Wy Ŝsza Szkoła Zarz ądzania Środowiskiem w Tucholi

Wydział In Ŝynieryjny kierunek: In Ŝynieria Środowiska

Marcin Kortas Nr albumu 562

Program usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gmin powiatu Starogardzkiego w latach 2009-2032

Praca dyplomowa in Ŝynierska wykonana pod kierunkiem prof. dr hab. in Ŝ. A.M. Anielak

Tuchola 01.2009

1

Składam podzi ękowanie Panu mgr Januszowi Urban oraz Panu mgr Arturowi Gackowskiemu oraz pracownikom gmin serdeczne podzi ękowanie za pomoc przy realizacji a Pani Profesor za niezwykle cenne wskazówki dotycz ące pracy

Program usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest z terenu gmin powiatu Starogardzkiego w latach 2009-2032

2 SPIS TRE ŚCI 1. Wst ęp 5 1.1. Wprowadzenie ...... 5 1.2. Cel i zadania programu ...... 7 1.3. Metodyka opracowania programu ...... 8 1.4. Zawarto ść dokumentu programu ...... 9 2. Charakterystyka wyrobów zawieraj ących azbest i oddziaływanie azbestu na zdrowie człowieka 10 2.1. Charakterystyka azbestu ...... 10 2.1.1. Budowa azbestu ...... 12 2.1.2. Rodzaj azbestu ...... 14 2.1.3. Zamienniki azbestu ...... 16 2.1.4. Wła ściwo ści azbestu ...... 17 2.2. Ogólne zastosowanie azbestu...... 18 2.3. Wpływ azbestu na organizm ludzki ...... 23 2.4. Zanieczyszczenie środowiska azbestem ...... 24 2.5. Ograniczenie negatywnych skutków oddziaływania azbestu ...... 26 3. Regulacje ustawowe dotycz ące u Ŝytkowania i usuwania wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest 27 3.1. Akty prawne reguluj ące u Ŝytkowanie i usuwanie wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest ...... 27 3.2. Obowi ązki wła ścicieli i zarz ądzaj ących obiektami i instalacjami lub urz ądzeniami zawieraj ącymi azbest lub wyrobami zawieraj ącymi azbest ...... 32 3.2.1. Obowi ązki i post ępowanie wła ścicieli i zarz ądców przy u Ŝytkowaniu obiektów i terenów z wyrobami zawieraj ącymi azbest ...... 36 3.2.2. Obowi ązki i post ępowanie wła ścicieli i zarz ądców, przy usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest z obiektów i terenów ...... 38 3.2.3. Obowi ązki wykonawcy prac zwi ązanych z usuwaniem azbestu oraz post ępowanie przy pracach przygotowawczych do usuwania wyrobów zawieraj ących azbest ...... 40 3.3. Transport odpadów zawieraj ących azbest...... 44 3.4. Składowanie odpadów zawieraj ących azbest ...... 46 4. Zadania samorz ądu lokalnego w zakresie post ępowania z azbestem 47 4.1. Zadania okre ślone w „Programie usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski” ...... 48 4.2. Zadania wynikaj ące z Planu Gospodarki Odpadami dla Województwa Pomorskiego ...... 51 4.3. Zadania wynikaj ące z Planu Gospodarki Odpadami dla Powiatu Starogardzkiego 54 5. Informacje o ilo ści, stanie i gospodarce wyrobami i odpadami zawieraj ącymi azbest w poszczególnych gminach powiatu starogardzkiego. 55 5.1. Wyroby zawieraj ące azbest w powiecie Starogardzkim – rodzaj i ilo ść – prognoza w poszczególnych gminach powiatu Starogardzkiego ...... 55 5.2. Charakterystyka poszczególnych gmin powiatu Starogardzkiego pod wzgl ędem wyst ępowania wyrobów azbestowych ...... 55 5.2.1. ...... 56 5.2.2. Gmina Sm ętowo Graniczne ...... 60 5.2.3. Gmina Skórcz ...... 61 5.2.4. Gmina Miejska Skórcz ...... 63 5.2.5. Gmina Osiek ...... 65

3 5.2.6. Gmina Osieczna ...... 67 5.2.7. ...... 68 5.2.8. Gmina Kaliska...... 70 5.2.9. ...... 72 5.2.10. ...... 73 5.2.11. Gmina miejska Starogard Gda ński ...... 75 5.2.12. Gmina wiejska Starogard Gda ński ...... 78 5.2.13. Gmina miejska ...... 81 5.3. Zało Ŝone cele edukacyjno – środowiskowe ...... 88 5.4. Analiza braków – identyfikacja problemów ...... 89 5.5. Ustawienie programów monitoringu ...... 90 6. Okre ślenie kosztów demonta Ŝu transportu i składowania na składowiskach odpadów niebezpiecznych 92 6.1. Odbiorcy odpadów i składowiska ...... 93 6.2. Źródła finansowania programu ...... 95 7. Harmonogram rzeczowy realizacji programu 107 8. Podsumowanie 108 Literatura : 127 Spis tabel 129 Spis rysunków 130 Spis zał ączników 131

4 1. Wst ęp

1.1. Wprowadzenie

Azbest jest nazw ą ogóln ą obejmuj ącą włókniste minerały z grupy serpentynów amfiboli.

Rys.1. Fotografia azbestu [ 1]

Wyroby azbestowe s ą znane i cenione od dawna dzi ęki odporno ści na wysok ą temperatur ę i du Ŝą wytrzymało ść . Minerały azbestowe zyskały popularno ść i szerokie zastosowanie w gospodarce światowej. Materiały w których znajduje si ę azbest s ą bardzo niebezpieczne dla zdrowia i Ŝycia ludzi poniewa Ŝ nieprawidłowo wykorzystane mog ą wytworzy ć włókna azbestowe. Odpady i wyroby zawieraj ące azbest nale Ŝą do odpadów niebezpiecznych a gospodarka nimi wymaga prawidłowego podej ścia oraz szczególnej kontroli. Zasady post ępowania z odpadami zawieraj ącymi azbest reguluje szereg przepisów mi ędzy innymi ustawa Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. (Dz. U. Nr 62, poz. 627) i ustaw ą o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001r. (Dz. U. Nr 62, poz. 628). Ponadto zgodnie z ustaw ą z dnia 27 lipca 2001r. o wprowadzeniu ustawy – Prawo ochrony środowiska, ustawy o odpadach oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 100, poz. 1085), opracowane zostan ą programy ochrony środowiska, których cz ęś ci ą składow ą będą wojewódzkie, powiatowe i gminne plany gospodarki odpadami. Programy

5 te powinny uwzgl ędnia ć gospodark ę odpadami azbestowymi. Ustawa o zakazie stosowania azbestu, przyj ęta przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej Rezolucji z dnia 19 czerwca 1997 r. w sprawie programu wycofywania azbestu z gospodarki (M.P. Nr 38, poz. 373), w której Rada Ministrów została wezwana m.in. do opracowania programu zmierzaj ącego do wycofywania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski. Realizacji ustawy z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (Dz. U. Nr 101, poz. 628, z 1998 r., Nr 156, poz. 1018, z 2000 r. Nr 88, poz. 986, oraz 2001 r. Nr 100, poz. 1085 i Nr 154, poz. 1793) oraz odpowiednich przepisów wykonawczych do tej ustawy; potrzeb oczyszczania kraju z azbestu oraz wyrobów zawieraj ących azbest. Ustawa o odpadach oraz zwi ązane z nimi rozporz ądzenia wykonawcze. Ostatnia nowelizacja ustawy o odpadach oraz zwi ązane z nimi rozporz ądzenia wykonawcze. Ostatnia nowelizacja ustawy o zakazie stosowania azbestu z 22 grudnia 2004 roku praktycznie zamkn ęła okres stosowania wyrobów zawieraj ących azbest w Polsce. W zwi ązku z tym postanowiono wprowadzi ć wiele regulacji prawnych zakazuj ących stosowania i produkcji wyrobów zawieraj ących azbest, a tak Ŝe nakazuj ących usuniecie wyrobów ju Ŝ istniej ących. Rada Ministrów Rzeczypospolitej Polski w dniu 14 maja 2002 roku przyj ęła długofalowy „Program usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski”. Podstawowe cele tego programu to oczyszczenie terytorium Polski z azbestu oraz usuni ęcie wszystkich stosowanych od wielu lat wyrobów zawieraj ących azbest. Program usuwania azbestu powinien by ć podj ęty na poziomie krajowym, wojewódzkim, powiatowym oraz gminnym. Skoordynowane działania w tym zakresie na poszczególnych poziomach zarz ądzania maj ą pozwoli ć na dokonanie dokładnej oceny zagro Ŝenia azbestem, oraz maj ą przyczyni ć si ę do rozpocz ęcia procesu likwidacji azbestu i wyrobów azbestowych z odpowiednim zachowaniem minimalizacji odpadów, a tak Ŝe ich bezpiecznego składowania. Działania programowe, jak i te dotycz ące samego post ępowania z azbestem nale Ŝą cym do grupy odpadów niebezpiecznych, wynikaj ą z procedur ustawowych b ędących wynikiem dostosowania prawa dotychczas obowi ązuj ącego w Polsce do wymogów Unii Europejskiej. Wszyscy znani producenci płyt azbestowo – cementowych, stosowanych przede wszystkim w budownictwie, okre ślali czas u Ŝytkowania swoich wyrobów na około 30 lat. Z tego teŜ wzgl ędu jako termin docelowy realizacji tego programu ustalono dzie ń 31 grudnia 2032 roku. Przy zło Ŝonym okresie usuwania do 2032 roku, wiele z tych wyrobów przekroczy wszelkie normy i granice bezpiecznego u Ŝytkowania. Z tego te Ŝ wzgl ędu niezwykle istotne jest

6 ustalenie kolejno ści usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. Zadania dla powiatu powinny koncentrowa ć si ę w szczególno ści na koordynacji działa ń w powiecie z udziałem gmin, powinny równie Ŝ dotyczy ć promowania szeroko poj ętej edukacji w zakresie bezpiecznego post ępowania z azbestem i wyrobami zawieraj ącymi azbest, jak równie Ŝ wydawania pozwole ń firmom budowlanym i transportowym. [ 2,3]

1.2. Cel i zadania programu

Azbest jest niebezpieczny dla zdrowia, gdy Ŝ powoduje powa Ŝne choroby układu oddechowego. Z tego wzgl ędu w Polsce i województwie pomorskim oraz w powiecie starogardzkim podejmuje si ę działania zamierzaj ące do wyeliminowania ze środowiska szkodliwych wyrobów azbestowych. Cel ten pozostaje w ścisłej relacji z celami zdefiniowanymi zarówno w krajowym jak i wojewódzkim „Programie…”. Osi ągni ęcie tego celu b ędzie mo Ŝliwe w perspektywie długoterminowej w okresie do 2032 roku poprzez usuni ęcie z terenu powiatu stosowanych od wielu lat wyrobów zawieraj ących azbest. Powiat starogardzki wdra Ŝa na swoim terenie „Program usuwania azbestu i wyrobów azbestowych” i realizacji nast ępuj ących zada ń wynikaj ących z nadrz ędnych opracowa ń programowych: • Spowodowanie oczyszczenia obszaru powiatu starogardzkiego z azbestu oraz usuni ęcie stosowanych od wielu lat wyrobów zawieraj ących azbest; • Opracowanie danych liczbowych o ilo ść wyrobów azbestowych oraz ich rozmieszczenie na terenie powiatu starogardzkiego i ka Ŝdej gminy; • Spowodowanie sukcesywnej likwidacji oddziaływania azbestu na środowisko i doprowadzenie, w okre ślonym czasie, do spełnienia wymogów ochrony środowiska; • Wskazanie najbardziej newralgicznych miejsc ze względu na najwi ększa ilo ść wyst ępuj ących wyrobów azbestowych oraz najwi ększe zagro Ŝenia zdrowia człowieka; • Zadania posiadaczy, powiatu i gmin z tytułu wyst ępowania na terenie powiatu materiałów zawieraj ących azbest, w tym z tytułu posiadania, wytwarzania, usuwania i transportu odpadów zawieraj ących azbest; • Współpraca z przedsi ębiorstwami zajmuj ącymi si ę usuwaniem azbestu i wyrobów azbestowych;

7 • Odbiór odpadów azbestowych z nieruchomo ści osób fizycznych, wspólnot mieszkaniowych, jednostek bud Ŝetowych, zakładów bud Ŝetowych i innych przez firmy specjalistyczne posiadaj ące odpowiednie zezwolenia; • Szacunkowe koszty usuwania azbestu i wyrobów azbestowych; • Likwidacja „Dzikich” wysypisk z odpadami zawieraj ącymi azbest; • Monitoring usuwania azbestu ze szczególnym uwzgl ędnieniem jego bezpiecznego demonta Ŝu i unieszkodliwiania oraz monitoring realizacji Programu i okresowe raportowanie jego realizacji Radzie Powiatu; • Oczyszczanie terenu powiatu z odpadów azbestowych; • Szacunki jednostkowych kosztów usuwania dachowych pokry ć azbestowych i płyt azbestowo-cementowych; • Potrzeby kredytowe. Nale Ŝy zwróci ć szczególn ą uwag ę, Ŝe obecnie na terytorium Polski produkcja, stosowanie oraz obrót azbestem i wyrobami zawieraj ącymi azbest jest zabroniona na podstawie ustawy z dnia 19 czerwca 1997 roku o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest. Natomiast zgodnie z § 2 ust. 1 rozporz ądzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 pa ździernika 2003 roku w sprawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest. Wykorzystywanie azbestu lub wyrobów zawieraj ących azbest dopuszcza si ę w uŜytkowaniu instalacjach lub urz ądzeniach nie dłu Ŝej ni Ŝ do dnia 31 grudnia 2032 roku. [ 2]

1.3. Metodyka opracowania programu

Program usuwania azbestu dla powiatu Starogardzkiego został napisany przy współpracy Starostwa Powiatowego oraz Urz ędów Gmin: Zblewo, Sm ętowo Graniczne, Skórcz, Osiek, Osieczna, Lubichowo, Kaliska, Bobowo, Skarszewy, Starogard Gda ński, Gmina Miejska Starogard Gda ński, Gmina Miejska Skórcz, Gmina Miejska Czarna Woda. Powy Ŝsze gminy udost ępniły posiadane informacje, które w niniejszym programie poddano analizie i na ich podstawie oceniono aktualn ą gospodark ę odpadami azbestowymi. W sporz ądzeniu tego programu był pomocny równie Ŝ „Program usuwania

8 azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski” a takŜe akty prawne reguluj ące gospodark ę odpadami azbestowymi. [ 4]

1.4. Zawarto ść dokumentu programu

Bior ąc pod uwag ę zgodnie z wytycznymi dotycz ącymi przygotowania programu w zakresie usuwania wyrobów zawieraj ących azbest, niniejszy dokument zawiera nast ępuj ące rozdziały: Rozdział 1 Wst ęp. W rozdziale uj ęto informacje ogólne nast ępuj ących obowi ązków przypisanych zarz ądowi powiatu i radzie powiatu wynikaj ących z realizacji krajowego „Programu…” , charakterystyk ę powiatu starogardzkiego, nadrz ędny długoterminowy cel i zadania programu oraz metodyk ę jego opracowania. Rozdział 2 Charakterystyka wyrobów zawieraj ących azbest i oddziaływanie azbestu na zdrowie człowieka. W tym rozdziale przedstawiono charakterystyk ę azbestu i jego zastosowanie, sposób bezpiecznego u Ŝytkowania wyrobów zawieraj ących azbest i metody ich usuwania, oddziaływanie azbestu i wyrobów azbestowych na zdrowie ludzi oraz zasady informowania o ryzyku zwi ązanym z nara Ŝeniem na azbest wyst ępuj ący w środowisku. Rozdział 3 Podstawowe regulacje prawne w zakresie uŜytkowania i usuwania wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest. W rozdziale tym przedstawiono wybrane akty prawne dotycz ące u Ŝytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest oraz procedury post ępowania z wyrobami i odpadami zawieraj ącymi azbest. Rozdział 4 Zadania jednostek samorz ądu lokalnego zakresie post ępowania z azbestem. W rozdziale przedstawiono koncepcj ę zarz ądzania Programem oraz zadania w zakresie zarz ądzania Programem na poszczególnych poziomach. Rozdział 5 Stan aktualny w zakresie wyrobów zawieraj ących azbest i gospodarki odpadami w poszczególnych gminach powiatu starogardzkiego. Rozdział przedstawia: szacunek ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest znajduj ący si ę na terenie powiatu starogardzkiego wraz z planem sytuacyjnym ich rozmieszczenia. Rozdział 6 okre ślenie kosztów demonta Ŝu transportu i składowania na składowiskach odpadów niebezpiecznych. W rozdziale okre ślono ilo ść wyrobów zawieraj ących azbest wymagaj ących usuni ęcia wraz z pojemno ści ą potrzebnych

9 składowisk oraz strategi ę w zakresie usuwania wyrobów zawieraj ących azbest i unieszkodliwiania odpadów azbestowych, tj. cele w perspektywie krótko, średnio i długoterminowej wraz z harmonogramem realizacji przedsi ęwzi ęć i ich kosztami oraz źródłami finansowania; Rozdział 7 Harmonogram rzeczowy realizacji programy. W rozdziale przedstawiono koncepcj ę zarz ądzania Programem oraz zadania w zakresie zarz ądzania Programem na poszczególnych poziomach; Rozdział 8 Wnioski ko ńcowe. Podsumowanie.

2. Charakterystyka wyrobów zawieraj ących azbest i oddziaływanie azbestu na zdrowie człowieka

2.1. Charakterystyka azbestu

Azbest jest klasycznym przykładem zawiło ści oraz nieprzewidzialnych konsekwencji rozwoju technologicznego. Swoj ą „sław ę” zawdzi ęcza unikalnym wła ściwo ściom chemicznym i fizycznym. Do azbestów nale Ŝą minerały o budowie włóknistej oraz udowodnionym działaniom kancerogennym. Azbest był znany od tysi ęcy lat, dopiero w okresie burzliwego rozwoju przemysłu został wykorzystywany na szerok ą skal ę przez ostatnie sto lat, w gospodarce krajowej jak i światowej. Azbest i wyroby zawieraj ące azbest znalazły zastosowanie w około 3000 wyrobów, z czego masowo około 85% całkowitego wykorzystywania gospodarczego w produkcji materiałów budowlanych, przede wszystkim wyrobów azbestowo-cementowych w postaci płyt dachowych, elewacyjnych oraz rur. Du Ŝe ilo ści azbestu stosowane równie Ŝ przy wytwarzaniu wyrobów przemysłu motoryzacyjnego, elektromaszynowego, artykułów gospodarstwa domowego, jak równie Ŝ w energetyce, hutnictwie, przemy śle stoczniowym i chemicznym. Azbest niezale Ŝnie od ró Ŝnic chemicznych i wynikaj ących z budowy krystalicznej, s ą minerałami naturalnie wyst ępuj ącymi w przyrodzie. Ich wyst ępowanie jest do ść powszechne, ale tylko w niewielu miejscach kuli ziemskiej azbest był i niekiedy jeszcze jest eksploatowany na skal ę przemysłow ą. Po okresie entuzjazmu, przyszedł jednak czas refleksji coraz cz ęś ciej wiązano niektóre choroby z obecno ści ą azbestu. Analiza obserwowanych zale Ŝno ści oraz wysoka liczba zachorowa ń doprowadziła do sformułowania wniosków na tyle

10 przera Ŝaj ących, Ŝe podj ęto szereg radykalnych działa ń ograniczaj ących negatywne skutki stosowania azbestu i materiałów azbestowych. Poni Ŝsze opracowanie jest prób ą krótkiego scharakteryzowania azbestu i wyrobów azbestowych, jego wła ściwo ści, które sprawiły, Ŝe stał si ę atrakcyjny dla przemysłu oraz zagro Ŝeń spowodowanych przez jego stosowanie. [ 6]

Rys.2. Płyta azbestowo-cementowa falista dla budownictwa „eternit”. Stodoła pokryta eternitem

( Źródło: własne )

Rys.3. Instalacja wentylacji grawitacyjnej w obiekcie przemysłowym wykonana z rur azbestowo-cementowych [ 5]

11

Rys.4. Budynki WK-70 docieplane wełn ą mineraln ą na ruszcie drewnianym, pokryte elewacj ą wykonan ą z płyt azbestowo-cementowych płaskich [ 5]

2.1.1. Budowa azbestu

Pod wzgl ędem chemicznym, azbest to uwodnione krzemiany lub glinokrzemiany, głównie Ŝelaza i magnezu. Azbest, jako charakterystyczny rodzaj amfiboli i serpentynów mo Ŝe współwyst ępowa ć z innymi minerałami, takimi jak: Ni, Cr, V itd. Kolorystyka azbestu zale Ŝy od zawartego w nim Ŝelaza. Włókna azbestu nale Ŝą do najcie ńszych naturalnych włókien wyst ępuj ących w przyrodzie.

