocz ątku przemian ustrojowych. Ju ż w pierwszym dokumencie programowym MKiS Kultura w okresie przej ściowym z 1990 roku wśród „zasadniczych zada ń strategicznych w działalno ści kulturalnej pa ństwa” jako pierwsze wymieniono: „dbało ść i opieka nad dziedzictwem kulturowym”. Rz ąd PiS (2005-2007) nadał temu „absolutny priorytet” w ramach swojej polityki historycznej. Mo żna nawet zaobserwowa ć swoist ą (zamierzon ą b ądź nie) rywalizacj ę na tym obszarze upowszechniania kultury
497 Finanse kultury w latach 2007–2015, „Studia i Analizy Statystyczne”, GUS, Urz ąd Statystyczny w Krakowie, Kraków 2016, s. 22-25. http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystyka-sport/kultura/finanse-kultury-w- latach-2007-2015. 255 uwidaczniaj ącą si ę w tworzeniu instytucji kultury ukierunkowanych na ochron ę i propagowanie tradycji narodowej, ł ączonego najcz ęś ciej z promocj ą kultury polskiej za granic ą oraz edukacj ą historyczn ą wpisywan ą w wychowanie patriotyczne. Działania w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego oparte były na wielokrotnie zmienianej ustawie o ochronie dóbr kultury z 1962 roku, zast ąpionej dopiero w 2003 roku za rz ądów SLD-PSL ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , która: „(…) okre śla przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a tak że organizacj ę organów ochrony zabytków”. 498
Od 2004 roku problematyk ę dziedzictwa kulturowego wł ączono w Narodow ą Strategi ę Rozwoju Kultury, opracowuj ąc dla niej Narodowy Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego” na lata 2004–2013. Oparty on został na „nowej filozofii ochrony zabytków”, zgodnie z któr ą dziedzictwo kulturowe winno by ć wykorzystane jako potencjał rozwojowy do „wielkiej zmiany cywilizacyjnej” w warunkach ładu demokratycznego i gospodarki rynkowej. Nowoczesne podej ście do dziedzictwa kulturowego za standard zakłada neutralno ść światopogl ądow ą, ideologiczn ą i polityczn ą wyra żaj ącą si ę cho ćby w selekcjonowaniu zabytków, ich ochrony i konserwacji, którego kryterium winna by ć jedynie warto ść kulturowa i ich stan zachowania. Podobnie tworzenie nowych instytucji w tej dziedzinie nale ży wi ąza ć z interesem współczesnej kultury narodowej i edukacj ą w zakresie tradycji narodowej bez ideologicznego nastawienia, bez traktuj ącego wybiórczo upowszechniane tre ści dora źnych celów politycznych, co dostrzec jednak mo żna w mniejszym lub wi ększym stopniu w dotychczasowych działaniach MKiDN. Za kadencji rz ądu AWS utworzony został Instytut Dziedzictwa Narodowego 499 . Zako ńczył działalno ść po niecałych dwóch latach, w 2002 roku, staj ąc si ę wraz z Centrum Animacji Kulturalnej i Krajowym O środkiem Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury cz ęś ci ą Narodowego Centrum Kultury.
498 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , Dz. U. z 2003 r., Nr 162, poz. 1568. 499 Zarz ądzenie Nr 11 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 listopada 2000 r. w sprawie utworzenia Instytutu Dziedzictwa Narodowego , Dz. Urz. MKiDN, Nr 10, poz. 22; zmiana zarz ądzenia w: Zarz ądzenie Nr 10 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 czerwca 2001 r., Dz. Urz. MKiDN, Nr 6, poz. 17 oraz Zarz ądzenie Nr 23 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 pa ździernika 2001 r., Dz. Urz. MKiDN, Nr 14, poz. 35. 256
Praktyczna, „materialna” ochrona zabytków le ży w gestii słu żb konserwatorskich i muzeów, dla których istotn ą spraw ą jest techniczne zabezpieczenie zbiorów muzealnych przed ich utrat ą. Od 1988 roku zajmowała si ę tym wyspecjalizowana samodzielna jednostka w strukturach MKiS: O środek Ochrony Zbiorów Muzealnych zajmuj ący si ę ochron ą przed kradzie żami i po żarami oraz ewidencjonowaniem strat, prowadz ący wykaz skradzionych dzieł sztuki i innych obiektów muzealnych (zabytków nieruchomych). Z dniem 1 stycznia 1991 roku w oparciu o t ę placówk ę utworzony został O środek Ochrony Zbiorów Publicznych, który zakresem działania obj ął obiekty nieruchome oraz biblioteki i archiwa. 500 Z dniem 18 lutego 2011 roku przemianowany został na Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. 501 Do jego zada ń nale ży: „1) gromadzenie i upowszechnianie wiedzy o muzeach, muzealiach, zbiorach publicznych i obiektach zabytkowych; 2) wyznaczanie i upowszechnianie standardów w zakresie muzealnictwa i ochrony zbiorów; 3) kształtowanie świadomo ści społecznej w zakresie warto ści i zachowania dziedzictwa kulturowego; 4) prowadzenie bada ń naukowych”.502
Zmian organizacyjnych dokonano równie ż w przypadku O środka Dokumentacji Zabytków, funkcjonuj ącego od 1961 roku, prowadz ącego centraln ą ewidencj ę dóbr kultury. Dla efektywniejszego instytucjonalnego wspomagania realizacji polityki kulturalnej pa ństwa w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego poł ączono – za kadencji ministra Waldemara Dąbrowskiego – w 2002 roku Ośrodek Dokumentacji Zabytków i O środek Ochrony 503, Zabytkowego Krajobrazu tworz ąc Krajowy O środek Bada ń i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, wyznaczaj ąc mu jako cele działania: „1) rozpoznawanie, badanie i dokumentowanie dóbr kultury, 2) gromadzenie informacji dotycz ących środowiska i krajobrazu kulturowego oraz zabytków, 3) wypracowywanie merytorycznych podstaw konserwatorskiej polityki ochrony środowiska i krajobrazu kulturowego oraz zabytków, 4) gromadzenie i udost ępnianie informacji o muzeach i ich zbiorach,
500 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 31 pa ździernika 1991 r. w sprawie utworzenia O środka Ochrony Zbiorów Publicznych oraz nadania mu statutu , Dz. Urz. MKiS, Nr 2, poz. 8. 501 A. Popielski, Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów na stra ży zabytków „Systemy Alarmowe”, nr 4, sierpie ń 2011, s. 8 – 12; www.systemyalarmowe.com.pl/Pdf/042011reportaz.pdf. 502 Zarz ądzenie Nr 6 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania O środka Ochrony Zbiorów Publicznych , Dz. Urz. MKiDN, Nr 1, poz. 6. Obwieszczenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 grudnia 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu zarz ądzenia nr 51 Ministra Kultury i Sztuki w sprawie utworzenia Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów oraz nadania mu statutu , Dz. Urz. MKiDN, poz. 69. 503 Zarz ądzenie Nr 54 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 29 grudnia 1993 r. w sprawie utworzenia O środka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu , Dz. Urz. MKiS, Nr 6, poz. 25. 257
5) upowszechnianie wiedzy o środowisku i krajobrazie kulturowym oraz zabytkach”. 504
1 stycznia 2007 roku wł ączono do KOBiDZ O środek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, dodaj ąc do dotychczasowych zada ń O środka prace koncepcyjne nad stworzeniem teoretyczno-praktycznych „podstaw zarz ądzania dziedzictwem kulturowym”, aplikowanie „standardów konserwatorskich i metodycznych” w badaniach i pracach dokumentacyjnych stanu zabytków oraz działania na rzecz „budowania poparcia społecznego dla 505 idei opieki nad zabytkami”. W tej strukturze O środek przekształcony został z dniem 1 stycznia 2011 roku w Narodowy Instytut Dziedzictwa z siedzibą w Warszawie, a przedmiotem jego działalno ści uczyniono:
„(...) realizowanie zada ń w zakresie zrównowa żonej ochrony dziedzictwa kulturowego Polski w celu jej zachowania dla przyszłych pokole ń poprzez gromadzenie i upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie, wyznaczanie i upowszechnianie standardów ochrony i konserwacji zabytków, kształtowanie świadomo ści społecznej w zakresie warto ści i zachowania dziedzictwa kulturowego” .506
Ochrona i propagowanie dziedzictwa kulturowego wpisane zostało w polityk ę historyczn ą rz ądu Prawa i Sprawiedliwo ści, który realizuj ąc jej cele tworzył równie ż okre ślone instytucje kultury. W 2006 roku zarz ądzeniem ministra Kazimierza M. Ujazdowskiego powołane zostało Muzeum Historii Polski w Warszawie, a w nast ępnym roku Ośrodek „Pami ęć i Przyszło ść ” we Wrocławiu. Jako podstawowe zadania MHP wyznaczono: „1) stworzenie atrakcyjnej przestrzeni wystawienniczej i o środka stymuluj ącego refleksj ę na temat historii Polski; 2) prowadzenie działalno ści edukacyjnej, popularyzatorskiej, promocyjnej, wydawniczej, stypendialnej oraz współorganizacja i współfinansowanie projektów zwi ązanych z problematyk ą historii i kultury polskiej realizowanych przez inne instytucje; 3) prowadzenie prac badawczych dotycz ących dziejów Polski;
504 Zarz ądzenie Nr 29 Ministra Kultury z dnia 7 maja 2002 r. w sprawie poł ączenia instytucji kultury: Centrum Animacji Kultury, Instytutu Dziedzictwa Narodowego i Krajowego O środka Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie oraz utworzenia Narodowego Centrum Kultury i nadania mu statutu, Dz. Urz. MK, Nr 2, poz. 32. Zarz ądzenie Nr 54 Ministra Kultury z dnia 14 pa ździernika 2002 r. w sprawie poł ączenia instytucji kultury: Ośrodka Dokumentacji Zabytków i O środka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu oraz utworzenia Krajowego Ośrodka Bada ń i Dokumentacji Zabytków i nadania mu statutu , Dz. Urz. MK, Nr 5, poz. 67. 505 Zarz ądzenie Nr 28 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 pa ździernika 2006 r. w sprawie poł ączenia instytucji kultury – Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków i O środka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego oraz utworzenia Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków , Dz. Urz. MKiDN, Nr 6, poz. 50. 506 Zarz ądzenie Nr 32 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków , Dz. Urz. MKiDN, Nr 6, poz. 58. 258
4) promowanie polskiego dziedzictwa historycznego w świecie”. 507
Ośrodek „Pami ęć i Przyszło ść ” utworzony został 11 marca 2007 roku. Na jego siedzib ę wybrano Wrocław ze wzgl ędu na cel jego działalno ści tj. popularyzowania prawdy historycznej o polskim dziedzictwie kulturowym i wiedzy o rozwoju kultury na powojennych Ziemiach Odzyskanych, ustalaj ąc jako zadania OPiP: „1) upowszechnianie dorobku historycznego i kulturowego stworzonego przez Polaków na ziemiach zachodnich po okresie wielkich cierpie ń i zniszcze ń II wojny światowej; 2) prowadzenie działalno ści edukacyjnej słu żą cej szacunkowi dla prawdy historycznej b ędącej fundamentem sprawiedliwego ładu mi ędzynarodowego i pokojowych stosunków mi ędzy narodami Europy; 3) promowanie polskiego dziedzictwa narodowego jako wa żnego elementu europejskiego dziedzictwa kulturowego”.508
Za kadencji ministra Bogdana Zdrojewskiego 1 wrze śnia 2008 roku utworzono nowe muzeum historyczne: Muzeum Westerplatte w Gda ńsku, 509 przekształcone ju ż 1 grudnia tego ż roku w Muzeum II Wojny Światowej, z zadaniem gromadzenia zbiorów z okresu II wojny światowej i ich udost ępnianie poprzez działalno ść wystawiennicz ą, wydawnicz ą, popularyzatorsk ą i edukacyjn ą.510 W kolejno ści chronologicznej wymieni ć dalej nale ży powołanie jako wspólnej instytucji kultury Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku 11 listopada 2008 roku, w 90. rocznic ę odzyskania niepodległo ści po okresie zaborów Polski. Jego misj ą jest: „(...) przedstawienie postaci Józefa Piłsudskiego na szerokim tle historycznym, kulturowym i społecznym, oraz przekazanie i upowszechnianie reprezentowanych przez niego warto ści i tradycji idei niepodległo ściowych, idei Rzeczypospolitej i budowy pa ństwa”. 511
30 grudnia 2014 roku utworzono kolejn ą pa ństwow ą instytucj ę kultury zwi ązan ą z kultywowaniem dziedzictwa narodowego z okresu najnowszych dziejów Polski pod nazw ą
507 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 maja 2006 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Muzeum Historii Polski w Warszawie , Dz. Urz. MKiDN, Nr 3, poz. 18. 508 Zarz ądzenie Nr 6 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 marca 2007 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu pa ństwowej instytucji kultury O środka „Pami ęć i Przyszło ść ”, Dz. Urz. MKiDN, Nr 1, poz. 6. 509 Zarz ądzenie Nr 29 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 wrze śnia 2008 r. w sprawie utworzenia Muzeum Westerplatte w Gda ńsku , Dz. Urz. MKiDN, Nr 5, poz. 48. 510 Zarz ądzenie Nr 41 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 listopada 2008 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie utworzenia Muzeum Westerplatte w Gda ńsku , Dz. Urz. MKiDN Nr 7, poz. 70. W zwi ązku z tym zmieniono tytuł pierwszego rozporz ądzenia na „w sprawie utworzenia Muzeum II Wojny Światowej w Gda ńsku”. Por. Zarz ądzenie Nr 29 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 wrze śnia 2008r. w sprawie utworzenia Muzeum II Wojny Światowej w Gda ńsku , op. cit. 511 Zarz ądzenie Nr 40 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 listopada 2008 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku , op. cit. 259
Europejska Sie ć Pami ęć i Solidarno ść , której w nast ępnym roku zmieniono nazw ę na Instytut Europejskiej Sieci Pami ęć i Solidarno ść ,512 którego przedmiotem działania jest: „(…) realizowanie zada ń w zakresie badania, popularyzowania, dokumentowania i poszerzania wiedzy na temat: 1) historii najnowszej, w szczególno ści re żimów totalitarnych XX wieku i ich skutków; 2) losów ofiar wojen, podbojów i przymusowych migracji ludno ści w XX wieku; 3) represji nacjonalistycznych, rasistowskich i motywowanych ideologicznie oraz ich przyczyn; 4) sprzeciwu i walki społecze ństw Europy z re żimami totalitarnymi”. 513
Tradycje narodu i pa ństwa polskiego zwi ązane s ą równie ż z jego wielokulturowo ści ą od czasów średniowiecza po lata II Rzeczypospolitej, której świadectwem s ą mniejszo ści narodowe i etniczne w dzisiejszej Polsce. Szczególne losy z Polsk ą zwi ązały społeczno ść żydowsk ą, której dziedzictwo kulturowe stało si ę przedmiotem ochrony i bada ń naukowych. W tym celu utworzono Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie, w 2008 roku. Jego zadania to: „1) pogł ębianie i upowszechnianie wiedzy o historii i kulturze żydów ze szczególnym uwzgl ędnieniem historii żydów polskich; 2) przedstawianie historii i kultury żydów jako wa żnego elementu światowego dziedzictwa kulturowego; 3) współpraca z instytucjami i organizacjami pozarządowymi w kraju i za granic ą w zakresie ochrony i upami ętniania dziedzictwa żydów polskich”. 514
W sfer ę ochrony i upowszechniania polskiego dziedzictwa kulturowego wpisuje si ę powołany 6 lutego 2001 roku w kadencji rz ądu AWS – na podstawie ustawy o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina – Narodowy Instytut Fryderyka Chopina. 515 Ustawa ustanawiaj ąc dziedzictwo Fryderyka Chopina jako dobro ogólnonarodowe, postanawia o poddaniu go szczególnej ochronie, która obejmuje popularyzowanie wiedzy o kompozytorze
512 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 marca 2015 r. w sprawie zmiany nazwy Europejskiej Sieci Pami ęć i Solidarno ść , Dz. Urz. MKiDN, poz. 10. 513 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 grudnia 2014 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury – Narodowe Centrum Kultury i utworzenia pa ństwowej instytucji kultury – Europejska Sie ć Pami ęć i Solidarno ść , Dz. Urz. MKiDN, poz. 48. 514 Zarz ądzenie Nr 44 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie utworzenia Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma , Dz. Urz. MKiDN, Nr 6, poz. 79. 515 Ustawa z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina , Dz. U. z 2001 r., Nr 16, poz. 168. Zarz ądzenie Nr 20 Ministra Kultury z dnia 21 lipca 2005 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Instytutowi Fryderyka Chopina , Dz. Urz. MK, Nr 3, poz. 29. Zał ącznik Nr 1 do Zarz ądzenia MK Statut Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina z dnia 21 lipca 2005 r. Zarz ądzenie Nr 24 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 5 maja 2011 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Instytutowi Fryderyka Chopina , Dz. Urz. MKiDN, Nr 4, z dnia 17 czerwca 2011. Załącznik Nr 1 Statut Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina z dnia 5 maja 2011 r. 260 i jego twórczo ści muzycznej w kraju i za granic ą poprzez publikacje i wydania jego utworów i nagra ń, organizowanie koncertów, współfinansowanie konkursów pianistycznych i innych form kultywowania pami ęci o nim, pozyskiwanie, gromadzenie, zabezpieczanie i udost ępnianie pami ątek oraz innych przedmiotów i miejsc zwi ązanych z jego życiem i twórczo ści ą. Od 2010 roku Instytut przej ął organizacj ę Mi ędzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. Fryderyka Chopina. Funkcj ę dyrektora Instytutu pełnił tym czasie (2010-2011) były minister kultury Waldemar D ąbrowski. Jako pa ństwow ą instytucj ę kultury w zakresie „ochrony narodowego dziedzictwa kulturalnego w dziedzinie kinematografii i upowszechniania kultury filmowej” ustanowiono – w nadanym statucie przez ministra Kazimierza M. Ujazdowskiego – Filmotek ę Narodow ą z rozbudowanymi konkretnymi zadaniami archiwizowania, utrwalania na nowych no śnikach dorobku polskiej kultury filmowej i jego upowszechniania, znowelizowanym w 2008 roku. 516 Drugim wyra źnie wyodr ębniaj ącym si ę – priorytetowym – obszarem polityki kulturalnej pa ństwa jest wła śnie działalno ść zorientowana na promocj ę kultury narodowej za granic ą, poprzez mi ędzypa ństwow ą wymian ę i współprac ę kulturaln ą. Mo żna rzec, że now ą polityk ę kulturaln ą pa ństwa sytuuj ącego go odmiennie ni ż dotychczas w relacjach mi ędzynarodowych znamionuje i inauguruje u pocz ątków transformacji w kraju i na arenie mi ędzynarodowej powołanie Mi ędzynarodowego Centrum Kultury w 1991 roku układaj ącego na nowo mi ędzynarodow ą wymian ę kulturaln ą, które sta ć si ę miało płaszczyzn ą promocji kultury polskiej, jej dziedzictwa i rzeczywistego dialogu w kulturze europejskiej słu żą cego pokojowemu współistnieniu zgodnie z celami Konferencji Bezpiecze ństwa i Współpracy w Europie, bez rywalizacji mi ędzy opozycyjnymi „blokami pa ństw socjalistycznych i kapitalistycznych”. 517 Wedle statutu MCK jest instytucj ą kultury o charakterze naukowo-badawczym, edukacyjnym i informacyjnym, której celem jest „wspieranie współpracy oraz integracji kulturalnej Europy i ochrony jej dziedzictwa kulturowego. 518
516 Zarz ądzenie Nr 21 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie nadania statutu Filmotece Narodowej , Dz. Urz. MKiDN, Nr 5, poz. 42; oraz Zarz ądzenie Nr 21 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 kwietnia 2008 r. w sprawie nadania statutu Filmotece Narodowej , Dz. Urz. MKiDN, Nr 2, poz. 11. 517 Proces legislacji, patrz przypis 377. 518 Zarz ądzenie Nr 26 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 wrze śnia 2007 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie utworzenia Mi ędzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie , Dz. Urz. MKiDN, Nr 4, poz. 53. 261
W sferze popularyzowania współczesnej kultury narodowej w świecie i jej dziedzictwa oraz zagranicznej współpracy kulturalnej działało równie ż Centrum Mi ędzynarodowej Współpracy Kulturalnej „Instytutu Adama Mickiewicza” powołane 7 lutego 2000 roku przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w porozumieniu z Ministrem Spraw Zagranicznych. Utworzenie Centrum było realizacj ą jednego z 10 „punktów działania” AWS. 519 W maju 2005 roku CMWK „IAM” zarz ądzeniem ministra Waldemara D ąbrowskiego zostało poł ączone z Narodowym Centrum Kultury, tworz ąc instytucj ę kultury pod nazw ą Instytut im. Adama Mickiewicza, któremu jako cel działalno ści w zakresie realizacji zagranicznej polityki kulturalnej wyznaczono: „umocnienie i wspieranie polskiej twórczo ści kulturalnej na arenie mi ędzynarodowej” oraz na terenie kraju i za granic ą „podnoszenie jako ści edukacji i animacji kulturalnej”, a w kraju „krzewienie i wzmacnianie polskiej to żsamo ści kulturalnej” oraz „wytworzenie jej jednolitego oblicza” we współdziałaniu z innymi instytucjami, a tak że działania na rzecz intensyfikacji uczestnictwa Polaków w kulturze i „wspieranie awansu cywilizacyjnego gmin, miast i regionów poprzez tworzenie jednostek krzewi ących działalno ść kulturaln ą”. 520 W marcu 2006 roku minister Kazimierz M. Ujazdowski dokonał podziału Instytutu im. Adama Mickiewicza, w którego wyniku wyodr ębniono Instytut Adama Mickiewicza i Narodowe Centrum Kultury jako centra kultury i sztuki, czyniąc przedmiotem działania Instytutu: „1) popularyzowanie wiedzy o polskiej kulturze i jej historii oraz polskim dziedzictwie narodowym i j ęzyku poprzez przygotowywanie w ramach zada ń wynikaj ących z polityki kulturalnej pa ństwa oraz potrzeb polityki zagranicznej w zakresie promocji politycznej i gospodarczej, projektów imprez kulturalnych i materiałów promocyjnych na potrzeby działa ń maj ących na celu szerok ą promocj ę Polski; 2) umacnianie i wspieranie polskiej twórczo ści kulturalnej na arenie mi ędzynarodowej; 3) krzewienie i wzmacnianie polskiej to żsamo ści kulturalnej; 4) współpraca nad wytworzeniem jednolitego oblicza polskiej to żsamo ści kulturalnej; 5) intensyfikacja uczestnictwa Polaków w życiu i działalno ści kulturalnej”. 521
519 Zarz ądzenie Nr 2 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 7 lutego 2000 r. w sprawie utworzenia Centrum Mi ędzynarodowej Współpracy Kulturalnej – „Instytutu Adama Mickiewicza” , Dz. Urz. MKiDN, Nr 2, poz. 3 i Nr 12, poz. 30 oraz z 2001 r. Nr 2, poz. 9 i Nr 13, poz. 31. 520 Zarz ądzenie Nr 7 Ministra Kultury z dnia 5 maja 2005 r. w sprawie poł ączenia Centrum Mi ędzynarodowej Współpracy Kulturalnej Instytutu Adama Mickiewicza i Narodowego Centrum Kultury, Dz. Urz. MK, Nr 2, poz. 11. 521 Zarz ądzenie Nr 7 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 marca 2006 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury Instytutu im. Adama Mickiewicza i utworzenia pa ństwowej instytucji kultury – Instytutu Adama Mickiewicza oraz pa ństwowej instytucji kultury – Narodowego Centrum Kultury , Dz. Urz. MKiDN, Nr 2, poz. 14. 262
Promocj ę okre ślonych dziedzin sztuki polskiej ustanawiano – poza innymi zadaniami – jako obowi ązek statutowy wyspecjalizowanych w okre ślonej dziedzinie kultury artystycznej instytucji kultury. Szereg z nich powołał minister Waldemar D ąbrowski, który „widział swoje zadanie w sferze pracy u podstaw”, buduj ąc instytucjonalne ramy upowszechniania sztuki współczesnej, poprzez tworzenie muzeów i regionalnych kolekcji sztuki i prowadzenia edukacji kulturalnej w tym zakresie, by „obni żać barier ę psychologicznej nieufno ści Polaków w stosunku do współczesnej kreatywno ści”. 522 Zgodnie z tym priorytetami polityki kulturalnej okre ślonej przede wszystkim przez ministra Waldemara D ąbrowskiego kształtowano instytucje upowszechniania sztuki i zakładano nowe. Nale ży do nich Centrum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA w Krakowie utworzone 1 grudnia 2004 roku poprzez wył ączenie Oddziału Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA ze struktury Muzeum Narodowego w Krakowie 523 oraz Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie. Centrum powołano dla archiwizowania, opracowywania oraz eksponowania polskich zbiorów sztuki Dalekiego Wschodu oraz kolekcji zagranicznych, popularyzowania kultury tego obszaru geograficznego i prowadzenia bada ń naukowych w tym zakresie. 524 W 2007 roku za kadencji rz ądu PiS zmieniono form ę organizacyjn ą Centrum na muzeum i jego nazw ę na Muzeum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA, którego zakres działania uzupełniono o zadania typowe dla placówki muzealnej: urz ądzanie wystaw stałych i czasowych oraz uczestniczenie w wystawach w kraju i za granicą, zapewnienie warunków dla ich zwiedzania oraz prowadzenie działalno ści edukacyjnej, wydawniczej i kulturalnej zwi ązanych tematycznie z kultur ą Dalekiego Wschodu. 525 Dla potrzeb upowszechniania sztuki współczesnej powołano 1 maja 2005 roku Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, ustalaj ąc jako jego zadania: „1) ukazanie dorobku i przemian sztuki polskiej XX wieku w kontek ście mi ędzynarodowym oraz prezentacja znacz ących zjawisk sztuki współczesnej;
