Istoty Hybrydalne I Zmieniające Postać W Kulturach Europejskich I Azjatyckich
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Istoty hybrydalne i zmieniające postać w kulturach europejskich i azjatyckich Redakcja naukowa Kazimiera Mikoś Katarzyna Kleczkowska Kraków 2015 Istoty hybrydalne i zmieniające postać w kulturach europejskich i azjatyckich Kraków 2015 ISBN: 978-83-63910-53-2 Redakcja naukowa: Kazimiera Mikoś, Katarzyna Kleczkowska Recenzent: dr hab. Henryk Hoffmann, prof. UJ Redakcja językowa: Marta Błaszkowska Redakcja tekstów obcojęzycznych: Magdalena Stonawska Skład i łamanie: Izabela Pisarek Okładka: Paweł Kalina AT Wydawnictwo ul. G. Zapolskiej 38/405 30-126 Kraków tel. 504 799 323 www.atwydawnictwo.pl Wszystkie teksty i materiały ilustracyjne (jeśli nie podano inaczej) udostępniane są w trybie otwartym z zachowaniem praw autorskich w użyciu niekomercyjnym (CC BY-NC 4.0). Publikacja finansowana ze środków Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego Spis treści Wstęp 5 Andrzej Mrozek Hybrydy z willi stabiańskich 7 Katarzyna Kleczkowska Grypomachia – walka gryfów z Arimaspami w źródłach starożytnych 19 Kazimiera Mikoś Wiarygodność najstarszych przekazów greckich o Arimaspach i „ich” gryfach. Aristeasz, Herodot i kwestia starego Prokonnezu 45 Anna Hojdeczko Demony w Dictionnaire Infernal. Ewolucja hebrajskich postaci demonicznych ze szczególnym uwzględnieniem Asmodeusza 79 Anna Łagan Smok jako symbol magii we współczesnej fantastyce 95 Kazimiera Mikoś Związki koreańskich smoków z duchami gór i władzą królewską; pierwsze królewskie małżonki i matki w państwie Silla 107 Oktawia Szymanowska Czy to pies, czy wydra? Problematyka tożsamości smoków w japońskich kronikach 133 Gabriela Matusiak Lisice, wężyce i kocice z japońskich opowieści – niesamowite istoty czy kobiety fatalne? 151 Marcin Chludziński Nue – pożeracz cesarskich snów 161 Anna Kuchta, Joanna Malita Spirit possession and emotional suffering in The Tale of Genji and its selected adaptations. A study of love triangle between Prince Genji, Lady Aoi and Lady Rokujō 177 – 3 – Table of contents Introduction 5 Andrzej Mrozek The hybryds of Stabian villas 7 Katarzyna Kleczkowska Grypomachy – the struggle between griffins and Arimaspians in ancient sources 19 Kazimiera Mikoś Plausibility of the earliest Greek sources concerning Arimaspeans and “their” griffins. Aristeas, Herodotus and the question of Old Proconnesus 45 Anna Hojdeczko Demons of Dictionnaire Infernal. The evolution of Hebrew demonic creatures with a particular focus on Asmodeus 79 Anna Łagan The Dragon as a Symbol of Magic in Contemporary Speculative Fiction 95 Kazimiera Mikoś Connection between the Korean dragons, mountain spirits and kingship: the first royal wives and mothers in the kingdom of Silla 107 Oktawia Szymanowska Fish or fowl? The problem of dragons’ identity in Japanese chronicles 133 Gabriela Matusiak Vixens, serpents and cats from Japanese stories – supernatural beings or femmes fatales? 151 Marcin Chludziński Nue – devourer of Emperors’ dreams 161 Anna Kuchta, Joanna Malita Spirit possession and emotional suffering inThe Tale of Genji and its selected adaptations. A study of love triangle between Prince Genji, Lady Aoi and Lady Rokujō 177 Wstęp Istoty hybrydalne i zmieniające postać cieszą się zainteresowaniem badaczy od sta- rożytności. Opowieści o dalekich krajach, zamieszkiwanych przez tajemnicze ludy, potężnych bogów i nieznane zwierzęta, pobudzały wyobraźnię starożytnych i za- chęcały do poszukania w odległych stronach świata istot nietypowych – hybrydycz- nych, monstrualnych, demonicznych. Kiedy wiara w ich istnienie zaczęła ustępo- wać sceptycyzmowi, usiłowano dociekać przyczyn, dla których istoty te tak często goszczą w rodzimym i obcym folklorze. Czy były one dziełem niewykształconego, skorego do fantazji ludu, czy może wręcz przeciwnie – filozofów, którzy za ich po- średnictwem usiłowali przekazać kolejnym pokoleniom wiedzę o życiu i świecie? Pytania te nurtowały dawnych myślicieli i po dziś dzień pozostają otwarte. Za- danie, które postawiliśmy sobie, pracując nad niniejszą książką, jest jednak zu- pełnie innego rodzaju. Istoty hybrydalne i zmiennokształtne stanowią bowiem zagadnienie fascynujące także jako fenomen kulturowy i religijny. Obecne w daw- nych mitologiach, literaturze i sztuce, dzisiaj przenoszone są również do filmów, gier komputerowych, popkultury. Cieszą się one nieustającą popularnością, nawet jeśli zmieniają się ich imiona, funkcje czy odbiór społeczny. Tak jak w przeszłości, z rozpoznaniem smoka czy gryfa nie ma dziś większego problemu, ale geneza i znaczenie tych istot zarówno w kulturach europejskich, jak i azjatyckich, często pozostają mniej znane. Istoty rodem z folkloru oraz te, które są dziełem dawnych i współczesnych autorów, stanowią także niezwykle ob- szerny i różnorodny materiał