12

Rys.5. Włókna azbestowe [ 1]

W pojedynczych kryształach włókna azbestu s ą w ró Ŝnym stopniu ze sob ą zespolone i spl ątane. Substancj ą spajaj ącą kryształy azbestu s ą to najcz ęś ciej w ęglany wapnia. Jego obecno ść sprawia, Ŝe rozwłóknienie jest utrudnione a włókna staj ą si ę sztywne. Najpopularniejszym przedstawicielem serpentynitów jest chryzotyl zwany „białym azbestem”.

Rys.6. Fotografia chryzotylu [ 1]

Wyró Ŝnia si ę biał ą, bladozielon ą b ądź blado Ŝółt ą barw ą. Włókna s ą mi ękkie i gi ętkie, jednak w przypadku mocnego upakowania staj ą si ę kruche. Minerał ten wyst ępuje w trzech odmianach ró Ŝni ących si ę pod wzgl ędem struktury, które jako jedyni przedstawiciele serpentynów magnezowych maj ą budow ę rurkowat ą. Dlatego włókna chryzotylowe s ą łatwe do rozpoznania. Zbudowane s ą z naprzemiennie wyst ępuj ących

13 warstw: wodorotlenku magnezu (brucytu) i krzemowo-tlenowej. Krzemionka ma kształt tetraedrów, a warstwa brucytu to oktaedry. Wynikiem tego jest niedopasowanie przestrzenne tych warstw, a tak Ŝe na skutek ich ró Ŝnic we wła ściwo ściach chemicznych, powstaje rurkowata struktura, najbardziej stabilna pod wzgl ędem termodynamicznym. Włókna mog ą ró Ŝni ć si ę przykładowymi cechami takimi jak ilo ść warstw, promieniem krzywizny, lecz zewn ętrzna warstwa jest zawsze warstw ą wodorotlenku magnezu. Pojedyncze włókna osi ągaj ą średnic ę około 25-30 nm i maj ą centralnie poło Ŝony kanalik o średnicy około 5 nm s ą to prawdopodobnie najcie ńsze wyst ępuj ące naturalnie włókna mineralne i około 1000 razy cie ńsze od włókien celulozowych. W zło Ŝach chryzotylu wyst ępuj ą głównie włókna o długo ści 10-12 cm, ale napotykano te Ŝ takie, które dochodziły do 1 m. Azbest chryzotylowy miał najwi ększe znaczenie przemysłowe i około 95% udziału w ogólnej masie stosowanych minerałów azbestowych. Spo śród azbestów amfibolowych tylko amozyt i krokydolit były wykorzystywane na skal ę przemysłow ą. Krokidolit – zwany „niebieskim azbestem“ jest włóknist ą form ą riebekitu. Posiada najkorzystniejsze wła ściwo ści mechaniczne, w zwi ązku z czym był bardzo ch ętnie wykorzystywany w przemy śle. Amozyt – zwany „azbestem br ązowym” był wydobywany tylko w Afryce Południowej. Amfibole to du Ŝa grupa minerałów o podobnej budowie krystalicznej, lecz ró Ŝni ących si ę składem chemicznym. Włókna azbestów amfibolowych nie posiadaj ą struktury rurkowatej, lecz posiadaj ą struktur ę włoskowat ą. Włókna te zbudowane s ą z podwójnych ła ńcuchów tetraedrycznej krzemionki z doł ączonymi jonami metali ( Mg, Fe, Ca, Na). Atomy krzemu s ą otoczone czterema atomami tlenu tworz ąc typowe tetraedryczne piramidy. Ró Ŝnorodno ść mo Ŝliwo ści wzajemnego uło Ŝenia ła ńcuchów oraz wyst ępuj ących jonów metali prowadzi do powstania ró Ŝnych gatunków amfiboli. [ 7]

2.1.2. Rodzaj azbestu

Mianem azbestu okre śla si ę naturalnie wyst ępuj ące, włókniste minerały krzemianowe, powstałe na drodze procesów metamorficznych. Specyficzn ą cech ą morfologiczn ą minerałów azbestowych jest równoległa budowa włókien, których stosunek długo ści do szeroko ści jest wi ększy ni Ŝ 100:1, ale mo Ŝe si ęga ć nawet 10 6:1. Pod wzgl ędem mineralogicznym rozró Ŝnia si ę dwie grupy azbestów:

14 - serpentynowe – nale Ŝą do nich: antygoryt, lizardyt i chryzotyl ( b ędący jednym włóknistym przedstawicielem tej grupy), - amfibolowe – w skład tej grupy wchodzi bardzo du Ŝo minerałów, a ich główne formy włókniste to: amozyt, azbest antofylitowy, krokydolit, tremolitowi i aktynolitowi. Skład chemiczny ich typowych reprezentantów przedstawiono w tabeli 1.

Tab.1. Skład chemiczny podstawowych minerałów azbestowych [ 8]

Nazwa minerału Wzór chemiczny Chryzotyl Mg 3Si2O 5(OH) 4 3+ 2+ Krokidolit Na 2Fe2 (Fe Mg) 3Si8O 22 (OH) 2 2+ Amozyt (Fe Mg) 7Si8O 22 (OH) 2 Azbest antofylitowy Mg 7Si 8O22(OH) 2 Azbest tremolitowy Ca 2Mg 5Si8O 22 (OH) 2 2+ Azbest aktynolitowy Ca 2Fe4 MgSi 8O22 (OH) 2

Poza tym jako zamienniki azbestu u Ŝywane s ą: erionit, attapulgit, wollastonit, sepiolit. Rodzaje wyrobów azbestowych i zawarto ści w nich azbestu:

Tab.2. Najwa Ŝniejsze wyroby azbestowe i zawarto ść w nich azbestu [ 8]

Wyroby Rodzaj azbestu Przybli Ŝona zawarto ść azbestu, Procenty wagowe Wyroby azbestowo-cementowe chryzotyl, amosyt, 10 ÷ 15 stosowane w budownictwie. krokidolit wyroby azbestowo-cementowe obejmuj ące chryzotyl, 12 ÷ 15 rury ci śnieniowe, kanalizacyjne krokidolit, amosyt i wodoci ągowe. Ognioodporne płyty izolacyjne. amosyt, chryzotyl 25 ÷ 40 Wyroby izolacyjne ł ącznie z izolacjami amosyt, chryzotyl, 12 ÷ 100 natryskowymi. krokidolit Zł ącza i uszczelki. chryzotyl, 25 ÷ 85 krokidolit. Materiały cierne i wyroby włókiennicze. chryzotyl, 65 ÷ 100 krokidolit. Płytki i wykładziny podłogowe. chryzoty 5 ÷ 7,5 Wyroby z mas plastycznych i obudowy chryzotyl 55 ÷ 70 akumulatorów. Wyroby, wzmocnienia i wyroby z nich chryzotyl, produkowane (np. wojłok, karton, krokidolit. 25 ÷ 98 papier, filtry do wina i piwa, kity, kleje, powłoki ochronne).

15 W Polsce zaprzestano od 1985 r. stosowania azbestu krokidolitowego. Od dnia 19 czerwca 1999 r. obowi ązuje ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest (Dz. U RP z dnia 28 sierpnia 1997 r. nr 101, poz. 628). Zgodnie z pkt. 3. art. 1. ustawy minister gospodarki w porozumieniu z ministrem ochrony środowiska, zasobów naturalnych i le śnictwa okre śla corocznie wykaz wyrobów zawieraj ących azbest dopuszczonych do produkcji lub do wprowadzenia na polski obszar celny. [ 7,8]

2.1.3. Zamienniki azbestu

Sztuczne włókna mineralne wprowadzane s ą na coraz szersz ą skal ę jako zamienniki azbestu. Wyroby oferowane s ą w postaci lu źnej, tak Ŝe w postaci ta śm, płyt, sznurów, mat, szczeliw, tektur i papieru. Wyroby charakteryzuj ą si ę dobrymi wła ściwo ściami izolacyjnymi (termicznymi, elektrycznymi i akustycznymi) równie Ŝ odporno ści ą chemiczn ą. Dost ępne zamienniki to: a) Attapulgit – ( Mg,Al.) 2[OH/Si 4O10 ]2 · 2 H 2O + 2 H 2 O Jest to minerał o strukturze ła ńcuchowo-wst ęgowej zbli Ŝonej do montmorillonitu, który charakteryzuje si ę włóknami o długo ści do 5000/nm i o wygl ądzie pustych rurek lub pr ętów. Jest to odmiana palygorskitu. b) Erionit – ( K 2Na 2MgCa ) 4[Al 8Si 28 O72 ] · 28H 2O Zaliczany jest do grupy obejmuj ącej ponad 30 naturalnie wyst ępuj ących krystalicznych glinokrzemianów, których włókna pod wzgl ędem wymiarów s ą podobne do włókien minerałów azbestowych: c) Sepiolit – Mg 4[ ( OH ) 2/Si 6O15 ] · 2 H 2O + 2 H 2 O Minerał ten zaliczany jest do minerałów ilastych, które mog ą wyst ępowa ć zarówno w postaci włókien, jak i kłaczków. d) Wollastonit – Ca 3 [ Si 3O9 ] Wollastonit nale Ŝy do grupy krzemianów włóknistych i jest brany pod uwag ę jako jeden z potencjalnych mineralnych zamienników azbestu[ 7].

16 2.1.4. Wła ściwo ści azbestu

Azbest ma wyj ątkowe wła ściwo ści fizyczne i chemiczne, dzi ęki którym znalazł szerokie zastosowanie w przemy śle. W śród unikalnych wła ściwo ści fizycznych azbestu nale Ŝy wymieni ć: - niepalno ść , odporno ść na wysok ą temperatur ę ( temperatura rozkładu i topnienia chryzotylu wynosi 1500 – 1550 ºC, natomiast amfiboli 930 - 1150 ºC), - odporno ść na chemikalia, kwasy, zasady, wod ę morsk ą, - charakteryzuje si ę elastyczno ści ą, - wytrzymało ść na rozci ąganie, - niskie przewodnictwo cieplne i elektryczne, - wysoka wytrzymało ść mechaniczna, - dźwi ękochłonno ść , - jest izolatorem termicznym i elektrycznym, - wysoka odporno ść na ścieranie, - odporno ść mikrobiologiczna, - mo Ŝliwo ść prz ędzenia włókien, - łatwo ł ączy si ę z innymi materiałami takimi jak tworzywa sztuczne, cement. Pierwsze wzmianki o azbe ście pojawiły si ę ju Ŝ kilka tysi ęcy lat temu. Nazwa tego minerału pochodzi ze staro Ŝytnej Grecji, od słowa „asbestion” czyli „nieugaszony. Był wykorzystywany do produkcji nie ulegaj ących spaleniu knotów do lamp oliwnych, równie Ŝ łatwych do czyszczenia serwetek i obrusów, całunów królewskich itp. Na szerok ą skale azbest został rozpowszechniony w okresie rewolucji przemysłowej. Azbest szczególnie był przydatny do produkcji podkładek i uszczelek stosowanych w silnikach parowych. W przemy śle motoryzacyjnym był składnikiem okładzin sprz ęgłowych i klocków hamulcowych. W czasie II wojny światowej azbest był stosowany w produkcji wojskowej: samolotów i okr ętów poczynaj ąc, poprzez bomby zapalaj ące i torpedy, a ko ńcz ąc na łatwych do sterylizacji opatrunków chirurgicznych, stosowanych w szpitalach polowych. Po wojnie wzrosło wykorzystanie azbestu w budownictwie. Według niektórych danych w całym okresie przemysłowego wykorzystania azbestu wydobyto go ponad 200 milionów ton. Wyroby azbestowe szczególnie powszechnie wykorzystywano w kilku dziedzinach gospodarki: W przemy śle chemicznym: - azbestowe przepony stosowane w elektrolitycznej produkcji chloru,

17 - w hutach szkła. W transporcie: - elementy kolektorów wydechowych, - termoizolacja i izolacja elektrycznych urz ądze ń grzewczych w elektrowozach, tramwajach, wagonach kolejowych ( maty azbestowe w grzejnikach i tablicach rozdzieli elektrycznych, - elementy cierne w sprz ęgłach i hamulcach, - termoizolacja silników pojazdów mechanicznych ( uszczelki pod głowic ą). W budownictwie: - płyty azbestowo-cementowe, - prefabrykaty elementów ściennych, - rury azbestowo-cementowe. W energetyce: - chłodnie wentylatorowe w obudowie wewn ętrznej chłodni oraz w rurach odprowadzaj ących par ę, - izolacje tras ciepłowniczych ( płaszcze azbestowo-cementowe lub azbestowo-gipsowe), - kominy o du Ŝej wysoko ści ( dylatacje wypełnione sznurem azbestowym), - zraszalniki ( w formie izolacji cieplnej ze sznura azbestowego), - chłodnie kominowe ( płyty azbestowo-cementowe w zraszaczach i w obudowie wewn ętrznej chłodni). W innych zastosowaniach: - uszczelki z płyt azbestowo-kauczukowych, - płytki podłogowe PCV, - prz ędza i nici z mieszanin na bazie azbestu, - papier, płyty pil śniowe i filc z mieszanin na bazie azbestu, - odzie Ŝ i dodatki do odzie Ŝy, obuwie nakrycia głowy z mieszanin na bazie azbestu. Równie Ŝ w Polsce stosowano powszechnie azbest. Szacuje si ę, Ŝe na terenie kraju znajduje si ę prawie 15,5 miliona ton wyrobów zawieraj ących azbest, z czego zdecydowana wi ększo ść to płyty azbestowo-cementowe. [ 9]

2.2. Ogólne zastosowanie azbestu

Wyroby azbestowe szczególnie powszechnie wykorzystywano w kilku dziedzinach gospodarki na świecie.

18

Tab.3. Zu Ŝycie azbestu na świecie w 2000 roku [ 10]

Kraj Liczba ton w tysi ącach Kg na osob ę Kirgistan 17,3 3,7 Rosja 447,0 3,1 Białoru ś 25,2 2,5 Kazachstan 32,4 2,2 Tajlandia 121,0 2,0 Brazylia 182,0 1,2 Ukraina 60,0 1,2 Japonia 98,6 0,8 Wietnam 62,5 0,8 Malezja 18,0 0,8 Zimbabwe 10,0 0,8 Południowa Korea 29,0 0,6 Chiny 410,0 0,4 Hiszpania 15,4 0,4 Rumunia 10,2 0,4 Indonezja 54,9 0,3 Meksyk 27,0 0,3 Iran 20,0 0,3 Turcja 19,5 0,3 Południowa Afryka 12,5 0,3 Columbia 12,2 0,3 Indie 125,0 0,1 Stany Zjednoczone 15,0 0,1 Nigeria 12,5 0,1 Kanada 4,8 0,1 Inne kraje 200,0 0,1 Razem: 2042,0 0,3

Tak Ŝe w naszym kraju azbest znalazł szerokie zastosowanie. W Polsce nie wyst ępuj ą zło Ŝa azbestu nadaj ące si ę do górniczej eksploatacji. Azbest stosowany dawniej do produkcji w naszym kraju importowano głównie z byłego ZSRR i Kanady. Szacuje si ę, Ŝe na dachach i fasadach budynków tak Ŝe w obiektach przemysłowych zamontowanych jest blisko 1.350 mln. m ² płyt azbestowych, z czego blisko 90% stanowi ą dachowe płyty faliste, zwane popularnie eternitem. Znaczna ilo ść wyrobów azbestowych stosowana jest w hutnictwie i przemy śle ceramicznym. Jest to około 60 ty ś. Ton. Mas ę b ędących w u Ŝyciu wyrobów małogabarytowych, takich jak okładziny hamulcowe, uszczelki, wyroby włókiennicze, kształtki itp., ocenia si ę na 100 ty ś. ton. Azbest wyst ępuje w wyrobach azbestowo-

19 cementowych w materiałach ciernych, w azbestowych wyrobach włókienniczych, a tak Ŝe w asfaltach. Wyroby azbestowo-cementowe nale Ŝały do najszerzej stosowanych materiałów budowlanych dzi ęki szczególnie korzystnym wła ściwo ściom technicznym, do których nale Ŝy zaliczy ć wysok ą wytrzymało ść mechaniczn ą, odporno ść na korozj ę i niepalno ść .