522 B. Gierat-Biero ń, W Europie, czyli w domu , w: Ministrowie kultury …, op. cit., s. 237. 523 Zarz ądzenie Nr 22 Ministra Kultury z dnia 13 wrze śnia 2004 r. w sprawie wył ączenia z Muzeum Narodowego w Krakowie Oddziału Centrum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA , Dz. Urz. MK, Nr 7, poz. 38. 524 Zarz ądzenie Nr 21 Ministra Kultury z dnia 13 wrze śnia 2004 r. w sprawie utworzenia Centrum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA , Dz. Urz. MK, Nr 7, poz. 37. 525 Zarz ądzenie Nr 25 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 31 lipca 2007 r. w sprawie zmiany przedmiotu działania i nadania statutu Centrum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA , Dz. Urz. MKiDN, Nr 3, poz. 46. 263
2) gromadzenie dzieł sztuki nowoczesnej i współczesnej oraz materiałów dokumentacyjnych i ich katalogowanie i naukowe opracowywanie; 3) udost ępnianie zgromadzonych zbiorów i prowadzenie działalno ści wystawienniczej, promocyjnej, edukacyjnej, badawczej; 4) opracowywanie, publikowanie i rozpowszechnianie wydawnictw; 5) inspirowanie i prowadzenie działalno ści popularyzatorskiej dotycz ącej najszerszego poj ęcia sztuki, m.in. sztuk wizualnych, filmu, teatru, muzyki”.526
Z dniem 1 stycznia 2006 roku rozpocz ęło działalno ść Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” w Toruniu, uruchomione na potrzeby realizacji Narodowego Programu Kultury „Znaki Czasu” oraz tworzenia i zarz ądzanie regionaln ą kolekcj ą sztuki współczesnej, jej udost ępniania poprzez ekspozycje, prowadzenia: bazy danych dzieł sztuki współczesnej i jej twórców oraz edukacji kulturalnej i promocji na rzecz sztuki współczesnej. 527 W sferze organizacji życia teatralnego dokonano równie ż pewnych zmian instytucjonalnych, nadaj ąc nowe statuty teatrom pa ństwowym, aktualizuj ąc je zgodnie z istniej ącym stanem prawnym, ostatnio po zmianie ich statusu na instytucje artystyczne i społeczno-ekonomicznymi ich warunkami funkcjonowania. Korzystaj ąc z ustawy o działalno ści kulturalnej dzielono i ł ączono instytucje kultury, tworzono instytucje wspólne współprowadzone przez MKiDN i inne podmioty – jak pokazano wy żej. Z centralnych instytucji kulturalnych „o szczególnym znaczeniu dla polskiej kultury narodowej” podzielono w 1998 roku Teatr Narodowy Warszawie na Teatr Wielki – Oper ę Narodow ą i Teatr Narodowy 528 , które z dniem 1 stycznia 2012 roku stały si ę pa ństwowymi instytucjami artystycznymi, co wymagało kolejnej zmiany ich statutów, nie zmieniaj ących wszelako ich podstawowego celu działalno ści, którym dla Teatru Wielkiego to: „przygotowanie i wystawianie dzieł operowych i muzycznych z narodowego i światowego repertuaru” 529 , a dla Teatru Narodowego niezmienne pozostały zadania:
526 Zarz ądzenie Nr 6 Ministra Kultury z dnia 29 kwietnia 2005 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie , Dz. Urz. MK, Nr 2, poz. 10. Zarz ądzenie Nr 4 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” w Toruniu , Dz. Urz. MKiDN, Nr 1, opublikowany w: bip.mkidngov.pl/pages/dzienniki-urzedowe-mkidn/dziennik-urzedowy-2006.php 528 Zarz ądzenie Nr 11 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 15 kwietnia 1998 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury Teatru Narodowego na Teatr Wielki – Oper ę Narodow ą oraz Teatr narodowy oraz nadania statutów utworzonym w wyniku podziału pa ństwowym instytucjom kultury , Dz. Urz. MKiS, Nr 6, poz. 17 oraz z 2005 r., Nr 3, poz. 28. 529 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 24 maja 2012 r. w sprawie nadania statutu Teatrowi Wielkiemu – Operze Narodowej oraz zmiany statusu na pa ństwow ą instytucj ę artystyczn ą, Dz. Urz. MKiDN, poz. 20. 264
„1) przygotowywanie i wystawianie dzieł dramatycznych z narodowego i światowego repertuaru; 2) realizacja ró żnorodnych form teatralnych oraz interdyscyplinarnych przedsi ęwzi ęć teatralnych; 3) promocja oraz upowszechnianie sztuki i kultury teatralnej”.530
25 czerwca 2003 roku za kadencji ministra Waldemara D ąbrowskiego utworzony został Instytut Teatralny im. Zbigniewa Raszewskiego dla organizowania i koordynowania promocji polskiego teatru, opieki nad zbiorami materiałów dokumentuj ącymi życie teatralne w Polsce, edukacji teatralnej i inicjowania bada ń nad dziejami, stanem współczesnym i przyszło ści ą teatru. 531 Bez działa ń instytucjonalnych nie pozostawiono równie ż kultury muzycznej. Za kadencji ministra Waldemara D ąbrowskiego z dniem 1 pa ździernika 2005 roku utworzono pa ństwow ą wspóln ą instytucj ę kultury Europejskie Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach, której postawiono nast ępuj ące zadania: − „Kształcenie najbardziej uzdolnionych młodych muzyków z całego świata do osi ągni ęcia pełnej dojrzało ści muzycznej. − Organizowanie w Centrum spotka ń utalentowanych młodych muzyków, pedagogów i profesorów w dziedzinie nauk humanistycznych, którzy b ędą dzieli ć si ę do świadczeniami i wspólnie uczy ć si ę i studiowa ć w duchu środkowo – europejskiej tradycji muzycznej. − Dzi ęki cennym kontaktom i wymianie do świadcze ń umo żliwienie młodemu pokoleniu muzyków pogł ębienie swej wiedzy muzycznej poprzez lepsze poznanie znaczenia struktury i stylów muzycznych − Zach ęcanie studentów do wykonawstwa muzycznego, w którym technika zostanie podporz ądkowana wyobra źni poprzez poznanie filozoficznych i społecznych uwarunkowa ń poszczególnych kompozycji”. 532
Formalnie z dniem 1 stycznia 2006 roku jako pa ństwow ą instytucj ę kultury utworzono Narodow ą Orkiestr ę Symfoniczn ą Polskiego Radia z siedzib ą w Katowicach zadaniem prowadzenia „działalno ści orkiestrowej”. 533 Realizuj ąc jeden z postulatów wyborczych PiS zało żona została młodzie żowa Polska Orkiestra Sinfonia Iuventus z siedzib ą w Warszawie, dla „promowania utalentowanych młodych muzyków” (do 30 lat), z zadaniem prowadzenia
530 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 5 grudnia 2012 r. w sprawie zmiany statusu Teatru Narodowego na pa ństwow ą instytucj ę artystyczn ą oraz nadania statutu , Dz. Urz. MKiDN, poz. 68. 531 Zarz ądzenie Nr 16 Ministra Kultury z dnia 25 czerwca 2003 r. w sprawie utworzenia Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie , Dz. Urz. MK, Nr 4, poz. 25. 532 Zarz ądzenie Nr 34 Ministra Kultury z dnia 22 wrze śnia 2005 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Europejskiemu Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach , Dz. Urz. MK, Nr 5, poz. 34. 533 Zarz ądzenie Nr 41 Ministra Kultury z dnia 31 pa ździernika 2005 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Narodowej Orkiestrze Symfonicznej Polskiego Radia z siedzib ą w Katowicach , op. cit. 265 działalno ści koncertowej i edukacyjnej. Członkami Orkiestry są studenci i absolwenci szkół i kierunków muzycznych. 534 W 2010 roku minister Bogdan Zdrojewski powołał Instytut Muzyki i Ta ńca w Warszawie, wyznaczaj ąc mu nast ępuj ące zadania: „1) formułowanie opinii i wniosków oraz podejmowanie działa ń na rzecz jako ści zarz ądzania kultur ą muzyczn ą i taneczn ą w Polsce oraz form jej finansowania; 2) formułowanie opinii i wniosków oraz podejmowanie działa ń na rzecz edukacji muzycznej i tanecznej w Polsce; 3) ochrona dziedzictwa kulturowego zwi ązanego z muzyk ą polsk ą i w Polsce ze szczególnym wspieraniem kompletowania dokumentacji historycznej zaniedbanych okresów w dziejach muzyki polskiej; 4) ochrona dziedzictwa kulturowego zwi ązanego z ta ńcem, a w szczególno ści ta ńcem polskim; 5) promocja polskiej muzyki oraz polskiego ta ńca w kraju i za granic ą; 6) inicjowanie innych działa ń zwi ązanych z realizacją celów statutowych”. 535
W sferze kinematografii, której sytuacja była najbardziej znana i bliska ministrowi Waldemarowi D ąbrowskiemu jako byłemu przewodnicz ącemu Komitetu Kinematografii (1990- 1994) minister kultury jako organizator nadał statut Instytucji Filmowej „Film Polski” – Agencja Promocji utworzonej zarz ądzeniem przewodnicz ącego Komitetu Kinematografii 536 z zadaniem upowszechniania i promocji kultury filmowej obrotu filmami, produkcji i opracowania filmów 537 („uznana została „za zlikwidowan ą” w 2007 roku, za rz ądów PiS) oraz Polski Instytut Sztuki Filmowej w Warszawie, utworzony na mocy ustawy o kinematografii „realizuj ący polityk ę kulturaln ą pa ństwa w zakresie kinematografii”, poprzez stwarzanie: warunków rozwoju polskiej produkcji filmowej i udost ępniania polskiej, europejskiej i światowej twórczo ści filmowej społecze ństwu polskiemu oraz promocj ę narodowej sztuki filmowej. 538 Za kadencji ministra Bogdana Zdrojewskiego nadano status pa ństwowych instytucji kultury studiom filmowym: „Kadr”, „Tor”, „Zebra”, które zajmowa ć si ę miały „edukacj ą i upowszechnianiem kultury
534 Zarz ądzenie Nr 31 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 wrze śnia 2007 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Polskiej Orkiestrze Sinfonia Iuventus , Dz. Urz. MKiDN, Nr 4, poz. 58. 535 Zarz ądzenie Nr 24 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 22 wrze śnia 2010 r., w sprawie utworzenia i nadania statutu Instytutu Muzyki i Ta ńca w Warszawie , Dz. Urz. MKiDN, Nr 4, poz.41. 536 Zarz ądzenie Nr 6 Przewodnicz ącego Komitetu Kinematografii z dnia 25 listopada 1999 r. w sprawie poł ączenia Agencji Dystrybucji Filmowej i „Filmu Polskiego” Instytucji Filmowej , za: Statut Instytucji Filmowej „Film Polski” – Agencja Promocji , bip.mkidn.gov.pl/media/download_gallery/indexec66.pdf 537 Zarz ądzenie Nr 3 Ministra Kultury z dnia 25 lutego 2003 r. w sprawie zatwierdzenia statutu Instytucji Filmowej „Film Polski – Agencja Promocji , Dz. Urz. MK, Nr 1, opublikowany w: bip.mkidngov.pl/pages/dzienniki- urzedowe-mkidn/dziennik-urzedowy-2003.php 538 Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o kinematografii , Dz. U. z 2005 r., Nr 132, poz. 1111. 266 filmowej” oraz Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych w Łodzi. 539 30 czerwca 2003 roku poł ączona została Agencja Produkcji Filmowej ze Studiem Filmowym „Profil”. Powstała w ten sposób pa ństwowa instytucja kultury pod nazw ą Agencja Produkcji Filmowej 540 (zlikwidowana za kadencji ministra Kazimierza M. Ujazdowskiego w 2005 roku, podobnie Instytucja Filmowa Agencja Scenariuszowa oraz Agencja Produkcji Filmowej), w 2005 roku powstało Studio Filmowe „Kronika” z poł ączenia Studia Filmowego „Kronika” i Studia Filmowego „Wir”, Wytwórnia Filmowa „Czołówka” z połączenia Wytwórni Filmowej „Czołówka i Studia Filmowego im. Karola Irzykowskiego. W 2011 roku na potrzeby kinematografii utworzone zostało Centrum Technologii Audiowizualnych poprzez przekształcenie Wytwórni Filmów Fabularnych we Wrocławiu, z postanowieniem, i ż jej przedmiotem działania b ędzie „edukacja i upowszechnianie kultury oraz nowatorskich technik multimedialnych, szczególnie w zakresie rozwiąza ń dla kinematografii”. 541 Stałym priorytetem polityki kulturalnej wszystkich rz ądów było upowszechnianie ksi ąż ki i czytelnictwa, a jego instytucjonalnym wyrazem stał si ę Instytut Ksi ąż ki utworzony 1 grudnia 2003 roku, okre ślaj ąc jako jego statutowy cel działania promocj ę polskiej literatury i jej
539 Zarz ądzenie Nr 47 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 4 pa ździernika 2011 r. w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Studio Filmowe „Kadr” przez przekształcenie pa ństwowych instytucji filmowych Studio Filmowe „KADR” i Studio Filmowe „OKO”, Dz. Urz. MKiDN, Nr 7, poz. 66. Zarz ądzenie Nr 48 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 4 pa ździernika 2011 r. w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Studio Filmowe „Tor” przez przekształcenie pa ństwowej instytucji filmowej Studio Filmowe „TOR” , Dz. Urz. MKiDN, Nr 7, poz. 67. Zarz ądzenie Nr 53 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 listopada 2011 r . w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Studio Filmowe „Zebra” przez przekształcenie pa ństwowych instytucji filmowych: Studio Filmowe „ZEBRA” i Studio Filmowe „PERSPEKTYWA” , Dz. Urz. MKiDN, Nr 8, poz. 72. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 grudnia 2012 r. w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych przez przekształcenie pa ństwowej instytucji filmowej Wytwórnia Filmów Dokumentalnych Fabularnych , Dz. Urz. MKiDN, poz. 84. Zarz ądzenie Nr 55 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 listopada 2011 r . w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Centrum Technologii Audiowizualnych przez przekształcenie pa ństwowej instytucji filmowej Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocławiu , Dz. Urz. MKiDN, Nr 8, poz. 74. 540 Zarz ądzenie Nr 17 Ministra Kultury z dnia 28 czerwca 2003 r. w sprawie poł ączenia Agencji Produkcji Filmowej i Studia Filmowego „Profil” , Dz. Urz. MK, Nr 4, opublikowane w: bip.mkidngov.pl/pages/dzienniki- urzedowe-mkidn/dziennik-urzedowy-2003.php 541 Zarz ądzenie Nr 55 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Centrum Technologii Audiowizualnych przez przekształcenie pa ństwowej instytucji filmowej ... , op. cit. 267 dziedzictwa, j ęzyka polskiego, polskiej ksi ąż ki i edytorstwa w kraju i zagranic ą oraz czytelnictwa .542 Rozwijaj ące si ę technologie informatyczne wpłyn ęły na życie codzienne i zawodowe Polaków i wykorzystane zostały dla potrzeb działalno ści kulturalnej, w szczególno ści dla utrwalania wydarze ń artystycznych i dziedzictwa narodowego i jego udost ępniania i upowszechniania. W 2005 roku utworzone zostało Polskie Wydawnictwo Audiowizualne, którego misj ę zdefiniowano jako „upowszechnianie kultury, nauki i edukacji w mediach audiowizualnych”. 543 W 2009 roku PWA przekształcono w Narodowy Instytut Audiowizualny, ustalaj ąc jako jego zadania: „gromadzenie, archiwizacj ę, digitalizacj ę, udost ępnianie i upowszechnianie zbiorów audiowizualnych” oraz działalno ść popularyzatorsk ą, edukacyjn ą, badawcz ą i wydawnicz ą.544 Z instytucji specjalnych pozostaj ących pod piecz ą MKiDN powołano w 2011 roku na mocy ustawy Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia w Warszawie, którego misj ę okre śla polityka pa ństwa. Zadania okre ślone w ustawie sprowadzaj ą si ę do podejmowania, inicjowania i wspierania bada ń naukowych dotycz ących stosunków polsko-rosyjskich, i w zwi ązku z tym organizowanie konferencji, seminariów, wykładów i dyskusji, upowszechniania wiedzy w społecze ństwie polskim i rosyjskim, w szczególno ści o: przeszło ści, kulturze i dziedzictwie obu narodów i relacjach polsko-rosyjskich oraz prowadzenie, inspirowanie i wspieranie edukacji w tym zakresie na terenie obu pa ństw, nawi ązywania i podtrzymywania kontaktów mi ędzy ośrodkami akademickimi, naukowymi, kulturalnymi oraz politycznymi w Rzeczypospolitej Polskiej i Federacji Rosyjskiej, wymiany studentów, współpracy mi ędzy organizacjami pozarz ądowymi, jednostkami samorz ądu terytorialnego,
542 Zarz ądzenie Nr 34 Ministra Kultury z dnia 19 listopada 2003 r. w sprawie utworzenia Instytutu Ksi ąż ki , Dz. Urz. MK, Nr 8, poz. 53. 543 Zarz ądzenie Nr 32 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 wrze śnia 2005 r., w sprawie utworzenia i nadania statutu Polskiemu Wydawnictwu Audiowizualnemu , Dz. Urz. MKiDN, Nr 5, poz. 52. 544 Zarz ądzenie Nr 8 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 kwietnia 2009 r. w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania Polskiego Wydawnictwa Audiowizualnego , Dz. Urz. MKiDN Nr 2, poz. 9; oraz Zarz ądzenie Nr 18 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 kwietnia 2011 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania Polskiego Wydawnictwa Audiowizualnego , Dz. Urz. MKiDN, Nr 2, poz. 22. 268 zawodowego i gospodarczego obu pa ństw i analogicznymi o środkami działaj ącymi na rzecz porozumienia polsko-rosyjskiego i dofinansowanie przedsi ęwzi ęć w tym zakresie. 545 Dla instytucjonalnego wsparcia podmiotów zaanga żowanych w realizacj ę polityki kulturalnej w 2002 roku na mocy zarz ądzenia ministra Andrzeja Celi ńskiego poł ączone zostały: Centrum Animacji Kultury, Instytut Dziedzictwa Narodowego i Krajowy O środek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie. W ten sposób powstała instytucja Narodowe Centrum Kultury w Warszawie realizuj ąca statutowe zadania: promowanie polskiego dziedzictwa kulturowego ujmowanego w kontek ście europejskich tradycji, animowanie ruchu społeczno- kulturalnego i inspirowanie społeczno ści lokalnych do aktywnego uczestnictwa w kulturze, gromadzenie i udost ępnianie informacji kulturalnej i co mo że najwa żniejsze „kreowanie idei kultury jako sfery i narz ędzia rozwoju społeczno-gospodarczego oraz edukacji obywatelskiej”, przy czym Centrum winno pozyskiwa ć pozabud żetowe środki ze źródeł krajowych oraz zagranicznych, w tym Unii Europejskiej, z przeznaczeniem na finansowanie zada ń własnych. 546 Zadania NCK zostały ponownie okre ślone w zarz ądzeniu wył ączaj ącym Centrum ze struktury Instytutu im. Adama Mickiewicza i nadanym mu statucie. Nale ży do nich, poza wskazanymi wy żej, ogólnie sformułowanymi zadaniami popularyzowania tradycji narodowej i pa ństwowej oraz promocji dziedzictwa narodowego z jego eksponowaniem jako „wa żnego elementu europejskiego dziedzictwa kulturowego”, wspomaganie ruchów społecznych funkcjonuj ących „w sferze kultury” i organizacji pozarz ądowych oraz obowi ązkiem starania si ę o środki pozabud żetowe, zapisano w śród nich konkretniejsze zadania: prowadzenia edukacji kulturalnej, prac badawczych i sporz ądzania ekspertyz dotycz ących upowszechniania kultury i dziedzictwa narodowego, monitorowania działalno ści samorz ądowych instytucji kultury oraz zapewniania mo żliwo ści „podwy ższania kwalifikacji kadr zajmuj ących si ę działalno ści ą kulturaln ą” czyli organizowania ró żnych form kształcenia dla pracowników instytucji kultury i animatorów kultury, 547 podejmowanie działa ń dla zwi ększania dost ępu do kultury i przeciwdziałania
545 Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, Dz. U. z 2011 r., Nr 76, poz. 408. 546 Zarz ądzenie Nr 29 Ministra Kultury z dnia 7 maja 2002 r. w sprawie poł ączenia instytucji kultury: Centrum Animacji Kultury, Instytutu Dziedzictwa Narodowego i Krajowego O środka Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie oraz utworzenia Narodowego Centrum Kultury i nadania mu statutu , Dz. Urz. MK, Nr 2, poz. 32. 547 Zarz ądzenie Nr 8 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 marca 2006 r. w sprawie nadania statutu pa ństwowej instytucji kultury Narodowemu Centrum Kultury , Dz. Urz. MKiDN, Nr 2, poz. 15; Zał ącznik 269 wykluczeniu z uczestnictwa w kulturze. 548 Merytoryczny zakres działania NCK rozszerzano w nast ępnych latach, w konsekwencji wprowadzania programów operacyjnych i narodowych programów kultury i mo żliwo ściami zwi ązanymi z projektami: badawczymi, edukacyjnymi, kulturalnymi i prowadzenia okre ślonych akcji społecznych. Do 2015 roku statut Centrum modyfikowano pi ęciokrotnie. NCK obejmuje zasi ęgiem swojego działania cał ą sfer ę upowszechniania kultury i st ąd wynika jego szczególna rola w instytucjonalnym systemie kultury, którego systematyczny ogl ąd merytoryczny i organizacyjny jest jego statutowym obowi ązkiem, co wynika wprost ze znowelizowanego w 2008 roku zarz ądzenia ministra nakazuj ącego Centrum opracowywanie i zlecanie analiz, diagnoz i ekspertyz i przygotowywanie „na potrzeby własne oraz administracji publicznej, szczególnie dla Ministra corocznych raportów z dziedziny obj ętej zakresem działalno ści Centrum”. 549 Przegl ąd nowoutworzonych instytucji kultury w okresie transformacji ustrojowej obrazuje generalnie kierunki i priorytety polityki kulturalnej w poszczególnych kadencjach. 550
do zarz ądzenia Nr 8 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 marca 2006 r. – Statut Narodowego Centrum Kultury . 548 Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 grudnia 2014 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Centrum Kultury , Dz. Urz. MKiDN, poz. 49; Zał ącznik do zarz ądzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 grudnia 2014 r. – Statut Narodowego Centrum Kultury . 549 Zarz ądzenie Nr 35 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 31 pa ździernika 2008 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie nadania statutu pa ństwowej instytucji kultury Narodowemu Centrum Kultury , Dz. Urz. MKiDN, Nr 6, poz. 63. 550 A. W ąsowska-Pawlik, Polityka kulturalna Polski 1989-2012 w: Kultura a rozwój, op. cit., s. 120. 270
UWAGI PODSUMOWUJ ĄCE
Przeprowadzone analizy wiod ą do wniosku, i ż oba modele polityki kulturalnej wykazuj ą zasadnicze odmienno ści w odniesieniu do przesłanek światopogl ądowo-aksjologicznych – z jednej strony świecko-socjalistycznych, z drugiej – okre ślonych ogólnie, a nawet ogólnikowo odwoła ń do pluralizmu światopogl ądowego i warto ści uniwersalnych, ale te ż w mniejszym lub wi ększym zakresie do warto ści chrze ścija ńskich i narodowych, ale bez dokładniejszego okre ślenia. Jakie warto ści (ich zestaw) czy przekonania i postawy wchodz ą w gr ę, ujawniały w obu przypadkach systematyczne ingerencje cenzorskie w Polsce Ludowej i okazjonalne, dora źne interwencje organizatorów instytucji artystycznych i kulturalnych po 1989 roku w polityk ę repertuarow ą, programy działalno ści kulturalnej i konkretne „wydarzenia artystyczne”. Przyj ęto bowiem zasad ę ju ż w pierwszym rz ądowym dokumencie III RP, że „Polityka kulturalna nie mo że stroni ć od wyboru pewnych warto ści”. Ka żda tego rodzaju interwencja ministra „wła ściwego do spraw kultury”, organów samorz ądowych czy przedstawicieli okre ślonych środowisk wywoływała dyskusj ę o swobodach artystycznych i granicach wolno ści twórczej. Ró żnice obu modeli dotycz ą tak że deklarowanych nadrz ędnych celów polityki kulturalnej: uformowania „człowieka socjalizmu” w PRL i utrzymania to żsamo ści narodowej w warunkach ładu demokratycznego i typowego dla niego pluralizmu światopogl ądowego i ideologiczno-politycznego w III RP. W obu przypadkach wyznaczano sferze upowszechniania tak że kształtowanie „osobowo ści wszechstronnie rozwini ętej”, w ramach reglamentowanych tre ści kultury w „realnym socjalizmie”, pozostawiaj ąc ludziom swobod ę ich wyboru w ustroju demokratycznym. Znamienna pod tym wzgl ędem jest zmiana formuły „upowszechnianie kultury” na „animacja kulturalna”. Oznacza ona – według Józefa Kargula – przej ście od etatystycznego systemu „upowszechniania kultury do animacji kulturalnej”, od centralizmu merytorycznego i organizacyjno-instytucjonalnego w sferze kultury artystycznej narzucaj ącego rozpowszechniane tre ści do społecznego, upodmiotowionego organizowania uczestnictwa w kulturze w instytucjach kulturalnych i samoorganizacji partycypacji kulturalnej przez jednostki. Polityka kulturalna PRL była podwójnie centralistyczna czy, inaczej mówi ąc, monocentryczna: (1) ze wzgl ędu na okre ślanie przez pa ństwo upowszechnianych tre ści kultury
271 i (2) w sferze organizacji i zarz ądzania instytucjonalnym układem upowszechniania uczestnictwa w kulturze i nadzoru politycznego nad nim. Układ ten wprawdzie ulegał stopniowej destrukcji, podobnie jak centralizm merytoryczny. Stawał si ę on faktycznie w ró żnych miejscach mniej lub bardziej decentralistyczny merytorycznie i zarz ądczo, zachowuj ąc pozory centralizmu. Proces ten, widoczny coraz bardziej w latach 80., Andrzej Tyszka uj ął nast ępuj ąco:
„Rozpatrywany w kategoriach analizy struktur organizacyjnych jawi si ę on obecnie jako efekt nieskoordynowanej centralizacji . Nie maj ąc ju ż cech ścisłego monocentryzmu, zawiera elementy żywiołowo narastaj ącego pluralizmu. Wskutek tego zmniejszyła si ę zale żno ść wielu ogniw systemu organizacyjnego kultury od jednolitej polityki kulturalnej pa ństwa. Pewne inicjatywy i instytucje wyłamały si ę poza jej wpływ” (podkr. A. T.). 551
Monopolistyczna etatystyczna polityka kulturalna PRL w swych realizacjach traciła ten charakter w wyniku zachodz ących procesów społeczno-ekonomicznych i politycznych, które doprowadzaj ąc do zmiany ustroju pa ństwa, doprowadziła do powstania nowego modelu polityki kulturalnej w Polsce, po 1989 roku, który mo żna by – za Andrzejem Tyszk ą – nazwa ć „uspołecznionym mecenatem publicznym”. Podstawowym dylematem polityki kulturalnej u pocz ątku transformacji ustrojowej było zachowanie mecenatu pa ństwa b ądź wprowadzenie neoliberalnego modelu upowszechniania kultury regulowanego przez mechanizmy rynkowe. Został on szybko, bo już w 1991 roku ustawowo rozstrzygni ęty na rzecz utrzymania finansowego mecenatu pa ństwa z decentralizacj ą instytucjonalnego systemu organizacji życia kulturalnego wprowadzonego w 1990 roku ustaw ą o samorz ądzie gminnym. Reguły rynkowe zastosowano jedynie w odniesieniu do przemysłów kultury. Tocz ąca si ę dalej dyskusja dotyczyła ju ż nie tyle zachowania mecenatu pa ństwa w kulturze, chocia ż pojawiały si ę jeszcze głosy o „urynkowieniu kultury” głównie ze środowiska ekonomicznego, co ustalenia „ile pa ństwa w kulturze?”. Konieczno ść utrzymania mecenatu pa ństwa była ka żdorazowo potwierdzana przez kolejnych ministrów kultury. Nie ma ju ż problemu „mecenat pa ństwa” czy „rynek w kulturze”. Pytanie „ile pa ństwa w kulturze?” dotyczy wył ącznie wysoko ści finansowania tej sfery z bud żetu pa ństwa. Wspólnym „interesem” instytucjonalnego systemu upowszechniania uczestnictwa w kulturze w okresie PRL i transformacji ustrojowej jest wła śnie zapewnienie mecenatu finansowego pa ństwa w najszerszym zakresie. Niezmiennym postulatem środowisk artystycznych i instytucji kulturalnych od pocz ątku transformacji do dzisiaj jest zwi ększenie pa ństwowych „nakładów
551 A. Tyszka, Interesy i ideały kultury , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987, s. 266-267. 272 na kultur ę”, od 1% bud żetowych wydatków pa ństwa, poprzez 1% dochodów pa ństwa, po 1% Produktu Krajowego Brutto. Przełomowym momentem w finansowaniu przedsi ęwzi ęć kulturalnych i okre śleniu podstawowych celów polityki kulturalnej było wprowadzenie na szerok ą skal ę przez ministra Waldemara D ąbrowskiego, kontynuowanych do dzi ś programów operacyjnych, wynikaj ących z opracowanej za jego kadencji Narodowej Strategii Kultury. Zapewniły one środki na konkretne projekty zwi ązane z realizacj ą głównych celów polityki kulturalnej pa ństwa. Pojawiły si ę równie ż mo żliwo ści pozyskiwania pozabud żetowych środków na działalno ść kulturaln ą, głównie z programów Unii Europejskiej, które s ą bardzo efektywnie wykorzystywane przez pa ństwowe, samorz ądowe i pozarz ądowe podmioty funkcjonuj ące w sferze kultury. Nadziej ą pozostaje wł ączenie w sfer ę finansowania upowszechnienie kultury przemysłów kultury, w ogóle wł ączenie ich do resortu kultury w cało ści. S ą one dziedzin ą gospodarki narodowej uj ętą w innych jej działach. Ogólniejszym problemem pozostaje uznanie przez kolejne rz ądy, że „kultura i przemysły kultury s ą szans ą rozwojow ą dla Polski”, by posłu żyć si ę tytułem pracy zbiorowej zainicjowanej przez Jana Szomburga. Kwestii tej nie podejmowały rz ądy PRL, mimo deklaracji w tym zakresie i ujmowania kultury w planach rozwoju społeczno- gospodarczego i nie stanowiła ona przedmiotu zainteresowa ń, a tym bardziej działa ń państwa w okresie transformacji. Kolejnym rz ądom RP nale ży dedykowa ć nast ępuj ącą wypowied ź Jana Szomburga w tej kwestii: „(…) zarówno kultura, jak i przemysły kultury nie były dot ąd w Polsce przedmiotem gł ębszej refleksji publicznej i czynników pa ństwowych. Nadszedł czas, aby to zmieni ć”. 552
552 J. Szomburg, Kultura i przemysły kultury szans ą rozwojow ą dla Polski , w: J. Szomburg (red.), Kultura i przemysły kultury szans ą rozwojow ą dla Polski, Instytut Bada ń nad Gospodark ą Rynkow ą, Centrum Animacji Kultury, Gda ńsk 2002, s. 10. 273
BIBLIOGRAFIA
Akty prawne Ustawy Ustawa Konstytucyjna z dnia 22 lipca 1952 r. przepisy wprowadzaj ące Konstytucj ę Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej , „Dziennik Ustaw” z 1952 r., Nr 33, poz. 233. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej , „Dziennik Ustaw” z 1990 r., Nr 16, poz. 94. Ustawa z dnia 16 lipca 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej , „Dziennik Ustaw” z 1997 r., Nr 78, poz. 483. Ustawa z dnia 7 maja 2009 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej , „Dziennik Ustaw” z 2009 r., Nr 114, poz. 946. Ustawa z dnia 21 lipca 1944 r. o powołaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego , „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” Nr 1, poz. 1; Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego , „Zał ącznik do Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” Nr 1, poz. 1. Ustawa z dnia 3 czerwca 1924 r. o poczcie, telegrafie i telefonie , „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” z 1933 r., Nr 63, poz. 481. Ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o opiece nad muzeami publicznymi , „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” z 1933 r., Nr 32, poz. 279. Ustawa z dnia 13 marca 1934 r. o filmach i ich wy świetlaniu , „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” z 1934 r., Nr 36, poz. 323. Ustawa z dnia 11 wrze śnia 1944 r. o organizacji i zakresie działania Rad Narodowych , „Dziennik Ustaw” z 1944 r., Nr 5, poz. 22. Ustawa z dnia 31 grudnia 1944 r. o powołaniu Rz ądu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej , „Dziennik Ustaw” z 1944 r,. Nr 18, poz. 99. Ustawa z dnia 4 lutego 1949 r. o utworzeniu i zakresie działania Centralnego Urz ędu Radiofonii , „Dziennik Ustaw” z 1949 r., Nr 9, poz. 50. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1949 roku o walce z analfabetyzmem , „Dziennik Ustaw” z 1949 r., Nr 25, poz. 177. Ustawa z dnia 28 czerwca 1950 r. o organizacji wy ższego szkolnictwa artystycznego , „Dziennik Ustaw” z 1950 r., Nr 29, poz. 269. Ustawa z dnia 18 lipca 1950 r. o organizacji współpracy kulturalnej z zagranic ą, „Dziennik Ustaw” z 1950 r., Nr 36, poz. 324. Ustawa z dnia 31 pa ździernika 1951 r. o przekazaniu Ministrowi Kultury i Sztuki zakresu działania Ministra O światy w przedmiocie bibliotek i zbiorów bibliotecznych „Dziennik Ustaw” z 1951 r., Nr 58, poz. 400. Ustawa z dnia 15 grudnia 1951 r . o kinematografii , „Dziennik Ustaw” z 1951 r., Nr 66, poz. 452. Ustawa z dnia 15 lutego 1952 r. o zmianie form organizacji nauczania pocz ątkowego dorosłych, „Dziennik Ustaw” z 1952 r., Nr 11, poz. 66.
274
Ustawa z dnia 2 grudnia 1960 r. o Komitecie do Spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” , „Dziennik Ustaw” z 1960 r., Nr 54, poz. 307. Ustawa z dnia 16 lutego 1961 r. o zakresie działania Ministra Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1961 r., Nr 10, poz. 53. Ustawa z dnia 15 lipca 1961 r. o rozwoju sytemu o światy i wychowania , „Dziennik Ustaw” z 1961 r., Nr 32, poz. 160. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r . o ochronie dóbr kultury i o muzeach , „Dziennik Ustaw” z 1962 r., Nr 10, poz. 48. Ustawa z dnia 29 marca 1962 r. o wy ższych szkołach artystycznych , „Dziennik Ustaw” z 1962 r., Nr 20, poz. 88. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 r . o bibliotekach , „Dziennik Ustaw” z 1968 r., Nr 12, poz. 63. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1968 r . o zezwoleniach na publiczn ą działalno ść artystyczn ą, rozrywkow ą i sportow ą, „Dziennik Ustaw” z 1968 r., Nr 12, poz. 64. Ustawa z dnia 29 marca 1969 r. o wy ższych szkołach artystycznych , „Dziennik Ustaw” z 1969 r., Nr 6, poz. 48. Ustawa z dnia 23 wrze śnia 1973 r. o emerytalnym zaopatrzeniu twórców i ich rodzin , „Dziennik Ustaw” z 1973 r., Nr 38, poz. 225. Ustawa z dnia 28 maja 1975 r . o dwustopniowym podziale administracyjnym Pa ństwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych , „Dziennik Ustaw” z 1975 r., Nr 16, poz. 91. Ustawa z dnia 26 kwietnia 1979 r. o terenowych funduszach odnowy zabytków , „Dziennik Ustaw” z 1979 r., Nr 8, poz. 46. Ustawa z dnia 31 lipca 1981 r. o kontroli publikacji i widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1981 r., Nr 20, poz. 99. Ustawa z dnia 4 maja 1982 r. o Narodowej Radzie Kultury oraz o Funduszu Rozwoju Kultury , „Dziennik Ustaw” z 1982 r., Nr 14, poz. 111. Ustawa z dnia 4 maja 1982 r. o Urz ędzie Ministra Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1982 r., Nr 14, poz. 112. Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach , „Dziennik Ustaw” z 1983 r., Nr 38, poz. 173. Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o Polskiej Agencji Prasowej , „Dziennik Ustaw” z 1983 r., Nr 44, poz. 202. Ustawa z dnia 28 lipca 1983 r. o zmianie ustawy o kontroli publikacji i widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1983 r., Nr 44, poz. 204. Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. Prawo prasowe , „Dziennik Ustaw” z 1984 r., Nr 5, poz. 24. Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach , „Dziennik Ustaw” z 1984 r., Nr 21, poz. 97. Ustawa z dnia 26 kwietnia 1984 r . o upowszechnianiu kultury oraz prawach i obowi ązkach pracowników upowszechniania kultury , „Dziennik Ustaw” z 1984 r., Nr 26, poz. 129. Ustawa z dnia 28 grudnia 1984 r . o instytucjach artystycznych , „Dziennik Ustaw” z 1984 r., Nr 60, poz. 304. Ustawa z dnia 22 maja 1986 r. o zasadach udziału młodzie ży w życiu pa ństwowym, społecznym, gospodarczym i kulturalnym kraju , „Dziennik Ustaw” z 1986 r., Nr 21, poz. 108. 275
Ustawa z dnia 16 lipca 1987 r. o kinematografii , „Dziennik Ustaw” z 1987 r., Nr 22, poz. 127. Ustawa z dnia 5 grudnia 1987 r. o zmianie ustawy o kontroli publikacji i widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1987 r., Nr 37, poz. 209. Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach , „Dziennik Ustaw” z 1989 r., Nr 20, poz. 104. Ustawa z dnia 29 maja 1989 r. o zmianie ustawy o kontroli publikacji i widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1989 r., Nr 34, poz. 186. Ustawa z dnia 22 marca 1990 r. o samorz ądzie terytorialnym , „Dziennik Ustaw” z 1990 r., Nr 16, poz. 95. Ustawa z dnia 22 marca 1990 r. o terenowych organach rz ądowej administracji ogólnej , „Dziennik Ustaw” z 1990 r., Nr 20, poz. 123. Ustawa z dnia 22 marca 1990 r. o likwidacji Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej „Prasa- Ksi ąż ka-Ruch” , „Dziennik Ustaw” z 1990 r., Nr 21, poz. 125. Ustawa z dnia 11 kwietnia 1990 r . o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk zniesieniu organów tej kontroli oraz zmianie ustawy – Prawo prasowe , „Dziennik Ustaw” z 1990 r., Nr 29, poz. 173. Ustawa z dnia 17 maja 1990 r. o podziale zada ń i kompetencji okre ślonych w ustawach szczególnych pomi ędzy organy gminy a organy administracji rz ądowej oraz o zmianie niektórych ustaw , „Dziennik Ustaw” z 1990 r., Nr 34, poz. 198. Ustawa z dnia 19 lipca 1990 r. o zmianie ustawy o ochronie dóbr kultury i o muzeach , „Dziennik Ustaw” z 1990 r., Nr 56, poz. 322. Ustawa z dnia 14 grudnia 1990 r. o zniesieniu i likwidacji niektórych funduszy , „Dziennik Ustaw” z 1990 r., Nr 89, poz. 517. Ustawa z dnia 28 czerwca 1991 r . o uchyleniu ustawy o Narodowej Radzie Kultury , „Dziennik Ustaw” z 1991 r., Nr 64, poz. 273. Ustawa z dnia 25 pa ździernika 1991 r . o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , „Dziennik Ustaw” z 1991 r., Nr 114, poz. 493. Ustawa z dnia 29 lipca 1992 r. o grach i zakładach wzajemnych , „Dziennik Ustaw” z 1992 r., Nr 68, poz. 341. Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji , „Dziennik Ustaw” z 1993 r., Nr 7, poz. 34. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych , „Dziennik Ustaw” z 1994 r., Nr 24, poz. 83. Ustawa z dnia 27 czerwca 1996 r. o zmianie Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , „Dziennik Ustaw” z 1996 r., Nr 90, poz. 406. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r . o muzeach , „Dziennik Ustaw” z 1997 r., Nr 5, poz. 24. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach , „Dziennik Ustaw” z 1997 r., Nr 85, poz. 539. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r . o samorz ądzie województwa, „Dziennik Ustaw” z 1998 r., Nr 91, poz. 576. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o administracji rz ądowej w województwie , „Dziennik Ustaw” z 1998 r., Nr 91, poz. 577.
276
Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorz ądzie powiatowym , „Dziennik Ustaw” z 1998 r., Nr 91, poz. 578. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r . o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego pa ństwa , „Dziennik Ustaw” z 1998 r., Nr 96, poz. 603. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie niektórych ustaw okre ślaj ących kompetencje organów administracji publicznej – w zwi ązku z reform ą ustrojow ą pa ństwa , „Dziennik Ustaw” z 1998 r., Nr 106, poz. 668. Ustawa z dnia 3 lutego 2001 r. o ochronie dziedzictwa Fryderyka Chopina , „Dziennik Ustaw” z 2001 r., Nr 16, poz. 168. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r . o zmianie ustawy o bibliotekach , „Dziennik Ustaw” z 2001 r., Nr 129, poz. 1440. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalno ści po żytku publicznego i o wolontariacie , „Dziennik Ustaw” z 2003 r., Nr 96, poz. 873. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , „Dziennik Ustaw” z 2003 r., Nr 162, poz. 1568. Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju , „Dziennik Ustaw” z 2004 r., Nr 116, poz. 1206. Ustawa z dnia 30 czerwca 2005 r. o kinematografii , „Dziennik Ustaw” z 2005 r., Nr 132, poz. 1111. Ustawa z dnia 24 lutego 2006 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , „Dziennik Ustaw” z 2006 r., Nr 50, poz. 362. Ustawa z dnia 23 marca 2006 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wdra żaj ąca postanowienia dyrektywy 2001/84/WE Parlamentu Europejskiego , „Dziennik Ustaw” z 2006 r., Nr 90, poz. 631. Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju , „Dziennik Ustaw” z 2006 r., Nr 227, poz. 1658. Ustawa z dnia 23 stycznia 2009 r. o wojewodzie i administracji rz ądowej w województwie , „Dziennik Ustaw” z 2009 r., Nr 31, poz. 206. Ustawa z dnia 19 listopada 2009 r. o grach hazardowych , „Dziennik Ustaw” z 2009 r., Nr 201, poz. 1540. Ustawa z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy o samorz ądzie gminnym, ustawy o samorz ądzie województwa oraz ustawy o samorz ądzie powiatowym , „Dziennik Ustaw” z 2010 r., Nr 28, poz. 142. Ustawa z dnia 19 lutego 2010 r. o zmianie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami , „Dziennik Ustaw” z 2010 r., Nr 75, poz. 474. Ustawa z dnia 8 lipca 2010 r. o zmianie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych , „Dziennik Ustaw” z 2010 r., Nr 152, poz. 1016. Ustawa z dnia 22 pa ździernika 2010 r. o ratyfikacji Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporz ądzonej w Pary żu dnia 17 pa ździernika 2003 r. , „Dziennik Ustaw” z 2010 r., Nr 225, poz. 1462.
277
Ustawa z dnia 25 marca 2011 r. o Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, „Dziennik Ustaw” z 2011 r., Nr 76, poz. 408. Ustawa z dnia 1 kwietnia 2011 r. o zmianie ustawy o pa ństwowych instytucjach filmowych , „Dziennik Ustaw” z 2011 r., Nr 126, poz. 713. Ustawa z dnia 31 sierpnia 2011 r. o zmianie ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej oraz niektórych innych ustaw , „Dziennik Ustaw” z 2011 r., Nr 207, poz. 1230. Ustawa z dnia 11 lipca 2014 r. o zasadach realizacji programów w zakresie polityki spójno ści finansowych w perspektywie finansowej 2014 – 2020 , „Dziennik Ustaw” z 2014 r., poz. 1146. Ustawa z dnia 15 stycznia 2015 r. o przekształcaniu jednoosobowych spółek Skarbu Pa ństwa prowadz ących działalno ść z wykorzystaniem dóbr kultury w pa ństwowe instytucje kultury , „Dziennik Ustaw” z 2015 r., poz. 337. Ustawa z dnia 20 marca 2015 r. o zmianie ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach , „Dziennik Ustaw” z 2015 r., poz. 566.
Dekrety
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 15 wrze śnia 1944 r . o zakresie działania i organizacji Resortu Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1944 r., Nr 5, poz. 24. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 listopada 1944 r . o utworzeniu Przedsi ębiorstwa Pa ństwowego „Polskie Radio” , „Dziennik Ustaw” z 1944 r., Nr 13, poz. 69. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 26 pa ździernika 1945 r . o utworzeniu Polskiej Agencji Prasowej PAP , „Dziennik Ustaw” z 1945 r., Nr 50, poz. 278 i 279. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 13 listopada 1945 r . o utworzeniu przedsi ębiorstwa pa ństwowego „Film Polski” , „Dziennik Ustaw” z 1945 r., Nr 55, poz. 308. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 1 marca 1946 r . o rejestracji i zakazie wywozu dzieł sztuki plastycznej oraz przedmiotów o warto ści artystycznej, historycznej lub kulturalnej , „Dziennik Ustaw” z 1946 r., Nr 14, poz. 99. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 22 marca 1946 r. o Pa ństwowym Instytucie Ksi ąż ki , „Dziennik Ustaw” z 1946 r., Nr 12, poz. 78. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi, „Dziennik Ustaw” z 1946 r., Nr 26, poz. 163. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1946 r., Nr 34, poz. 210.
278
Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 11 kwietnia 1947 r. o zniesieniu Urz ędu Ministerstwa Informacji i Propagandy oraz Urz ędów Informacji i Propagandy , „Dziennik Ustaw” z 1947 r., Nr 32, poz. 147. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 28 pa ździernika 1947 r. o organizacji nauki i szkolnictwa wy ższego , „Dziennik Ustaw” z 1947 r., Nr 66, poz. 415. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 29 marca 1951 r. o archiwach pa ństwowych , „Dziennik Ustaw” z 1951 r., Nr 19, poz. 149. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 2 sierpnia 1951 r. o utworzeniu i zakresie działania Komitetu do Spraw Radiofonii „Polskie Radio” , „Dziennik Ustaw” z 1951 r., Nr 41, poz. 308. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 2 sierpnia 1951 r. o utworzeniu i zakresie działania Centralnego Urz ędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Ksi ęgarstwa , „Dziennik Ustaw” z 1951 r., Nr 41, poz. 309. Dekret z dnia 22 kwietnia 1952 r. o cz ęściowej zmianie dekretu z dnia 5 lipca 1946 r. o utworzeniu Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1952 r., Nr 19, poz. 114. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji , „Dziennik Ustaw” z 1952 r., Nr 25, poz. 172. Dekret Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 16 wrze śnia 1953 r. o szkolnictwie artystycznym , „Dziennik Ustaw” z 1953 r., Nr 43, poz. 212. Dekret z dnia 23 marca 1956 roku o obowi ązku szkolnym , „Dziennik Ustaw” z 1956 r., Nr 9, poz. 52.
Rozporz ądzenia
Rozporz ądzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r . ustanawiaj ącego przepisy ogólne dotycz ące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójno ści i uchylaj ącego rozporz ądzenie (WE) nr 1260/1999 , „Dziennik Urz ędowy” UE L210 z 31 lipca 2006 r., s. 25-78. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 24 lipca 1948 r. o utworzeniu Instytutu Bada ń Literackich , „Dziennik Ustaw” z 1948 r., Nr 37, poz. 266. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 9 maja 1949 r . w sprawie organizacji i wła ściwo ści Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk oraz urz ędów podległych , „Dziennik Ustaw” z 1949 r., Nr 32, poz. 241. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1949 r . w sprawie koncesjonowania przedsi ębiorstw przemysłu poligraficznego i drukar ń, „Dziennik Ustaw” z 1949 r., Nr 34, poz. 245. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 12 maja 1949 r. w sprawie zmiany rozporz ądzenia Rady Ministrów z dnia 24 lipca 1948 r. o utworzeniu Instytutu Bada ń Literackich , „Dziennik Ustaw” z 1949 r., Nr 34, poz. 246. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 18 lipca 1951 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie o utworzeniu Instytutu Bada ń Literackich , „Dziennik Ustaw” z 1951 r., Nr 40, poz. 301.
279
Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 16 lutego 1961 r . w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1961 r., Nr 10, poz. 56. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 czerwca 1965 r. w sprawie zasad organizacji kształcenia i wychowania w szkołach i innych placówkach kształcenia artystycznego , „Dziennik Ustaw” z 1965 r., Nr 25, poz. 169. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 kwietnia 1968 r. w sprawie okre ślenia rodzajów publicznej działalno ści artystycznej, rozrywkowej i sportowej oraz wła ściwo ści w zakresie udzielania na nie zezwole ń, „Dziennik Ustaw” z 1968 r., Nr 12, poz. 66. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 21 marca 1970 r. w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez organy kontroli prasy, publikacji i widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1970 r., Nr 6, poz. 50. Rozporz ądzenie Rady Ministrów w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Handlu Zagranicznego i Gospodarki Morskiej , „Dziennik Ustaw” z 1974 r., Nr 17, poz. 93. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 kwietnia 1975 r . w sprawie zakresu i trybu sprawowania nadzoru i kontroli przez Główny Urz ąd Kontroli Prasy Publikacji i Widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1975 r., Nr 13, poz. 75. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 1983 r . w sprawie szczegółowego zakresu i trybu działania Ministra Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1983 r., Nr 32, poz. 150. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 lipca 1984 r. w sprawie rozgło śni oraz tele- i radiow ęzłów zakładowych , „Dziennik Ustaw” z 1984 r., Nr 40, poz. 210. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 12 pa ździernika 1987 r. w sprawie ogólnych zasad kształtowania sieci instytucji i placówek upowszechniania kultury , „Dziennik Ustaw” z 1987 r., Nr 34, poz. 187. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 13 lipca 1993 r. w sprawie okre ślenia zada ń i kompetencji z zakresu rz ądowej administracji ogólnej i specjalnej, które mogą by ć przekazane niektórym gminom o statusie miasta, wraz z mieniem słu żą cym do ich wykonania, a tak że zasad i trybu przekazania , „Dziennik Ustaw” z 1993 r., Nr 65, poz. 309. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 28 kwietnia 1994 r. w sprawie nadania statutu Ministerstwu Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1994 r., Nr 59, poz. 241. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 18 kwietnia 1995 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie nadania statutu Ministerstwu Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1995 r., Nr 48, poz. 250. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 lipca 1996 r . zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie nadania statutu Ministerstwu Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1996 r., Nr 95, poz. 434. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 20 sierpnia 1996 r. w sprawie Pełnomocnika Rz ądu do Spraw Polskiego Dziedzictwa Kulturalnego za Granic ą, „Dziennik Ustaw” z 1996 r., Nr 107, poz. 504. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 czerwca 1997 r . w sprawie nadania statutu Ministerstwu Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1997 r., Nr 67, poz. 424.