badawczy, umożliwiający wielorakie interpretacje i pozostawiający pole do dalszych eksploracji. Na temat zarówno postaci, które – wydawać by się mogło – są rozpoznawane powszechnie, jak i tych, które znane są jedynie pasjonatom danej kultury, wciąż dokonywane są nowe ustalenia naukowe. Część z nich znajdą Państwo w prezentowanym tomie. Źródła, które dostarczają materiału badaczom istot hybrydalnych i zmieniają- cych postać, są – jak zostało wyżej nadmienione – różnorodne i bardzo obfite. Jak zawsze w podobnych przypadkach, niezbędne było radykalne zawężenie tematyki tekstów, które złożyły się na niniejszy tom. Europę reprezentują w nim jedynie hybrydy zadomowione w wyobraźni starożytnych Greków i Rzymian, choć nie- koniecznie przez nich stworzone. Na przykład gryfy „greckie”, które pojawiają się w kilku rozdziałach, są prawdopodobnie środkowoazjatyckiej proweniencji. Nato- miast znana z wierzeń Hebrajczyków wielogłowa hybryda, składająca się z części ciał trzech różnych zwierząt oraz człowieka, raczej nie była importem z dalekich – 5 – stron, lecz została ukształtowana na zachodnioazjatyckim podłożu kulturowym. Wspomniana hybryda to istota mityczna, której Hebrajczycy przypisywali zdol- ność przybierania również innej, niehybrydalnej postaci. Do istot mitycznych, zarówno hybrydalnych, jak i zmiennokształtnych, które mają rodowody sięgające odległej przeszłości, ale wciąż żyją we współczesnej lite- raturze, sztuce, różnych formach kultury popularnej i które cieszą się dziś najwięk- szym powodzeniem, należą smoki i demoniczne lisy. Miały one również w minio- nych czasach mocną pozycję w folklorze Dalekiego Wschodu, ściślej – krajów kręgu konfucjańskiego. Stąd hybrydy i istoty zmieniające postać ze wschodniego krańca Azji, zwłaszcza Japonii, pojawiają się w tym opracowaniu najczęściej. Ale nie tylko dlatego japońskie przekazy zostały tu wykorzystane w największym stop- niu. Drugie kryterium, oprócz geograficznego, w oparciu o które został dokona- ny wybór tekstów znajdujących się w niniejszym zbiorze, to możliwie pełna pod względem typologicznym prezentacja istot hybrydalnych i zmieniających postać. A folklor i literatura japońska dostarczają szczególnie godnych uwagi przykładów opisu stworzenia mitycznego tak dziwnego, że nie sposób określić jego wyglądu, a także duszy przechodzącej z jednego ludzkiego ciała do drugiego, która w mo- mencie przemieszczania się postrzegana jest jako czarny dym. W doborze tekstów zostały uwzględnione jeszcze inne kryteria. Autorzy wy- branych prac, różniący się niekiedy znacząco doświadczeniem, stosują rozmaite podejścia badawcze i ujęcia przedmiotów: od detalicznych opisów uzupełnionych dokumentacją fotograficzną kilku przedstawień istot hybrydalnych, poprzez pra- ce w większym lub mniejszym stopniu porównawcze i analityczne, aż po bardzo szczegółowe analizy jednego zaledwie wątku czy problemu. Problemy te pozosta- ją niekiedy jedynie w luźnym związku z istotami hybrydalnymi i zmieniającymi postać, ale dla dalszych badań tychże istot mają niebagatelne znaczenie. Całość nie jest zatem w żadnym razie rodzajem współczesnego bestiariusza czy zbioru opowieści niesamowitych – choć w niektórych tekstach nie brak i takich ujęć przedmiotu w skali mikro. Redaktorki tomu postawiły na różnorodność w bardzo szerokim słowa tego znaczeniu i na oryginalność, dzięki czemu zarówno licealista i początkujący student, jak i dojrzały badacz (historyk sztuki, literaturoznawca, historyk greckiej i rzymskiej starożytności, bliskowschodniej demonologii, kore- anista i japonista, kulturoznawca czy religioznawca) znajdą w nim coś dla siebie. Mamy nadzieję, że prezentowana publikacja spotka się z zainteresowaniem Czytelników. Zależy nam na tym, aby pozycja ta nie tylko okazała się lekturą cie- kawą i wartościową, ale przede wszystkim skłoniła badaczy do kolejnych poszu- kiwań w zaproponowanym przez nas temacie. Podróż do krainy smoków, gryfów czy zmieniających kształty lisów jest bowiem w rzeczywistości niczym innym, jak fascynującą opowieścią o dziejach kultury i religii. Kazimiera Mikoś Katarzyna Kleczkowska Andrzej Mrozek Katedra Porównawczych Studiów Cywilizacji, Uniwersytet Jagielloński Hybrydy z willi stabiańskich Rzymskie wille z okolic Neapolu1 z przełomu er są bardzo bogate w malowidła ścienne. Rozmaitość i charakter tych malowideł były przedmiotem badań od koń- ca XVIII wieku, kiedy to, pod auspicjami władców neapolitańskich, zaczęto pro- wadzić wykopaliska2. Tematyka tych malowideł jest bardzo urozmaicona. Pośród motywów podjętych przez artystów można dostrzec również hybrydy. Nie jest to oczywiście temat dominujący. Poniższa prezentacja i analizy ograniczą się do obszaru zwanego ager stabia- nus3, okalającego starożytne Stabiae. Samo miasto znajdowało się nieopodal dzi- siejszego Castellammare di Stabia, na wzgórzu zwanym Varano4. Po interwencji wojskowej, którą dowodził