Rys.7. Płyta azbestowo-cementowa falista tak zwany eternit [ 11]

Zawarto ść azbestu w poszczególnych wyrobach przedstawia si ę nast ępuj ąco: - papier, wojłok i tektura azbestowa, w których zawarto ść azbestu waha si ę w granicach 25-98% wag., - ogniotrwałe i odporne na działanie czynników chemicznych płyt, tynki izolacyjne itp., zawieraj ących 25-40% wag. azbestu, - prz ędza i tkaniny izolacyjne (r ękawice, ubrania ochronne, izolacje elektryczne i osłony przeciwogniowe), o warto ści azbestu w granicach 25-98%, - materiały cierne (głównie okładziny hamulcowe i sprz ęgłowe), w których zawarto ść azbestu si ęga70% wag.,

20 - kompozycje azbestowo-cementowe stosowane w budownictwie, jak na przykład płyty azbestowo-cementowe (eternit), azbestocement, wielkogabarytowe rury wodoci ągowe i kanalizacyjne itp., które zawieraj ą 10-15% wag. azbestu, - winylo-azbestowe płytki i wykładziny podłogowe zawieraj ące 7,5% wag., - izolacyjne połączenia i płyty azbestowo-kauczukowe do wyrobu uszczelek o zawarto ści azbestu w zakresie 25-85% wag. Po śród produktów handlowych zawieraj ących materiały azbestu mo Ŝna okre śli ć trzy zasadnicze grupy: - wyroby włókiennicze zawieraj ące azbest, jak na przykład prz ędza, tekstylia itp., - lu źne kompozycje włókien, składaj ące si ę z czystego azbestu i ró Ŝnorodnych materiałów pochodzenia nieorganicznego, jak na przykład gips, ziemia okrzemkowa, cement, uwodniony krzemian wapnia, zasadowy w ęglan magnezu itp., - zwi ązane kompozycje włókien minerałów azbestowych z materiałami pochodzenia zarówno nieorganicznego ( uwodniony krzemian wapnia, cement portlandzki ), jak o organicznego ( rozmaite masy plastyczne, masy bitumiczne, elastomery ). Azbest był stosowany w budownictwie wsz ędzie tam, gdzie potrzebna była podwy Ŝszona odporno ść ogniowa i zabezpieczenia ognioochronne elementów nara Ŝonych lub potencjalnie nara Ŝonych na wysok ą temperatur ę (tablice rozdzielcze elektryczne, przeciwpo Ŝarowe klapy, obudowa klatki schodowej, ci ągi telekomunikacyjne, w ęzły ciepłownicze, przewody ciepłownicze i wentylacyjne mi ędzy stropami, przej ścia kabli elektrycznych, zabezpieczenia elementów stropowych i ściennych strychów, piwnic, dróg ewakuacyjnych, konstrukcji stalowych). Azbest stosowano równie Ŝ w tkaninach wygłuszaj ących hałas. Powszechnie stosuje si ę azbest w kolejnictwie, w przemy śle stoczniowym i lotniczym, na przykład w statkach, szczególnie w miejscach nara Ŝonych na ogie ń, wymagaj ących zwi ększonej odporno ści na wysoka temperaturę. Obecnie na terytorium Polski produkcja, stosowanie oraz obrót azbestem i wyrobami zawieraj ącymi azbest jest zabronione pod odpowiedzialno ści ą karn ą (kara grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolno ści do 3 miesi ęcy do 5 lat) na podstawie ustawy z dnia 19 czerwca 1997 roku o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest. W zast ępstwie azbestu stosuje si ę obecnie inne materiały o strukturze włóknistej. Materiałem zast ępczym s ą cz ęsto: włókna szklane, wata bazaltowa lub tak zwane włókna mineralne nienaturalnego pochodzenia, zwykłe tworzywa sztuczne, włókna w ęglowe. S ą znane ju Ŝ doniesienia wskazuj ące, Ŝe nowe materiały włókniste, przynajmniej niektóre z nich, s ą podobnie

21 szkodliwe dla zdrowia, cho ć nie jest pewne czy w podobny sposób jak azbest. Chemicy od dawna pracuj ą nad jego zamiennikami, pomimo tego idealny produkt nie został jak na razie wynaleziony. [ 9]

Rys.8 . Izolacja ruroci ągów ze sznurów azbestowych w elektrociepłowni [ 5]

Rys.9. Płótno azbestowe w przewodach wentylacyjnych [ 5]

22 2.3. Wpływ azbestu na organizm ludzki

Chorobotwórcze działania azbestu wyst ępuj ą w wyniku wdychania włókien zawieszonych w powietrzu, gdy Ŝ ryzyko wynikaj ące dla zdrowia człowieka z wchłaniania pyłu droga pokarmow ą jest znikome. Dopóki włókna nie s ą uwalniane do powietrza i nie wyst ępuje ich wdychanie, wyroby z udziałem azbestu nie stanowi ą zagro Ŝenia dla zdrowia. Na wyst ępowanie i typ patologii wpływa rodzaj azbestu, wymiary tworz ących go włókien i ich st ęŜ enie oraz czas trwania nara Ŝenia. Szczególn ą cech ą azbestu jest to, Ŝe włókna gromadz ą si ę i pozostaj ą w tkance płucnej w wci ągu całego Ŝycia. W ten sposób nagromadzone włókna azbestu mog ą by ć przyczyn ą powstania zmian chorobowych, nawet po kilkudziesi ęciu latach od momentu ekspozycji. Włókna cienkie, o średnicy poniŜej 3 mikrometrów, przenoszone s ą łatwiej i docieraj ą do ko ńcowych odcinków dróg oddechowych, podczas gdy włókna grube, o średnicy powy Ŝej 5 mikrometrów, zatrzymuj ą si ę w górnych odcinkach dróg oddechowych. Najwi ększe zagro Ŝenia dla organizmu ludzkiego stanowi ą włókna respirabilne, to znaczy takie, które mog ą wyst ępowa ć w trwałej postaci w powietrzu i przedostawa ć si ę z wdychanym powietrzem do p ęcherzyków płucnych. Nara Ŝenia zawodowe na pył azbestowy mo Ŝe by ć przyczyn ą nast ępuj ących chorób układu oddechowego: - Pylica azbestowa (azbestoza). Azbestoza jest to rodzaj pylicy płuc spowodowanej wdychaniem włókien azbestowych. Przejawia si ę suchym, m ęcz ącym kaszlem, duszno ści ą wysiłkow ą, bólami w klatce piersiowej oraz objawami nie Ŝytu oskrzeli i rozedmy płuc. W płucach mo Ŝe doj ść do rozsianego, śródmi ąŜ szowego zwłóknienia. Aktualnie wiadomo, Ŝe powstanie tej choroby polega na wnikaniu włókien azbestowych a Ŝ do najgł ębszych cz ęś ci płuc. Nast ępnie pokrywaj ą si ę one Ŝelazem pochodz ącym z białek krwi takich jak ferrytyna i hemosydryna. Proces ten nazywa si ę powstaniem „Ciał Ŝelazistych”. S ą one zło Ŝone z włókien azbestowych oraz bogatego w Ŝelazo białka. Kształtem przypominaj ą hantle i przyjmuj ą złotobr ązow ą barw ę. Kiedy pochłoni ęte włókna utworz ą ciała Ŝelaziste i pozostan ą w płucach, mo Ŝe doj ść do uszkodzenia lub zwłóknienia tkanki płucnej. - Rak płuc (najpowszechniejszy nowotwór zło śliwy, powodowany przez azbest). Najcz ęś ciej powodowanym przez azbest nowotworem dróg oddechowych jest rak oskrzeli. Rak płuc powodowany jest przez wszystkie rodzaje azbestu oraz to, Ŝe taj jak w przypadku azbestozy, rozwój choroby zale Ŝy od stopnia i czasu nara Ŝenia na działanie

23 włókien azbestowych. Azbestoza rozwija si ę przede wszystkim w komórkach mi ąŜ szu płucnego, podczas gdy wi ększo ść nowotworów – w gał ęziach drzewa oskrzelowego. - Mi ędzy błonnik opłucnej i otrzewnej, nowotwór o wysokiej zło śliwo ści. - Łagodne zmiany opłucne. W momencie, w którym na opłucnej pojawiaj ą si ę zmiany: rozlane (zwłóknienia) lub punktowe (płytki) mamy do czynienia z tak zwanymi zmianami opłucnymi. Zmiany opłucne były uwa Ŝane tylko za łagodny wska źnik ekspozycji na włókna azbestowe, jednak okazało si ę, Ŝe powoduj ą one ograniczenie funkcjonowania płuc, a tak Ŝe powoduj ą zwi ększone ryzyko zachorowania na raka oskrzeli i mi ędzy błonnika opłucnej. Stwierdzono, Ŝe mi ędzy błonniki rozwijaj ą si ę u osób mieszkaj ących w okolicach kopalni i zakładów przetwórstwa azbestu. Współczesne badania dowodz ą, Ŝe korelacja pomi ędzy ekspozycj ą na włókna azbestowe a tworzeniem si ę mi ędzy błonników jest bardzo du Ŝa i wynosi 70 – 90%. Za powstanie tego typu schorze ń odpowiedzialne s ą wszystkie rodzaje azbestu, chocia Ŝ wi ększ ą szkodliwo ść przypisuje si ę azbestom amfibolowym. Rozlany zło śliwy mi ędzy błonniak opłucnej lub otrzewnej, bo taka jest pełna nazwa tego schorzenia, jest post ępuj ącą choroba prowadz ącą do śmierci. Dlatego te Ŝ azbest został uznany za jeden z najbardziej rakotwórczych czynników maj ących wpływ na organizm ludzki. Zarz ądzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 12marca 1996 roku w sprawie dopuszczalnych st ęŜ eń i nat ęŜ eń czynników szkodliwych dla zdrowia, wydzielanych przez materiały budowlane, urz ądzenia i elementy wyposa Ŝenia w pomieszczeniach przeznaczonych na pobyt ludzi (M.P. Nr 19 poz. 231) z dniem 1 stycznia 1997 roku zakazano stosowa ć azbest jako dodatek w materiałach budowlanych. Rozmy ślaj ąc nad szkodliwo ści ą azbestu i o jego wpływie na organizm ludzki nale Ŝy pami ęta ć, i Ŝ azbest jest praktycznie niezniszczalny, za ś gro źny dla zdrowia ludzi jest wtedy, gdy jego elementarne włókna znajduj ą si ę we wdychanym powietrzu. Azbest zabezpieczony w sposób uniemo Ŝliwiaj ący uwalnianie si ę włókien do powietrza nie stanowi Ŝadnego zagro Ŝenia dla zdrowia. [ 12]

2.4. Zanieczyszczenie środowiska azbestem

Źródła zanieczyszczenia środowiska azbestem: 1. Eksploatacja wyrobów zawieraj ących azbest: - prace remontowe i izolacyjne, - tarcz ciernych

24 - obróbka mechaniczna, - tarcz hamulcowych. 2. Przetwórstwo azbestu: - eksploatacja złó Ŝ - odpady produkcyjne, - produkcja wyrobów z azbestu. 3. Źródła naturalne: - zanieczyszczenia skorupy ziemskiej, - zanieczyszczenia złó Ŝ, • węgla kamiennego, • kamienia budowlanego, • talku , • rudy miedzi, - wietrzenie skał mineralnych. Jedynym sposobem oczyszczania powietrza s ą opady atmosferyczne. Dyrektywa 87/217/EWG w sprawie zapobiegania i zmniejszania zanieczyszczenia środowiska poprzez jej zmniejszanie u źródła. W przypadku odpadów składowanych zaleca si ę takie ich zabezpieczenie aby nie doszło do uwalniania azbestu ze składowiska. W Polsce zaprzestano od 1985 roku stosowanie azbestu krokidolitowego. Od dnia 19 czerwca 1999 roku obowi ązuje ustawa o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest. Od 14 maja 2002 roku obowi ązuje 30 letni Program usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski. Największe zanieczyszczenie pyłem azbestowym mo Ŝe nast ąpi ć podczas źle prowadzonych prac remontowych w obiektach zawieraj ących azbest. Wskutek tego tak bardzo wa Ŝne jest przestrzeganie wszelkich procedur okre ślonych w przepisach. Zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 roku w sprawie najwy Ŝszych dopuszczalnych st ęŜ eń i nat ęŜ eń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy /Dz. U. Nr 217 poz.1833/ najwy Ŝsze dopuszczalne st ęŜ enie pyłów zawieraj ących azbest w środowisku pracy wynosi: a) pył zawieraj ący krokydolit: - włókna respirabilne 0,2 włókien w cm 3 - pył całkowity 0,5 mg/m ³,

25 b) pyły zawieraj ące azbest oraz pyły zawieraj ące azbest chryzotylowy i inne materiały włókniste oraz pyły zawieraj ące inne materiały włókniste, z wyj ątkiem krokidolitu: - włókna respirabilne 0,2 włókien w cm ³ - pył całkowity 1 mg/m ³. [ 9]

2.5. Ograniczenie negatywnych skutków oddziaływania azbestu

Odpady azbestowe s ą niezwykle trudne do unieszkodliwienia powodem tego są specyficzne wła ściwo ści fizyko - chemiczne odmian azbestu takie jak: - elastyczno ść , - dźwi ękochłonno ść , - wytrzymało ść , - złe przewodnictwo cieplne i elektryczne, - ognioodporno ść , - znaczna odporno ść na działania ró Ŝnorodnych czynników chemicznych. Pozytywem tych wła ściwo ści jest jego powszechne zastosowanie w bardzo szerokim zakresie. Głównymi czynnikami jakie wpływaj ą na zmniejszenie trwało ści wyrobów zawieraj ących azbest jest oddziaływanie mechaniczne oraz brak konserwacji materiału. Praca z materiałami zawieraj ącymi azbest jest bezpieczna tylko wtedy gdy wyeliminujemy lub co najmniej zminimalizujemy emisję włókien azbestu do otoczenia po przez działania mechaniczne i dobr ą konserwacj ą materiału. Zatem dopuszczalna jest eksploatacja minerałów zawieraj ących Azbest w dobrym stanie technicznym, o nieuszkodzonej powierzchni, ewentualnie odpowiednio zabezpieczonej na przykład przez pomalowanie. W przypadku usuwania takich materiałów potrzebne jest zwil Ŝenie wod ą i usuwanie wyrobów w cało ści, je śli jest to mo Ŝliwe unikaj ąc ich łamania przy zachowaniu pracy r ęcznej oraz odizolowaniu pola prac od otoczenia, ma to zapobiec ewentualnemu ska Ŝeniu azbestem. W czasie pracy nale Ŝy sprawdzi ć st ęŜ enie włókien azbestu w powietrzu, a po jej zako ńczeniu sprawdzi ć czy nie doszło do ewentualnego ska Ŝenia azbestem, w miejscu pracy i w najbli Ŝszym otoczeniu. Nale Ŝy mie ć świadomo ść , Ŝe poj ęcie st ęŜ eń dopuszczalnych w przypadku azbestu, tak jak i innych substancji rakotwórczych jest umowna i stanowi kompromis mi ędzy wymaganiami medycyny a

26 mo Ŝliwo ściami techniki. Tendencj ą działa ń Unii Europejskiej jest opracowanie NDS do mo Ŝliwego minimum. [ 7,9]

3. Regulacje ustawowe dotycz ące u Ŝytkowania i usuwania wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest

Procedury post ępowania dotycz ące wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest reguluje szeroki zbiór aktów prawnych. W niniejszym opracowaniu zostały przedstawione podstawowe akty prawne, reguluj ące zasady post ępowania z wyrobami i odpadami zawieraj ącymi azbest na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej.

3.1. Akty prawne reguluj ące u Ŝytkowanie i usuwanie wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest

1. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest /Dz.U. z 2004 r. Nr 3 poz.20 z pó ź. zmian./ 1. W celu wyeliminowania produkcji, stosowania oraz obrotu wyrobami zawieraj ącymi azbest zakazuje si ę: 1) wprowadzania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej: a) wyrobów zawieraj ących azbest, b) azbestu 2) produkcji wyrobów zawieraj ących azbest; 3) obrotu azbestem i wyrobami zawieraj ącymi azbest. 2. Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r. O odpadach /Dz.U.Nr 62 poz.628 z pó ź.zmian./ Art. 1. 1. Ustawa okre śla zasady post ępowania z odpadami w sposób zapewniaj ący ochron ę Ŝycia i zdrowia ludzi oraz ochron ę środowiska zgodnie z zasad ą zrównowa Ŝonego rozwoju, a w szczególno ści zasady zapobiegania powstawaniu odpadów lub ograniczania ilo ści odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko, a tak Ŝe odzysku lub unieszkodliwiania odpadów. 3. Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska /jednolity tekst ustawy Dz.U.Nr 129 poz.902 z 2006 r./ Art. 1. Ustawa okre śla zasady ochrony środowiska oraz warunki korzystania z jego zasobów, z uwzgl ędnieniem wymaga ń zrównowa Ŝonego rozwoju, a w szczególno ści:

27 1) Zasady ustalania: a) warunków ochrony zasobów środowiska, b) warunków wprowadzania substancji lub energii do środowiska, c) kosztów korzystania ze środowiska. 2) Udost ępnianie informacji o środowisku i jego ochronie. 3) Udział społecze ństwa w post ępowaniu w sprawie ochrony środowiska. 4) Obowi ązki organów administracji. 5) Odpowiedzialno ść i sankcje. 4. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane /jednolity tekst ustawy Dz.U.Nr156 poz.1118 z 2006 r. z pó ź.zmian./ Art. 1. Ustawa - Prawo budowlane, zwana dalej "ustaw ą", normuje działalno ść obejmuj ącą sprawy projektowania, budowy, utrzymania i rozbiórki obiektów budowlanych oraz okre śla zasady działania organów administracji publicznej w tych dziedzinach. 5. Ustawa z dnia 28 pa ździernika 2002 r. o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych /Dz.U.Nr 199 poz.1671 z pó ź.zmian./ Art. 1. Ustawa okre śla zasady przewozu drogowego towarów niebezpiecznych, wymagania w stosunku do kierowców i innych osób wykonuj ących czynno ści zwi ązane z tym przewozem oraz organy wła ściwe do sprawowania nadzoru i kontroli w tych sprawach. 6. Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 pa ździernika 2005 r. w sprawie zasad bezpiecze ństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego u Ŝytkowania takich wyrobów /Dz.U.Nr 216 poz.1824/ § 1. 1. Pracodawca zatrudniaj ący pracowników przy zabezpieczaniu lub usuwaniu wyrobów albo innych materiałów zawieraj ących azbest jest obowi ązany zapewni ć ochron ę pracowników przed szkodliwym działaniem włókien azbestu i pyłu zawieraj ącego azbest, zwanych dalej "pyłem azbestu", w szczególno ści: A) Na podstawie oceny ryzyka zawodowego, uwzgl ędniaj ącej rodzaj i stopie ń nara Ŝenia, stosowa ć niezb ędne środki ochrony zmniejszaj ące to ryzyko; B) Kontrolowa ć stopie ń nara Ŝenia pracowników na działanie pyłu azbestu w sposób okre ślony w przepisach dotycz ących bada ń i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

28 2. Ocena ryzyka, o której mowa w ust. 1 pkt 1, powinna by ć zweryfikowana, je śli zachodzi podejrzenie, Ŝe jest nieprawdziwa, lub gdy nast ąpiła znacz ąca zmiana warunków pracy.

7. Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. W sprawie sposobów i warunków bezpiecznego u Ŝytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest /Dz.U.Nr 71 poz.649/ § 1. Rozporz ądzenie okre śla: 1) obowi ązki wykonawcy prac polegaj ących na bezpiecznym u Ŝytkowaniu i usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest; 2) sposoby i warunki bezpiecznego u Ŝytkowania oraz usuwania wyrobów zawieraj ących azbest; 3) warunki przygotowania do transportu i transportu wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest do miejsca ich składowania; 4) wymagania, jakim powinno odpowiada ć oznakowanie wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest. 8. Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 pa ździernika 2003 r. W sprawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest /Dz.U.nr 192 poz.1876/ § 1. ºRozporz ądzenie okre śla: 1) wymagania w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu lub wyrobów zawieraj ących azbest oraz oznaczania miejsc ich wyst ępowania; 2) wymagania w zakresie wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawieraj ące azbest; 3) wymagania techniczne, jakie nale Ŝy spełni ć przy wykorzystywaniu i przemieszczaniu wyrobów zawieraj ących azbest oraz przy wykorzystywaniu i oczyszczaniu instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawieraj ące azbest; 4) sposób oznaczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, oraz pomieszcze ń, w których one si ę znajduj ą; 5) sposób inwentaryzowania azbestu lub wyrobów zawieraj ących azbest, w miejscach ich wykorzystywania;

29 6) terminy przedkładania odpowiednio wojewodzie albo wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta informacji o: a) rodzaju, ilo ści i miejscach wyst ępowania wykorzystywanych wyrobów zawieraj ących azbest, b) instalacjach i urz ądzeniach, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, c) czasie i sposobie usuwania azbestu lub wyrobów zawieraj ących azbest, d) czasie i sposobie zast ąpienia azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest innymi substancjami i wyrobami, mniej szkodliwymi dla środowiska; 7) form ę i układ przedkładanych informacji, o których mowa w pkt 6; 8) przypadki i terminy, w których powinny by ć oczyszczone instalacje lub urz ądzenia, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawieraj ące azbest. 9. Rozporz ądzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy Ŝszych dopuszczalnych st ęŜ eń i nat ęŜ eń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy /Dz.U.Nr 217 poz.1833/ Nat ęŜ enie czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U. Nr 217, poz. 1833 oraz z 2005 r. Nr 212, poz. 1769) w zał ączniku nr 1 "Wykaz warto ści najwy Ŝszych dopuszczalnych st ęŜ eń chemicznych i pyłowych czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy" 10. Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy /Dz.U.Nr 280 poz.2771/ § 1. Rozporz ądzenie okre śla: 1) Wykaz substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i sposób ich rejestrowania. 2) Sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczno ść pozostawania w kontakcie z substancjami, preparatami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. 3) Sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach. 4) Wzory dokumentów dotycz ących nara Ŝenia pracowników na substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz sposób przechowywania i przekazywania tych dokumentów do podmiotów wła ściwych do rozpoznawania lub stwierdzania chorób zawodowych. 5) Szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagro Ŝeniami

30 spowodowanymi przez substancje, preparaty, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. 6) Warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników nara Ŝonych na działanie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

11. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 pa ździernika 2002 r. w sprawie sposobu przedkładania wojewodzie informacji o rodzaju, ilo ści i miejscach wyst ępowania substancji stwarzaj ących szczególne zagro Ŝenie dla środowiska /Dz.U.Nr 175 poz.1439/ 1. Rozporz ądzenie okre śla: A) Terminy przedkładania wojewodzie informacji o rodzaju, ilo ści i miejscach wyst ępowania substancji stwarzaj ących szczególne zagro Ŝenie dla środowiska. B) Form ę przedkładanej informacji. C) Układ przedkładanych informacji. D) Wymagane techniki przedkładania informacji. 12. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów /Dz.U.Nr 30 poz.213/ § 1. Ustala si ę wzory dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów: 1) wzór karty ewidencji odpadu, który jest okre ślony w zał ączniku nr 5 do rozporz ądzenia; 2) wzór karty przekazania odpadu, który jest okre ślony w zał ączniku nr 7 do rozporz ądzenia. 13. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 27 wrze śnia 2001 r. w sprawie katalogu odpadów /Dz.U.Nr 12 poz.1206/ § 1. Rozporz ądzenie okre śla: A) Katalog odpadów wraz z list ą odpadów niebezpiecznych. B) Sposób klasyfikowania odpadów. [ 26]

31 3.2. Obowi ązki wła ścicieli i zarz ądzaj ących obiektami i instalacjami lub urz ądzeniami zawieraj ącymi azbest lub wyrobami zawieraj ącymi azbest

Ni Ŝej wymienione obowi ązki i sposób post ępowania okre ślaj ą: 1.Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 pa ździernika 2005 r. w sprawie zasad bezpiecze ństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego u Ŝytkowania takich wyrobów /Dz.U.Nr 216 poz.1824/ 2.Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. W sprawie sposobów i warunków bezpiecznego u Ŝytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest /Dz.U.Nr 71 poz.649/ W sytuacji stwierdzenia przez osob ę fizyczn ą lub prawn ą, i Ŝ w obiektach b ądź urz ądzeniach, którymi włada, znajduj ą si ę wyroby zawieraj ące azbest, zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami nale Ŝy wykona ć poni Ŝsze działania. I. Dokona ć inwentaryzacji wyrobów zawieraj ących azbest poprzez wykonanie spisu z natury Obowi ązek ten wynika z Rozporz ądzenia MGPiPS z dnia 23 pa ździernika 2003 r. „w sprawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest” (Dz. U. Nr 192 poz.1876). inwentaryzacj ę nale Ŝało przeprowadzi ć w terminie 6-ciu miesi ęcy od dnia wej ścia w Ŝycie cytowanego rozporz ądzenia, czyli do dnia 28 maja 2004 roku. Wynik inwentaryzacji ujmuje si ę w informacji, według wzoru zawartego w: 1) zał ączniku nr 2 do rozporz ądzenia - o wyrobach zawieraj ących azbest i miejscu ich wykorzystywania ( zał ącznik nr 2 do niniejszego „Programu…”), 2) zał ączniku nr 3 do rozporz ądzenia - o wyrobach zawieraj ących azbest, których wykorzystywanie zostało zako ńczone ( zał ącznik nr 3 do niniejszego „Programu…”). Zgodnie z rozporz ądzeniem przedmiotow ą informacj ę, wła ściciel, zarz ądca lub uŜytkownik sporz ądza w dwóch egzemplarzach: 1) jeden egzemplarz przedkłada si ę w formie pisemnej wojewodzie, 2) drugi egzemplarz przechowuje si ę przez okres jednego roku, do czasu sporz ądzenia nast ępnej informacji. Osoby fizyczne nie b ędące przedsi ębiorcami przedkładaj ą informacj ę odpowiednio wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta. Dane podlegaj ą corocznej aktualizacji w terminie do dnia 31 stycznia ka Ŝdego roku.

32 II. Sporz ądzi ć „Ocen ę stanu i mo Ŝliwo ści bezpiecznego u Ŝytkowania wyrobów zawieraj ących azbest” Wzór „Oceny..” podano w zał ączniku do Rozporz ądzenia MGPiPS z dnia 2 kwietnia 2004 r. „w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego u Ŝytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest” (Dz.U. Nr 71, poz. 649). Wzór stanowi zał ącznik nr 4 do niniejszego „Programu Likwidacji Azbestu”. Ocenę te nale Ŝy sporz ądzi ć w 2 egzemplarzach: 1 dla wła ściciela lub zarz ądcy obiektu, a 2-gi nale Ŝy przekaza ć w ci ągu 30-stu dni od daty sporz ądzenia oceny wła ściwemu organowi nadzoru budowlanego. W wyniku przeprowadzonej „Oceny…” wła ściciel lub zarz ądca obiektu otrzymuje informacje o: - terminie usuni ęcia wyrobów zawieraj ących azbest (wyroby, które posiadaj ą du Ŝe i widoczne uszkodzenia powinny zosta ć bezzwłocznie usuni ęte), - terminie wykonania nast ępnej oceny (po 5-ciu latach je Ŝeli wyroby zawieraj ące azbest są w dobrym stanie technicznym i po 1-dnym roku, je Ŝeli w wyrobach zauwa Ŝono du Ŝe uszkodzenia, obejmuj ące ponad 3% powierzchni wyrobu). Przed przyst ąpieniem do prac zwi ązanych z zabezpieczaniem lub usuwaniem wyrobów zawieraj ących azbest wła ściciel lub zarz ądca nieruchomo ści obowi ązany jest zgłosi ć te prace do wła ściwego organu administracji architektoniczno – budowlanej. Wy Ŝej cytowane rozporz ądzenie narzuca obowi ązek: - usuni ęcia wyrobów zawieraj ące azbest, zakwalifikowanych wskutek przeprowadzonej „Oceny…” do wymiany, - zast ąpienia usuwanych wyrobów zawieraj ących azbest wyrobami nie zawieraj ącymi tego surowca. III. Oznakowa ć pomieszczenia, gdzie znajduj ą si ę urz ądzenia lub instalacje zawieraj ące azbest i zaznaczy ć na planach sytuacyjnych terenu miejsca z wyrobami zawieraj ącymi azbest Wła ściciel, zarz ądca lub u Ŝytkownik miejsc, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawieraj ące azbest ma obowi ązek oznakowa ć z sposób zgodny z Rozporz ądzeniem MGPiPS z dnia 23 pa ździernika 2003 r. „w sprawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest” (Dz. U. Nr 192 poz.1876). W razie braku mo Ŝliwo ści trwałego umieszczenia oznakowania na instalacji lub urz ądzeniu zawieraj ącym azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, oznakowanie umieszcza si ę w widocznym miejscu w ka Ŝdym pomieszczeniu, w którym

33 taka instalacja lub urz ądzenie si ę znajduje, dodaj ąc ostrze Ŝenie "Pomieszczenie zawiera azbest". Poza tym wła ściciel, zarz ądca lub u Ŝytkownik, na terenie którego znajduj ą si ę instalacje lub urz ądzenia zawieraj ące azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, zaznacza w planach sytuacyjnych miejsca wyst ępowania tych wyrobów. Je Ŝeli wyrób zawiera krokidolit, stosowany na oznakowaniu zwrot "zawiera azbest" powinien by ć zast ąpiony zwrotem "zawiera krokidolit/azbest niebieski". Zgodnie z zał ącznikiem nr 1 do cytowanego wcze śniej Rozporz ądzenia, oznakowanie opakowa ń powinno mie ć form ę etykiety, trwale przytwierdzonej do opakowania, lub bezpo średniego nadruku na opakowaniu. Oznakowanie powinno spełnia ć nast ępuj ące wymagania: - wysoko ść znaku powinna wynosi ć co najmniej 5 cm, a szeroko ść – co najmniej 3 cm, - górna cz ęść powinna zawiera ć biał ą liter ę "a" na czarnym tle; dolna cz ęść powinna zawiera ć czytelny napis koloru białego lub czarnego na czerwonym tle, o tre ści "UWAGA! ZAWIERA AZBEST! Wdychanie pyłu azbestu stanowi niebezpiecze ństwo dla zdrowia. Post ępuj zgodnie z przepisami i zasadami bezpiecze ństwa i higieny pracy!", - je Ŝeli wyrób lub inny materiał zawiera krokidolit, wyrazy "ZAWIERA AZBEST!" nale Ŝy zast ąpi ć wyrazami "ZAWIERA AZBEST-KROKIDOLIT!" Etykiety i zamieszczone na nich napisy powinny by ć trwałe (nie ulegaj ące zniszczeniu, zwłaszcza pod wpływem warunków atmosferycznych i czynników mechanicznych). Wzór takiego oznakowania przedstawiono na rysunku 10. IV. Opracowa ć coroczny plan kontroli jako ści powietrza dla pomieszcze ń zawieraj ących azbest Zgodnie z Rozporz ądzeniem MGPiPS z dnia 23 pa ździernika 2003 r. „w sprawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest” (Dz. U. Nr 192 poz.1876) dla ka Ŝdego pomieszczenia, w którym znajduj ą si ę instalacje lub urz ądzenia zawieraj ące azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, wła ściciel, zarz ądca lub uŜytkownik sporz ądza corocznie plan kontroli jako ści powietrza obejmuj ący pomiary st ęŜ enia azbestu. W przypadku przekroczenia najwy Ŝszego dopuszczalnego st ęŜ enia pyłów zawieraj ących azbest w środowisku pracy, stwierdzonego w wyniku realizacji planu kontroli, dalsze wykorzystywanie instalacji lub urz ądzenia jest niedopuszczalne i konieczne jest jej oczyszczenie poprzez usuni ęcie wyrobów zawieraj ących azbest lub ich wymian ę.

34

Rys.10. Wzór oznakowania wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest, wysoko ść znaku powinna wynosi ć co najmniej 5 cm a szeroko ść co najmniej 3 cm [ 27]

V. Opracowa ć instrukcj ę bezpiecznego post ępowania i u Ŝytkowania pomieszczenia z wyrobami zawieraj ącymi azbest Zgodnie z Rozporz ądzeniem MGPiPS z dnia 23 pa ździernika 2003 r. „w sprawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest” (Dz.

35 U. Nr 192 poz.1876) wła ściciel, zarz ądca lub u Ŝytkownik pomieszcze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, umieszcza w widocznym miejscu instrukcj ę bezpiecznego post ępowania z istniej ącymi w danym pomieszczeniu wyrobami zawieraj ącymi azbest.

3.2.1. Obowi ązki i post ępowanie wła ścicieli i zarz ądców przy u Ŝytkowaniu obiektów i terenów z wyrobami zawieraj ącymi azbest

1.Przeprowadzenie inwentaryzacji wyrobów zawieraj ących azbest poprzez wykonanie spisu z natury. Inwentaryzacj ę nale Ŝało sporz ądzi ć do dnia 28 maja 2004 r. Sposób przedstawienia wyników inwentaryzacji dotycz ących: - wyrobów zawieraj ących azbest i miejsca ich wykorzystywania - wyrobów zawieraj ących azbest, których wykorzystywanie zostało zako ńczone okre ślaj ą zał ącznik nr 2 i 3 do niniejszego opracowania. Informacj ę o wyniku inwentaryzacji wła ściciel, zarz ądca lub u Ŝytkownik sporz ądza w dwóch egzemplarzach: – jeden egzemplarz przedkłada w formie pisemnej wojewodzie. Osoby fizyczne nie b ędące przedsi ębiorcami przedkładaj ą informacj ę odpowiednio wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta. – drugi egzemplarz przechowuje przez okres jednego roku, do czasu sporz ądzania nast ępnej informacji. Informacje przedkłada si ę corocznie, celem wykazania ewentualnych zmian w ilo ści posiadanych wyrobów zawieraj ących azbest – co pozwoli na ocen ę zagro Ŝenia dla ludzi i środowiska w danym rejonie. 2. Sporz ądzenie „Oceny stanu i mo Ŝliwo ści bezpiecznego u Ŝytkowania wyrobów zawieraj ących azbest”. 3. Wła ściciel lub zarz ądca budynku, budowli, instalacji lub urz ądzenia technicznego oraz terenu, gdzie znajduj ą si ę wyroby zawieraj ące azbest, ma obowi ązek sporz ądzenia – w 2 egzemplarzach „Oceny stanu i mo Ŝliwo ści bezpiecznego u Ŝytkowania wyrobów zawieraj ących azbest” ( zał ącznik nr 4 niniejszego opracowania.) Wła ściciele lub zarz ądcy, którzy spełnili ten obowi ązek wcze śniej – sporz ądzaj ą nast ępne „Oceny...” w terminach wynikaj ących z warunków poprzedniej „Oceny...” tzn.:

36 - po 5-u latach, je Ŝeli wyroby zawieraj ące azbest s ą w dobrym stanie technicznym i nieuszkodzone, - po roku, je Ŝeli przy poprzedniej „Ocenie...” ujawnione zostały drobne (do 3% powierzchni wyrobów) uszkodzenia. Wyroby, które posiadały lub posiadaj ą du Ŝe i widoczne uszkodzenia – powinny zosta ć bezzwłocznie usuni ęte. Jeden egzemplarz „Oceny...” właściciel lub zarz ądca zobowi ązany jest zło Ŝyć wła ściwemu organowi nadzoru budowlanego w terminie do 30-u dni od dnia jej sporz ądzenia. Drugi egzemplarz zachowuje przy dokumentacji budynku, budowli, instalacji lub urz ądzenia przemysłowego oraz terenu – do czasu sporz ądzenia nast ępnej „Oceny..”. 4. Oznakowanie pomieszcze ń, gdzie znajduj ą si ę urz ądzenia lub instalacje z wyrobami zawieraj ącymi azbest – odpowiednim znakiem ostrzegawczym dla azbestu. (zał ącznik nr 5 niniejszego opracowania). 5. Opracowanie i wywieszanie na widocznym miejscu instrukcji bezpiecznego post ępowania i u Ŝytkowania pomieszczenia z wyrobami zawieraj ącymi azbest. 6. Zaznaczenie na planie sytuacyjnym terenu miejsc z wyrobami zawieraj ącymi azbest. 7. Opracowanie corocznego planu kontroli jako ści powietrza dla pomieszcze ń zawieraj ących azbest. Dla ka Ŝdego pomieszczenia, w którym znajduj ą si ę instalacje lub urz ądzenia zawieraj ące azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, wła ściciel, zarz ądca lub uŜytkownik sporz ądza corocznie plan kontroli jako ści powietrza obejmuj ący pomiary st ęŜ enia azbestu. W przypadku przekroczenia najwy Ŝszego dopuszczalnego st ęŜ enia pyłów zawieraj ących azbest w środowisku pracy, stwierdzonego w wyniku realizacji planu kontroli, dalsze wykorzystywanie instalacji lub urz ądzenia jest niedopuszczalne i konieczne jest jej oczyszczanie poprzez usuni ęcie wyrobów zawieraj ących azbest lub ich wymian ę.

37 Przedstawienie zagadnie ń w formie schematycznym

3.2.2. Obowi ązki i post ępowanie wła ścicieli i zarz ądców, przy usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest z obiektów i terenów

Wła ściciel lub zarz ądca budynku, budowli, instalacji lub urz ądzenia oraz terenu, gdzie znajduje si ę azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, powinien dokona ć identyfikacji rodzaju i ilo ści azbestu w wyrobach, przez uprawnione do takich prac laboratorium. Identyfikacja azbestu powinna nast ąpi ć w okresie u Ŝytkowania wyrobów, jeszcze przed rozpocz ęciem wykonywania prac zabezpieczenia lub usuwania takich wyrobów ,o ile informacja ta, nie jest podana w innych dokumentach budowy przedmiotowego obiektu. Identyfikacja azbestu jest obowi ązkiem wła ściciela lub zarz ądcy, wynikaj ącym z tytułu własno ści oraz odpowiedzialno ści prawnej, dotycz ącej ochrony osób trzecich od szkód

38 mog ących wynika ć z nieodpowiedniej eksploatacji przedmiotu stanowi ącego własno ść . Wyniki identyfikacji azbestu powinny by ć uwzgl ędniane przy:

• sporz ądzaniu "Oceny...", • sporz ądzaniu informacji dla wójta, burmistrza, prezydenta miasta, • zawieraniu umowy na wykonanie prac zabezpieczania lub usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z wykonawc ą tych prac - wytwarzaj ącym odpady niebezpieczne.

Wła ściciel lub zarz ądca mo Ŝe zleci ć innym – odpowiednio przygotowanym osobom lub podmiotom prawnym – przeprowadzenie czynno ści wykonania identyfikacji azbestu w wyrobach. W ka Ŝdym przypadku powinno to mie ć miejsce przed rozpocz ęciem prac zabezpieczenia lub usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. Wła ściciel lub zarz ądca budynku, budowli, instalacji lub urz ądzenia oraz terenu z wyrobami zawieraj ącymi azbest, ma obowi ązek zgłoszenia na 30 dni przed rozpocz ęciem prac, wniosku o pozwolenie na budow ę (remont), wraz z okre ślonymi warunkami. Wniosek powinien by ć sporz ądzony z uwzgl ędnieniem przepisów wynikaj ących z art. 30, ust. 7 ustawy – Prawo budowlane. Zatajenie informacji o wyst ępowaniu azbestu w wyrobach, które b ędą przedmiotem prac remontowo-budowlanych skutkuje – na podstawie ustawy Prawo ochrony środowiska – odpowiedzialno ści ą prawn ą. Po dopełnieniu obowi ązków formalnoprawnych, wła ściciel lub zarz ądca dokonuje wyboru wykonawcy prac- wytwórcy odpadów niebezpiecznych. Zawiera umow ą na wykonanie prac zabezpieczenia lub usuwania wyrobów zawieraj ących azbest oraz oczyszczenia budynku, budowli, instalacji lub urz ądzenia oraz terenu z azbestu. W umowie powinny by ć jasno sprecyzowane obowi ązki stron, równie Ŝ w zakresie zabezpieczenia przed emisj ą azbestu w czasie wykonywania prac. Niezale Ŝnie od obowi ązków wykonawcy prac, wła ściciel lub zarz ądca powinien poinformowa ć mieszka ńców lub u Ŝytkowników budynku, budowli, instalacji lub urz ądzenia oraz terenu, o usuwaniu niebezpiecznych materiałów zawieraj ących substancje stwarzaj ące szczególne zagro Ŝenie dla ludzi oraz o sposobach zabezpieczenia przed t ą szkodliwo ści ą. Na ko ńcu wła ściciel lub zarz ądca powinien uzyska ć od wykonawcy prac, pisemne o świadczenie o prawidłowo ści wykonania robót i oczyszczenia z azbestu, a nast ępnie przechowywa ć je przez okres co najmniej 5-lat, wraz z inna dokumentacj ą budynku, budowli, instalacji lub urz ądzenia oraz terenu.