280
Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 lutego 1998 r . w sprawie nadania statutu Ministerstwu Kultury i Sztuki , „Dziennik Ustaw” z 1998 r., Nr 24, poz. 128. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 26 pa ździernika 1999 r. w sprawie utworzenia Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Ustaw” z 1999 r., Nr 91, poz. 1014. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 9 maja 2000 r., w sprawie okre ślenia zakresu zada ń w dziedzinie kultury obj ętych mecenatem pa ństwa oraz szczegółowych zasad i trybu udzielania jednostkom samorz ądu terytorialnego dotacji na te zadania i dotacji celowych na dofinansowanie bie żą cych zada ń własnych, zwi ązanych z prowadzeniem instytucji kultury, przej ętych 1 stycznia 1999 r. , „Dziennik Ustaw” z 2000 r., Nr 40, poz. 463. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 20 pa ździernika 2001 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie utworzenia Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Ustaw” z 2001 r., Nr 122, poz. 1329. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 pa ździernika 2001 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministerstwa Kultury , „Dziennik Ustaw” z 2001 r., Nr 122, poz. 1337. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 8 czerwca 2004 r. w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa wykonywanych przez samorz ądowe instytucje filmowe i instytucje kultury oraz udzielania dotacji na te zadania , „Dziennik Ustaw” z 2004 r., Nr 144, poz. 1518. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 11 czerwca 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury , „Dziennik Ustaw” z 2004 r., Nr 134, poz. 1430. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 19 kwietnia 2005 r. w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa wykonywanych przez samorz ądowe instytucje filmowe i instytucje kultury oraz udzielania dotacji na te zadania , „Dziennik Ustaw” z 2005 r., Nr 74, poz. 646. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 31 pa ździernika 2005 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie utworzenia Ministerstwa Kultury , „Dziennik Ustaw” z 2005 r., Nr 220, poz. 1885. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 16 listopada 2007 r . w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Ustaw” z 2007 r., Nr 216, poz. 1595. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 19 grudnia 2007 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa wykonywanych przez samorz ądowe instytucje filmowe i instytucje kultury oraz udzielania dotacji na te zadania , „Dziennik Ustaw” z 2007 r., Nr 247, poz. 1824. Rozporz ądzenie Rady Ministrów z dnia 15 lipca 2008 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa wykonywanych przez samorz ądowe instytucje filmowe i instytucje kultury oraz udzielania dotacji na te zadania , „Dziennik Ustaw” z 2008 r., Nr 139, poz. 878. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 listopada 2011 r . w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Ustaw” z 2011 r., Nr 248, poz. 1482.
281
Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 22 wrze śnia 2014 r . w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Ustaw” z 2014 r., poz. 1258. Rozporz ądzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 listopada 2015 r. w sprawie szczegółowego zakresu działania Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Ustaw” z 2015 r., poz. 1894. Rozporz ądzenie Kierownika Resortu Kultury i Sztuki wydane w porozumieniu z kierownikiem Resortu Administracji Publicznej z dnia 5 pa ździernika 1944 r. o utworzeniu organów kultury i sztuki przy urz ędach wojewódzkich i starostwach powiatowych , „Dziennik Ustaw” z 1944 r., Nr 7, poz. 37. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 7 grudnia 1945 r. w sprawie ustroju szkolnictwa muzycznego , „Dziennik Ustaw” z 1946 r., Nr 1, poz. 2. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 29 grudnia 1973 r . w sprawie uznawania działalno ści za twórcz ą oraz działania Komisji do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców , „Dziennik Ustaw” z 1974 r., Nr 1, poz. 7. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 12 lipca 1975 r. w sprawie prowadzenia ksi ęgar ń, antykwariatów i sprzeda ży dzieł sztuki przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej , „Dziennik Ustaw” z 1975 r., Nr 27, poz. 142. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 27 pa ździernika 1984 r . w sprawie zasad doskonalenia i dokształcania pracowników upowszechniania kultury oraz zasad finansowania tej działalno ści , „Dziennik Ustaw” z 1984 r., Nr 54, poz. 278. Rozporz ądzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 17 marca 1986 r. w sprawie stosowania przepisów ustawy o instytucjach artystycznych do instytucji artystycznych podległych Ministrowi Obrony Narodowej , „Dziennik Ustaw” z 1986 r., Nr 11, poz. 68. Rozporz ądzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 15 maja 1991 r. w sprawie stosowania przepisów ustawy o instytucjach artystycznych do instytucji artystycznych podległych Ministrowi Obrony Narodowej , „Dziennik Ustaw” z 1991 r., Nr 43, poz. 192. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 17 lutego 1992 r . w sprawie prowadzenia rejestracji instytucji kultury , „Dziennik Ustaw” z 1992 r., Nr 20, poz. 80. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 25 maja 1992 r. w sprawie wymaga ń kwalifikacyjnych i trybu stwierdzania kwalifikacji uprawniaj ących do zajmowania okre ślonych stanowisk w instytucjach kultury , „Dziennik Ustaw” z 1992 r., Nr 46, poz. 206. Rozporz ądzenie Ministra Spraw Wewn ętrznych z dnia 12 pa ździernika 1992 r. w sprawie rozci ągni ęcia przepisów ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej na działalno ść kulturaln ą prowadzon ą w jednostkach organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Spraw Wewnętrznych , „Dziennik Ustaw” z 1992 r., Nr 79, poz. 403. Rozporz ądzenie Ministra Obrony Narodowej z dnia 5 pa ździernika 1993 r. w sprawie rozci ągni ęcia przepisów ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej na działalno ść kulturaln ą prowadzon ą w jednostkach organizacyjnych podległych lub nadzorowanych przez Ministra Obrony Narodowej , „Dziennik Ustaw” z 1993 r., Nr 96, poz. 439.
282
Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 22 grudnia 1994 r. w sprawie wysoko ści opłat na Fundusz Promocji Twórczo ści od egzemplarzy utworów, których autorska ochrona maj ątkowa upłyn ęła, szczegółowych zasad wypłat z tego Funduszu oraz przyznawania z niego stypendiów i pomocy socjalnej , „Dziennik Ustaw” z 1994 r., Nr 138, poz. 735. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad, trybu przyznawania i wysoko ści okazjonalnych nagród za osi ągni ęcia w dziedzinie twórczo ści artystycznej, upowszechniania dóbr kultury , „Dziennik Ustaw” z 1996 r., Nr 155, poz. 764. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie szczegółowych zasad, trybu i wysoko ści przyznawania stypendiów osobom zajmuj ącym si ę twórczo ści ą artystyczn ą, upowszechnianiem i ochron ą dóbr kultury , „Dziennik Ustaw” z 1996 r., Nr 155, poz. 765. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 9 marca 1999 r . w sprawie okre ślenia dla pracowników tworz ących zawodow ą grup ę muzealników wymaga ń kwalifikacyjnych uprawniaj ących do zajmowania stanowisk zwi ązanych z działalno ści ą podstawow ą muzeów oraz trybu ich stwierdzania , „Dziennik Ustaw” z 1999 r., Nr 26, poz. 233. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 9 marca 1999 r . w sprawie wymaga ń kwalifikacyjnych i trybu stwierdzania kwalifikacji uprawniaj ących do zajmowania okre ślonych stanowisk w niektórych instytucjach kultury, dla których organizatorem jest administracja rz ądowa lub jednostki samorz ądu terytorialnego , „Dziennik Ustaw” z 1999 r., Nr 26, poz. 234. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 20 czerwca 2001 r . w sprawie zasad i trybu prowadzenia Pa ństwowego Rejestru Muzeów, warunków i trybu dokonywania wpisów w Rejestrze oraz okoliczno ści, w jakich mo żna zarz ądzi ć kontrol ę w celu ustalenia czy muzeum spełnia nadal warunki wpisu do Rejestru , „Dziennik Ustaw” z 2001 r., Nr 72, poz. 753. Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 17 stycznia 2003 r. w sprawie podmiotów uprawnionych do wyst ępowania z wnioskiem o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści oraz wymogów formalnych, jakim powinien odpowiada ć ten wniosek , „Dziennik Ustaw” z 2003 r., Nr 13, poz. 134. Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 24 lutego 2003 r. w sprawie wysoko ści procentu wpłat na Fundusz Promocji Twórczo ści , „Dziennik Ustaw” z 2003 r., Nr 41, poz. 354. Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 18 lipca 2003 r. w sprawie warunków promowania i wspierania zada ń z zakresu kultury finansowanych lub dofinansowywanych ze środków pochodz ących z dopłat do stawek w grach stanowi ących monopol Pa ństwa, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków na realizacj ę zada ń i ich rozliczania , „Dziennik Ustaw” z 2003 r., Nr 130, poz. 1194. Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji wojewódzkich urz ędów ochrony zabytków , „Dziennik Ustaw” z 2004 r., Nr 75, poz. 706. Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 27 kwietnia 2004 r. w sprawie Polskiego Komitetu Doradczego , „Dziennik Ustaw” z 2004 r., Nr 102, poz. 1066. Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 29 grudnia 2004 r. w sprawie typów szkół artystycznych publicznych i niepublicznych , „Dziennik Ustaw” z 2005 r., Nr 6, poz. 42.
283
Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 28 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zada ń z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury , „Dziennik Ustaw” z 2005 r., Nr 24, poz. 200. Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 28 stycznia 2005 r. w sprawie szczegółowych zasad gospodarki finansowej Funduszu Promocji Kultury , „Dziennik Ustaw” z 2005 r., Nr 24, poz. 201. Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 27 pa ździernika 2005 r. w sprawie udzielania przez Polski Instytut Sztuki Filmowej dofinansowania przedsi ęwzi ęć z zakresu kinematografii , „Dziennik Ustaw” z 2005 r., Nr 219, poz. 1870. Rozporz ądzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 8 lipca 2008 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej w ramach działania „Wdra żanie lokalnych strategii rozwoju” , „Dziennik Ustaw” z 2008 r., Nr 138, poz. 868. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 czerwca 2010 r. w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zada ń z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury , „Dziennik Ustaw” z 2010 r., Nr 118, poz. 797. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 stycznia 2012 r. w sprawie sposobu prowadzenia i udost ępniania rejestru instytucji kultury , „Dziennik Ustaw” z 2012 r., poz. 189. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 czerwca 2012 r . w sprawie zakresu zada ń obj ętych mecenatem pa ństwa w dziedzinie kultury, na które jednostki samorz ądu terytorialnego mog ą otrzymywa ć dotacje, oraz sposobu i trybu przyznawania tych dotacji , „Dziennik Ustaw” z 2012 r., poz. 737. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca 2015 r. w sprawie powierzenia specjalistycznej jednostce nadzoru - Centrum Edukacji Artystycznej prowadzenia ewidencji niepublicznych szkół artystycznych , „Dziennik Ustaw” z 2015 r., poz. 977. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 sierpnia 2015 r. w sprawie typów szkół artystycznych publicznych i niepublicznych , „Dziennik Ustaw” z 2015 r., poz. 1210. Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 12 sierpnia 2015 r. w sprawie udzielania pomocy na kultur ę i ochron ę dziedzictwa kulturowego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko 2014 – 2020 , „Dziennik Ustaw” z 2015 r., poz. 1234. Rozporz ądzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 21 sierpnia 2015 r. w sprawie udzielania pomocy publicznej i pomocy de minimis na cyfrowe udost ępnienie informacji sektora publicznego ze źródeł administracji i zasobów kultury w ramach Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa na lata 2014-2020 , „Dziennik Ustaw” z 2015 r., poz. 1237. Rozporz ądzenie Ministra Infrastruktury i Rozwoju z dnia 28 sierpnia 2015 r. w sprawie udzielania pomocy inwestycyjnej na kultur ę i zachowanie dziedzictwa kulturowego
284
w ramach regionalnych programów operacyjnych na lata 2014 – 2020 , „Dziennik Ustaw” z 2015 r., poz. 1364. Decyzja Rady (WE) nr 2006/702/WE z dnia 6 pa ździernika 2006 r. w sprawie strategicznych wytycznych Wspólnoty dla spójno ści , „Dziennik Urz ędowy”, UE L291 z 21 pa ździernika 2006 r., s. 11-32.
Uchwały
Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 4 maja 1982 r. [o sytuacji i zadaniach w kulturze] , „Dziennik Ustaw” z 1982 r., Nr 13, poz. 94, 95 i 96. Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 24 wrze śnia 1987 r. w sprawie polityki kulturalnej pa ństwa , „Monitor Polski” Nr 29, poz. 224. Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 21 stycznia 1988 r . w sprawie planu Centralnego Funduszu Rozwoju Kultury na 1988 r. , „Monitor Polski” Nr 2, poz. 8. Uchwała Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z dnia 15 lutego 1989 r. w sprawie planu Centralnego Funduszu Rozwoju Kultury na 1989 r. , „Monitor Polski” Nr 3, poz. 23. Uchwała Rady Pa ństwa z dnia 17 wrze śnia 1981 r . w sprawie siedzib i terytorialnego zasi ęgu działania okr ęgowych urz ędów kontroli publikacji i widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1981 r., Nr 24, poz. 125. Uchwała Rady Pa ństwa z dnia 17 wrze śnia 1981 r. w sprawie regulaminu sprawowania kontroli publikacji i widowisk , „Dziennik Ustaw” z 1981 r., Nr 24, poz. 126. Uchwała Rady Ministrów z dnia 14 maja 1948 r. w sprawie statutu organizacyjnego Ministerstwa Kultury i Sztuki , „Monitor Polski” Nr 51, poz. 294. Uchwała Rady Ministrów z dnia 21 listopada 1949 r. w sprawie poł ączenia Spółdzielni Wydawniczych „Wydawnictwo Ludowe” i „Chłopski Świat” , „Monitor Polski” Nr A – 90, poz. 1089. Uchwała Nr 527 Rady Ministrów z dnia 1 sierpnia 1951 r. w sprawie tymczasowej struktury organizacyjnej Ministerstwa Kultury i Sztuki , „Monitor Polski” Nr A-76, poz. 1048. Uchwała Nr 674 Rady Ministrów z dnia 21 wrze śnia 1951 r. w sprawie tymczasowego statutu Komitetu do Spraw Radiofonii „Polskie Radio” , „Monitor Polski” Nr 87, poz. 1197. Uchwała Nr 295 Rady Ministrów z dnia 12 kwietnia 1952 r. w sprawie tymczasowego statutu organizacyjnego Ministerstwa Kultury i Sztuki , „Monitor Polski” Nr 35, poz. 512. Uchwała Nr 154 Rady Ministrów z dnia 2 czerwca 1964 r. w sprawie utworzenia funduszu autorskiego , „Monitor Polski” Nr 40, poz. 186 i 187. Uchwała Nr 243 Rady Ministrów z dnia 9 wrze śnia 1972 r. w sprawie urlopów na prowadzenie działalno ści twórczej, „Monitor Polski” Nr 45, poz. 240. Uchwała Nr 244 Rady Ministrów z dnia 9 wrze śnia 1972 r. w sprawie utworzenia Funduszu Rozwoju Twórczo ści Plastycznej, „Monitor Polski” Nr 45, poz. 241. Uchwała Nr 179 Rady Ministrów z dnia 8 grudnia 1978 r . w sprawie wykorzystania zabytków nieruchomych na cele u żytkowe , „Monitor Polski” Nr 37, poz. 142. Uchwała Nr 78 Rady Ministrów z dnia 29 maja 1979 r. w sprawie funduszu autorskiego , „Monitor Polski” Nr 15, poz. 85, 86 i 87. 285
Uchwała Nr 149 Rady Ministrów z dnia 29 pa ździernika 1983 r . w sprawie utworzenia Funduszu Literatury , „Monitor Polski” Nr 36, poz. 204. Uchwała Nr 76 Rady Ministrów z dnia 9 lipca 1992 r . w sprawie wykazu zada ń pa ństwowych, które mog ą by ć zlecone jednostkom niepa ństwowym , „Monitor Polski”, Nr 23, poz. 169. Uchwała Nr 176/2010 Rady Ministrów z dnia 12 pa ździernika 2010 r. w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Kultura+” , RM111-155-10, http://www.mkidn.gov.pl/media/docs/ 2012/20121022_uchwalaRM_kult_plus.pdf Uchwała Nr 238/2011 Rady Ministrów z dnia 30 grudnia 2011 r. zmieniaj ąca uchwał ę w sprawie ustanowienia programu wieloletniego „Kultura+” , RM111-240-11, http://www.mkidn.gov.pl/ media/docs/2012/20121022_zm_uchwalyRM_kult_plus.pdf Uchwała Nr 118 Prezydium Rz ądu z dnia 1 marca 1952 r . w sprawie pracy kulturalno- oświatowej na wsi , „Monitor Rz ądowy MKiS”, Departament Amatorskiego Ruchu Artystycznego MKiS, Nr SDK-I-3a/53/52. Uchwała Nr 424 Prezydium Rz ądu z dnia 24 maja 1952 r. w sprawie utworzenia Rady Czytelnictwa i Ksi ąż ki , „Monitor Polski” Nr A – 43, poz. 655. Uchwała Nr 434 Prezydium Rz ądu z dnia 13 czerwca 1953 r . w sprawie pracy kulturalno- oświatowej na wsi , „Monitor Polski” (tekst powielany) za: Wacław Wiecki, Funkcja społeczna i organizacja domów kultury, COMUK, Warszawa 1969, s. 15. Uchwała Nr 584 Prezydium Rz ądu z dnia 19 sierpnia 1954 r. w sprawie nadania statutu Bibliotece Narodowej , „Monitor Polski” Nr 87, poz. 980. Uchwała Nr 941 Prezydium Rz ądu z dnia 2 grudnia 1955 r . w sprawie zasad urz ądzania i finansowania placówek kulturalno-oświatowych w zakładach pracy oraz w sprawie płac pracowników kulturalno-oświatowych , „Monitor Polski” Nr 127, poz. 1627.
Zarz ądzenia
Zarz ądzenie Nr 66 Prezesa Rady Ministrów z dnia 18 kwietnia 1951 r. w sprawie tymczasowego statutu Komitetu Współpracy Kulturalnej z Zagranic ą, „Monitor Polski” Nr A-38, poz. 458. Zarz ądzenie Nr 98 Prezesa Rady Ministrów z dnia 8 wrze śnia 2008 r . w sprawie nadania statutu Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Monitor Polski” Nr 67, poz. 597. Zarz ądzenie Nr 69 Prezesa Rady Ministrów z dnia 15 wrze śnia 2010 r. w sprawie nadania statutu Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Monitor Polski” Nr 66, poz. 847. Zarz ądzenie Przewodnicz ącego Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów z dnia 8 marca 1945 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Informacji i Propagandy i Ministrem Skarbu o utworzeniu Centralnego Zarz ądu Zakładów Graficznych , „Monitor Polski” Nr 11, poz. 45. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 29 lipca 1947 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz Prezesem Centralnego Urz ędu Planowania o utworzeniu przedsi ębiorstwa pa ństwowego pod nazw ą „Zjednoczone Zakłady Przemysłu Muzycznego” , „Monitor Polski” Nr 101, poz. 661.
286
Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 30 pa ździernika 1947 r . o ogłoszeniu wykazu przedsi ębiorstw przechodz ących na własno ść Pa ństwa , „Monitor Polski” Nr 146, poz. 884. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 25 marca 1948 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz Prezesem Centralnego Urz ędu Planowania o utworzeniu przedsi ębiorstwa pa ństwowego pod nazw ą „Zjednoczone Zakłady Przemysłu Muzycznego” , „Monitor Polski” Nr 37, poz. 152. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 6 pa ździernika 1948 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu i Prezesem Centralnego Urz ędu Planowania w sprawie nadania statutu przedsi ębiorstwu pa ństwowemu „Zjednoczone Zakłady Przemysłu Muzycznego”, „Monitor Polski” Nr 77, poz. 683. Zarz ądzenie Ministra O światy z dnia 14 stycznia 1949 r. wydane w porozumieniu z Ministrem Skarbu i Prezesem Centralnego Urz ędu Planowania o nadaniu statutu przedsi ębiorstwu pa ństwowemu pod nazw ą „Pa ństwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych” , „Monitor Polski” Nr 10, poz. 125. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 8 wrze śnia 1949 r. o utworzeniu przedsi ębiorstwa pa ństwowego pod nazw ą „Generalna Dyrekcja Teatrów, Oper i Filharmonii” , „Monitor Polski” Nr A – 77, poz. 955. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 wrze śnia 1949 r. o nadanie statutu pa ństwowemu przedsi ębiorstwu pod nazw ą „Pa ństwowy Teatr Polski w Bielsku” , „Monitor Polski” Nr 70, poz. 894. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 wrze śnia 1949 r. o nadanie statutu pa ństwowemu przedsi ębiorstwu pod nazw ą „Pa ństwowy Teatr Wybrze że w Gda ńsku” , „Monitor Polski” Nr 70, poz. 895. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 wrze śnia 1949 r. o nadanie statutu pa ństwowemu przedsi ębiorstwu pod nazw ą „Pa ństwowy Teatr Śląski im. St. Wyspia ńskiego w Katowicach” , „Monitor Polski” Nr 70, poz. 896. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 wrze śnia 1949 r. o nadanie statutu pa ństwowemu przedsi ębiorstwu pod nazw ą „Pa ństwowy Teatr im. Wojska Polskiego w Łodzi” , „Monitor Polski” Nr 70, poz. 897. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 wrze śnia 1949 r. o nadanie statutu pa ństwowemu przedsi ębiorstwu pod nazw ą „Pa ństwowy Teatr Polski w Poznaniu” , „Monitor Polski” Nr 70, poz. 898. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 wrze śnia 1949 r. o nadanie statutu pa ństwowemu przedsi ębiorstwu pod nazw ą „Pa ństwowy Teatr Polski w Szczecinie” , „Monitor Polski” Nr 70, poz. 899. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 wrze śnia 1949 r . o nadanie statutu pa ństwowemu przedsi ębiorstwu pod nazw ą „Pa ństwowy Teatr Polski w Warszawie” , „Monitor Polski” Nr 70, poz. 900. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 wrze śnia 1949 r. o nadanie statutu pa ństwowemu przedsi ębiorstwu pod nazw ą „Pa ństwowy Teatr Dolno śląski we Wrocławiu” , „Monitor Polski” Nr 70, poz. 901.
287
Zarz ądzenie Ministra Handlu Wewn ętrznego z dnia 21 pa ździernika 1949 r. w sprawie trybu post ępowania przy ubieganiu si ę o koncesje na prowadzenie przedsi ębiorstw wydawniczych ksi ąż ek i druków nieperiodycznych , „Monitor Polski” Nr 79 – A, poz. 985. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 16 sierpnia 1952 r. w sprawie opłat wst ępu do muzeów podległych Ministrowi Kultury i Sztuki , „Monitor Polski” Nr 75, poz. 1202. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 19 maja 1953 r. zmieniaj ące zarz ądzenie z dnia 16 sierpnia 1952 r. w sprawie opłat wst ępu do muzeów podległych Ministrowi Kultury i Sztuki , „Monitor Polski” Nr 100, poz. 1378. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 3 wrze śnia 1953 r . w sprawie nazw publicznych bibliotek powszechnych , „Monitor Polski” Nr 84, poz. 1002. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 16 pa ździernika 1953 r. w sprawie organizacji studiów w wy ższych szkołach plastycznych , „Monitor Polski” Nr 98, poz. 1356. Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z dnia 22 pa ździernika 1953 r. w sprawie warunków odbywania studiów wy ższych oraz uzyskiwania dyplomów ich uko ńczenia w charakterze eksternów przez nauczycieli i pracowników kulturalno-oświatowych , „Monitor Polski” Nr 99, poz. 1365. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 13 listopada 1953 r. w sprawie utworzenia katedr podstaw marksizmu-leninizmu w wy ższych szkołach artystycznych , „Monitor Polski” Nr 107, poz. 1434. Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z dnia 27 lipca 1954 r. zmieniaj ące zarz ądzenie z dnia 22 pa ździernika 1953 r. w sprawie warunków odbywania studiów wy ższych oraz uzyskiwania dyplomów ich uko ńczenia w charakterze eksternistów przez nauczycieli i pracowników kulturalno-oświatowych , „Monitor Polski” Nr 77, poz. 912. Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z dnia 26 stycznia 1955 r., w sprawie organizacji studiów zaocznych, „Dziennik Urz ędowy Min. Szk. Wy ż. i CKK” Nr 3, poz. 16. Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z dnia 1 lutego 1956 r. zmieniaj ące zarz ądzenie z dnia 22 pa ździernika 1953 r. w sprawie warunków odbywania studiów wy ższych oraz uzyskiwania dyplomów ich uko ńczenia w charakterze eksternów przez nauczycieli i pracowników kulturalno-oświatowych , „Monitor Polski” Nr 17, poz. 247. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 8 sierpnia 1956 r. w sprawie nadania statutu gromadzkim bibliotekom publicznym , „Monitor Polski” Nr 69, poz. 853. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 10 grudnia 1956 r. w sprawie rozszerzenia uprawnie ń przedsi ębiorstw resortu kultury i sztuki , „Monitor Polski” Nr 104, poz. 1200. Zarz ądzenie Nr 140 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 12 grudnia 1956 r . w sprawie przej ęcia wojewódzkich domów kultury oraz bibliotek i centralnych ksi ęgozbiorów ruchomych przy prezydiach wojewódzkich rad narodowych , (niepublikowane). Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 9 listopada 1957 r. w sprawie utworzenia Muzeum Historii Polskiego Ruchu Rewolucyjnego , „Monitor Polski” Nr A – 88, poz. 528. Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z dnia 23 wrze śnia 1958 r. zmieniaj ące zarz ądzenie z dnia 22 pa ździernika 1953 r. w sprawie warunków odbywania studiów wy ższych oraz uzyskiwania dyplomów ich uko ńczenia w charakterze eksternów przez nauczycieli i pracowników kulturalno-oświatowych , „Monitor Polski” Nr 80, poz. 462.