39 Przedstawienie zagadnie ń w formie schematycznej:

3.2.3. Obowi ązki wykonawcy prac zwi ązanych z usuwaniem azbestu oraz post ępowanie przy pracach przygotowawczych do usuwania wyrobów zawieraj ących azbest

1.Wykonawcy prac polegaj ących na demonta Ŝu elementów azbestowych jako wytwórcy odpadów niebezpiecznych (godnie z w/c ustaw ą o odpadach) przed przyst ąpieniem do wykonywania prac, zobowi ązani s ą do: - uzyskania, od organu ochrony środowiska – wojewoda/starosta - decyzji zatwierdzającej program gospodarki odpadami niebezpiecznymi, je Ŝeli ilo ść odpadów przekracza 0,1 Mg rocznie /je Ŝeli ilo ść wytworzonych odpadów niebezpiecznych nie przekracza 0,1 Mg

40 rocznie nale Ŝy przedło Ŝyć informacj ę o sposobie gospodarowania wytwarzanymi odpadami, - przeszkolenia przez uprawnion ą instytucj ę zatrudnionych pracowników, osób kieruj ących lub nadzoruj ących prace polegaj ące na zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest w zakresie bezpiecze ństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu tych wyrobów oraz przestrzegania procedur dotycz ących bezpiecznego post ępowania. Pracownicy zatrudnieni którzy s ą nara Ŝenie na azbest powinni by ć wyposa Ŝeni w odpowiednie do warunków pracy środki ochrony indywidualnej oraz odzie Ŝ i obuwie ochronne: - opracowania przed rozpocz ęciem prac szczegółowego planu prac usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. Plan prac zawiera informacje okre ślone w obowi ązuj ących przepisach, - przed przyst ąpieniem do prac, wykonawca jest zobowi ązany do zgłoszenia tego faktu wła ściwemu organowi nadzoru budowlanego oraz wła ściwemu okr ęgowemu inspektorowi pracy. Zgłoszenie zawiera informacje okre ślone w obowi ązuj ących przepisach. Informacje, które powinien zawiera ć szczegółowy plan prac usuwania wyrobów azbestowych oraz zgłosze ń organowi nadzoru budowlanego i inspektorowi prac okre śla w/w rozporz ądzeniu /Dz.U. Nr 71 poz.649/. Przed przyst ąpieniem do prac polegaj ących na demonta Ŝu elementów zawieraj ących azbest wykonawca jest zobowi ązany odpowiednio przygotowa ć miejsce prowadzenia prac mi ędzy innymi poprzez: - odizolowanie obszaru prac od otoczenia poprzez stosowanie osłon zabezpieczaj ących przenikanie azbestu do środowiska, - ogrodzenie terenu prac z zachowaniem bezpiecznej odległo ści od traktów komunikacyjnych dla pieszych, przy zastosowaniu odpowiednich osłon - umieszczenie w strefie prac w widocznym miejscu tablic informacyjnych "Uwaga! Zagro Ŝenie azbestem" lub "Uwaga! Zagro Ŝenie azbestem – krokidolitem" Przy pracach elewacyjnych powinny by ć stosowane odpowiednie kurtyny zasłaniaj ące fasad ę obiektu, a Ŝ do gruntu, a teren wokół obj ęty kurtyn ą, powinien by ć wyło Ŝony grub ą foli ą, dla łatwego oczyszczania po ka Ŝdej zmianie roboczej.

41 Wszystkie prace zwi ązane z usuwaniem wyrobów zawieraj ących azbest trzeba prowadzi ć w taki sposób aby uniemo Ŝliwi ć emisj ę azbestu do środowiska oraz zminimalizowa ć pylenie. Aby to osi ągn ąć : - Wyroby azbestowe przed ich usuni ęciem powinny by ć nawil Ŝone wod ą i utrzymywane w stanie wilgotnym przez cały czas pracy. - Wyroby (płyty, kształtki, rury) nale Ŝy demontowa ć w cało ści, w miar ę mo Ŝliwo ści unikaj ąc destrukcji mechanicznej. - Do prac nale Ŝy u Ŝywa ć narz ędzi r ęcznych lub wolnoobrotowych narz ędzi mechanicznych wyposa Ŝonych w miejscowe instalacje odci ągaj ące powietrze. - W przypadku wyst ępowania st ęŜ eń pyłu azbestu przekraczaj ących dopuszczalne warto ści dla miejsca pracy nale Ŝy prowadzi ć kontrolny monitoring powietrza. - Codziennie zabezpiecza ć zdemontowane wyroby i odpady zawieraj ące azbest i magazynowa ć je na wyznaczonym i zabezpieczonym miejscu. - Usuni ęte wyroby azbestowe (>1000 kg/m ³ tj. płyty i cz ęś ci płyt azbestowo- cementowych) nale Ŝy pakowa ć w foli ę polietylenow ą o grubo ści nie mniejszej ni Ŝ 2 mm, - Przed opakowaniem pyły azbestowe, wyroby i odpady wyrobów azbestowych mi ękkich (<1000 kg/m ³) nale Ŝy zestali ć przy u Ŝyciu cementu, -Opakowania z odpadami powinny by ć szczelnie zamkni ęte i oznakowane w sposób trwały. Wzór oznakowania wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest stanowi zał ącznik nr 5 do opracowania. Po zako ńczeniu prac polegaj ących na demonta Ŝu elementów azbestowych trzeba oczy ści ć teren robót i jego otoczenie. Prace porz ądkowe nale Ŝy wykonywa ć starannie stosuj ąc metody uniemo Ŝliwiaj ące emisj ę pyłu azbestu do środowiska przez zastosowanie urz ądze ń filtracyjno-wentylacyjnych z wysoko skutecznym filtrem lub na mokro. Po wykonaniu prac wykonawca jest zobowi ązany do przedstawienia zleceniodawcy wła ścicielowi, u Ŝytkownikowi wieczystemu lub zarz ądcy nieruchomo ści pisemnego oświadczenia stwierdzaj ącego prawidłowo ść wykonania prac. W przypadku, kiedy przedmiotem prac były wyroby o g ęsto ści obj ęto ściowej mniejszej ni Ŝ 1000 kg/m³ lub wyroby mocno uszkodzone i zniszczone lub prace obejmowały wyroby zawieraj ące azbest krokidolit lub prowadzone były w pomieszczeniach zamkni ętych, wykonawca prac ma obowi ązek przedstawienia wyników badania powietrza, przeprowadzonego przez uprawnione do tego laboratorium lub instytucj ę.

42 Przedstawienie zagadnie ń w formie schematycznej:

Post ępowanie przy pracach przygotowawczych do usuwania wyrobów zawieraj ących azbest.

43 Prace polegaj ące na usuwaniu wyrobów zawieraj ących azbest, wytwarzaniu odpadów niebezpiecznych, wraz z oczyszczaniem obiektu, terenu, instalacji z azbestu. ]

Przedstawienie zagadnie ń w formie schematycznej: [ 26,28]

3.3. Transport odpadów zawieraj ących azbest

Transport odpadów zawieraj ących azbest, które znajduj ą si ę na li ście odpadów niebezpiecznych, odbywa si ę z zachowaniem przepisów Ustawy z dnia 28 pa ździernika 2002 r. o przewozie towarów niebezpiecznych (Dz.U. Nr 199, poz. 1671) oraz

44 Rozporz ądzenia Ministra Infrastruktury z dnia 19 grudnia 2002 r. w sprawie zakresu i sposobu stosowania przepisów o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych do transportu odpadów niebezpiecznych (Dz.U. Nr 236, poz. 1986). Odpady zawieraj ące azbest, pochodz ące z budowy, remontu i demonta Ŝu obiektów budowlanych, materiały izolacyjne oraz materiały konstrukcyjne zawieraj ące azbest, zgodnie z ADR zaliczone zostały do klasy 9 (ró Ŝne przedmioty i materiały niebezpieczne), z czego wynikaj ą okre ślone wymagania w zakresie ich transportu. Przemieszczanie opakowa ń z odpadami zawieraj ącymi azbest powinno odbywa ć si ę w taki sposób, by nie nast ąpiło ich otwarcie lub uszkodzenie, aby emisja włókien azbestowych nie dostała si ę do otoczenia. Zgodnie z Ustaw ą z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (DzU nr 62, poz. 628) ze zm. prowadz ący działalno ść w zakresie transportu odpadów zawieraj ących azbest (przewo źnik odpadów) obowi ązany jest do uzyskania zezwolenia na transport odpadów. Zezwolenie wydaje w drodze decyzji starosta wła ściwy ze wzgl ędu na miejsce siedziby lub zamieszkania przewo źnika odpadów. Transport odpadów niebezpiecznych zawieraj ących azbest, nale Ŝy prowadzi ć z zachowaniem przepisów dotycz ących transportu towarów niebezpiecznych spełniaj ąc okre ślone w tych przepisach kryteria klasyfikacyjne. Do przedsi ębiorcy prowadz ącego działalno ść wył ącznie w zakresie ich transportu na składowisko nale Ŝy: ·posiadanie karty przekazania odpadu z potwierdzeniem przej ęcia odpadu, ·posiadanie dokumentu przewozowego z opisem towarów (odpadów) niebezpiecznych, ·posiadanie świadectwa dopuszczenia pojazdu do przewozu odpadów niebezpiecznych, ·posiadanie przez kierowc ę za świadczenia ADR o uko ńczeniu kursu dokształcaj ącego dla kierowców pojazdów przewo Ŝą cych towary niebezpieczne, ·oznakowanie pojazdu odblaskowymi tablicami ostrzegawczymi, ·utrzymanie czysto ści skrzyni ładunkowej pojazdu, ·sprawdzenie stanu opakowa ń i ich oznakowanie liter ą „a”, ·sprawdzenie umocowania sztuk przesyłki z odpadami w poje ździe. Do przewo Ŝenia odpadów z azbestem mog ą by ć u Ŝywane samochody ci ęŜ arowe z nadwoziem skrzyniowym bez przyczepy lub z jedn ą przyczep ą. Pojazdy przewo Ŝą ce odpady powinny by ć zaopatrzone w świadectwo dopuszczenia pojazdu do przewozu odpadów niebezpiecznych oraz odpowiednio oznakowane. Kierowca wyznaczony do przewozu odpadów zawieraj ących azbest zobowi ązany jest do uko ńczenia kursu dokształcaj ącego kierowców pojazdów przewo Ŝą cych materiały niebezpieczne. Przed ka Ŝdym załadunkiem odpadów skrzynia ładunkowa pojazdu powinna by ć dokładnie

45 oczyszczona, w szczególno ści z ostrych i twardych przedmiotów (np. gwo ździ, śrub), nie stanowi ących integralnej cz ęś ci nadwozia pojazdu. Wskazane jest wyło Ŝenie podłogi skrzyni ładunkowej foli ą, w celu zabezpieczenia opakowa ń przed uszkodzeniem. Załadunek i rozładunek opakowa ń z odpadami powinny odbywa ć si ę przy wykorzystaniu dźwigu lub podno śnika. Przewo źnik powinien odmówi ć przyj ęcia przesyłki odpadów, która nie posiada oznakowania wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest oraz w przypadku, kiedy opakowanie zostało uszkodzone przy załadunku. Odpowiednio zabezpieczone odpady zawieraj ące azbest powinny by ć uło Ŝone i umocowane na poje ździe tak, aby w czasie ich przewozu nie przesuwały si ę oraz nie były nara Ŝone na tarcie, wstrz ąsy, przewracanie si ę i wypadni ęcie z pojazdu. W czasie przewozu ładunek powinien by ć dokładnie zabezpieczony foli ą lub plandek ą przed uszkodzeniem. Po kaŜdym wyładunku odpadów z pojazdu nale Ŝy dokładnie sprawdzi ć, czy na powierzchni skrzyni ładunkowej nie znajduj ą si ę pozostało ści po przewo Ŝonym materiale. W przypadku stwierdzenia takiej pozostało ści nale Ŝy niezwłocznie j ą usun ąć oraz dokładnie oczy ści ć pojazd i jego wyposa Ŝenie, z zachowaniem środków ostro Ŝno ści przewidzianych dla prac przy usuwaniu azbestu. Odpady niebezpieczne zawieraj ące azbest transportowane s ą na składowisko przeznaczone do składowania tego typu odpadów. Tam nast ępuje ich przekazanie nast ępnemu posiadaczowi odpadów – zarz ądzaj ącemu składowiskiem i potwierdzenie tego faktu na karcie przekazania odpadu. [ 28,29]

3.4. Składowanie odpadów zawieraj ących azbest

Odpady zawieraj ące azbest z uwagi na zakaz stosowania azbestu nie mog ą by ć poddawane odzyskowi (wykorzystaniu) i musz ą by ć w sposób bezpieczny dla zdrowia ludzi oraz środowiska unieszkodliwiane przez składowanie. Zasady składowania tych odpadów regulowane s ą Ustaw ą z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach. Odpady zawieraj ące azbest umieszczać nale Ŝy na składowiskach odpadów niebezpiecznych. Je Ŝeli umieszczenie odpadów zawieraj ących azbest na składowiskach odpadów niebezpiecznych nie jest mo Ŝliwe, to odpady te mog ą by ć deponowane na wydzielonych cz ęś ciach składowisk innych ni Ŝ niebezpieczne, z wyj ątkiem składowisk odpadów oboj ętnych, do czego wymagane jest uzyskanie zezwolenia starosty wła ściwego ze wzgl ędu na miejsce składowania odpadów. Zgodnie z zapisem zawartym w projekcie

46 Rozporz ądzenia Ministra Środowiska w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (znajduj ącym si ę na ko ńcowym etapie uzgodnie ń mi ędzyresortowych), odpady pochodz ące z budowy, remontu i demonta Ŝu obiektów budowlanych oraz infrastruktury drogowej o kodach: 17 06 01 (materiały izolacyjne zawieraj ące azbest) i 17 06 05 (materiały konstrukcyjne zawieraj ące azbest) mog ą by ć deponowane na składowiskach ewentualnie na wydzielonych kwaterach na terenie innych składowisk, przeznaczonych do wył ącznego składowania tych odpadów, urz ądzonych w specjalnie wykonanych zagł ębieniach terenu, ze ścianami bocznymi zabezpieczonymi przed osypywaniem. Składowanie odpadów zawieraj ących azbest powinno by ć zako ńczone na poziomie 2 m poni Ŝej poziomu terenu otoczenia, nast ępnie nale Ŝ składowisko wypełni ć ziemi ą do poziomu terenu. Odpady zawieraj ące azbest powinny by ć składowane selektywnie, w izolacji od innych, a miejsce składowania musi by ć oznakowane i zaznaczone na planie sytuacyjnym składowiska. Prace zwi ązane ze składowaniem odpadów zawieraj ących azbest nale Ŝy prowadzi ć w sposób zabezpieczaj ący przed emisj ą pyłu azbestowego do powietrza, zatem podstawowym zadaniem jest niedopuszczenie do uszkodzenia opakowa ń odpadów. Opakowania z odpadami nale Ŝy zdejmowa ć z pojazdu przy u Ŝyciu urz ądze ń d źwigowych i ostro Ŝnie układa ć warstwami w kwaterze składowiska. Powierzchnia składowanych odpadów w opakowaniach powinna by ć zabezpieczana przed emisj ą pyłów poprzez przykrycie foli ą lub warstw ą gruntu, ka Ŝdorazowo po zło Ŝeniu odpadów. Po wypełnieniu odpadami zawieraj ącymi azbest wydzielonej kwatery składowiska, nale Ŝ; przykry ć j ą warstw ą gruntu, a nast ępnie zrekultywowa ć zgodnie z wymaganiami okre ślonymi w decyzji o pozwoleniu na budow ę składowiska. Zarz ądzaj ący składowiskiem zobowi ązany jest do prowadzenia ilo ściowej i jako ściowej ewidencji odpadów zgodnie z katalogiem odpadów przy wykorzystaniu karty ewidencji odpadu zał ącznik nr 6 oraz karty przekazania odpadu (w oparciu o wzór dokumentu stanowi ącego zał ącznik nr 7 do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 11 grudnia 2001 r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeb) ewidencji odpadów). [ 28,29]

4. Zadania samorz ądu lokalnego w zakresie post ępowania z azbestem

47

4.1. Zadania okre ślone w „Programie usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski”

System stworzony dla gromadzenia, przetwarzania i prezentacji informacji przydatnych w realizacji podanego w tytule „Programu …”. Interdyscyplinarno ść „Programu …” powoduje konieczno ść koordynacji wszystkich jednostek i instytucji przedmiotowo odpowiedzialnych za realizacj ę poszczególnych zada ń lub po średnio bior ących udział w ich realizacjach. Dlatego te Ŝ zadania b ędą realizowane na trzech poziomach: -- Centralnym – Rada Ministrów, minister wła ściwy do spraw gospodarki i w strukturze ministerstwa Główny Koordynator „Programu …”. -- Wojewódzkim – wojewoda, samorz ąd województwa. -- Lokalnym – samorz ąd powiatowy, samorz ąd gminny. Według „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski” do zada ń szczebla powiatowego nale Ŝy: - uwzgl ędnienie usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest w powiatach i gminnych planach gospodarki odpadami, - współpraca z organizacjami społecznymi wspieraj ącymi „Program …”, - współpraca z lokalnymi mediami celem rozpowszechnienia informacji dotycz ących zagro Ŝeń powodowanych przez azbest oraz wyroby z azbestem, - współpraca z przedsi ębiorstwami zajmuj ącymi si ę usuwaniem wyrobów zawieraj ących azbest, prowadzenie lokalnej polityki społecznej w zakresie opłat za składowanie odpadów zawieraj ących azbest, szczególnie w stosunku do ubo Ŝszych wła ścicieli obiektów, - wyst ąpienie do odpowiednich jednostek o przeprowadzenie monitoringu zagro Ŝonych rejonów i ustalenie stopnia emisji pyłu i włókien azbestu, - sporz ądzanie rocznych informacji w zakresie realizacji zada ń „Programu …” na terenie powiatu oraz ich przekazywanie samorz ądowi województwa, - współpraca z wojewod ą, samorz ądem województwa oraz samorz ądami gminnymi, w zakresie zada ń wynikaj ących z „Programu …”, - ustalenie o środka dyspozycyjno-kontrolnego do nadzoru realizacji programu na terenie powiatu oraz dla podejmowania, lub koordynacji decyzji strategicznych i finansowych, w tym decyzji szczegółowych, w zakresie wykonawczym tak Ŝe kontaktów z

48 zainteresowanymi osobami prawnymi i fizycznymi. Koordynacja działa ń gmin w powiecie, - przedstawienie wyników monitoringu na mapie powiatu, podejmowanie w miar ę potrzeby odpowiednich działa ń administracyjnych w stosunku do wła ścicieli oraz zarz ądców obiektów szczególnie zagro Ŝonych, - ustalenie rejonów spodziewanego wzrostu zagro Ŝenia pyłem azbestu z uwagi na koncentracj ę wyst ępowania uszkodze ń lub technologicznego zu Ŝycia wyrobów zawieraj ących azbest, - przygotowanie wykazów obiektów zawieraj ących azbest, dane ilo ściowe i jako ściowe oraz rejonów wyst ępuj ącego nara Ŝenie na ekspozycje azbestu, - sukcesywne dokonywanie przegl ądu technicznego obiektów na terenie gmin stosowanie do Rozporz ądzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 roku w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego u Ŝytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest ( Dz. U. z 2004 r. Nr 71 poz. 241), - opracowanie danych liczbowych o ilo ści i rozmieszczeniu wyrobów zawieraj ących azbest na terenie powiatu i ka Ŝdej gminy, w tym opracowanie zał ączników mapowych, - opracowanie „Programu …” usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest na terenie powiatu, w okresie zło Ŝonych 30-tu lat, b ądź krótszym w zale Ŝno ści od lokalnych mo Ŝliwo ści i uwarunkowa ń, - opracowanie i wydawanie odpowiednich zalece ń i wytycznych dla gmin, administracji osiedli mieszkaniowych i obiektów komunalnych dotycz ących sposobów bezpiecznego post ępowania z wyrobami zawieraj ącymi azbest. Zgodnie z art.14 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku o odpadach ( Dz. U. z 2007 r. Nr 39 poz. 251) na szczeblu krajowym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym opracowane s ą plany gospodarki odpadami. Podstawa do opracowania programów usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest w pierwszej kolejno ści jest dokonanie rozpoznania stopnia zu Ŝycia tych wyrobów zabudowanych na konkretnych obiektach. Uzyskane dane powinny by ć gromadzone przez samorz ąd gminy, a nast ępnie przekazywane do samorz ądu powiatowego celem opracowania „Programu …” stanowi ącego integralną cz ęść z programem wojewódzkim. Niezb ędne jest rozpowszechnianie w śród społeczno ści lokalnej informacji o skutkach dla zdrowia i środowiska powodowanego przez azbest i wyroby zawieraj ące azbest, zorganizowanie wszelkiej pomocy wszystkim wła ścicielom obiektów przez samorz ądy powiatów i gmin przy wypełnianiu arkuszy ocen uj ętych w Rozporz ądzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i

49 Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 roku w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego u Ŝytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest ( Dz. U. z 2004 r. Nr 71 poz. 241 ), zał ącznik nr 4 , przekazywanie informacji o mo Ŝliwo ściach uzyskiwania pomoc kredytowej na modernizacj ę obiektów. Na terenie kraju znajduje si ę ogółem 15,466 tys. Ton odpadów zawieraj ących azbest: - 14,866 tys. ton płyt azbestowo-cementowych, - 600 tys. ton rur i innych wyrobów azbestowo-cementowych.

Szacunkowe koszty realizacji programu oraz źródła jego finansowania w ci ągu 30 lat: Realizacja programu ze środków: a) publicznych – 821,15 mln zł, w tym: - bud Ŝet państwa – 65,15 mln zł; - fundusz pracy – 45,00 mln zł; - bud Ŝet jednostek samorz ądu terytorialnego, fundusze ekologiczne – 711,00 mln zł; b) prywatnych – 47198,00 mln zł; c) zagranicznych – 212,85 mln zł. Źródła finansowania Programu - EKOFUNDUSZ, - Bud Ŝet jednostek samorz ądu terytorialnego, - Banki, - NFO ŚiGW, - Kapitał własny posiadaczy odpadów, - WFO ŚiGW, - Bud Ŝet pa ństwa, - Środki zagraniczne UE. [ 30,31]

Tab.4. Przewidywana ilo ść składowisk w układzie wojewódzkim do lokowania odpadów azbestowo-cementowych w latach 2003-2032 [ 31]

50

Województwo Lata

2003-2012 2013-2022 2023-2032

Ilo ść składowisk o powierzchni 1 ha 2 ha 5 ha 1 ha 2 ha 5 ha 1 ha 2 ha 5 ha Dolno śląskie 1 1 1 1

Kujawsko-Pomorskie 1 1 1 1 1 1

Lubelskie 2 1 1 1 1 1

Lubuskie 1 1 1

Łódzkie 1 2 2 2

Małopolskie 2 1 2 1

Mazowieckie 1 2 2 1 1

Opolskie 1 1

Podkarpackie 1 1 1 1 1

Podlaskie 2 1 2

Pomorskie 2 1 1 1

Śląskie 1 1 2 2

Świ ętokrzyskie 1 1 2 1

Warmi ńsko-Mazurskie 1 1 1 1 1

Wielkopolskie 1 1 2 2

Zachodniopomorskie 2 1 1 1

Polska – cały kraj 15 16 3 8 17 4 5 14 2

Ogółem 34 29 21

4.2. Zadania wynikaj ące z Planu Gospodarki Odpadami dla Województwa Pomorskiego

51 Zgodno ść gospodarowania odpadami z zasadami okre ślonymi w ustawie Prawo Ochrony Środowiska oraz ustawie o odpadach wymaga przyj ęcia kierunków działa ń w województwie pomorskim:

- Wdro Ŝenie systemów pełnej i wiarygodnej ewidencji odpadów i metod ich zagospodarowania, w tym ewidencji zakładowych składowisk odpadów z sektora gospodarczego, nadzór nad gospodarowaniem odpadami i prowadzenie monitoringu;

- Opracowanie na poziomie wojewódzkim baz informacyjnych zawieraj ących dane dotycz ące lokalizacji, ilo ści i stanu wyrobów zawieraj ących azbest, na podstawie informacji uzyskanych z przegl ądów realizowanych przez wła ścicieli lub zarz ądców obiektów i urz ądze ń budowlanych na mocy rozporz ądzenia Ministra Gospodarki z dnia 14.08.1998 r. w sprawie sposobów bezpiecznego u Ŝytkowania oraz warunków usuwania wyrobów zawieraj ących azbest, monitoring usuwania oraz prawidłowego post ępowania z wyrobami zawieraj ącymi azbest, oraz opracowywanie programów usuwania wyrobów zawieraj ących azbest na poziomie wojewódzkim, powiatowym i gminnym;

- Zapewnienie pełnej zgodno ści nowo budowanych składowisk odpadów z wymogami ustawy z dnia 27.04.2001 r. o odpadach oraz wydanych na jej podstawie rozporz ądze ń,

- Opracowanie list rankingowych składowisk przeznaczonych do likwidacji lub modernizacji oraz terenów zdegradowanych przeznaczonych do rekultywacji;

- Ocena przydatno ści istniej ących składowisk pod k ątem dopuszczania składowania wybranych odpadów niebezpiecznych;

- Zapewnienia bezpiecznego dla zdrowia ludzi usuni ęcia wyrobów zawieraj ących azbest i zdeponowanie ich na wyznaczonych składowiskach w sposób eliminuj ący ich negatywny oddziaływanie;

- Organizacja systemu zbiórki odpadów niebezpiecznych od mieszka ńców oraz małych i średnich przedsi ębiorców, poprzez organizacj ę gminnych punktów zbierania i stacji przeładunkowych odpadów niebezpiecznych.

Zaproponowane wy Ŝej kierunki działa ń s ą podporz ądkowane osi ągni ęciu okre ślonych celów w gospodarce odpadami województwa pomorskiego. Cel podstawowy to zapobieganie powstawaniu odpadów lub ograniczenie ich ilo ści oraz wdro Ŝenie nowoczesnego systemu ich odzysku i unieszkodliwienia.

52 Krajowy plan gospodarki odpadami oraz II Polityka Ekologiczna Pa ństwa, formułuj ą nast ępuj ące zakładane poziomy zmian w gospodarce odpadami:

-wydzielenie odpadów niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych poprzez ich selektywn ą zbiórk ę, celem unieszkodliwienia, na poziomie 15% odpadów niebezpiecznych wydzielonych ze strumienia odpadów komunalnych w 2005 r., 50% w 2010 r. oraz 80% w 2014 r.,

-zamykanie i rekultywacja do roku 2009 składowisk nie spełniaj ących wymogów rozporz ądzenia M Ś z dnia 24.03.2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów ( Dz.U. z 2003, Nr 61 poz. 549 ).

Aby osi ągn ąć wy Ŝej wymienione cele nale Ŝy zrealizowa ć zadania o charakterze ci ągłym miedzy innymi redukcja do 2014 r. małych i nieefektywnych składowisk lokalnych i zapewnienie funkcjonowania składowisk ponad gminnych w ilo ści od pi ęciu do maksymalnie pi ętnastu obiektów w skali województwa, w tym zamykanie i rekultywacja do roku 2009 składowisk nie spełniaj ących wymogów rozporz ądzenia M Ś z dnia 24.03.2003 r. oraz mo Ŝliwo ść zamykania składowisk odpadów z urz ędu zgodnie z tak zwan ą ustaw ą czyszcz ącą ( Dz.U. z 2003 Nr 7, poz.78 ). Zag ęszczanie sieci stacji przeładunkowych odpadów niebezpiecznych ze strumienia odpadów komunalnych oraz od małych i średnich przedsi ębiorców na poziomie jedna na do pi ęć dziesi ąt gminnych punktów zbiórki tych odpadów.

Podstawowym zadaniem w zakresie gospodarki odpadów niebezpiecznych województwa pomorskiego powinna by ć weryfikacja ilo ści poszczególnych grup odpadów wytwarzanych na terenie województwa. Odpady azbestowe powstaj ą przede wszystkim w budownictwie podczas prac demonta Ŝowych. Odpady te unieszkodliwiało si ę przez ich składowanie na składowisku odpadów w Małociechowie województwo kujawsko – pomorskie, oraz w Gilwie Małej koło Kwidzyna.

. Główn ą metod ą unieszkodliwiania tych odpadów jest ich składowanie.

Składowisko w Małociechowie oraz Gilwie Małej nie rozwi ąŜ e problemów składowania odpadów azbestowych na terenie województwa pomorskiego, nale Ŝy w latach 2003 – 2032 wybudowa ć na terenie województwa składowiska:

- średnich, o powierzchni około 5 ha – 2 obiekty,

53 - małych, o powierzchni do 2 ha – 3 obiekty.

Główny strumie ń odpadów niebezpiecznych wypływa z du Ŝych aglomeracji przemysłowych, w tym wył ącznie w Gda ńsku i Gdyni powstaje około 70% całego strumienia tych odpadów. Z innych aglomeracji nale Ŝy wymieni ć: powiat starogardzki, powiat tczewski oraz pucki. Najmniej odpadów niebezpiecznych powstaje w powiecie nowodworskim oraz powiecie człuchowskim. Szacuje się, Ŝe w roku 2000 w województwie pomorskim znajduje si ę około 583 tys. Mg wyrobów zawieraj ących azbest. Na terenie województwa pomorskiego nie przeprowadzono pełnej inwentaryzacji budynków, budowli, urz ądze ń, wyrobów, która dała by podstawy do okre ślenia ilo ści przewidzianych do usuni ęcia. W województwie pomorskim ilo ść wyrobów zawieraj ących azbest (płyty + rury) zabudowanych w obiektach budowlanych, według stanu w roku 2000 przedstawia si ę nast ępuj ąco:

- płyty azbestowo-cementowe 546 480 Mg,

- rury azbestowo-cementowe 36 400 Mg.

Cz ęść odpadów zawieraj ących azbest składowano na składowisko Szadółki w Gda ńsku, cz ęść przekazywano na składowisko w Trzemesznie województwo wielkopolskie. Poniewa Ŝ usuwanie znacznych ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest jest procesem długotrwałym, kosztownym i trudnym. Zało Ŝono 30 letni okres realizacji „Programu usuwania azbestu”. [ 7,32]

4.3. Zadania wynikaj ące z Planu Gospodarki Odpadami dla Powiatu Starogardzkiego

W Planie Gospodarki Odpadami dla Powiatu Starogardzkiego na lata 2009 – 2032 jako główne kierunki działa ń przyj ęto: - organizacja kampanii informacyjnej o szkodliwo ści wyrobów zawieraj ących azbest i konieczno ści bezpiecznego ich usuwania, - opracowanie planu rozmieszczenia na terenie powiatu wyrobów zawieraj ących azbest, - podj ęcie działa ń w kierunku sukcesywnego usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z obiektów budowlanych, przy przestrzeganiu przepisów obowi ązuj ących w tym zakresie, - opracowanie harmonogramu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. Zadania w ramach priorytetu „wdra Ŝanie systemu gospodarki odpadami

54 niebezpiecznymi” 1. Opracowanie powiatowego programu usuwania azbestu i wyrobów azbestowych po dokonaniu inwentaryzacji. 2. Realizacja powiatowego programu usuwania azbestu i wyrobów azbestowych. 3. Informacje o ilo ści, stanie i gospodarce wyrobami i odpadami zawieraj ącymi azbest w poszczególnych gminach powiatu Starogardzkiego

Informacje dotycz ące ilo ści wyst ępuj ących na terenie powiatu starogardzkiego wyrobów zawieraj ących azbest uzyskano na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji w gminach powiatu starogardzkiego. [ 4]

5. Informacje o ilo ści, stanie i gospodarce wyrobami i odpadami zawieraj ącymi azbest w poszczególnych gminach powiatu starogardzkiego

5.1. Wyroby zawieraj ące azbest w powiecie Starogardzkim – rodzaj i ilo ść – prognoza w poszczególnych gminach powiatu Starogardzkiego

W powiecie starogardzkim, z uwagi na rolniczo - turystyczny charakter tego obszaru, nale Ŝy spodziewa ć si ę przede wszystkim wyrobów zawieraj ących azbest zwi ązanych głównie z budownictwem. Płyty azbestowo-cementowe wykorzystywane były do pokry ć połaci dachowych, elewacji budynków a rury i zł ącza azbestowo-cementowe stosowane były w przy budowie wodoci ągów. Do oblicze ń prognozy ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest w poszczególnych gminach powiatu starogardzkiego przyj ęto wska źniki obliczone na podstawie danych zebranych w gminach: Zblewo, Sm ętowo Graniczne, Skórcz, Osiek, Osieczna, Lubichowo, Kaliska, Bobowo, Skarszewy, Starogard Gda ński, Gmina Miejska Starogard Gda ński, Gmina Miejska Skórcz, Gmina Miejska Czarna Woda oraz warto ści przyj ętych w „Programie usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski”. Wska źniki te wyra Ŝaj ą ilo ść odpadu azbestowego (w m² lub Mg) przypadaj ącą na 1 mieszka ńca. [ 4]

5.2. Charakterystyka poszczególnych gmin powiatu Starogardzkiego pod wzgl ędem wyst ępowania wyrobów azbestowych

55 W powiecie starogardzkim, z uwagi na rolniczo - turystyczny charakter tego obszaru, wyroby zawieraj ące azbest wyst ępuj ą przede wszystkim w obiektach budowlanych mieszkalnych i inwentarskich głównie w postaci ró Ŝnego rodzaju płyt azbestowo-cementowych wykorzystywanych w latach ubiegłych do wykonania pokry ć dachowych, elewacji budynków, a tak Ŝe rur i zł ącz azbestowo-cementowe dla budownictwa. W jednej tonie mie ści si ę 66 m 2 płyt azbestowo-cementowych typu „eternit”, 125 m2 płyt azbestowo-cementowych typu „karo” i 110 mb rur fi 200 mm i zł ącza azbestowo-cementowych. Gminy tworz ą ewidencje wyst ępowania wyrobów zawieraj ących azbest na podstawie zgłosze ń osób fizycznych. Osoby fizyczne nie będące przedsi ębiorcami maj ą obowi ązek przedkładania informacji o zastosowanych wyrobach zawieraj ących azbest, poprzez wypełnianie arkuszy ocen stanu i mo Ŝliwo ści bezpiecznego u Ŝytkowania wyrobów zawieraj ących azbest z wyszczególnieniem rodzaju, ilo ści i miejsca wyst ępowania wyrobów zawieraj ących azbest odpowiednio wójtowi lub burmistrzowi. Gminy powiatu starogardzkiego systematycznie powiadamiaj ą swoich mieszka ńców o obowi ązku przedło Ŝenia informacji o wyrobach zawieraj ących azbest wyst ępuj ących w gospodarstwach. Gminy chc ąc ułatwi ć mieszka ńcom dost ęp do wzoru formularza umieszczaj ą go na swoich stronach internetowych, tablicach ogłosze ń. Poni Ŝej przedstawiono syntetyczne dane dotycz ące problematyki azbestu dla poszczególnych gmin wchodz ących w skład powiatu starogardzkiego: Zblewo, Sm ętowo Graniczne, Skórcz, Osiek, Osieczna, Lubichowo, Kaliska, Bobowo, Skarszewy, Starogard Gda ński, Gmina Miejska Starogard Gda ński, Gmina Miejska Skórcz, Gmina Miejska Czarna Woda. [ 4]

5.2.1. Gmina Zblewo

Charakterystyka gminy Zblewo: Gmin ę Zblewo o powierzchni 137,96 km² zamieszkuje 10 937 mieszka ńców. UŜytki rolne stanowi ą 60% powierzchni, a uŜytki le śne 28%. Gmina stanowi 10,26% powierzchni powiatu. Gmina wiejska poło Ŝona jest w południowej cz ęś ci województwa pomorskiego. Obejmuje ona znaczn ą cz ęść Pojezierza Starogardzkiego i skraj Borów Tucholskich. Gmina Zblewo nale Ŝy do powiatu Starogardzkiego. Na terenie gminy nie ma wi ększych znacz ących zakładów przemysłowych, głównie prowadzona jest obsługa ruchu turystycznego. W skład gminy wchodzi 16 sołectw : Białachowo, Borzechowo,

56 Bytonia, Jezierce, Karolewo, Kleszczewo Ko ścierskie, Lipia Góra Mała, Mały Bukowiec, Miradowo, Nowy Cis, Pałubinek, Pinczyn, Radziejewo, Semlin, Tomaszewo i Zblewo.

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : Zgodnie z GPGO planuje si ę przeprowadzenie w latach 2009-2032 kampanii informacyjnej o szkodliwo ści materiałów zawieraj ących azbest, opracowanie programu usuwania azbestu na terenie Gminy, opracowanie szczegółowego harmonogramu usuwania azbestu z budynków komunalnych i prywatnych, wspieranie osób fizycznych ch ętnych do usuwania materiałów zawieraj ących azbest z prywatnych budynków, jak równie_ prowadzenie monitoringu usuwania tych wyrobów. Do ko ńca 2032 r. planuje si ę całkowite usuni ęcie wyrobów zawieraj ących azbest z terenu Gminy.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: W Maju 2007 roku na terenie gminy Zblewo przeprowadzono inwentaryzacj ę wyrobów azbestowych. W gminie Zblewo znajduje si ę: 166463,00 m² wyrobów azbestowych i około 2 km rur azbestowo-cementowych.

Bilans wyrobów zawieraj ących azbest na terenie Gminy Zblewo Gmina Zblewo poło Ŝona jest w południowej cz ęś ci województwa pomorskiego, 70 km na południowy zachód od Gda ńska. Na trasie krzy Ŝuj ących si ę dróg z północy na południe i ze wschodu na zachód. Tu przebiega droga krajowa nr 22 Berlin – Królewiec. Gmina obejmuje znaczn ą cz ęść Pojezierza Starogardzkiego i skraj Borów Tucholskich. Gmina Zblewo nale Ŝy do powiatu Starogardzkiego. W maju 2007 roku na terenie gminy Zblewo przeprowadzono inwentaryzacj ę wyrobów azbestowych. W śród zabudowy gdzie wyst ępuj ą wyroby azbestowe przewa Ŝaj ą budynki jednorodzinne i towarzysz ące im cz ęsto zabudowania gospodarcze. Z zebranych danych wynika, Ŝe na terenie gminy wyst ępuje 2 618 Mg wyrobów azbestowych. Stan techniczny wyrobów azbestowych moŜna oceni ć jako do ść dobry. Ilo ść wyrobów azbestowych w poszczególnych typach zabudowy przedstawiono w tabeli poni Ŝej:

57 Tab. Ilo ść wyrobów azbestowo-cementowych wyst ępuj ących na terenie gminy Zblewo w poszczególnych typach zabudowy

Pokrycia dachowe Rodzaj obiektu (m 2) Zabudowa jednorodzinna (osoby fizyczne) 166 463 Zabudowania u Ŝyteczno ści publicznej (własno ść gminna) 2005 Zabudowa tzw. Po PGR-owska 4 410 Zabudowa nale Ŝą ca do Ko ścioła 1 610 RAZEM 174 488

Średnia waga 1 m 2 płyt azbestowo-cementowych wynosi 15 kg. Znaj ąc powierzchni ę wyrobów azbestowo-cementowych oraz wag ę 1 m 2 płyty falistej mo Ŝna obliczy ć wag ę wszystkich płyt azbestowych: 174 488m2 x 15 kg = 2 617 320 kg = 2 618 Mg w zabudowie b ędącej własno ści ą osób fizycznych: 166 463m2 x 15 kg = 2 496 945 kg = 2 497 Mg w zabudowaniach u Ŝyteczno ści publicznej: 2005 m2 x 15 kg = 30 075kg = 30,08 Mg ponadto na terenie gminy wyst ępuj ą rury azbestowo-cementowe ok. 2 km. Na ternie gminy mamy zatem ok. 80 ty ś. kg rur wykonanych z tego materiału. W celu zakwalifikowania wyrobów zawieraj ących azbest do dalszego uŜytkowania lub usuni ęcia oraz okre ślenia stopnia pilno ści działa ń naprawczych, wła ściciele obiektów posiadaj ących obiekty z wyrobami zawieraj ącymi azbest powinni wykona ć ocen ę stanu i mo Ŝliwo ści bezpiecznego u Ŝytkowania wyrobów według zał ącznika nr 2 do Rozporz ądzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z 2 kwietnia 2004 r. (Dz. U. nr 71 poz. 649). Z wizji lokalnej w gminie, dokonanej w trakcie inwentaryzacji wyrobów azbestowych, mo Ŝna okre śli ć stan techniczny pokry ć azbestowo-cementowych jako do ść dobry, Wi ększo ść dachów jest w stanie surowym. Nale Ŝy zaznaczy ć, Ŝe odpowiednie zabezpieczenie wyrobów zawieraj ących azbest np. poprzez pomalowanie, mo Ŝe przedłu Ŝyć ich Ŝywotno ść , jednak nie uchroni przed ich całkowitym usuni ęciem. [ 4]

Gminny Program Usuwania Azbestu: Uchwalony został 05.2007 r. Gmina Zblewo

58 Tab.5. Wykaz miejscowo ści w gminie Zblewo, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp. Miejsce wyst ępowania Nazwa Powierzchnia m² (ilo ść obiektów wyrobów wyrobu zawieraj ących azbest) zawieraj ących azbest zawieraj ącego azbest 1. Zblewo W02 22585,00 (175) 2. Borzechowo W02 20953,00 (125) 3. Radziejewo W02 2640,00 (12) 4. Karolewo W02 12881,00 (36) 5. Semlin W02 12908,00 (54) 6. Kleszczewo W02 9790,00 (54) 7. Jezierze W02 7231,00 (27) 8. Lipia Góra W02 2045,00 (13) 9. Pinczyn W02 35450,00 (203) 10. Pałubinek W02 4670,00 (15) 11. Tomaszewo W02 840,00 (2) 12. Białachowo W02 4777,00 (16) 13. Cis W02 2510,00 (18) 14. Bytonia W02 11410,00 (76) 15. Mały Bukowiec W02 7203,00 (27) 16. Miradowo W02 8570,00 (24) Razem: W02 166463,00 (877)

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i

59 składowanie na składowisku. Dla gminy Zblewo koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 5 044 332 zł.