288
Zarz ądzenie Ministra Szkolnictwa Wy ższego z dnia 11 lipca 1960 r. o wprowadzeniu w uniwersytetach regulaminu studiów zaocznych , „Dziennik Urz ędowy Min. Szk. Wy ż.” Nr 8, poz. 30. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 28 lipca 1962 r . w sprawie usuwania i przekazywania druków zb ędnych w publicznych bibliotekach powszechnych , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 9, poz. 80. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 30 stycznia 1963 r. w sprawie zmian w statucie Centralnej Poradni Amatorskiego Ruchu Artystycznego, „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 2, poz. 13. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 8 lutego 1965 r. w sprawie produkcji filmów przeznaczonych do publicznego wy świetlania , „Monitor Polski” Nr 10, poz. 36. Zarz ądzenie Nr 104 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 31 sierpnia 1965 r . w sprawie utworzenia Pa ństwowego Zawodowego Kursu dla Pracowników Kulturalno-Oświatowych , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 5, poz. 61. Zarz ądzenie Nr 123 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 20 pa ździernika 1967 r. w sprawie prowadzenia szkolenia kursowego i doskonalenia zawodowego przez Centraln ą Poradni ę Amatorskiego Ruchu Artystycznego w zakresie kursów III stopnia , „Dziennik Urzędowy MKiS” Nr 8, poz. 78. Zarz ądzenie Nr 56 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 10 czerwca 1968 r . w sprawie prowadzenia kursów kulturalno-oświatowych II stopnia dla pracowników kulturalno-oświatowych i społecznego aktywu , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 7, poz. 40. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 10 lipca 1970 r. w sprawie opłat za wst ęp do muzeów resortu kultury i sztuki , „Monitor Polski” Nr 23, poz. 185. Zarz ądzenie Nr 121 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 19 sierpnia 1970 r. w sprawie przekształcenia Centralnej Poradni Amatorskiego Ruchu Artystycznego w Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury i nadania mu statutu , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 12, poz. 79. Zarz ądzenie Ministra Nauki, Szkolnictwa Wy ższego i Techniki z dnia 23 maja 1975 r. w sprawie rekrutacji i trybu kwalifikacji pracowników bibliotek i placówek upowszechniania kultury na studia dla pracujących w szkołach wy ższych , za: Informator dla kandydatów na studia wy ższe dla pracuj ących (zaoczne i wieczorowe) na rok akademicki 1981/82 , PWN, Warszawa – Kraków 1981, s. 11. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 5 czerwca 1979 r . w sprawie prowadzenia kwalifikacyjnego kursu bibliotekarskiego dla pracowników bibliotek , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 3, poz. 11. Zarz ądzenie Nr 42 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 26 lipca 1984 r . w sprawie nadania statutu Centralnemu O środkowi Metodyki Upowszechniania Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 8, poz. 36. Zarz ądzenie Nr 25 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 18 lipca 1985 r. w sprawie utworzenia Centrum Sztuki Współczesnej , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 5, poz. 26. Zarz ądzenie Nr 20 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 12 października 1987 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie utworzenia Centrum Sztuki Współczesnej , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 3, poz. 22.
289
Zarz ądzenie Nr 8 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 29 kwietnia 1988 r. w sprawie struktury oraz nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwa Kultury i Sztuki , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 4, poz. 14. Zarz ądzenie Nr 24 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 30 grudnia 1988 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie utworzenia Centrum Sztuki Współczesnej , (niepublikowane). Zarz ądzenie Nr 28 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 28 listopada 1989 r . w sprawie zmian organizacyjnych w Ministerstwie Kultury i Sztuki, „Dziennik Urz ędowy MKiS”, za: Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach..., op. cit., s. 106-107. Zarz ądzenie Nr 12 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 28 marca 1990 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Sztuki , „Dziennik Urz ędowy MKiS”, Nr 2, poz. 12. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 22 wrze śnia 1990 r. w sprawie powołania Pa ństwowej Słu żby Ochrony Zabytków i okre ślenia jej struktury, „Monitor Polski” Nr 35, poz. 285. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 31 pa ździernika 1991 r. w sprawie utworzenia Ośrodka Ochrony Zbiorów Publicznych oraz nadania mu statutu , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 2, poz. 8. Zarz ądzenie Nr 9 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 1 kwietnia 1992 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Sztuki , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 2, poz. 3. Zarz ądzenie Nr 26 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 26 sierpnia 1992 r. w sprawie zmiany nazwy Centralnego O środka Metodyki Upowszechniania Kultury na Centrum Animacji Kulturalnej oraz nadania mu statutu (niepublikowane), za: „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 2, poz. 32. Zarz ądzenie Nr 54 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 29 grudnia 1993 r. w sprawie utworzenia Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 6, poz. 25. Zarz ądzenie Nr 16 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 21 sierpnia 1997 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Sztuki , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 4, poz. 17. Zarz ądzenie Nr 19 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 30 wrze śnia 1997 r. w sprawie nadania statutu pa ństwowej instytucji kultury pn. Krajowy O środek Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 6, poz. 24. Zarz ądzenie Nr 11 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 15 kwietnia 1998 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury Teatru Narodowego na Teatr Wielki – Oper ę Narodow ą oraz Teatr narodowy oraz nadania statutów utworzonym w wyniku podziału pa ństwowym instytucjom kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiS” Nr 6, poz. 17. Zarz ądzenie Nr 6 Przewodnicz ącego Komitetu Kinematografii z dnia 25 listopada 1999 r. w sprawie poł ączenia Agencji Dystrybucji Filmowej i „Filmu Polskiego” Instytucji Filmowej , za: Statut Instytucji Filmowej „Film Polski” – Agencja Promocji , opublikowany w: bip.mkidn.gov.pl/media/download_gallery/indexec66.pdf Zarz ądzenie Nr 2 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 7 lutego 2000 r. w sprawie utworzenia Centrum Mi ędzynarodowej Współpracy Kulturalnej „Instytutu Adama Mickiewicza” , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 2, poz. 3.
290
Zarz ądzenie Nr 11 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 listopada 2000 r. w sprawie utworzenia Instytutu Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN”, Nr 10, poz. 22. Zarz ądzenie Nr 13 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 21 listopada 2000 r . w sprawie zmiany nazwy Centrum Sztuki Współczesnej oraz zmiany zarz ądzenia w sprawie utworzenia Centrum Sztuki Współczesnej , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 11, poz. 27. Zarz ądzenie Nr 33 Ministra Kultury z dnia 20 listopada 2001 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 16, poz. 44. Zarz ądzenie Nr 28 Ministra Kultury z dnia 26 kwietnia 2002 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 2, poz. 31. Zarz ądzenie Nr 29 Ministra Kultury z dnia 7 maja 2002 r. w sprawie poł ączenia instytucji kultury: Centrum Animacji Kultury, Instytutu Dziedzictwa Narodowego i Krajowego Ośrodka Dokumentacji Regionalnych Towarzystw Kultury w Ciechanowie oraz utworzeniu Narodowego Centrum Kultury i nadania mu statutu , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 2, poz. 32. Zarz ądzenie Nr 54 Ministra Kultury z dnia 14 pa ździernika 2002 r. w sprawie poł ączenia instytucji kultury: O środka Dokumentacji Zabytków i O środka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu oraz utworzenia Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków i nadania mu statutu , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 5, poz. 67. Zarz ądzenie Nr 3 Ministra Kultury z dnia 25 lutego 2003 r. w sprawie zatwierdzenia statutu Instytucji Filmowej „Film Polski – Agencja Promocji, „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 1, w: bip.mkidngov.pl/pages/dzienniki-urzedowe-mkidn/dziennik-urzedowy-2003.php Zarz ądzenie Nr 16 Ministra Kultury z dnia 25 czerwca 2003 r. w sprawie utworzenia Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie , „Dziennik Urz ędowy MK”, Nr 4, poz. 25. Zarz ądzenie Nr 17 Ministra Kultury z dnia 28 czerwca 2003 r. w sprawie poł ączenia Agencji Produkcji Filmowej i Studia Filmowego „Profil” , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 4, w: bip.mkidngov.pl/pages/dzienniki-urzedowe-mkidn/dziennik-urzedowy-2003.php Zarz ądzenie Nr 26 Ministra Kultury z dnia 23 wrze śnia 2003 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 7, poz. 41. Zarz ądzenie Nr 34 Ministra Kultury z dnia 19 listopada 2003 r. w sprawie utworzenia Instytutu Ksi ąż ki , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 8, poz. 53. Zarz ądzenie Nr 21 Ministra Kultury z dnia 13 wrze śnia 2004 r. w sprawie utworzenia Centrum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 7, poz. 37. Zarz ądzenie Nr 22 Ministra Kultury z dnia 13 wrze śnia 2004 r. w sprawie wył ączenia z Muzeum Narodowego w Krakowie Oddziału Centrum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 7, poz. 38. Zarz ądzenie Nr 28 Ministra Kultury z dnia 21 grudnia 2004 r . w sprawie powołania Rady Pozarz ądowych Organizacji Kulturalnych , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 8, poz. 47. Zarz ądzenie Nr 6 Ministra Kultury z dnia 29 kwietnia 2005 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 2, poz. 10.
291
Zarz ądzenie Nr 7 Ministra Kultury z dnia 5 maja 2005 r . w sprawie poł ączenia Centrum Mi ędzynarodowej Współpracy Kulturalnej Instytutu Adama Mickiewicza i Narodowego Centrum Kultury , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 2, poz. 11. Zarz ądzenie Nr 9 Ministra Kultury z dnia 19 maja 2005 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 2, poz. 13. Zarz ądzenie Nr 20 Ministra Kultury z dnia 21 lipca 2005 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Instytutowi Fryderyka Chopina , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 3, poz. 29. Zarz ądzenie Nr 32 Ministra Kultury z dnia 9 wrze śnia 2005 r., w sprawie utworzenia i nadania statutu Polskiemu Wydawnictwu Audiowizualnemu , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 5, poz. 34. Zarz ądzenie Nr 34 Ministra Kultury z dnia 22 wrze śnia 2005 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Europejskiemu Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 5, poz. 52. Zarz ądzenie Nr 41 Ministra Kultury z dnia 31 pa ździernika 2005 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Narodowej Orkiestrze Symfonicznej Polskiego Radia z siedzib ą w Katowicach , „Dziennik Urz ędowy MK” Nr 6, poz. 62. Zarz ądzenie Nr 4 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu” w Toruniu , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 1, poz. 4. Zarz ądzenie Nr 5 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 lutego 2006 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 1, poz. 5. Zarz ądzenie Nr 7 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 marca 2006 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury Instytutu im. Adama Mickiewicza oraz pa ństwowej instytucji kultury – Narodowego Centrum Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 2, poz. 14. Zarz ądzenie Nr 8 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 marca 2006 r . w sprawie nadania statutu pa ństwowej instytucji kultury Narodowemu Centrum Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 2, poz. 15. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 maja 2006 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Muzeum Historii Polski w Warszawie , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 3, poz. 18. Zarz ądzenie Nr 12 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 maja 2006 r. w sprawie powołania Rady Pozarz ądowych Organizacji Kulturalnych , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 3, poz. 20. Zarz ądzenie Nr 21 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie nadania statutu Filmotece Narodowej , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 5, poz. 42. Zarz ądzenie Nr 28 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 3 pa ździernika 2006 r. w sprawie poł ączenia instytucji kultury – Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków i O środka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego oraz utworzenia Krajowego Ośrodka Bada ń i Dokumentacji Zabytków , „Dziennik Ustaw MKiDN” Nr 6, poz. 50.
292
Zarz ądzenie Nr 29 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 pa ździernika 2006 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 6, poz. 51. Zarz ądzenie Nr 6 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 marca 2007 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu pa ństwowej instytucji kultury O środka „Pami ęć i Przyszło ść ”, „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 1, poz. 6. Zarz ądzenie Nr 25 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 31 lipca 2007 r. w sprawie zmiany przedmiotu działania i nadania statutu Centrum Sztuki i Techniki Japo ńskiej MANGGHA , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 3, poz. 46. Zarz ądzenie Nr 26 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 6 wrze śnia 2007 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie utworzenia Mi ędzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 4, poz. 53. Zarz ądzenie Nr 31 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 wrze śnia 2007 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Polskiej Orkiestrze Sinfonia Iuventus , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 4, poz. 58. Zarz ądzenie Nr 33 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 wrze śnia 2007 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 4, poz. 60. Zarz ądzenie Nr 21 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 kwietnia 2008 r. w sprawie nadania statutu Filmotece Narodowej , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 2, poz. 11. Zarz ądzenie Nr 29 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 wrze śnia 2008 r. w sprawie utworzenia Muzeum II Wojny Światowej w Gda ńsku , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 5, poz. 48. Zarz ądzenie Nr 31 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 11 wrze śnia 2008 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 5, poz. 50. Zarz ądzenie Nr 35 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 31 pa ździernika 2008 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie nadania statutu pa ństwowej instytucji kultury Narodowemu Centrum Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 7, poz. 63. Zarz ądzenie Nr 40 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 listopada 2008 r. w sprawie utworzenia i nadania statutu Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku , „Dziennik Urz ędowy MKiDN, Nr 6 w: bip.mkidn.gov.pl/media/download_galery/ indexefa9.pdf Zarz ądzenie Nr 41 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 listopada 2008 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie utworzenia Muzeum Westerplatte w Gda ńsku , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 7, poz. 70. Zarz ądzenie Nr 44 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie utworzenia Żydowskiego Instytutu Historycznego im. Emanuela Ringelbluma , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 6, poz. 79. Zarz ądzenie Nr 8 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 kwietnia 2009 r. w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania Polskiego Wydawnictwa Audiowizualnego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 2, poz. 9.
293
Zarz ądzenie Nr 20 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 pa ździernika 2009 r. w sprawie powołania Zespołów zadaniowych w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 4, poz. 42. Zarz ądzenie Nr 24 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 listopada 2009 r. w sprawie poł ączenia pa ństwowych instytucji filmowych – Wytwórni Filmów Dokumentalnych i Fabularnych i Wytwórni Filmowej „Czołówka” , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 5, poz. 50. Zarz ądzenie Nr 5 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 lutego 2010 r . zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie powołania Zespołów zadaniowych w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 1, poz. 4. Zarz ądzenie Nr 24 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 22 wrze śnia 2010 r., w sprawie utworzenia i nadania statutu Instytutu Muzyki i Ta ńca w Warszawie , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 4, poz.41. Zarz ądzenie Nr 25 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 24 wrze śnia 2010 r. w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 4, poz. 42. Zarz ądzenie Nr 30 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 grudnia 2010 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie utworzenia i nadania statutu Europejskiemu Centrum Muzyki Krzysztofa Pendereckiego w Lusławicach , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 6, poz. 56. Zarz ądzenie Nr 32 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 23 grudnia 2010 r. w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania Krajowego O środka Bada ń i Dokumentacji Zabytków , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 6, poz. 58. Zarz ądzenie Nr 6 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 lutego 2011 r. w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania O środka Ochrony Zbiorów Publicznych , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 1, poz. 6. Zarz ądzenie Nr 18 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 1 kwietnia 2011 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie zmiany nazwy i zakresu działania Polskiego Wydawnictwa Audiowizualnego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 2, poz. 22. Zarz ądzenie Nr 42 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 wrze śnia 2011 r. w sprawie powołania Komitetu Społecznego do spraw Paktu dla Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 6, poz. 52. Zarz ądzenie Nr 43 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 15 wrze śnia 2011 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 6, poz. 53. Zarz ądzenie Nr 44 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 wrze śnia 2011 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie nadania regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 6, poz. 54. Zarz ądzenie Nr 47 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 4 pa ździernika 2011 r. w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Studio Filmowe „Kadr” przez przekształcenie pa ństwowych instytucji filmowych Studio Filmowe „KADR” i Studio Filmowe „OKO”, „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 7, poz. 66.
294
Zarz ądzenie Nr 48 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 4 pa ździernika 2011 r. w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Studio Filmowe „Tor” przez przekształcenie pa ństwowej instytucji filmowej Studio Filmowe „TOR” , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 7, poz. 67. Zarz ądzenie Nr 53 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 listopada 2011 r . w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Studio Filmowe „Zebra” przez przekształcenie pa ństwowych instytucji filmowych: Studio Filmowe „ZEBRA” i Studio Filmowe „PERSPEKTYWA” , „Dziennik Urz ędowy MKiDN”, Nr 8, poz. 72. Zarz ądzenie Nr 55 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 listopada 2011 r . w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Centrum Technologii Audiowizualnych przez przekształcenie pa ństwowej instytucji filmowej Wytwórnia Filmów Fabularnych we Wrocławiu , „Dziennik Urz ędowy MKiDN”, Nr 8, poz. 74. Zarz ądzenie Nr 59 Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 grudnia 2011 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie nadania statutu pa ństwowej instytucji kultury Narodowemu Centrum Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” Nr 9, poz. 78. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 24 maja 2012 r. w sprawie nadania statutu Teatrowi Wielkiemu – Operze Narodowej oraz zmiany statusu na pa ństwow ą instytucj ę artystyczn ą, „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 20. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 16 pa ździernika 2012 r. w sprawie powołania Rady Organizacji Pozarz ądowych przy ministrze wła ściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego na rok 2013 , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 55. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 pa ździernika 2012 r. w sprawie nadania statutu Centrum Sztuki Współczesnej – Zamek Ujazdowski , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 51. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 5 grudnia 2012 r. w sprawie powołania Komisji do spraw opiniowania wniosków o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 62. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 5 grudnia 2012 r. w sprawie zmiany statusu Teatru Narodowego na pa ństwow ą instytucj ę artystyczn ą oraz nadania statutu , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 68. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 28 grudnia 2012 r. w sprawie utworzenia pa ństwowej instytucji kultury Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych przez przekształcenie pa ństwowej instytucji filmowej Wytwórnia Filmów Dokumentalnych i Fabularnych , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 84. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 kwietnia 2013 r . w sprawie nadania statutu Narodowemu Centrum Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 13. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 5 czerwca 2013 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie powołania Komisji do spraw opiniowania wniosków o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 23. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 20 listopada 2013 r. zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie nadania statutu Narodowemu Centrum Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 46.
295
Obwieszczenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 19 grudnia 2013 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu zarz ądzenia nr 51 Ministra Kultury i Sztuki w sprawie utworzenia Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów oraz nadania mu statutu , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 69. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 17 lipca 2014 r. zmieniaj ącym zarz ądzenie w sprawie nadania statutu Centrum Sztuki Współczesnej – Zamek Ujazdowski , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 31. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 grudnia 2014 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury – Narodowe Centrum Kultury i utworzenia pa ństwowej instytucji kultury – Europejska Sie ć Pami ęć i Solidarno ść , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 48. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 grudnia 2014 r. w sprawie nadania statutu Narodowemu Centrum Kultury , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 49. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 grudnia 2014 r. w sprawie podziału pa ństwowej instytucji kultury – Narodowe Centrum Kultury i utworzenia pa ństwowej instytucji kultury – Europejska Sie ć Pami ęć i Solidarno ść , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 50. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 marca 2015 r. w sprawie zmiany nazwy Europejskiej Sieci Pami ęć i Solidarno ść , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 10. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 21 kwietnia 2015 r. w sprawie powołania komisji opiniuj ącej wnioski o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 18. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 2 lipca 2015 r . zmieniaj ące zarz ądzenie w sprawie powołania komisji opiniuj ącej wnioski o przyznanie środków z Funduszu Promocji Twórczo ści , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 31. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 wrze śnia 2015 r. w sprawie wytycznych do programów Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rok 2016 , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 39. Zarz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 29 wrze śnia 2015 r. w sprawie ustalenia regulaminu organizacyjnego Ministerstwu Kultury i Dziedzictwa Narodowego , „Dziennik Urz ędowy MKiDN” poz. 41.
Apele, deklaracje, porozumienia
Apel prezydium Narodowej Rady Kultury , druk jednorazowy, Warszawa po 13 maja 1989 r. Deklaracja Europejska na temat celów kulturalnych przyj ęta przez IV Konferencj ę europejskich ministrów odpowiedzialnych za sprawy kultury , Berlin Zachodni, maj 1984. Karta Kultury Polskiej , Warszawa, stycze ń 1989. Pakt dla Kultury , www.sbp.pl/repository/dokumenty/PaktdlaKultury.pdf. Porozumienia Okr ągłego Stołu: Warszawa 6 luty – 5 kwietnia 1989 , http: //ofop.eu/sites/ofop. eu/files/biblioteka-pliki/porozumienia-okraglego-stolu/html (dost ęp 25 czerwca 2016 r.).
296
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka , http://www.unesco.pl/fileadmin/user_upload/pdf/ Powszechna_Deklaracja_Praw_Czlowieka.pdf (dost ęp 12 lutego 2016 r.).
Strategie rozwoju kultury
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego 2010-2020: regiony, miasta, obszary wiejskie , Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013 , Ministerstwo Kultury, Warszawa, 2004. Narodowy Plan Rewitalizacji Miast 2022. Zało żenia , www.mir.gov.pl/rozwój_regionalny/Polityka_ regional (dost ęp 5 grudnia 2015 r.) Strategie ponadregionalne – wymiar terytorialny polityki rozwoju , Warszawa, marzec 2015. Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 , Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005, www.mkidn.gov.pl, (dost ęp 12 grudnia 2012 r.). Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 „Programy Operacyjne” , Ministerstwo Kultury, Warszawa 2005, www.mkidn.gov.pl, (dost ęp 12 grudnia 2012 r.)
Programy działania w sferze kultury
Drela L., Sanetra J., Wodzi ńska M., Program Kultura 2000 , Ministerstwo Kultury. Departament Współpracy Mi ędzynarodowej i Integracji Europejskiej. Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Warszawa 2002. Etmanowicz A., Sanetra-Szeliga J., Kultura w programach i funduszach Unii Europejskiej, Ministerstwo Kultury. Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Warszawa 2003. Ocena stanu ochrony dóbr kultury – program działa ń do 2000 roku , Warszawa 1988. Perspektywiczny program współpracy kulturalnej z Poloni ą, Ministerstwo Kultury i Sztuki, maszynopis, Warszawa 1986. Portal Funduszy Europejskich , https://www.funduszeeuropejskie.2007-2013.gov.pl/Organizacja Funduszy Europejskich/Strony/NSS.aspx, (dost ęp 15 grudnia 2015 r.) Program digitalizacji dóbr kultury oraz gromadzenia, przechowywania i udost ępniania obiektów cyfrowych w Polsce 2009 – 2020 , Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa, wrzesie ń 2009. Program Kultura 2007–2013 w Polsce – analiza i podsumowanie, Punkt Kontaktowy ds. Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2013. Ujazdowski Kazimierz Michał, Kultura racj ą stanu: program działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego , wyd. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2000. Wielkopolski Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 , Wydawca: Urz ąd Marszałkowski Województwa Wielkopolskiego, Pozna ń, sierpie ń 2008.
297
Zadania Ministerstwa Kultury i Sztuki 1996-1997 , dokument opracowany na zlecenie MKiS, przyj ęty w 1995 r., zaktualizowany w styczniu 1996 r. Zało żenia systemu zarz ądzania rozwojem Polski , dokument przyj ęty przez Rad ę Ministrów 27 kwietnia 2009 r. Zdrojewski Bogdan, Min. Zdrojewski w Sejmie o polityce kulturalnej pa ństwa , PAP, 20 stycznia 2010 r.; http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/86435.html (dost ęp 3 grudnia 2013 r.)
Programy wyborcze partii politycznych
PRL
III Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stenogram , Warszawa, 10.III–19.III 1959 r., Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1959. IV Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stenogram , Warszawa, 15-20. VI 1964 r., Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1964. V Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Stenogram . Warszawa 11-16 XI 1968 r., Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1969. VI Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 6-11 grudnia 1971. Podstawowe materiały i dokumenty , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1972. VII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 8-12 grudnia 1975 r. Podstawowe materiały i dokumenty , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1975. VIII Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. 11-15 lutego 1980 r. Podstawowe dokumenty i materiały , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1980. IX Nadzwyczajny Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 14 – 20 lipca 1981 r. Podstawowe dokumenty i materiały , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1981. X Zjazd Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, 19 czerwca – 3 lipca 1986 r. Podstawowe dokumenty i materiały , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1986. Deklaracja Ideowa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w: Polska Partia Robotnicza. Dokumenty programowe 1942-1948, Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa, s. 622-625. Deklaracja ideowa PZPR , „Nowe Drogi”, Nr 1 (13) stycze ń-luty 1949, s. 5-21. Gomułka Władysław, Dajcie narodowi kultur ę wyrosł ą z rzeczywisto ści polskiej. Referat wygłoszony na akademii z okazji Dni Kultury Polskiej we Wrocławiu 9 czerwca 1946 r. w: Zagadnienia polityki kulturalnej PRL. Wybór tekstów, Wydawnictwo CSP 1969, s. 2. Gomułka Władysław, O aktualnych problemach ideologicznej pracy partii w: Ryszard Kozłowski, Jan Sziling, Historia PRL 1960-1970. Wybór źródeł , Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toru ń 1984, s. 51-82. O co walczymy? Deklaracja programowa Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej , Wydawnictwo Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej, Warszawa, 1 marca 1943 r.
298
O co walczymy? Deklaracja programowa Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej , Wydawnictwo Komitetu Centralnego Polskiej Partii Robotniczej, Warszawa, listopad 1943 r. O dalszy rozwój socjalistycznej Polski, o pomy ślno ść narodu polskiego. Wytyczne Komitetu Centralnego na VIII Zjazd PZPR , Nakładem „Trybuny Ludu”, Warszawa 1979. Polska Partia Robotnicza. Dokumenty programowe 1942-1948 , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1959. Polska Partia Robotnicza. Rezolucje, odezwy, instrukcje i okólniki KC, 1944-1945 , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1959. Tezy Komitetu Centralnego PZPR na V Zjazd partii uchwalone przez XII Plenum KC. Zadania w dziedzinie rozwoju bada ń naukowych, o światy i kultury , „Nowe Drogi”, Nr 8 (231) sierpie ń 1968, s. 187- 195. Uchwała [VII Zjazdu PZPR] O dalszy dynamiczny rozwój budownictwa socjalistycznego – o wy ższ ą jako ść pracy i warunków życia narodu , „Nowe Drogi”, Nr 1 (320) stycze ń 1976, s. 118-148. Uchwała III Zjazdu PZPR o wytycznych rozwoju Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1959-1965 , „Nowe Drogi”, Nr 4 (118) kwiecie ń 1959, s. 664-715. Uchwała VIII Zjazdu PZPR. Zadania partii w dalszym rozwoju socjalistycznej Polski, w kształtowaniu pomy ślno ści narodu polskiego , „Nowe Drogi”, Nr 3 (370) marzec 1980, s. 105-134.
III RP
IV Rzeczpospolita Sprawiedliwo ść dla wszystkich , Prawo i Sprawiedliwo ść . Program, Warszawa 2005; Program 2005 pdf (dost ęp 10 czerwca 2014 r.) 21 Priorytetów PO . Program wyborczy Platformy Obywatelskiej http://mowimyjak.se.pl/newsy/ fakty/platforma-obywatelska-program-wyborczy,22_31276.html (dost ęp 2 lutego 2014 r.) By ludziom żyło si ę lepiej. Wszystkim. Program wyborczy Platformy Obywatelskiej, Warszawa 2007. Człowiek jest najwa żniejszy. Program wyborczy Polskiego Stronnictwa Ludowego , Wydawca: Komitet Wyborczy Polskie Stronnictwo Ludowe, 2011. Dbamy o Polsk ę. Dbamy o Polaków. Program 2007 Prawa i Sprawiedliwo ści , Warszawa 2007. I o to nam chodzi „Zadbajmy o Polsk ą to żsamo ść ”, Program wyborczy Demokraci.pl, Warszawa 8 maja 2005, www.slideserve.com/sharis/partia-demokratyczna (dost ęp 2 lutego 2014 r.) Manifest wyborczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej 2005 , www.sld.org.pl/public/ckwinder/ userfiles/files/Manifest_wyborczy_SLD_2005.txt (dost ęp 2 lutego 2014 r.) Nast ępny krok. Razem. Program wyborczy 2011 Platforma Obywatelska , [Warszawa 2011], www.platforma.org/media/dokumenty/Program_PO_100dpi.pdf (dost ęp 2 lutego 2014 r.) Nowoczesna, solidarna, bezpieczna Polska. Program Prawa i Sprawiedliwo ści , Wydawca: Prawo i Sprawiedliwo ść , Kraków 2009. Nowoczesna, solidarna, bezpieczna Polska. Program Prawa i Sprawiedliwo ści , Warszawa 2011.
299
Plan dla Polski XXI wieku , IX Krajowy Zjazd Delegatów NSZZ „Solidarno ść ”, Pozna ń 1997, www.wszechnica.solidarnosc.org.pl/?page_id=2753 (dost ęp 10 czerwca 2014 r.) Polska przyszło ści. Program Platformy Obywatelskiej RP 2015 , [Warszawa 2015] Program wyborczy SLD i UP 2001, www.sld.org.pl/public/ckwinder/userfiles/Program_ Wyborczy_SLDiUP_2001.txt, dost ęp 10 czerwca 2014 r.) Uchwała Nr 1 VIII KZD ws. udziału NSZZ „Solidarno ść ” w najbli ższych wyborach do Sejmu i Senatu. Zał ącznik do Uchwały nr 1 VIII KZD, Pozna ń 26-28 czerwca 1996 roku, www.solidarnosc.org.pl/ws/wp/content/uploades/2010/10/8-KZD-Pozna ń-1996.pdf Zdrowie, praca, rodzina. Program Prawa i Sprawiedliwo ści 2014 , Wydawca: Prawo i Sprawiedliwo ść Warszawa [2014].
Raporty dotycz ące stanu kultury
Adamski Jerzy, Katastrofa kultury. Przesłanki nowej polityki kulturalnej. Raport przedstawiony Narodowej Radzie Kultury w 1989 roku , Wydawnictwo „ Śląsk”, Katowice 1989. Böhm Aleksander, Dobosz Piotr, Jaskanis Paweł i inni, Raport na temat systemu ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce po roku 1989 , Narodowe Centrum Kultury, Kraków 2008. Burszta Wojciech, Duchowski Mirosław, Fatyga Barbara i inni, Raport o stanie i zró żnicowaniu kultury miejskiej w Polsce , Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa, marzec 2009. Doro żyński Tomasz, Ocena efektów unijnej polityki spójno ści. Wyzwania dla Polski w świetle nowego bud żetu , „Acta Uniwersitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”, Nr 289/2013, s. 33-49. Działania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w latach 2008–2015 , Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2015. Raport_MKiDN_Ministerstwo.pdf. Europejskie polityki kulturalne 2015. Raport ze scenariuszami przyszło ści publicznego finansowania sztuki współczesnej w Europie , Fundacja B ęc Zmiana, Warszawa 2009. Folga-Januszewska Dorota, Muzea w Polsce 1989 – 2008. Stan, zachodz ące zmiany i kierunki rozwoju muzeów w Europie oraz rekomendacje dla muzeów polskich , Warszawa, grudzie ń 2008. Głowacki Jakub, Hausner Jerzy, Jakóbik Krzysztof i inni, Finansowanie kultury i zarz ądzanie instytucjami kultury , Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej, [Warszawa 2008]. Hausner Jerzy, Kultura w kryzysie czy kryzys w kulturze , Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009. Hausner Jerzy, Przepisy prawa z zakresu kultury , Raport opracowany na zlecenie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Warszawa 2009. Miejskie polityki kulturalne. Raport z bada ń, Fundacja Res Publica projekt współfinansowany ze środków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, „Res Publica Nowa”, Nr 21, Warszawa 2013. Raport o stanie kultury , Narodowa Rada Kultury, Warszawa 1986.
300
Rottermund Andrzej, Purchla Jacek, Diagnoza aktualnego stanu instytucji kultury w Polsce , Warszawa, 21 marca 1999 r. Uwarunkowania zewn ętrzne i potencjał domów kultury. Wyniki analiz DeskResearch , Raport cz ąstkowy opracowany dla Narodowego Centrum Kultury, przygotowany przez firm ę Grupa ISQ sp. z o.o., Warszawa, listopad 2010. Zagórska Janina, Opinie wojewodów i dyrektorów wydziałów kultury i sztuki urz ędów wojewódzkich o stanie i perspektywach rozwoju kultury w województwach , Instytut Kultury, Zakład Polityki Kulturalnej, maszynopis, Warszawa 1977. Znaczenie gospodarcze sektora kultury. Wst ęp do analizy problemu. Raport ko ńcowy , Instytut Bada ń Strukturalnych, Warszawa 2010.
Publikacje ksi ąż kowe
Babiak Jerzy (red.), Fundusze Unii Europejskiej. Do świadczenia i perspektywy , Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2006. Baka Władysław, W tyglu transformacji ustrojowej. Szkice i komentarze , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 2004. Balicki Stanisław Witold, Teatr w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 169-200. Banaszak Grzegorz, Kmita Jerzy, Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury. Instytut Kultury, Warszawa 1994. Barbag Józef, Najdus Walentyna i inni, Nauka o Polsce i świecie współczesnym , Pa ństwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1949. Bierkowski Tadeusz (red.) Polityka kulturalna PRL , Wy ższa Szkoła Pedagogiczna w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1980. Biernacka Ewa, Mozga-Górecka Maja, Herbst Jan, Trzeci sektor dla zaawansowanych. Nowoczesne pa ństwo i organizacje pozarz ądowe – wybór tekstów , Warszawa 2008. Bierut Bolesław, O upowszechnianiu kultury. Przemówienie Prezydenta Rzeczypospolitej Bolesława Bieruta na otwarciu radiostacji we Wrocławiu 16 XI 1947 , Radiowy Instytut Wydawniczy, Kraków 1948. Bobrowska Ewa, Przemiany modelowe instytucji domu kultury , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 1997. Bodnar Artur (red.), Nauka o polityce. Podr ęcznik akademicki , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1988. Borejsza Jerzy, Na rogatkach kultury polskiej , Czytelnik Spółdzielnia Wydawnicza, Kraków 1947. Borowiecki R., Perspektywy rozwoju sektora kultury w Polsce , Oficyna Ekonomiczna. Oddział Polskich Wydawnictw Profesjonalnych, Kraków 2004. Borusiewicz Mirosław, Okraska-Knapik Magdalena, Muzea a samorz ądy. Materiały z Forum Dyskusyjnego Łód ź, 19-20 kwietnia 1995 , Centrum Muzeologiczne Muzeum Historii Miasta Łodzi, Łód ź 1996.
301
Branicki Jacek, Wybrane aspekty prawne finansowania kultury , Warszawa, 25 pa ździernika 1994. Chełmi ńska Maria, Podział ról w polityce kulturalnej i specyficzne zadania samorz ądów lokalnych. Charakterystyka rozwi ąza ń zachodnioeuropejskich , Referat na Sejmik „Kultura a samorz ąd – kierunki zmian. Iława 8-11.10.1992, Instytut Kultury, Warszawa 1992. Chełmi ńska Maria, Warunki rozwoju kultury na szczeblu lokalnym. Europejskie modele rozwi ąza ń systemowych a sytuacja w Polsce , Instytut Kultury, Warszawa 1993. Czerwi ński Marcin, Upowszechnianie kultury a struktura społeczna , Wiedza Powszechna, Warszawa 1969. Czerwi ński Marcin, Profile kultury , Wiedza Powszechna, Warszawa 1978. Danecki Jan, Prognozy rozwoju społecznego w pracach Komitetu „Polska 2000” w: Perspektywy rozwini ętego społecze ństwa socjalistycznego w Polsce (wybrane problemy) Polska 2000, nr 1/1977, Ossolineum Wydawnictwo PAN, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gda ńsk 1977, s. 94-108. Dawidowicz Władysław, Wiecki Wacław (red.), Problemy organizacji i ekonomiki kultury. Wybrane zagadnienia , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1972. Dawidowicz Władysław (red.), Problemy organizacji i ekonomiki kultury 2. Pogl ądy, do świadczenia, praktyka , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1973. Dawidowicz Władysław (red.), Problemy organizacji i ekonomiki kultury 3. Finansowanie działalno ści kulturalnej , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1974. Dąbrowska-Szefler Małgorzata, Bilans polityki o światowo-kulturalnej w latach 1944-1955 w: Przemysław Wójcik (red.), Elity władzy w Polsce a struktura społeczna w latach 1944- 1956, Instytut Stosowanych Nauk Społecznych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1992. Dyczewski Leon, Kultura polska w procesie przemian , Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1993. Dyczewski Leon, Kultura w cało ściowym planie rozwoju , Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2011. Gajda Janusz (red.), Współczesne dylematy upowszechniania kultury , Uniwersytet Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 1991. Garstecki Zygmunt, Działalno ść kulturalna i o światowa w: Kultura Polski Ludowej, Tadeusz Gali ński (red.), Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 325-340. Geertz Clifford J., Interpretacja kultur. Wybrane eseje , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2005. Gierat-Biero ń Bo żena, Kowalski Krzysztof (red.), Europejskie modele polityki kulturalnej , Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2005.
302
Gierat-Biero ń Bo żena, Ministrowie kultury doby transformacji 1985-2005 (wywiady) , współpraca Anna W ąsowska-Pawlik, Katarzyna Gibała, TAiWPN Universitas, Kraków 2009. Gierat-Biero ń Bo żena (red.), Europejskie modele polityki kulturalnej (2) , Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2007. Gmurek Jerzy, Złonkiewicz Krzysztof (red.), Polityka kulturalna w kr ęgu zainteresowa ń UNESCO, Instytut Kultury, Warszawa 1985. Golinowska S. (red.), Podział środków na kultur ę przez organa administracji pa ństwowej. Zasady, formy, kryteria , Instytut Kultury, Warszawa 1994. Golinowska S. z udziałem M. Chełmi ńskiej, J. Gajewskiej, D. Ilczuk, S. Lechowskiej, A. Wieczorek (oprac.), W poszukiwaniu nowych źródeł i form finansowania kultury. Studia z krajów o gospodarce rynkowej , Instytut Kultury, Warszawa 1991. Golka Marian, Kultura czasu przełomu (o przeobra żaniu życia kulturalnego) , Instytut Kultury, Warszawa 1990. Golka Marian, Transformacja systemowa a kultura w Polsce po 1989 roku. Studia i szkice , Instytut Kultury, Warszawa 1997. Gołembski Franciszek, Rola kultury w procesie kształtowania współpracy międzynarodowej , Polski Instytut Spraw Mi ędzynarodowych, Warszawa 1984. Goodenaough Ward H., Cultural Anthropology and Linguistic w: D. Hymes (ed.), Language in Culture and Society. A Reader in Linguistics and Anthropology, Harper and Row , New York 1964. Go ś-Wójcicka K., Kazanecka M, Makowska-Belta E., Sekuła T., Działalno ść stowarzysze ń i podobnych organizacji społecznych, fundacji, społecznych podmiotów wyznaniowych oraz samorz ądu gospodarczego i zawodowego w 2014 r. – wyniki wst ępne , GUS, Departament Bada ń Społecznych i Warunków Życia i Urz ąd Statystyczny w Krakowie, Warszawa 2016, http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/gospodarka-spoleczna-wolontariat /gospodarka-spoleczna-trzeci-sektor/dzialalnosc-stowarzyszen-i-podobnych, pdf Go ś-Wójcicka K., Wilk R., Stowarzyszenia i podobne organizacje społeczne, fundacje oraz społeczne podmioty wyznaniowe prowadz ące działalno ść gospodarcz ą w 2012 r., GUS, Departament Bada ń Społecznych i Warunków Życia oraz Urz ąd Statystyczny w Krakowie, Warszawa 2013, https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/gospodarka- spoleczna-wolontariat/gospodarka-spoleczna-trzeci-sektor/stowarzyszenia-i-podobn., pdf Grabowska Mirosława (red.), Barometr kultury , Instytut Kultury, Warszawa 1992. Grad Jan, Badania uczestnictwa w kulturze artystycznej w polskiej socjologii kultury. Analiza metodologiczno-teoretyczna , Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna ń 1997. Grad Jan, Kaczmarek Urszula, Adamczewski Henryk, Vademecum mened żera kultury. Zeszyt I, Ośrodek Badania Rynku Sztuki Współczesnej w Poznaniu, Studium Mened żerów Kultury, Pozna ń 1993. Grad Jan, Kaczmarek Urszula, Organizacja i upowszechnianie kultury. Zmiany modelu. Skrypt dla studentów kulturoznawstwa , Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, Pozna ń 1996; Wyd. III poprawione i uzupełnione, Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, Pozna ń 2005.
303
Grosse Tomasz Grzegorz, Nowa polityka spójno ści. Wybrane nurty debaty europejskiej , Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008. Grosse Tomasz Grzegorz, Polityka regionalna Unii Europejskiej i jej wpływ na rozwój gospodarczy: przykład Grecji, Włoch, Irlandii i Polski , Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004. Grosse Tomasz Grzegorz (red.), Polska wobec nowej polityki spójno ści Unii Europejskiej , Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2004. Gulczy ński Mariusz, Siedem głównych kwestii spornych , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1982. Gwó źdź Andrzej (red.), Od przemysłów kultury do kreatywnej gospodarki , Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2010. Hajduk Joanna, Piekarska-Duraj Łucja, Idziak Piotr i in., Lokalne muzeum w globalnym świecie. Poradnik praktyczny , Małopolski Instytut Kultury, Kraków b.d. Hausner Jerzy, Karwa ńska Anna, Purchla Jacek (red.), Kultura a rozwój, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013. Hołda Joanna, Hołda Zbigniew, Ostrowska Dorota, Prawne podstawy działalno ści kulturalnej , Wydawnictwo Wolters Kluwer, Kraków 2005. Hofstede Geert, Kultury i organizacje. Zaprogramowanie umysłu. Wydanie II zmienione, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2007. Ilczuk Dorota, Ekonomika kultury , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. Ilczuk Dorota, Polityka kulturalna w społecze ństwie obywatelskim, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2002. Ilczuk Dorota, Sektor nonprofit w kulturze. Analiza instytucjonalno-finansowa fundacji i stowarzysze ń, Instytut Kultury, Warszawa 1995. Informator dla kandydatów na studia wy ższe dla pracuj ących (zaoczne i wieczorowe) na rok akademicki 1981/82 , PWN, Warszawa – Kraków 1981. Iwaszkiewicz Jarosław, O rozwoju kultury w Polsce Ludowej w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 53-60. Iwaszkiewicz Michał, Pa ństwo a gwarancje rozwoju kultury w Polsce , Wydawnictwo Ars Nova, Pozna ń 1999. Jagodzi ńska Katarzyna, Charakterystyka działalno ści kulturalnej w Polsce po transformacji w: Jerzy Hausner, Anna Karwa ńska, Jacek Purchla (red.), Kultura a rozwój, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013, s. 127-159. Jankowski Dzier żymir, Józef Kargul, Kowalewski Franciszek, Przyszczypkowski Kazimierz, Podstawy działalno ści kulturalno-oświatowej , Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1985. Jankowski Dzier żymir, Problemy i perspektywy samorz ądno ści kulturalnej , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1987. Jasi ńska Aleksandra, Siemie ńska Renata, Wzory osobowe socjalizmu , WP, Warszawa 1975. Jezierski Romuald, Przyczynek do charakterystyki humanizmu socjalistycznego w: Humanizm socjalistyczny. Wydanie specjalne „Studiów Filozoficznych” z okazji 25-lecia PRL , Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1960, s. 323-336.
304
Jung B. (red.), Ekonomika kultury. Od teorii do praktyki , Narodowe Centrum Kultury, Instytut Adama Mickiewicza, Warszawa 2011. Kaczocha Włodzimierz, Polityka kulturalna PPR-PZPR. Zarys problematyki polityki kulturalnej w okresie 1942-1977 , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981. Kaczocha Włodzimierz, Rozwa żania nad modelem kultury socjalistycznej w Polsce , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981. Kału żny Czesław, Zasady, metody, formy działalno ści kulturalno-oświatowej , Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1973. Kargul Józef, Kształcenie pracowników upowszechniania kultury w Polsce Ludowej , Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1973. Kargul Józef, Animacja społeczno-kulturalna w: Tadeusz Pilch, Irena Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniaj ącym si ę świecie, red., Wydawnictwo „ Żak”, Warszawa 1995, s. 273-294. Kargul Józef, Pracownik kulturalno-oświatowy. Problemy zawodu i modele działania , Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1976. Kargul Józef, Upowszechnianie, animacja, komercjalizacja kultury. Podr ęcznik akademicki , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012. Karna Wioleta J., Zmiany w zarz ądzaniu publicznym instytucjami kultury , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2008. Kądzielski Józef, O problemie modelu rewolucji kulturalnej , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Łód ź – Warszawa 1964. Kersten Krystyna, Narodziny systemu władzy. Polska 1943-1948 , Wydawnictwo Kr ąg, Warszawa 1985. Klanowski Tadeusz, Organizacja i metody działalno ści kulturalno-oświatowej , Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, Pozna ń 1974. Kłoskowski Wojciech (red.), Kierunek kultura. Promocja regionu poprzez kultur ę, Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki, Warszawa 2009. Kietli ńska Krystyna, Rola funduszów i fundacji w finansowaniu kultury , Ekspertyzy i raporty 4, Warszawa 1991. Klasik Andrzej (red.), Rola sektora kultury i przemysłów kreatywnych w rozwoju miast i aglomeracji , Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach, Katowice 2010. Klinger Antoni, Problemy świeckiej kultury socjalistycznej w Polsce Ludowej w latach 1957- 1973, Wy ższa Szkoła Pedagogiczna w Zielonej Górze, Zielona Góra 1976. Kluckhohn Clyde, Badanie kultury , w: Elementy teorii socjologicznych, Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975. Kłoskowska Antonina, Kultura masowa. Krytyka i obrona , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964. Kłoskowska Antonina, Rola kultury w procesie tworzenia rozwini ętego społecze ństwa socjalistycznego w: Perspektywy rozwini ętego społecze ństwa socjalistycznego w Polsce
305
(wybrane problemy) Polska 2000, nr 1/1997, Ossolineum Wydawnictwo PAN, Wrocław- Warszawa-Kraków-Gda ńsk 1977, s. 262 – 276. Kłoskowska Antonina, Socjologia kultury , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981. Kondek Stanisław, Wycofywanie literatury popularnej z obiegu czytelniczego w latach 1949- 1955 , w: Jakub Z. Licha ński (red.), Retoryka i badania literackie. Rekonesans, Wydawnictwo Wydziału Polonistyki UW, Warszawa 1998. Kmita Jerzy (red.), Refleksje o kulturze i polityce kulturalnej lat 1970-1980 , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981. Kmita Jerzy, Kultura i poznanie , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985. Kmita Jerzy, O kulturze symbolicznej , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1982. Kmita Jerzy, Pó źny wnuk filozofii. Wprowadzenie do kulturoznawstwa , Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna ń 2007. Kocowski Bronisław (red.), Twórcy nowoczesnego bibliotekarstwa polskiego , Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław 1974. Kołodziejska Jadwiga, Biblioteka a świat współczesny , Ossolineum, Wrocław 1973. Koroty ński Henryk, Prasa w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 77-84. Kossak Jerzy, Krzemie ń Krystyna, Kształty polityki kulturalnej , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976. Kossak Jerzy, Kultura, pisarz, społecze ństwo , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1964. Kossak Jerzy, Ideologia i wizje kultury. Z zagadnie ń teorii i socjologii kultury , Wydawnictwo Zwi ązkowe CRZZ, Warszawa 1965. Kossak Jerzy, Spór o współczesn ą kultur ę, Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1968. Kossak Jerzy, Podstawy polityki kulturalnej PZPR , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1977. Kossak Jerzy, Rozwój kultury w Polsce Ludowej , Iskry, Warszawa 1974. Kossak Jerzy, Teoria kultury Karola Marksa i problemy współczesnego humanizmu , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1987. Kossak Jerzy, Żygulski Kazimierz (red.), Prognoza rozwoju kultury polskiej do 1990 r. , Ministerstwo Kultury i Sztuki, Komisja Prognozowania przy Ministrze Kultury i Sztuki, Warszawa 1973. Kostyrko Teresa, Kmita Jerzy, Elementy teorii kultury. Wykłady dla studentów kulturoznawstwa , Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, Pozna ń 1983. Kostyrko Krzysztof, Łuczak Alojzy Andrzej (red.), Studium do rozwoju kultury w Wielkopolsce , Wydawnictwo Pozna ńskie, Pozna ń 1974. Kotarbi ński Tadeusz, Kultura i nauka w: Tadeusz Galiński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 361-366. Krajewski Jan, Sawicka Dorota (red.), Biblioteki publiczne wobec Unii Europejskiej, materiały pokonferencyjne Przysiek – Chełm ża, 17-19 wrze śnia 2001 , Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru ń 2003.