5.2.2. Gmina Sm ętowo Graniczne

Charakterystyka gminy Sm ętowo Graniczne: Gmin ę o powierzchni 86,12 km², zamieszkuje 5 302 mieszkańców. UŜytki rolne stanowi ą 73% powierzchni a, u Ŝytki le śne: 18%. Gmina stanowi 6,4% powierzchni powiatu. Kociewska gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie Starogardzkim. W skład gminy wchodzi 12 sołectw : Bobrowiec, Fr ąca, Kamionka, Kopytkowo, Ko ścielna Jania, Lalkowy, Le śna Jania, Luchowo, Rynkówka, Sm ętówko, Sm ętowo Graniczne, Stara Jania.

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : Zgodnie z GPGO do ko ńca 2032 r. planuje si ę wyeliminowanie i unieszkodliwienie 100% wyrobów zawieraj ących azbest z terenu Gminy. Do niezb ędnych działa ń nale Ŝeć b ędzie: - inwentaryzacja wyrobów zawieraj ących azbest - opracowanie harmonogramu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest - monitoring usuwania azbestu.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007. W gminie Sm ętowo Graniczne znajduje si ę 129182,42 m² wyrobów azbestowych.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak Gmina Sm ętowo Graniczne

Tab.6. Wykaz miejscowo ści w gminie Sm ętowo Graniczne, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp. Miejsce Nazwa wyrobu Powierzchnia Stan

60 wyst ępowania zawieraj ącego azbest m² pilno ści wyrobu zawieraj ącego azbest 1. Sm ętowo Graniczne W02 22487,70 III 2. Bobrowiec W02 9035,00 III 3. Czerwi ńsk W02 840,00 III 4. Czerwi ńsk Polna W02 2610,00 III 5. Fr ąca W02 5288,00 III 6. Kamionka W02 11173,00 III 7. Kopytkowo W02 8924,72 III 8. Ko ścielna Jania W02 8576,00 III 9. Kulmaga W02 4020,00 III 10. Lalkowy W02 8959,00 III 11. Le śna Jania W02 11470,00 III 12. Luchowo W02 5440,00 III 13. Rudawki W02 3264,00 III 14. Rynkówka W02 4530,00 III 15. Smarzewo W02 2450,00 III 16. Sm ętówko W02 10645,00 III 17. Stara Jania W02 13490,00 III Razem: W02 129182,42

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Sm ętowo Graniczne koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 3 914 620 zł.

5.2.3. Gmina Skórcz

Charakterystyka gminy Skórcz: Gmin ę o powierzchni 96,63 km², zamieszkuje 4 630 mieszkańców. U Ŝytki rolne stanowi ą 76% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 16% .Gmina stanowi 7,18% powierzchni powiatu. Gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie Starogardzkim.W skład gminy wchodzi 11 sołectw : Barło Ŝno, Czarnylas, Mirotki, Miryce, Pączewo, Ryzowie, Skórcz- Kranek, Wielbrandowo, Wielki Bukowiec, Wolental, Wybudowanie Wielbrandowskie

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu :

61 - Przeprowadzenie przegl ądu stanu technicznego oraz ilo ści materiałów zawieraj ących azbest zlokalizowanych na terenie gminy Skórcz. - Współpraca przy opracowywaniu powiatowego programu usuwania azbestu i wyrobów azbestowych lub opracowanie gminnego programu usuwania azbestu – plan powinien okre śla ć harmonogram oraz sposoby i ilo ści usuwania materiałów zawieraj ących azbest z budynków komunalnych i prywatnych w Skórczu, uwzgl ędniaj ąc zało Ŝone poziomy usuni ęcia 100% materiałów do roku 2032 Gminny plan usuwania azbestu powinien wskazywa ć równie Ŝ sposób post ępowania z powstaj ącymi odpadami azbestowymi oraz z ich unieszkodliwianiem, - Wdro Ŝenie powiatowego lub gminnego programu usuwania azbestu i wyrobów azbestowych, - Zach ęcanie osób fizycznych do usuwania we własnym zakresie materiałów zawieraj ących azbest zalegaj ących na ich terenie lub obiekcie - przewiduje si ę dofinansowanie wymiany pokry ć dachowych lub elewacji przez samorz ąd powiatowy lub gminny.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji, uzyskano informacje, Ŝe na terenie Gminy Skórcz zalega około 180560,00 m² materiałów zawieraj ących azbest oraz 4500,00 [mb ] rur i zł ącz azbestowo-cementowe. W chwili obecnej nie podj ęto jeszcze działa ń maj ących na celu całkowite usuniecie wyrobów azbestowych. Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007. W gminie Skórcz znajduje si ę 236168,00 m płyt azbestowo-cementowych oraz 4680,00 [mb] rury i zł ącza azbestowo-cementowe.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak. Gmina Skórcz

Tab.7. Wykaz miejscowo ści w gminie Skórcz, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp. Miejsce Nazwa wyrobu Powierzchnia Stan wyst ępowania zawieraj ącego azbest m² pilno ści

62 wyrobu zawieraj ącego azbest 1. Skórcz W02 2181,12 III W03 180,00 [mb ] 2. Barło Ŝno W02 24892,00 III 3. Boraszewo W02 2883,00 III 4. Czarnylas W02 18075,00 III 5. Kranek W02 9548,00 III 6. Mirotki W02 19791,00 III 7. Miryce W02 12074,00 III 8. Nowy Bukowiec W02 1226,00 III 9. Pączewo W02 21198,00 III 10. Pólko W02 4256,00 III 11. Ryzowie W02 4587,00 III 12. Wielbrandowo W02 7551,00 III 13. Wybudowanie W02 10164,00 III Wielbrandowskie 14. Wolental W02 22744,00 III W03 1500,00 [ mb ] 15. Wielki Bukowiec W02 18400,00 III 16. Barło Ŝno - Mirotki W03 3000,00 [ mb ] III Razem: W02 236168,00 m² W03 4680,00 [ mb ]

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa W03 – Rury azbestowo-cementowe dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Skórcz koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 5 471 454 zł.

5.2.4. Gmina Miejska Skórcz

Charakterystyka gminy miejskiej Skórcz: Gmin ę miejsk ą o powierzchni 3,67 km², zamieszkuje 3 525 mieszka ńców. UŜytki rolne stanowi ą 56%, powierzchni, a u Ŝytki le śne: 7% . Miasto stanowi 0,27% powierzchni powiatu. Skórcz to miasto i gmina, poło Ŝone na północno-wschodniej granicy Borów Tucholskich w województwie pomorskim, na Kociewiu, w powiecie Starogardzkim.

63 Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : - Przeprowadzenie w okresie 2007-2008 inwentaryzacji materiałów zawieraj ących azbest i sprecyzowanie ilo ści faktycznej tych materiałów, oraz ich stan techniczny, - Nie przewiduje si ę stworzenie punktu magazynowania odpadów zawieraj ących azbest na terenie Gminy, - Prowadzenie monitoringu usuwania materiałów zawieraj ących azbest, głównie przez kontrole obrotu (przepływu) odpadów zawieraj ących azbest, oraz uprawnie ń firm zajmuj ących si ę usuwaniem materiałów zawieraj ących azbest.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007, w gminie miejskiej Skórcz znajduje si ę 1,541,969 m² płyt azbestowo-cementowych oraz 5,4 Mg rury i zł ącza azbestowo- cementowe.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak Miasto Skórcz

Tab.8. Wykaz nieruchomo ści zawieraj ących azbest w granicach administracyjnych miasta Skórcz [ 4]

Lp. Lokalizacja Rodzaj wyrobu Ilo ść m² Stan pilno ści 1. ul. My śliwska W02 1250,00 III 2. ul. 27 Stycznia W02 625,00 III 3. ul. Maja W02 124,00 III 4. ul. Asnyka W02 310,00 III 5. ul. B. Prusa W02 100,00 III 6. ul. Boczna W02 230,00 III 7. ul. Brzozowa W02 480,00 III 8. ul. Cicha W02 130,00 III 9. ul. Cisowa W02 1030,00 III 10. ul. D ębowa W02 470,00 III 11. ul. Główna W02 30,00 III 12. ul. Gniewska W02 200,00 III 13. ul. Grzybowa W02 1750,00 III 14. ul. Hallera W02 1394,00 III 15. ul. Jagodowa W02 320,00 III 16. ul. Kociewska W02 605,00 III 17. ul. Krótka W02 70,00 III

64 18. ul. Miła W02 780,00 III 19. ul. Modrzewiowa W02 760,00 III 20. ul. Ogrodowa W02 800,00 III 21. ul. Dworcowa W02 170,00 III 22. ul. Spacerowa W02 389,00 III W03 5,4 Mg 23. ul. Orzechowa W02 175,00 III 24. ul. Piaskowa W02 460,00 III 25. ul. Plac Wolno ści W02 80,00 III 26. ul. Podgórna W02 100,00 III 27. ul. Pogodna W02 330,00 III 28. ul. Pomorska W02 720,00 III 29. ul. Sadowa W02 690,00 III 30. ul. Schornaka W02 120,00 III 31. ul. Sobieskiego W02 200.00 III 32. ul. Sokolników W02 320,00 III 33. ul. Sosnowa W02 80,00 III 34. ul. Starogardzka W02 860,00 III 35. ul. Szcz ęś liwa W02 500,00 III 36. ul. Szkolna W02 510,00 III 37. ul. Świerkowa W02 120,00 III 38. ul. Wilcza W02 460,00 III 39. ul. Wi śniowa W02 120,00 III 40. ul. Wojska W02 580,00 III 41. ul. Wrzosowa W02 830,00 III 42. ul. Wysoka W02 370,00 III 43. ul. Zielona W02 780,00 III 44. ul. Złota W02 470,00 III Razem: W02 20892,00 m²

W03 5,4 Mg

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa W03 – Rury azbestowo-cementowe dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy miejskiej w Skórczu koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 633 091 zł.

5.2.5. Gmina Osiek

Charakterystyka gminy Osiek:

65 Gmin ę o powierzchni 155,63 km², zamieszkuje 2 503 mieszka ńców. UŜytki rolne stanowi ą 17% powierzchni, a uŜytki le śne: 71% . Gmina stanowi 11,57% powierzchni powiatu. Gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie Starogardzkim. W skład gminy wchodzi 12 sołectw : Bukowiny, Cisowy, Je Ŝewnica, Karszanek, Kasparus, Lisówko, Markocin, Osiek, Radogoszcz, Skórzenno, Suchobrze źnica, Wycinki.

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : Zgodnie z GPGO do ko ńca 2032r. planuje si ę wyeliminowanie i unieszkodliwienie 100% wyrobów zawieraj ących azbest z terenu Gminy. Do niezb ędnych działa ń nale Ŝeć b ędzie: - inwentaryzacja wyrobów zawieraj ących azbest - opracowanie harmonogramu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest - monitoring usuwania azbestu.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007. W gminie Osiek znajduje si ę 10598,975 m² płyt azbestowo-cementowe

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak Gmina Osiek

Tab.9. Wykaz miejscowo ści w gminie Osiek, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp . Miejsce Nazwa wyrobu Powierzchnia Stan wyst ępowania zawieraj ącego azbest m² pilno ści wyrobu zawieraj ącego azbest 1. Osiek W02 6730,826 III 2. Cisowy W02 4036,00 III 3. Dębia Góra W02 830,00 III 4. Gajówka Fr ąca W02 120,00 III 5. Gęby W02 156,00 III 6. Głuche W02 960,00 III 7. Grabowiec W02 75,00 III 8. Joszczerek W02 2004,00 III

66 9. Je Ŝewnica W02 1675,00 III 10. Karszanek W02 1425,00 III 11. Kasparus W02 5698,00 III 12. Lisówka W02 2940,00 III 13. Łuby W02 1405,00 III 14. Markocin W02 1982,00 III 15. Bukowiny W02 2775,00 III 16. Radagoszcz W02 1091,00 III 17. Recice W02 301,00 III 18. Skórzenno W02 4264,00 III 19. Skrzynia W02 1460,00 III 20. Suchobrze źnica W02 2240,00 III 21. Trzebiechowo W02 702,00 III 22. Udzierz W02 1154,00 III 23. Wierzbiny W02 690,00 III Razem: W02 10598,975

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Osiek koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 321 182 zł.

5.2.6. Gmina Osieczna

Charakterystyka gminy Osieczna: Gmin ę o powierzchni 123,26 km², zamieszkuje 2 868 mieszka ńców. U Ŝytki rolne stanowi ą 18% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 76%. Gmina stanowi 9,16% powierzchni powiatu. Gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie Starogardzkim. W skład gminy wchodzi 8 sołectw : Długie, Klaniny, Krówno, Osieczna, Osówek, Szlachta, Zdrójno, Zimne Zdroje.

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : - Przeprowadzenie inwentaryzacji ilo ści materiałów zawieraj ących azbest zlokalizowanych na terenie Gminy, - Opracowanie gminnego planu usuwania azbestu, - Wspieranie osób fizycznych ch ętnych we własnym zakresie usuwa ć

67 z własnych budynków materiały zawieraj ące azbest.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007 - 2008. W gminie Osieczna znajduje si ę 86290,00 m² płyty azbestowo-cementowe.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak Gmina Osieczna

Tab. 10. Wykaz miejscowo ści w gminie Osieczna, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp . Miejsce Nazwa wyrobu zawieraj ącego Powierzchnia wyst ępowania azbest m² wyrobu zawieraj ącego azbest 1. Osieczna W02 31456,00 2. Osówek W02 15173,00 3. Szlachta W02 17996,00 4. Krówno W02 8123,00 5. Klaniny W02 4035,00 6. Zimne Zdroje W02 4767,00 7. Zdrójno W02 2490,00 8. Długie W02 2250,00 Razem: W02 86290,00

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Osieczna koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 2 614 848 zł.

5.2.7. Gmina Lubichowo.

Charakterystyka gminy Lubichowo:

68 Gmin ę o powierzchni 161,01 km², zamieszkuje 5 722 mieszka ńców. UŜytki rolne stanowi ą 34% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 57%. Gmina stanowi 11,97% powierzchni powiatu. Gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie starogardzkim. W skład gminy wchodzi 12 sołectw : Bietowo, Lubichowo, Mermet, Mo ściska, Ocypel, Osowo Le śne, Smolniki, Szteklin, Wda, Wilcze Błota, Zelgoszcz, Zielona Góra.

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : Do niezb ędnych działa ń nale Ŝeć b ędzie: inwentaryzacja rozmieszczenia wyrobów zawieraj ących azbest, opracowanie harmonogramu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest, monitoring usuwania azbestu.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: W gminie była przeprowadzona inwentaryzacja 2007 - 2008 r. obiektów z wbudowanymi materiałami zawieraj ącymi azbest. Na terenie gminy Lubichowo wyst ępuje ok. 2500.00 [mb] rury i zł ącza azbestowo- cementowe, 600,00 m² płyty azbestowo-cementowe płaskie dla budownictwa i 132603,89 m² płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak. Gmina Lubichowo

Tab.11. Wykaz miejscowo ści w gminie Lubichowo, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp. Miejsce wyst ępowania Nazwa wyrobu Powierzchnia Stan wyrobu zawieraj ącego azbest zawieraj ącego azbest m² pilno ści 1. Lubichowo W02 21265,34 III W01 600,00 W03 1500,00 mb ] 2. Brzózki W02 236,00 III 3. Budy W02 1730,00 III 4. Lipinki Królewskie W02 2480,00 III 5. Bietowo W02 13766,00 III 6. Mermet W02 450,00 III 7. Mo ściska W02 9178,00 III 8. Ocypel W02 9060,00 III 9. Osowo Le śne W02 7474,50 III

69 W03 1000,00 [ mb ] 10. Smolniki W02 3359,00 III 11. Szteklin W02 3431,00 III 12. Wda W02 10470,05 III 13. Wilcze Błota W02 6836,00 III 14. Zgelgoszcz W02 36531,00 III 15. Zielona Góra W02 6337,00 III Razem: W02 132603,89 W01 600,00 W03 2500,00

W01 – Płyty azbestowo-cementowe płaskie dla budownictwa W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa W03 – Rury i zł ącza azbestowo-cementowe dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Lubichowo koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 4 027 900 zł.

5.2.8. Gmina Kaliska.

Charakterystyka gminy Kaliska: Gmin ę o powierzchni 110,36 km², zamieszkuje 5 190 mieszka ńców. U Ŝytki rolne stanowi ą 22% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 70%. Gmina stanowi 8,2% powierzchni powiatu. Gmina poło Ŝona jest w południowej cz ęś ci województwa pomorskiego na skraju Borów Tucholskich, w powiecie Starogardzkim. W skład gminy wchodzi 8 sołectw : , Cieciorka, Czarne, Dąbrowa, , Kaliska, Piece, Studzienice.

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : - Przeprowadzenie w okresie 2004-2005 inwentaryzacji materiałów zawieraj ących azbest i sprecyzowanie ilo ści faktycznej tych materiałów, oraz ich stan techniczny, - Opracowanie szczegółowego harmonogramu usuwania azbestu z budynków komunalnych i prywatnych na terenie Gminy, - Nie przewiduje si ę stworzenie punktu magazynowania odpadów zawieraj ących azbest na terenie Gminy,

70 - Prowadzenie monitoringu usuwania materiałów zawieraj ących azbest, głównie przez kontrole obrotu (przepływu) odpadów zawieraj ących azbest.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2008. W gminie Kaliska znajduje si ę 63118,79 m² płyt azbestowo-cementowe oraz 2400,00 [mb] rury i zł ącza azbestowo-cementowe.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak. Gmina Kaliska

Tab.12. Wykaz miejscowo ści w gminie Kaliska, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp. Miejsce Nazwa wyrobu Powierzchnia Termin wyst ępowania zawieraj ącego azbest m² demonta Ŝu wyrobu zawieraj ącego azbest 1. Bartel Wielki W02 5488,48 2030 r. do 2031 r. W01 100,00 2. Cieciorka W02 3639,24 2008 r. do 2034 r. 3. Czarne W02 5372,24 2022 r. do 2032 r. 4. Czubek W02 100,00 2017 r. 5. Dąbrowa W02 5215,00 2007 r. do 2032 r. 6. Dunajki W02 1060,00 2032 r. 7. Frank W02 5186,30 2007 r. do 2032 r. 8. Iwiczno W02 6934,80 2007 r. do 2032 r. 9. Gmina Kaliska W03 2400,00 [mb] 2032 r. 10. Kaliska W02 9339,13 2007 r. do 2032 r. W01 280,00 11. Kamienna W02 388,56 2031 r. do 2032 r. Karczma 12. W02 2085,12 2007 r. do 2030 r. 13. Lipska Karczma W02 180,00 2020 r. 14. Lipski Młyn W02 60,00 2032 r. 15. ŁąŜ ek W02 1176,68 2015 r. do 032 r. W01 70,00 16. Mły ńsk W02 457,12 2010 r. 17. Okoninki W02 833,56 2007 r. do 2010 r. 18. Piece W02 8975,52 2007 r. do 2032 r. 19. Płociczno W02 1493,62 2012 r. do 2031 r. 20. Stara Lipa W02 868,56 2032 r.