306
Kroeber Alfred Louis, Parsons Talcott, The Concept of Culture and of Social System , From „The American Sociological Review”, vol. 23/1958, s. 582-583. Krzemie ń-Ojak Sław, Kultura – Polityka – Wychowanie , Pa ństwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1972. Krzemie ń-Ojak Sław, Ziemilski Andrzej, Wiedza o polityce kulturalnej. Próba typologii problemów , Instytut Kultury, Warszawa 1984. Krzysztofek Kazimierz, Polityka kulturalna w mi ędzynarodowych raportach o kulturze w: Krystyna Mazurek-Łopaci ńska (red.), Problemy zarz ądzania sfer ą kultury i turystyki, Wydawnictwo AE im. Oskara Langego, Warszawa-Wrocław 1999, s. 11-30. Kukieła Krzysztof (oprac.), Program rozwoju bibliotekarstwa polskiego do 1990 roku , Pa ństwowa Rada Biblioteczna przy Ministrze Kultury i Sztuki, Warszawa 1978. Kulesza Ewa, Lokalna polityka społeczna , Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013. Kurczewska Joanna (red.), Kultura narodowa i polityka , Oficyna Naukowa, Warszawa 2000. Kostyrko Teresa, Czerwi ński Marcin (red.), Kultura Polska w dekadzie przemian , Instytut Kultury, Warszawa 1999. Kwa śniewski Krzysztof (red.), In stytucje kulturalne a kultura w gminie (Materiały z konferencji naukowej, Wielkopolskie Towarzystwo Kulturalne, Pozna ń 1977. Le śniewski Andrzej, Kreowanie polityki kulturalnej wobec NGO. Wybrane aspekty w: Kreowanie społecze ństwa niewiedzy , Arkadiusz Jabło ński, Jan Szymczak, Mariusz Zemło (red.), Wydawnictwo Katolicki Uniwersytet Lubelski, Lublin 2015, s. 327-343. Le śniewski Andrzej, Kulturowa a kulturalna transgresja podmiotu wzgl ędem prawa stanowionego na przykładzie polskiego Kodeksu wyborczego w: Agata Pyrzy ńska, Paweł Ra źny, Jagoda Wojciechowska, Radosław Zych (red.), Wyzwania współczesnego prawa wyborczego , Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toru ń 2014, s. 117-133. Le śniewski Andrzej, Polityka kulturalna wobec historyzmu ustrojowych przemian PRL w: Wojciech Łysiak (red.), Oblicza utopii, obłudy i zakłamania II , red., Wydawnictwo „Eco”, Pozna ń 2014, s. 259-271. Le śniewski Andrzej, Wizerunek artysty kreowany rz ądowymi/samorz ądowymi politykami kulturalnymi w: Jan Stanisław Wojciechowski (red.) Sztuka, polityka, pieni ądze. Sytuacja artysty w świecie współczesnym, Instytut Kultury Miejskiej, Gda ńsk 2015, s. 51-62. Le śniewski Andrzej, Wyst ąpienia decydentów odpowiedzialnych za realizacj ę polityki kulturalnej PRL w: Wojciech Łysiak (red.), Oblicza utopii, obłudy i zakłamania III, Wydawnictwo „Eco”, Pozna ń 2015, s. 177-189. Linton Ralph, Kulturowe podstawy osobowo ści , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1975. Lis Stanisław, Finansowanie kultury w Polsce. Cz ęść 1, Programy i organizacje krajowe , Centrum Animacji Kultury, Warszawa 2001. Lis Stanisław, Finansowanie kultury w Polsce. Cz ęść 2, Programy i organizacje zagraniczne , Centrum Animacji Kultury, Warszawa 2001.
307
Lis Stanisław (red.), Kultura a Unia Europejska. Finansowanie kultury z funduszy pomocowych i strukturalnych UE, programów Wspólnot Europejskich, organizacji krajowych i zagranicznych , Centrum Animacji Kultury, Warszawa 2000. Lorenz Stanisław, Ochrona zabytków i muzealnictwo w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 277-296. Marciszewski Witold (red.), Mała encyklopedia logiki , Zakład Narodowy Imienia Ossoli ńskich – Wydawnictwo, Wrocław – Warszawa – Kraków 1970. Ma ńkowski Zygmunt, Deklaracja Krajowej Rady Narodowej , Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1978. Marszałek Leon (red.), Biblioteki w Polsce , red., Ministerstwo Kultury i Sztuki, Departament Bibliotek, Domów Kultury i Działalno ści Społeczno-Kulturalnej, Warszawa 1983. Mazurek-Łopaci ńska Krystyna (red.), Kultura w gospodarce rynkowej: problemy adaptacji marketingu , Wydawnictwo AE im. Oskara Langego, Wrocław-Katowice 1994. Ministerstwo Kultury i Sztuki w dokumentach 1918-1998 , wybór Andrzej Sici ński, Adam Grzegorz D ąbrowski, Jerzy Gmurek, Instytut Kultury, Warszawa 1998. Mleczko Franciszek Wiktor (red.), Placówki wielokierunkowej działalno ści kulturalnej, ich funkcje i dynamika rozwoju , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1982. Motyka Lucjan, Kultura Polski Ludowej w świecie w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 341-360. Mundy Simon, Cultural Policy: A Schort Guide , Council of Europe 2000. Neoliberalizm przed trybunałem , wybór Alfredo Saad-Filho i Deborah Johnston, przekład Jerzy Paweł Listwan, Instytut Wydawniczy Ksi ąż ka i Prasa, Warszawa 2009. Nocu ń Aleksander W., Teoretyczne podstawy pracy kulturalno-oświatowej w: Tadeusz Pilch, Irena Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniaj ącym si ę świecie, Wydawnictwo „ Żak”, Warszawa 1995, s. 123-136. O upowszechnienie kultury i o światy. Materiały Krajowej Narady Działaczy Kulturalno- Oświatowych w dn. 18-19 grudnia 1958 r. , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1959. Ogólne zało żenia polityki kulturalnej miasta Poznania na lata 1962-1980 , Wydział Kultury Prezydium Rady Narodowej M. Poznania, Pozna ń 13. IX. 1962 r. Pawlikowska Ewa (red.), Bibliotekarstwo powszechne. Tom IV. Historia ksi ąż ki i bibliotek oraz ich stan obecny , red., Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 1959. Pijanowski Lech, Film i kinematografia w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 137-168. Poławski Paweł (red.), Trzeci sektor: fasady i realia , red., Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2012. Popowska Bo żena, Prawne aspekty działalno ści kulturalnej. Rodzaje, ustrój i funkcjonowanie kultury , Wydział Prawa i Administracji UAM, [Pozna ń 1990]. Prawelska-Skrzypek Gra żyna, Polityka kulturalna polskich samorz ądów. Wybrane zagadnienia , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2003.
308
Przybyszewska Urszula, Przemiany uczestnictwa kulturalnego społecze ństwa polskiego w świetle bada ń socjologicznych , Instytut Kultury, Warszawa 1982. Reforma gospodarcza w kulturze. (Materiały i opracowania z okresu prac nad koncepcj ą), Instytut Kultury, Warszawa 1987. Rocznik Statystyczny Kultury , Warszawa 1971. Roguska Agnieszka, Telewizja lokalna w upowszechnianiu kultury regionalnej , Wydawnictwo Akademii Podlaskiej w Siedlcach, Kraków 2008. Rorty Richard, Filozofia jako polityka kulturalna , przeło żył Bogdan Baran, Czytelnik, Warszawa 2009. Rutkowski Roman, Diagnoza społeczna w działalno ści kulturalnej , Centralny O środek Metodyki i Upowszechniania Kultury, Warszawa 1982. Rybi ński Rajmund (red.), Kultura polska w zintegrowanej Europie – szanse czy zagro żenia? Wydawnictwo Adam Marszałek, Toru ń 2003. Rymsza Marek, Aktywizacja w polityce społecznej. W stron ę rekonstrukcji europejskich welfare states? Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2013. Ryszka Franciszek, Nauka o polityce. Rozwa żania metodologiczne , Warszawa 1984. Ryszka Franciszek, Wst ęp do nauki o polityce. Uwagi metodologiczne , Warszawa-Pozna ń 1978 Sici ński Andrzej, Kultura polska w nowej sytuacji historycznej (wybrane tezy ogólne) w: Jerzy Damrosz (red.), Kultura polska w nowej sytuacji historycznej, Instytut Kultury, Warszawa 1998, s. 11-23. Skrzypczak Bohdan, Kasprzak Tomasz (red.), Scenariusze rozwoju lokalnych polityk kulturalnych , Centrum Wspierania Aktywno ści Lokalnej CAL, Warszawa 2012. Skrzypiec Józef, Polityka kulturalna Polski Ludowej. Osi ągni ęcia, słabo ści, problemy , Instytut Wydawniczy Zwi ązków Zawodowych, Warszawa 1985. Sokorski Włodzimierz, Czas, który nie mija , Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1980. Sokorski Włodzimierz, Radio i telewizja w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 125-136. Sokorski Włodzimierz, Refleksje o kulturze. Literatura i sztuka trzydziestopi ęciolecia , Iskry, Warszawa 1980. Sokorski Włodzimierz, Sztuka w walce o socjalizm , Pa ństwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1950. Sokorski Włodzimierz, Współczesna kultura masowa , Wydawnictwo Zwi ązkowe, Warszawa 1967. Sójka Jacek, Kieliszewski Przemysław, Landsberg Piotr, Poprawski Marcin (red.), Instytucje kultury w czasach kryzysu , Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna ń 2009. Sójka Jacek, Kultura jako „kapitał” w: Strategicznie o kulturze w regionie. Program rozwoju kultury w Wielkopolsce w: „Człowiek i Społecze ństwo”, tom XXXII, Wydawnictwo Naukowe UAM w Poznaniu, Pozna ń 2011, s. 225-233. Sójka Jacek , Marcin Poprawski , Przemysław Kieliszewski , Instytucje upowszechniania kultury w XXI wieku. Prze żytek czy nowa jako ść ?, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Pozna ń 2009.
309
Strzy żewski Tomasz, Ksi ąż ka Zapisów i Zalece ń Głównego Urz ędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie , Wydawnictwo Aneks, Londyn 1977. Strzy żewski Tomasz, Wielka ksi ęga cenzury PRL w dokumentach , Wydawnictwo Prohibita, Warszawa 2015. Str ąk Michał, O polityce kulturalnej , Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1977. Szczepa ński Jan, Odmiany czasu tera źniejszego , Ksi ąż ka i Wiedza, Warszawa 1973. Szczutkowska Joanna, Kino Polskie wczoraj i dzi ś. Polityka kulturalna PRL w dziedzinie kinematografii w latach 70. , Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2014. Szomburg Jan (red.), Kultura i przemysły kultury szans ą rozwojow ą dla Polski , Instytut Bada ń nad Gospodark ą Rynkow ą, Centrum Animacji Kultury, Gda ńsk 2012. Ślęzakiewicz Jadwiga (red.), Kinematografia w Polsce Ludowej 1945-1980 , Redakcja Wydawnictw Filmowych Zjednoczenia Rozpowszechniania Filmów, Warszawa 1980. Śliwi ńska K., Socrealizm w PRL i NRD , Wydawnictwo Pozna ńskie, Pozna ń 2006. Tomaszewski Mieczysław, Muzyka w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 201-224. Towse Ruth, Ekonomia kultury. Kompendium , Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2011. Tylor Edward Burnett, Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju mitologji, filozofji, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów , Wydanie polskie Tom 1, Wydawnictwo „Głosu”, Warszawa 1896. Tyszka Andrzej, Interesy i ideały kultury. Struktura społecze ństwa i udział w kulturze , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1987. Wallis Aleksander, Warszawa i przestrzenny układ kultury , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969. Wallis Aleksander, Socjologia i kształtowanie przestrzeni , Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1971. Wallis Aleksander, Problemy centralizacji i decentralizacji życia kulturalnego w Polsce w latach 1945-1980 , Instytut Kultury, O środek Informacji Naukowej i Statystyki Kulturalnej, Warszawa 1981. Wallis Aleksander, Atlas kultury polskiej 1946-1980 , Koncepcja układu El żbieta Grabska-Wallis, Wydawnictwo ECO, Mi ędzychód 1994. Wąsowska-Pawlik Agata, Polityka kulturalna Polski 1989-2012 w: Kultura a rozwój , red. Jerzy Hausner, Anna Karwa ńska, Jacek Purchla, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2013, s. 107-125. Weber Max, Polityka jako władza i powołanie , Kraków 1998. Wiecki Wacław, Funkcja społeczna i organizacja domów kultury , Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1979. Wierzejewski Wojciech, Modele kultury filmowej. W kr ęgu tradycji i współczesnych do świadcze ń, Centralny O środek Metodyki Upowszechniania Kultury, Warszawa 1979. Wnuk-Lipi ński Edmund, Rozumienie kultury. Szkice socjologiczne , Instytut Wydawniczy Centralnej Rady Zwi ązków Zawodowych, Warszawa 1979.
310
Wojciechowski Jacek, Organizacja i zarz ądzanie w bibliotekach , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa-Kraków 1998. Wojciechowski Jan Stanisław, Kultura i polityki , Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiello ńskiego, Kraków 2004. Załuska Wanda, Szkolnictwo artystyczne w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 401-412. Zanozi ński Jerzy, Plastyka w: Tadeusz Gali ński (red.), Kultura Polski Ludowej, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 225-260. Ziemilski Andrzej, Polska w latach dziewi ęć dziesi ątych. Problemy społecznego przystosowania do Wielkiej Zmiany , Instytut Kultury, Warszawa 1995. Zjawiska i procesy zachodz ące w życiu kulturalnym województw i gmin po reformie administracji terenowej w 1975 roku , Instytut Kultury, Warszawa 1979. Żółkiewski Stefan, Kultura i polityka , Pa ństwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1958. Żółkiewski Stefan, O kulturze Polski Ludowej , Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1964. Żółkiewski Stefan, Polityka kulturalna w: Kultura Polski Ludowej , red. Tadeusz Gali ński, Pa ństwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1966, s. 69-75. Żółkiewski Stefan, Przepowiednie i wspomnienia , Pa ństwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1963. Żółkiewski Stefan, Wiedza o kulturze literackiej. Główne poj ęcia , Wiedza Powszechna, Warszawa 1985. Żygulski Kazimierz, Drogi rozwoju kultury masowej , Wydawnictwo Zwi ązkowe, Warszawa 1966. Żygulski Kazimierz, Wst ęp do zagadnie ń kultury , Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1972. Żygulski Kazimierz, Burdowicz-Nowicka Maria, Ilona Hoffman, Antoni Grzybowski, Przemiany form życia kulturalnego w warunkach narastaj ącego kryzysu i reform systemowych , IFiS PAN, Warszawa 1989.
Artykuły
AP, Polityka Regionalna i fundusze strukturalne UE , „Unia Europejska”, Nr 5 (28) maj 2002, s. 86-88. Baculewski Jan, Dyskusja o Ministerstwie Kultury i Sztuki. Zagadnienie upowszechniania kultury , „Ku źnica”, Nr 7 (76), Łód ź 19 lutego 1947 r., s. 7. Bie ńkowski Wiesław, Problemy polityki kulturalnej , „Nowe Drogi”, Nr 7 stycze ń 1948, s. 79-86. Bierut Bolesław, Podstawy ideologiczne Zjednoczonej Partii , „Nowe Drogi”, Nr 1 (13) stycze ń- luty 1949, s. 23-47. Bojko Szymon, O społecznym ruchu kulturalnym , „Nowe Drogi”, Nr 13 (127) grudzie ń 1959, s. 36-46. Braun Juliusz J., Kultura i pieni ądze , „Rzeczpospolita”, nr 271 (3615) z 20 – 21 listopada 1993 r., s. 4.
311
Bromberg Adam, Plan wydawniczy – praktyka i teoria. Na marginesie burzliwej dyskusji , „Ku źnica”, Nr 25 (94), Łód ź 24 czerwca 1947 r., s. 9-10. Budnik Magdalena, Walka z analfabetyzmem w Polsce Ludowej (na przykładzie wybranych dokumentów Ministerstwa O światy oraz Biura Pełnomocnika Rz ądu do Walki z Analfabetyzmem z lat 1949 −1951) , „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Literaria Polonica”, Nr 19, Łód ź 2013. Budzyk Kazimierz, O pa ństwowy plan wydawniczy , „Ku źnica”, Nr 23 (92), Łód ź 10 czerwca 1947 r., s. 3-4. Burakowski Zbigniew, Koncepcja bada ń rynku dóbr i usług kultury , „Kultura i Społecze ństwo”, nr 1-2, Warszawa 1980, s. 237-251. Chełmi ńska Maria, Rada Europy wobec kultury , „Credo”, nr 1/1991, s. 11-13. Chełmi ńska Maria, Rada Europy wobec kultury. Twórczo ść pod parasolem , „Credo”, nr 2/1991, s. 15-19. Chłopecki Jerzy, Rzeczywiste uczestnictwo w kulturze , „Nowe Drogi”, Nr 3 (346) marzec 1978, s. 177-183. Chruszczewski Marian, Robotniczy mecenat w kulturze , „Nowe Drogi”, Nr 12 (319) grudzie ń 1975, s. 185-190. Cie ślak Jacek, Inflacja z żera kultur ę, „Rzeczpospolita”, nr 249 z 25 pa ździernika 1994 r., s. 1-6. Cie ślak Jacek, Projekt zada ń MKiS na lata 1995-1997. Jutro kultury , „Rzeczpospolita”, nr 240, z 14 pa ździernika 1994 r., s. 6. Cie ślikowska Stefania, Twórczo ść amatorska d źwigni ą rewolucji kulturalnej , „Nowe Drogi”, Nr 11 (41) listopad 1952, s. 107-118. Cywi ńska Izabella, Co pan/pani robi , „Polityka. Kultura”, Nr 9 (11) wrzesie ń 1992, w: „Polityka”, Nr 40 (1848) z 3 pa ździernika 1992 r., [s. 33]. Czerwi ński Marcin, Z problematyki rozwoju socjologii kultury , „Nowe Drogi”, Nr 12 (319) grudzie ń 1975, s. 139-146. Czupich Mariusz, Dylematy wspierania rozwoju metropolii w ramach polityki spójno ści Unii Europejskiej , „Acta Uniwersitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”, Nr 245/2010, s. 37-47. Dobrowolski A. B., Uniwersytety i instytuty naukowe jako szkoła badaczów naukowych „czystych” i badaczów naukowych „praktycznych” , „Ku źnica”, Nr 4-5, Łód ź 1 wrze śnia 1945 r., s. 2-6. Dr ąż kiewicz Jerzy, Klasa robotnicza – współtwórc ą kultury narodowej , „Nowe Drogi”, Nr 3 (346) marzec 1978, s. 168-176. Filler Witold, Teatr prawdziwie ogromny... , „Nowe Drogi”, Nr 7 (302) lipiec 1974, s. 186-193. Front kulturalny w świetle III Plenum , „Nowe Drogi”, Nr 3 (69) marzec 1955, nr 3, s. 3-11. Garstecki Zygmunt, Społeczno-wychowawcza rola upowszechniania kultury , „Nowe Drogi”, Nr 7 (230) lipiec 1968, s. 60-68. Gierat-Biero ń Bo żena, Kierunki rozwoju polityki kulturalnej w Polsce po 1989 roku. Koncepcje ministerialne , „Zarz ądzanie w Kulturze”, 2015, Nr 16, z. 3, s. 208, pdf. Gierat-Biero ń Bo żena, Polityka kulturalna – kłopotliwo ść terminu , „Herito”, Nr 6, 2012, s. 58-72.
312
Goban-Klas Tomasz, O zadaniach i zało żeniach bada ń nad uczestnictwem kulturalnym , „Kultura i Społecze ństwo”, Nr 2, Warszawa 1972, s. 86-102. Goł ębiowski Bronisław, Ruch wydawniczy – refleksje nie tylko rocznicowe , „Nowe Drogi”, Nr 7 (302) lipiec 1974, s 172-185. Gomułka Władysław, Na nowym etapie , „Nowe Drogi”, Nr 7 stycze ń 1948, s. 62-69. Grad Jan, Kryzys kultury w Polsce – aspekty zjawiska , „Rynek Sztuki Współczesnej”. Biuletyn naukowy, nr 7 (1993), s. 28-49. Grzybowski R., Geneza, zało żenia organizacyjne oraz wa żniejsze prawidłowo ści kształcenia nauczycieli w systemie studiów dla pracuj ących w Polsce po 1945 roku , „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Cz ęstochowie. Pedagogika”, 2014, t. XXIII, s. 521-531. Ilczuk Dorota, Polityka kulturalna a społecze ństwo obywatelskie w świetle literatury, bada ń Rady Europy i Unii Europejskiej , „Kultura Współczesna”, Nr 2/2010, s. 64-73. Instrukcja wydziału propagandy przy Urz ędzie Generalnego Gubernatora Hansa Franka, w sprawie polityki kulturalnej , Wydział Propagandy przy Urz ędzie Generalnego Gubernatora Hansa Franka, https://www.wikisource.org/wiki/Instrukcja_wydziału_ propagandy_przy_Urz ędzie_Generalnego_Gubernatora_Hansa_Franka_w_sprawie_polity ki_kulturalnej (dost ęp 11 pa ździernika 2015 r.) Jastrz ębski Jerzy, Kultura i ruch zwi ązkowy (1944-1948) , „Miesi ęcznik Literacki”, Nr 5/1979, s. 117-126. Kaczocha Włodzimierz, Polityka kulturalna a warto ści kulturowe , „Nowe Drogi”, Nr 9 (340) wrzesie ń 1977, s. 170-178. Kaczocha Włodzimierz, Polityka kulturalna PPR w latach 1945-1948 , „Miesi ęcznik Literacki”, nr 10/1974, s. 43-53. Kaczocha Włodzimierz, Leninowska koncepcja polityki kulturalnej , „Studia Nauk Politycznych”, Nr 1/1976. Kaczocha Włodzimierz, Polityka kulturalna a warto ści kulturowe , „Nowe Drogi”, Nr 9 (340) wrzesie ń 1977, s. 170-178. Kamecka Małgorzata, „Kultura dla ka żdego”. Francuski model polityki kulturalnej , „Białostockie Studia Literaturoznawcze”, 2012, nr 3, s. 217-225. Kieliszewski Przemysław, Polityka kulturalna szans ą na rozwój kultury, regionu i społecze ństwa obywatelskiego , „Przegl ąd Wielkopolski”, nr 3 (73) 2006, s. 8-16. Kmita Jerzy, Uwagi o programie polityki kulturalnej , „Nowe Drogi”, Nr 10 (485) pa ździernik 1989, s. 158-171. Komitet Społeczny ds. Paktu dla Kultury , http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna /kultura- i-dziedzictwo/komitet-spoleczny-ds.-paktu-dla-kultury.php, (dost ęp 20 lipca 2016 r.) Kossak Jerzy, Kultura – wa żny element jako ści życia , „Nowe Drogi”, Nr 12 (319) grudzie ń 1975, s. 133-138. Kossak Jerzy, Leninizm i kultura , „Nowe Drogi”, Nr 10 (245) pa ździernik 1969, s. 85-92. Kossak Jerzy, Społeczna rola kultury , „Nowe Drogi”, Nr 8 (339) sierpie ń 1977, s. 161-170. Krajewski Juliusz, Narada partyjna plastyków , „Nowe Drogi”, Nr 4 (16) lipiec-sierpie ń 1949, s. 136-137. 313
Kruczkowski Leon, Dyskusja o Ministerstwie Kultury i Sztuki (III – IV). Odpowied ź rozmówcom „Ku źnicy” , „Ku źnica”,Nr 8 (77), Łód ź 26 lutego 1947 r., s. 8-9. Kruczkowski Leon, Front kulturalny w świetle III Plenum , „Nowe Drogi”, Nr 3 (69) marzec 1955, s. 3-10. Krzemie ń Krystyna, UNESCO w poszukiwaniu polityki kulturalnej , „Człowiek i Światopogl ąd”, nr 9/1975, s. 119-131. Kulesza Izabella, Kultura wy ższa i ni ższa – spór o kryteria , „Kultura i Społecze ństwo”, nr 3-4 (24), Warszawa lipiec-grudzie ń 1980, s. 113-126. Legowicz Jan, Humanizm kultury świeckiej , „Argumenty” Tygodnik Społeczno-Kulturalny”, Nr 21.k, 1973. Lewandowski A., Akcja Wyborcza „Solidarno ść ” – prawica zjednoczona, prawica rozbita , „Dialogi Polityczne”, Nr 11 (2009), s. 113. Lissa Zofia, Ideologiczne oblicze polskiej twórczo ści muzycznej , „Nowe Drogi”, Nr 7 stycze ń- luty 1948, s. 109-117. Loranc Władysław, O polityce kulturalnej socjalistycznego pa ństwa , „Człowiek i Światopogl ąd”, nr 3/1976, s. 26-40. Lorentz Stanisław, Muzea – kultura narodowa – społecze ństwo , „Nowe Drogi”, Nr 8 (351) sierpie ń 1978, s. 131-142. Ładyka Jerzy, Filozofia i polityka kulturalna , „Nowe Drogi”, Nr 1 (488) stycze ń 1990, s. 76-84. Łagowski Bronisław, Kultura i pa ństwo , „Kapitalista powszechny”. Pismo Krakowskiego Towarzystwa Przemysłowego”, nr 15/1993 z 28 listopada 1993 r. Małecki Ignacy, Postawa naukowa w społecze ństwie socjalistycznym. Dyskusja przed V Zjazdem , „Nowe Drogi”, Nr 8 (231) sierpie ń 1968, s. 217-224. Matałowska Anna, Koło ratunkowe , „Polityka”, Nr 2 (4) luty 1992 w: „Polityka” Nr 9 (1817) z 29 lutego 1992 r., [s. 23]. Matuszewski Stefan, Likwidacja analfabetyzmu – elementem przełomu kulturalnego , „Nowe Drogi”, Nr 1 (25) stycze ń-luty 1951, s. 53-57. McGuigan Jim, Kulturalna sfera publiczna kontra ekonomistyczna polityka kulturalna w: Konferencja Kultura pod presj ą, Zagrzeb, 20 stycznia 2011 r., http://zagreb. openinstitutions.net/jim-mcguigan/&sa, (dost ęp 7 czerwca 2012 r.) Mielczarek, Uwarunkowania prawne funkcjonowania cenzury w PRL „Rocznik Prasoznawczy”, Nr 4 (2010), s. 29-49. Minorski Jan, Narada partyjna architektów , „Nowe Drogi”, Nr 4 (16) lipiec-sierpie ń 1949, s. 140-142. Motyka Lucjan, Problemy rozwoju kultury w nowym układzie administracyjnym , „Nowe Drogi”, Nr 6 (325) czerwiec 1976, s. 14-22. Muszkowski Jan, Drogi upowszechniania ksi ąż ki , „Ku źnica”, Nr 26 (147), Łód ź 27 czerwca 1948 r., s. 8-9. Mysłakowski Zygmunt, Funkcjonalny sens kultury , „Ku źnica”, Nr 36 (105), Łód ź 8 wrze śnia 1947 r., s. 1.
314
Nawrocki Witold, Klasa robotnicza i kultura , „Nowe Drogi”, Nr 6 (313) czerwiec 1975, s. 142-147. Oleksy Józef, Od centralizmu administracyjnego do centralizmu demokratycznego , „Nowe Drogi”, Nr 4 (479) kwiecie ń 1989, s. 14-25. [bez podpisu autora], O wielk ą sztuk ę Polski Ludowej , „Nowe Drogi”, Nr 5 (59) maj 1954, s. 3-17. Pęczak Mirosław, Pavarotti zbł ądził pod strzechy , „Polityka”, Nr 38 (1848) z 19 wrze śnia 1992 r., s. 8. Pietrasik Zdzisław, Czy kultura da sobie rad ę bez ministra. Gramy dalej , „Polityka”, Nr 36 (1844) z 5 wrze śnia 1992 r., s. 1 i 8. Polityka kulturalna pa ństwa – zało żenia. Wersja wst ępna , „Przegl ąd Powszechny”, nr 11/855/1992, s. 179-201. Polityka regionalna – zintegrowane podej ście. Szeroka perspektywa , „Panorama inforegio”, Nr 34, lato 2010, s. 3-27. Pollak Seweryn, Siła rewolucji kulturalnej , „Ku źnica”, Nr 51(172), Łód ź 19 grudnia 1948 r., s. 2-4 i 10. Przybo ś Julian, Dyskusja o Ministerstwie Kultury i Sztuki (VI, VII, VIII). Czas na rewolucj ę kulturaln ą, „Ku źnica”, Nr 11 (80), Łód ź 19 marca 1947 r., s. 5-6. „P. Znawca”, Fakty, domysły, oczekiwania , „Kultura. Szkice. Opowiadania. Sprawozdania”, Nr 6/489, Pary ż 1988, s. 43-55. Rokoszewski Kazimierz, Prasa, radio i telewizja po VII Zje ździe PZPR , „Nowe Drogi”, Nr 3 (322) marzec 1976, s. 45-57. Sadkowski Wacław, Aktywna polityka przekładów – istotnym czynnikiem rozwoju kultury , „Nowe Drogi”, Nr 5 (324) maj 1976, s. 170-181. Sandauer Artur, O nonsensie w literaturze i życiu , „Ku źnica”, Nr 2, Łód ź 1 lipca 1945 r., s. 16-18. Sarzy ński Piotr, Poł ączenie biedy, wolno ści i kapitalistycznych porz ądków nie wró ży dobrze kulturze. Muzy na bruku , „Polityka”, Nr 13 (1821) z 28 marca 1992 r., s. 9. Schaff Adam, Humanizm socjalistyczny (I) , „Ku źnica”, Nr 7 (76), Łód ź 19 lutego 1947 r., s. 1-2. Schaff Adam, Humanizm socjalistyczny (II) , „Ku źnica” Nr 8 (77), Łód ź 26 lutego 1947 r., s. 2-4. Schaff Adam, W sprawie polityki wydawania dzieł marksistowskich , „Ku źnica”, Nr 37 (55), Łód ź 23 wrze śnia 1946 r., s. 8-9. Siekierska Jadwiga, Drogi kultury , „Ku źnica”, Nr 12 (81), Łód ź 26 marca 1947 r., s. 4-5. Siekierska Jadwiga, O chorobach wzrostu kulturalnego , „Ku źnica”, Nr 21 (142), Łód ź 23 maja 1948 r., s. 4-5. Skoczylas Andrzej, Plastyka – wersje i kontrowersje , „Nowe Drogi”, Nr 10 (485) pa ździernik 1989, s. 174-185.
315
Słuchocka Zdzisława, Upowszechnienie kultury , „Nowe Drogi”, Nr 7 (242) lipiec 1969, s. 180-189. Słupi ńska Monika, Rozwój ukierunkowany terytorialnie w nowej polityce spójno ści , „Acta Uniwersitatis Lodziensis. Folia Oeconomica”, Nr 289/2013, s. 9-18. Sokorski Włodzimierz, Dyskusja , „Nowe Drogi”, Nr 3 (57) marzec 1954, s. 220-223. Sokorski Włodzimierz, O ci ągło ść rozwoju kultury , „Nowe Drogi”, Nr 6 (301) czerwiec 1974, s. 55-61. Sokorski Włodzimierz, O sztuk ę realizmu socjalistycznego , „Nowe Drogi”, Nr 4 (16) lipiec 1949, s. 129-136. Sokorski Włodzimierz, Podstawy organizacyjne polityki kulturalnej , „Nowe Drogi”, Nr 9 maj- czerwiec 1948, s. 182-186. Sokorski Włodzimierz, Polityka kulturalna (1944-1949) , „Miesi ęcznik Literacki”, nr 3/1977, s. 103-108. Sokorski Włodzimierz, Polityka kulturalna (1949-1954) , „Miesi ęcznik Literacki”, nr 4/1977, s. 115-119. Sokorski Włodzimierz, Polityka kulturalna (1954-1959) , „Miesi ęcznik Literacki”, nr 5/1977, s. 111-116. Sokorski Włodzimierz, Polityka kulturalna (1959-1971) , „Miesi ęcznik Literacki”, nr 6/1977, s. 100-103. Sokorski Włodzimierz, Polityka kulturalna (1971-1977) , „Miesi ęcznik Literacki”, nr 7/1977, s. 95-99. Sokorski Włodzimierz, Problem literatury , „Ku źnica”, Nr 3 (124), Łód ź 18 stycznia 1948 r., s. 1-2. Sokorski Włodzimierz, Udział klasy robotniczej w budowaniu kultury narodowej , „Nowe Drogi”, Nr 7, stycze ń 1948, s. 87-95. Sokorski Włodzimierz, W obliczu nowych zada ń w pracy kulturalno-oświatowej , „Ku źnica”, Nr 45 (166), Łód ź 7 listopada 1948 r., s. 1-3. Stawar Andrzej, Dyskusja o Ministerstwie Kultury i Sztuki (V). Organizacja i kadry , „Ku źnica”, Nr 9 (78), Łód ź 5 marca 1947 r., s. 8. St ęszewski Jan, O potrzebie muzyki i o potrzebie kultury muzycznej , „Nowe Drogi”, Nr 6 (325) czerwiec 1976, s. 132-143. Suchodolski Bogdan, Kultura w czasie trudnym , „Nowe Drogi”, Nr 7 (482) lipiec 1989, s. 115-122. Suchodolski Bogdan, Perspektywy upowszechnienia działalno ści twórczej , „Nowe Drogi”, Nr 2 (231) luty 1976, s. 79-85. Szczepa ński Jan Alfred, Rozwa żania o teatrze polskim , „Nowe Drogi”, Nr 9 (111) wrzesie ń 1958, s. 103-110. Szczepa ński Jan, Humanizm czy człowiek , „Ku źnica”, Nr 5 (23), Łód ź 11 lutego 1946 r., s. 5-6. Szydłowski R., Dramaturgia i teatr wobec nowych zada ń, „Nowe Drogi”, Nr 9 (172), wrzesie ń 1963, s. 32.
316
Toeplitz Jerzy Bonawentura, Uwagi o polskim filmie „Nowe Drogi”, Nr 6 (133) czerwiec 1960, s. 113-117. Tomczyk Paweł, Kultura i sztuka przetrwania , „Polityka” Nr 9 (11), wrzesie ń 1992; „Polityka”, Nr 40 (1848) z 3 pa ździernika 1992 r., [s. 17 i 29]. Ujazdowski Kazimierz Michał, Promocja dziedzictwa , „Tygodnik Powszechny”, Nr 9 (3060), 2 marca 2008 r., s. 23. Waldorff Jerzy, Uprzejmo ści ministra , „Polityka”, Nr 11 (1819) z 14 marca 1992 r., s. 8. Wiecki Wacław, Ekonomiczne i organizacyjne problemy rozwoju kultury , „Kultura i Ty”, Nr 6/1971, s. 32-34. Witz Ignacy, Sprawa Instytutu Propagandy Sztuki , „Ku źnica”, Nr 6 (24), Łódź 18 lutego 1946 r., s. 10. Zanussi Krzysztof, Dyskusyjne kluby filmowe kształc ą i wychowuj ą, „Nowe Drogi”, Nr 11 (330) listopad 1976, s. 169-170. Żółkiewski Stefan, Dyskusja o Ministerstwie Kultury i Sztuki (III – IV). Replika , „Ku źnica”, Nr 8 (77), Łód ź 26 lutego 1947 r., s. 9. Żółkiewski Stefan, Jeszcze o polityce kulturalnej , „Ku źnica”, Nr 31-32 (100-101), Łód ź 7 sierpnia 1947 r., s. 2. Żeromski Stefan, Koncepcja Robotniczych Domów TUR , „Ku źnica”, Nr 12 (81), Łód ź 26 marca 1947 r., s. 6-7. Żółkiewski Stefan, Kronika kulturalna (I) , „Nowe Drogi”, Nr 1, stycze ń 1947, s. 155-159. Żółkiewski Stefan, Kronika kulturalna (II) , „Nowe Drogi”, Nr 2, luty 1947, s. 211-218. Żółkiewski Stefan, Kronika kulturalna (III) , „Nowe Drogi”, Nr 4 lipiec 1947, s. 200-204. Żółkiewski Stefan, Na marginesie Zjazdu Polonistów (8-12 maja 1950 r.), „Nowe Drogi”, Nr 3 (21) maj-czerwiec 1950, s. 100-116. Żółkiewski Stefan, O aktualnych dyskusjach literackich , „Nowe Drogi”, Nr 3 (69) marzec 1955, s. 16-37. Żółkiewski Stefan, O sytuacji literatury i pisarza. Przemówienie na Zje ździe Delegatów Zwi ązku Zawodowego Literatów Polskich w Łodzi dnia 27.X.1946 r. , „Ku źnica”, Nr 43 (61), Łód ź 28 pa ździernika 1946 r., s. 1-3. Żółkiewski Stefan, Przed nowym etapem w polityce kulturalnej , „Ku źnica”, Nr 50 (119), Łód ź 15 grudnia 1947 r., s. 1. Żółkiewski Stefan, Społeczne zadania literatury , „Nowe Drogi”, Nr 3 (117) marzec 1959, s. 140-149. Żółkiewski Stefan, Pi ętna ście lat literatury polskiej , „Nowe Drogi”, Nr 7 (121) lipiec 1959, s. 61-77. Żółkiewski Stefan, Problemy modelu kultury , „Kultura i Społecze ństwo”, nr 4 (11), Warszawa 1967, s. 29-47. Żółkiewski Stefan, Uwagi o polityce kulturalnej , „Ku źnica”, Nr 27 (98), Łód ź 8 lipca 1947 r., s. 1-3.
317
Spis tabel
Tabela 1 Wy ższe szkolnictwo artystyczne w 1950 roku ...... 109 Tabela 2 Instytucje kulturalne w PRL w roku: 1980, 1985, 1989 ...... 158 Tabela 3 Wydatki planowane na kultur ę w ł ącznych wydatkach pa ństwa w latach 1990–2015 według ustaw bud żetowych: cz ęść 24 (w %) ...... 224 Tabela 4 Wa żniejsze fundacje wspieraj ące działalno ść kulturaln ą ...... 232 Tabela 5 Podmioty zagraniczne finansuj ące ró żnego rodzaju działania na mocy umów dwustronnych rz ądu RP (do 2001 r.) ...... 233 Tabela 6 Organizacje zagraniczne wspieraj ące finansowo upowszechnianie kultury (do 2010 r.) ...... 234 Tabela 7 Planowane wydatki MKiDN na współfinansowanie projektów z udziałem środków Unii Europejskiej według ustaw bud żetowych – cz ęść 24, dział 921 (w tysi ącach zł.) ...... 237 Tabela 8 Udział procentowy dofinansowania przez MKiDN projektów z poszczególnych dziedzin działalno ści kulturalnej ...... 238 Tabela 9 Fundusze Unii Europejskiej ...... 242 Tabela 10 Pa ństwowe instytucje kultury, których organizatorem jest Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego (do 2015 roku) ...... 247 Tabela 11 Podział i ł ączenie pa ństwowych instytucji kultury MKiDN (do 2015 roku) .... 250 Tabela 12 Instytucje wspólne pa ństwa i samorz ądu terytorialnego (do 2015 roku) ...... 251 Tabela 13 Wspólna instytucja kultury pa ństwa, samorz ądu terytorialnego i spółki skarbu pa ństwa (do 2015 roku) ...... 252 Tabela 14 Instytucje wspólne pa ństwa z samorz ądem terytorialnym i podmiotem pozarz ądowym (do 2015 roku) ...... 252 Tabela 15 Instytucje kultury i instytucje artystyczne w latach 1990–2000 ...... 253 Tabela 16 Instytucje kultury i instytucje artystyczne w latach 2007–2015 ...... 255
318
ANDRZEJ LE ŚNIEWSKI
MODELE POLITYKI KULTURALNEJ PA ŃSTWA POLSKIEGO 1944 - 2015
STRESZCZENIE
Niniejsze opracowanie zawiera charakterystyk ę polityki kulturalnej pa ństwa w dwóch przedziałach czasowych 1944-1989 i 1990-2015 wyodr ębnionych ze wzgl ędu na zasadnicz ą odmienno ść ustroju społeczno-ekonomicznego i politycznego w Polsce w podanych okresach, co znamionuj ą obowi ązuj ące w nich oficjalne nazwy pa ństwa: Polska Rzeczpospolita Ludowa i Rzeczpospolita Polska. W obiegu społecznym funkcjonuj ą równie ż okre ślenia: Polska Ludowa i III Rzeczpospolita. Teoretycznym wprowadzeniem do problematyki rozprawy s ą analizy poj ęciowe koncentruj ące si ę na znaczeniach podstawowych terminów zwi ązanych z opisem polityki kulturalnej oraz charakterystyka wybranych koncepcji i modeli polityki kulturalnej, składaj ące si ę na problematyk ę rozdziału I. Rozwa żania w nim zawarte wprowadzaj ą pewien porz ądek w stosowanym w dotychczasowych uj ęciach aparacie poj ęciowym. W pracy przyj ęto szerokie rozumienie polityki kulturalnej jako faktycznego oddziaływania uprawnionych społecznie podmiotów na sfer ę upowszechniania uczestnictwa w kulturze zgodnie z mniej lub bardziej wyartykułowanymi przesłankami teoretyczno- kulturowymi i światopogl ądowymi, wyznaczaj ącymi zakres i cel kształtowania partycypacji w kulturze społecze ństwa lub danej grupy społecznej (grup społecznych). Głównym podmiotem polityki kulturalnej jest pa ństwo wpływaj ące, poprzez b ędące w jego dyspozycji instrumenty prawno-ekonomiczne i organizacyjne, na życie kulturalne obywateli. Najcz ęś ciej mianem „polityki kulturalnej” obejmuje si ę środki jej prowadzenia, którymi s ą: odpowiednie akty prawne reguluj ące sfer ę upowszechniania uczestnictwa w kulturze, jej system organizacyjny oraz zasady i jego formy finansowania i zarz ądzania, abstrahuj ąc od zało żeń teoretycznych i światopogl ądowo-aksjologicznych, a nawet celów społecznych oddziaływania na tworzenie i odbiór kultury. Owe zało żenia, inaczej przesłanki uj ęte w pewien system my ślowy stanowi ą okre ślon ą koncepcj ę polityki kulturalnej, która w procesie realizacji staje si ę modelem empirycznym polityki kulturalnej. Bior ąc pod uwag ę sposób wyznaczania i transmisji tre ści
319 kultury oraz organizacj ę i zarz ądzanie instytucjonalnym systemem działalno ści kulturalnej, wyró żnia si ę dwa podstawowe modele polityki kulturalnej: centralistyczny b ądź decentralistyczny. Odmienno ść polityki kulturalnej w wyró żnionych wy żej okresach historycznych wynika z zało żeń światopogl ądowo-aksjologicznych i celów zwi ązanych z istniej ącym systemem politycznym oraz w pewnym zakresie ze stosowanych instrumentów prawno-ekonomicznych wyznaczaj ących zakres oddziaływania pa ństwa na sfer ę upowszechniania kultury, czyli jego merytorycznego, organizacyjnego, zarz ądczego i finansowego mecenatu. Monopolistyczny mecenat pa ństwa, zcentralizowany, monocentryczny system okre ślania i tym samym reglamentacji upowszechnianych instytucjonalnie treści kultury konstytuuje centralistyczny model polityki kulturalnej PRL scharakteryzowany w II rozdziale pracy. Ówczesn ą polityk ę kulturaln ą państwa okre ślała ideologia zwi ązana z socjalistycznym ustrojem polityczno- ekonomicznym, a jej zało żenia światopogl ądowo-ideologiczne i cele formułowano wielokrotnie w dokumentach partii rz ądz ącej tj. Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zgodnie z nimi zadania polityki kulturalnej miały si ę koncentrowa ć na „wychowaniu nowego człowieka”, o wysokiej socjalistycznej świadomo ści obywatelskiej, wł ączaj ącego si ę aktywnie w dzieło „budowy i utrwalania socjalizmu”. Polityka ta nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, a po upadku ustroju socjalistycznego w Polsce, w okresie zaprowadzania demokratycznego ładu politycznego i gospodarki rynkowej, pojawił si ę zatem „problem polityki kulturalnej pa ństwa w nowych warunkach ustrojowych”. Ujawniły si ę tu dwa przeciwstawne stanowiska: (1) kwestionuj ące społeczno-kulturow ą potrzeb ę prowadzenia pa ństwowej polityki kulturalnej, kieruj ące si ę neoliberaln ą koncepcj ą „rynku w kulturze”, postuluj ąc likwidacj ę wszelkich rz ądowych agend zajmuj ących si ę „sprawami kultury”, (2) optujące za konieczno ści ą prowadzenia polityki kulturalnej przez pa ństwo przy zasadniczej zmianie jej zało żeń teoretyczno-światopogl ądowych i celów społecznych i zbudowaniu „nowego ustroju kultury”. Utrzymany został mecenat pa ństwa, okre ślony w ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej , przy równoczesnej decentralizacji instytucjonalnego układu kultury, polegaj ącej na wydzieleniu pa ństwowych instytucji kulturalnych (organizowanych przez centralne urz ędy i instytucje pa ństwa) oraz instytucji kulturalnej jednostek samorz ądu terytorialnego, tworz ące „sektor publiczny w kulturze”. Dano równocze śnie prawne mo żliwo ści prowadzenia działalno ści kulturalnej przez
320
„inne podmioty”: osoby fizyczne i prawne, stowarzyszenia, fundacje, zwane ogólniej „organizacjami pozarz ądowymi” lub „III sektorem”. Pierwszy rz ądowy dokument Zało żenia polityki kulturalnej pa ństwa ogłoszono po trzech latach transformacji ustrojowej. W nast ępnych kadencjach rz ądów uchwalano ministerialne „programy rozwoju kultury” i Narodow ą Strategi ę Rozwoju Kultury w 2004 roku, która ukierunkowała polityk ę kulturaln ą na nast ępne lata. Jako podstawowe cele polityki kulturalnej pa ństwa wyznaczono zachowanie to żsamo ści narodowej, ochron ę dziedzictwa kulturowego i edukacj ę kulturow ą społecze ństwa dla „podniesienia poziomu kulturalnego społecze ństwa”. Głównym jednak że problemem „sektora publicznego” stało si ę finansowanie jego działalno ści kulturalnej. Kolejni ministrowie kultury zmagali si ę z nim, nie doprowadzaj ąc do zadowalaj ącego finansowania działalno ści kulturalnej z bud żetu pa ństwa. Postulat środowisk kulturalnych zwi ększenia „nakładów na kultur ę” do wysoko ści 1% wydatków bud żetu pa ństwa, niekiedy 1% dochodów bud żetowych albo te ż 1% PKB, nie został dot ąd zrealizowany. Pojawiły si ę jednak mo żliwo ści pozabud żetowego zasilania działalno ści kulturalnej ze środków Unii Europejskiej poprzez system programów, co znakomicie wykorzystuj ą zainteresowane instytucje kulturalne wyst ępuj ąc z odpowiednimi projektami tematycznymi. Ogólnie orzec nale ży, że nowy, zdecentralizowany model polityki kulturalnej bardziej odpowiada potrzebom organizacji uczestnictwa w kulturze, zapewniaj ąc pluralizm światopogl ądowy w upowszechnianiu twórczo ści artystycznej i partycypacji kulturalnej, sprzyja wyzwalaniu społecznych inicjatyw w kulturze lokalnej i animacji kulturalnej. Dokonany w pracy opis modeli polityki kulturalnej pa ństwa polskiego: PRL i III RP oparty został na obszernej bazie źródłowej. Autor nie ogranicza si ę do literatury przedmiotu, ale si ęga do odpowiednich dokumentów programowych partii rz ądz ących i do stosownych aktów prawnych. Ich analiza posłu żyła do zidentyfikowania przesłanek teoretycznych i światopogl ądowych polityki kulturalnej oraz rzeczywistych instrumentów kształtowania i oddziaływania na sfer ę upowszechniania kultury.
321
ANDRZEJ LE ŚNIEWSKI
MODELS OF CULTURAL POLICY OF THE POLISH STATE 1944 - 2015
SUMMARY Present study contains characteristics of cultural policy of the Polish state in two different time periods 1944-1989 and 1990-2015 that are separated because of substantial difference between social-economic and political systems in Poland in the given periods, which are the official names of the state that are specified in them: Polish People’s Republic and Polish Republic. In the social circuit also are functioning: People’s Poland and Third Republic. Theoretical introduction to issues of study are periodic analysis that are focusing on meanings of basic terms associated with the description of cultural policy and characteristic of chosen conceptions and models of cultural policy, that are composed on issues of chapter I. Considerations contained in it are introducing some order in, used so far, apparatus of subject. At work, a broad understanding of cultural policy was adopted as the actual impact of socially improved entities on the sphere of dissemination of participation in culture in accordance with more or less self-made theoretical, cultural and ideological reasons, that are defining the scope and purpose of shaping participation in culture of society or a given social group (groups). The main subject of cultural policy is the state influencing, through its legal, economic and organizational instruments, on the cultural life of its citizens. Mostly, the term “cultural policy” includes means of its conduct, which are: appropriate legal acts that are regulating the sphere of dissemination of participation in culture, its organizational system and principles and its forms of financing and management, abstaining from theoretical and ideological-axiological assumptions, and even social goals of interaction for creating and receiving culture. These assumptions, in other words the premises included in a certain system of thought constitute a specific concept of cultural policy, which in the process becomes an empirical model of cultural policy. Considering the way of designing and transmitting the content of culture as well as the organization and management of the institutional system of cultural activity, two basic models of cultural policy are distinguished: centralistic or decentralistic. The variation of cultural policy in the above –mentioned historical periods results from ideological-axiological considerations and objectives related to the existing political system 322 and to some extent from the applicable legal and economic instruments defining the scope of the state’s influence on the sphere of dissemination of culture, that is its substantive, organizational, management and financial patronage. The monopolistic patronage of the state, a centralized, monocentric system of defining and thus rationing the institutionally disseminated content of culture continues PRL’s centralist model of cultural policy characterized in the II chapter of the work. The country’s cultural policy was defined by the ideology associated with the socialistic political and economic system, and its ideological purposes and objectives was formulated many times in the governing documents of the Polish United Workers’ Party. According to them, the tasks of cultural policy were to focus on “rising up new man”, with high socialist civic consciousness, actively joining the “construction and consolidation of socialism”. This policy did not bring the expected results, and after the collapse of the socialist system in Poland, during the period of introducing a democratic political order and market economy, a “problem of the cultural policy of the state in the new political system” appeared. Two opposing positions were revealed here: (1) questioning the socio-cultural need to pursue a state cultural policy, guided by the neo-liberal concept of “market in culture”, demanding the liquidation of all government agencies dealing with “cultural affairs”, (2) opting for culture policy by the state in a fundamental change of its theoretical-ideological and social objectives to build a “new cultural system”. State’s patronage was maintained, defined in the Act on Organizing an Conducting Cultural Activities, with the simultaneous decentralization of the institutional cultural system, consisting in the separation of the cultural institutions from the state (organized by central state offices and institutions) and the cultural institution of local government units, creating the “public sector in culture”. Legal Possibilities of conducting cultural activities by “other entities” were also given: natural and legal persons, associations, foundations, generally referred to as “non-governmental organizations” or “the third sector”. The first governmental document Establishment of the cultural policy of the state was announced after three years of political transformation. In the next terms of government, the ministerial “cultural development programs” and the National Strategies for Cultural Development in 2004, which directed the cultural policy for the following years, were passed. The conversation of national identity, protection of cultural heritage and cultural education
323 of the society for “raising the level of cultural society” were designated as the basic aims of the cultural policy of the state. The main problem of the “public sector” has become the financing of its cultural activities. Subsequent ministers of culture have struggled with it, failing to bring satisfactory funding for cultural activities from the state budget. The demand of cultural communities to increase “expenditures on culture” to 1% GDP has not yet been realized. However, there was the possibility of extracorporeal supply of cultural activities from the European Union through a system of programs, which makes excellent use of interested cultural institutions with relevant thematic projects. In general, it should be noted that the new decentralized model of cultural policy is more in line with the needs of the organizations of participation in culture, providing ideological pluralism in the dissemination of artistic creativity and cultural participation, and fosters social initiatives in local culture and cultural animation. The description of the cultural policy models of the Polish state: PRL and III Republic of Poland, based on the work, was based on a comprehensive source database. The author does not limit himself to the subject literature, but he also refers to the relevant programming documents of the ruling parties and relevant legal acts. Their analysis was used to identify theoretical and ideological aspects of cultural policy and real instruments of shaping and influencing the dissemination of culture.
SŁOWA KLUCZOWE Instytucje kultury, kultura, mecenat pa ństwa, polityka kulturalna, upowszechnianie kultury.
KEYWORDS Institutions of culture, culture, state patronage, cultural policy, dissemination of culture.
324