71 21. Strych W02 1230,00 2012 r. do 2032 r. 22. Studzienice W02 1316,30 2015 r. 23. Trzechowo W02 1198,56 2008 r. do 2032 r. W01 70,00 Razem: W02 62598,79 W01 520,00 W03 2400,00

W01 – Płyty azbestowo-cementowe płaskie dla budownictwa W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa W03 – Rury i zł ącza azbestowo-cementowe dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Kaliska koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 1 905 252 zł.

5.2.9. Gmina Bobowo

Charakterystyka gminy Bobowo: Gmin ę o powierzchni 51,67 km², zamieszkuje 2 925 mieszkańców. U Ŝytki rolne stanowi ą 81% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 12% . Gmina stanowi 3,84% powierzchni powiatu. Gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie starogardzkim. W skład gminy wchodzi 6 sołectw : Bobowo, Grabowiec, Grabowo Bobowskie, Jabłówko, Smol ąg, Wysoka.

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : - Przeprowadzenie inwentaryzacji ilo ści materiałów zawieraj ących azbest zlokalizowanych na terenie gminy Bobowo, - Opracowanie gminnego planu usuwania azbestu, - Wspieranie osób fizycznych ch ętnych we własnym zakresie usuwa ć z własnych budynków materiały zawieraj ące azbest.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO:

72 W gminie była przeprowadzona inwentaryzacja obiektów z wbudowanymi materiałami zawieraj ącymi azbest W gminie Bobowo znajduje si ę 1302,00 m² płyty azbestowo- cementowe faliste dla budownictwa oraz 2230,00 [ mb ] rury i zł ącza azbestowo- cementowe.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak

Gmina Bobowo

Tab.13. Wykaz miejscowo ści w gminie Bobowo, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp . Miejsce wyst ępowania Nazwa wyrobu Powierzchnia m² Stan wyrobu zawieraj ącego azbest pilno ści zawieraj ącego azbest 1. Bobowo W02 850,00 III W03 770,00 [ mb ] 2. Grabowo W02 452,00 III W03 1460,00 [ mb ] Razem: W02 1302,00 W03 2230,00 [ mb ]

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa W03 – Rury i zł ącza azbestowo-cementowe dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Bobowo koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 39 454 zł.

5.2.10. Gmina Skarszewy

Charakterystyka gminy Skarszewy: Gmin ę o powierzchni 169,79 km², zamieszkuje 20 923 mieszka ńców. U Ŝytki rolne stanowi ą 66% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 22%. Gmina stanowi 12,62% powierzchni powiatu. Gmina miejsko-wiejska w województwie pomorskim, w powiecie

73 starogardzkim. W skład gminy wchodzi 19 sołectw : Bączek, Bolesławowo, Bo Ŝepole Królewskie, Czarnocin, Demlin, Godziszewo, Jaroszewy, Junkrowy, Kamierowo, Kamierowskie Piece, Ko źmin, Malary, Mirowo Du Ŝe, Nowy Wiec, Obozin, Pogódki, Szczodrowo, Wi ęckowy, Wolny Dwór. Na południowym obszarze miejskim Skarszew znajduje si ę jezioro Borówno Wielkie (rozwini ęta infrastruktura turystyczno- rekreacyjna).

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : - Przeprowadzenie w okresie 2007 inwentaryzacji materiałów zawieraj ących azbest i sprecyzowanie ilo ści faktycznej tych materiałów, oraz ich stan techniczny, - Opracowanie w okresie 2008-2009 szczegółowego harmonogramu usuwania azbestu z budynków komunalnych i prywatnych na terenie gminy, - Nie przewiduje si ę stworzenie punktu magazynowania odpadów zawieraj ących azbest na terenie Gminy, - Prowadzenie monitoringu usuwania materiałów zawieraj ących azbest, głównie przez kontrole obrotu (przepływu) odpadów zawieraj ących azbest, oraz uprawnie ń firm zajmuj ących si ę usuwaniem materiałów zawieraj ących azbest.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007. W gminie miejsko wiejskiej znajduje si ę 236328,00 m² płyty azbestowo-cementowe.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak Gmina Skarszewy

Tab.14. Wykaz miejscowo ści w gminie Skarszewy, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp. Miejsce Nazwa wyrobu Powierzchnia Szacowana masa wyst ępowania zawieraj ącego azbest m² odpadów [ kg ] wyrobu zawieraj ącego azbest 1. Skarszewy W02 50000,00 600000 2. Obozin W02 12053,00 144636 3. Pogódki W02 9460,00 113520

74 4. Kamierowo W02 6150,00 73800 5. Bolesławowo W02 15030,00 180360 6. Godziszewo W02 9500,00 114000 7. Wi ęckowy W02 5950,00 71400 8. Jaroszewy W02 20500,00 24600 9. Ko źmin W02 13100,00 157200 10. Bączek W02 13150,00 157800 11. Kamierowskie W02 3700,00 44400 Piece 12. Malary W02 5970,00 71640 13. Nowy Wiec W02 13420,00 161040 14. Szczodrowo W02 19915,00 238980 15. Wolny dwór W02 4600,00 55200 16. Bo Ŝepole W02 6670,00 80040 Królewskie 17. Demlin W02 6500,00 78000 18. Mirowo W02 4500,00 54000 19. Junkrowy W02 6300,00 75600 20. GOOSiP W02 3760,00 45120 21. Zarz ąd W02 600,00 7200 Budynkami 22. Czarnocin W02 5500,00 66000 Razem: W02 236328,00 283593,60

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Skarszewy koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 7 161 454 zł.

5.2.11. Gmina miejska Starogard Gda ński

Charakterystyka gminy miejskiej Starogard Gda ński: Gmin ę miejsk ą o powierzchni 25,27 km2, zamieszkuje 48 189 mieszka ńców. UŜytki rolne stanowi ą 56% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 9%. Miasto stanowi 1,88% powierzchni powiatu. Miasto i gmina w województwie pomorskim, siedziba powiatu starogardzkiego oraz gminy jest Starogard Gda ński. Miasto le Ŝy nad rzek ą Wierzyc ą na Pojezierzu Starogardzkim, jest stolic ą oraz centrum nadwi śla ńsko-pomorskiego regionu Kociewie, a

75 tak Ŝe jednym z najstarszych miast na Pomorzu. Cz ęść terenów miasta nale Ŝy do Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Najwi ększe przedsi ębiorstwa: - Zakłady Farmaceutyczne "Polpharma" S.A. (wcze śniej "Polfa"), - Fabryka Mebli Okr ętowych "Famos", - Destylarnia "Sobieski" (wcze śniej Fabryka Wódek Gda ńskich, Polmos).

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : Zgodnie z GPGO planuje si ę dofinansowanie kosztów transportu i deponowania odpadów zawieraj ących azbest przy wymianie lub likwidacji pokry ć dachowych i elewacji z budynków gminnych oraz indywidualnych mieszka ńców. Do ko ńca 2015r. planuje si ę wyeliminowanie i unieszkodliwienie ok. 50% wyrobów zawieraj ących azbest z terenu miasta.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007. W mie ście znajduje si ę 339375,00 m² płyty azbestowo-cementowe.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak Miasto Starogard Gda ński

Tab.15. Wykaz nieruchomo ści zawieraj ących azbest w granicach administracyjnych miasta Starogard Gda ński [ 4]

Lp. Lokalizacja Rodzaj wyrobu Ilo ść m² Stan pilno ści 1. Al. Jana Pawła II W02 40,00 III 2. Al. Wojska Polskiego W02 50,00 III 3. ul. Andersa W02 530,00 III 4. ul. Bilikiewicza W02 410,00 III 5. ul. Bohaterów Getta W02 330,00 III 6. ul. Bohaterów Monte Cassino W02 160,00 III 7. ul. Bohaterów Westerplatte W02 300,00 III 8. ul. Borówkowa W02 200,00 III 9. ul. Bp. Dominika W02 22,00 III 10 ul. Brejskiego W02 470,00 III 11. ul. Broniewskiego W02 1050,00 III 12. ul. Buholza W02 280,00 III 13. ul. Bukowa W02 180,00 III

76 15. ul. Ceynowy W02 360,00 III 16. ul. Chełmo ńskiego W02 200,00 III 17. ul. D ębowa W02 330,00 III 18. ul. Dh. Grzybka W02 1726,00 III 19. ul. Dolna W02 300,00 III 20 ul. Drzymały W02 170,00 III 21. ul. Działkowa W02 140,00 III 22. ul. Dzier Ŝonia W02 350,00 III 23. ul. Gen. Maczka W02 697,00 III 24. ul. Górna W02 110,00 III 25. ul. Hermanowska W02 200,00 III 26. ul. Heweliusza W02 714,00 III 27. ul. Jabłowska W02 140,00 III 28. ul. Jacobsonów W02 180,00 III 29. ul. Jaworowa W02 190,00 III 30. ul. Jesionowa W02 380,00 III 31. ul. Kalinowa W02 173,00 III 32. ul. Kalinowskiego W02 1285,00 III 33. ul. Kleeberga W02 214,00 III 34. ul. Kleszczy ńskiego W02 160,00 III 35. ul. Kochorowska W02 180,00 III 36. ul. Kochanki W02 498,00 III 37. ul. Kociewska W02 333,00 III 38. ul. Kolejowa W02 260,00 III 39. ul. Kopernika W02 290,00 III 40. ul. Ko ściuszki W02 520,00 III 41. ul. Lubichowska W02 1423,00 III 42. ul. Ł ąkowa W02 1100,00 III 43. ul. Magazynowa W02 100,00 III 44. ul. Majowa W02 230,00 III 45. ul. Malinowa W02 90,00 III 46. ul. Marii Curie-Skłodowskiej W02 3320,00 III 47. ul. Mickiewicza W02 180,00 III 48. ul. Ogrodowa W02 160,00 III 49. ul. Okulickiego W02 494,00 III 50. ul. Południowa W02 1873,00 III 51. ul. Poprzeczna W02 240,00 III 52. ul. Prusa W02 446,00 III 53. ul. Przanowskiego W02 170,00 III 54. ul. Przedmie ście W02 582,00 III 55. ul. Przodowników Pracy W02 160,00 III 56. ul. Reymonta W02 140,00 III 57. ul. Rodziny Czosków W02 576,00 III 58. ul. S ędzickiego W02 160,00 III 59. ul. Skalskiego W02 186,00 III 60. ul. Skarszewska W02 309,00 III 61. ul. Sko śna W02 180,00 III 62. ul. Staszica W02 556,00 III

77 63. ul. Stefa ńskiego W02 544,00 III 64. ul. Stolarska W02 140,00 III 65 ul. Sucharskiego W02 330,00 III 66. ul. Szpitalna W02 48,00 III 67. ul. Ściegiennego W02 147,00 III 68. ul. Świerkowa W02 630,00 III 69. ul. Świ ętoja ńska W02 1773,50 III 70. ul. Wiejska W02 120,00 III 71. ul. Wierzbowa W02 448,00 III 72. ul. Wincentego Pola W02 150,00 III 73. ul. Zachodnia W02 720,00 III 74. ul. Zblewska W02 900,00 III 75. ul. śurawia W02 60,00 III 76. ul. śytnia W02 1130,00 III Razem: W02 339375,00 m²

W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla miasta Starogard Gda ński koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 10 284 090 zł.

5.2.12. Gmina wiejska Starogard Gda ński

Charakterystyka gminy wiejskiej Starogard Gda ński: Gmin ę o powierzchnia 196,16 km², zamieszkuje 14 083 mieszka ńców. UŜytki rolne stanowi ą 61% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 28%. Gmina stanowi 14,58% powierzchni powiatu. Gmina wiejska w województwie pomorskim, w powiecie starogardzkim. W skład gminy wchodzi 27 sołectw : Barchnowy, Brze źno Wielkie, Ciecholewy, Dąbrówka, Jabłowo, Janin, Janowo, Klonówka, Kokoszkowy, Kolincz, Kote Ŝe, Kr ąg, Linowiec, Lipinki Szlacheckie, Nowa Wie ś Rzeczna, Okole, Owidz, Rokocin, Rywałd, Siwiałka, Stary Las, Sucumin, Sumin, Szp ęgawsk, Trzci ńsk, Zduny, śabno.

Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : - Przeprowadzenie przegl ądu stanu technicznego oraz ilo ści materiałów zawieraj ących azbest zlokalizowanych na terenie gminy wiejskiej Starogard Gda ński,

78 - Współpraca przy opracowywaniu powiatowego programu usuwania azbestu i wyrobów azbestowych lub opracowanie gminnego programu usuwania azbestu – plan powinien okre śla ć harmonogram oraz sposoby i ilo ści usuwania materiałów zawieraj ących azbest z budynków komunalnych i prywatnych w gminie wiejskiej Starogard Gda ński, uwzgl ędniaj ąc zało Ŝone poziomy usuni ęcia 50% materiałów do roku 2015. Gminny Starogard Gda ński plan usuwania azbestu powinien wskazywa ć równie Ŝ sposób post ępowania i unieszkodliwiania powstaj ących odpadów azbestowych, - Wdro Ŝenie powiatowego lub gminnego programu usuwania azbestu i wyrobów azbestowych, - Zach ęcanie osób fizycznych do usuwania we własnym zakresie materiałów zawieraj ących azbest zalegaj ących na ich terenie lub obiekcie - przewiduje si ę dofinansowanie przy usuwaniu wyrobów azbestowych przez samorz ąd powiatowy lub gminny.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji, uzyskano informacje, Ŝe na terenie gminy wiejskiej Starogard Gda ński zalega około 284,159 m2 płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa oraz 6,2 km rur i zł ącz azbestowo-cementowych. W chwili obecnej nie podj ęto jeszcze działa ń maj ących na celu całkowite usuniecie takich materiałów. Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Brak. Gmina wiejska Starogard Gda ński

Tab.16. Wykaz miejscowo ści w gminie wiejskiej Starogard Gda ński, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Miejsce wyst ępowania Nazwa Powierzchnia m² (ilo ść obiektów wyrobów zawieraj ących wyrobu zawieraj ących azbest) azbest zawieraj ącego azbest 1. Barchnowy W02 4000,00 ( 32 ) 2. Brze źno W02 10711,00 ( 34 )

79 3. Ciecholewy W02 7300,00 ( 42 ) 4. D ąbrówka W02 25028,00 ( 135 ) 5. Jabłowo W02 11682,00

6. Janin W02 8273,00 ( 17 ) 7. Janowo W02 7470,00 ( 24 ) 8. Klonówka W02 12200,00 9. Kokoszkowy W02 16800,00 ( 105 ) 10. Kolincz W02 7300,00 ( 48 ) 11. Kote Ŝe W02 9200,00 12. Kr ąg W02 15500,00 ( 82 ) 13. Linowiec W02 10025,00 14. Lipinki Szlacheckie W02 4910,00 15. Nowa Wie ś W02 9521,00 ( 39 ) 16. Okole W02 2160,00 ( 13 ) 17. Owidz W02 6090,00 ( 32 ) 18. Rokocin W02 14400,00 ( 80 ) 19. Rywałd W02 6935,00 ( 25 ) 20. Siwiałka W02 15300,00 21. Stary Las W02 900,00 ( 27 ) 22. Sucumin W02 14229,00 23. Sumin W02 29436,00 ( 150 ) 24. Szp ęgawsk W02 8354,00 ( 72 ) 25. Trzci ńsk W02 11835,00 ( 74 ) 26. Zduny W02 10495,00 ( 59 ) 27. śabno W02 4055,00 ( 20 ) Razem: W02 284159,00 ( 1110 ) W03 6,2 km

80 W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa W03 – Rury azbestowo-cementowe dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy wiejskiej Starogard Gda ński koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 8 610 878 zł.

5.2.13. Gmina miejska Czarna Woda

Charakterystyka gminy Czarna Woda: Gmin ę miejsk ą o powierzchni 27,75 km², zamieszkuje 3 199 mieszkańców. UŜytki rolne stanowi ą 33% powierzchni, a u Ŝytki le śne: 54%. Miasto stanowi 2,06% powierzchni powiatu. Miasto i gmina pogranicza borowiacko-kociewskiego w Polsce na obszarze Borów Tucholskich w południowej cz ęś ci województwa pomorskiego. W skład gminy wchodz ą 2 sołectwa : Huta Kalna i Lubiki. Czarna Woda Znajduje si ę nad rzek ą Wd ą, na Kociewiu. Poło Ŝone jest na skraju Borów Tucholskich było o środkiem przemysłu drzewnego, od ko ńca XIX wieku istniał tam tartak. Atrakcyjne poło Ŝenie nad rzek ą, a jednocze śnie przy szlaku drogowo-kolejowym Berlin-Kaliningrad spowodowało, Ŝe w Czarnej Wodzie w latach pi ęć dziesi ątych XX wieku zlokalizowano fabryk ę płyt pil śniowych. Miejscowo ść znajduje si ę na turystycznym Szlaku Kamiennych Kr ęgów. Czarna Woda posiada prawa miejskie od 1 stycznia 1993 roku. Zapisy (GPGO) Gminny Plan Gospodarki Odpadami dotycz ące azbestu : Organizacja gospodarki odpadami zawieraj ącymi azbest (pełna inwentaryzacja stanu technicznego obiektów i instalacji, organizacja miejsca gromadzenia odpadów, organizacja miejsca gromadzenia odpadów.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest: Inwentaryzacja na potrzeby GPGO: Rodzaj wyrobów zawieraj ących azbest zinwentaryzowanych na terenie gminy miejskiej w Czarnej Wodzie: - płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa, - płyty azbestowo-cementowe płaskie dla budownictwa.

81 Rodzaje budynków z wbudowanymi elementami zawieraj ącymi azbest zinwentaryzowanych na terenie gminy miejskiej w Czarnej Wodzie: - budynki mieszkalne jednorodzinne, - budynki wielorodzinne, - budynki gospodarcze, - gara Ŝe. Dane uzyskane z inwentaryzacji w roku 2007. W gminie miejskiej znajduje si ę 28749,26 m² płyty azbestowo-cementowe.

Gminny Program Usuwania Azbestu: Uchwała nr X/73/07 Rady Miejskiej w Czarnej Wodzie z dnia 27 grudnia 2007 r.

Informacje o ilo ści i stanie wyrobów zawieraj ących azbest na terenie gminy Czarna Woda Okre ślenie szacunkowych ilo ści azbestu na terenie gminy Czarna Woda.

Na podstawie informacji o wyrobach zawieraj ących azbest i miejscu ich wykorzystywania, które wpłyn ęły do Burmistrza Czarnej Wody od wła ścicieli i zarz ądców nieruchomo ści, okre ślono ilo ść oraz miejsce wyst ępowania tych wyrobów na terenie miasta i gminy Czarna Woda. Na dzie ń 21 grudnia 2007 r informacj ę o ilo ści i miejscach wyst ępowania azbestu zło Ŝyło 82 wła ścicieli i zarz ądców nieruchomo ści. Szczegółowe zestawienie ilo ści i miejsc wyst ępowania azbestu przedstawia poni Ŝsza tabela.

Tab. Zestawienie ilo ści i miejsc wyst ępowania azbestu (płyt azbestowo-cementowych dla budownictwa) na terenie gminy Czarna Woda. [ 4]

Lp. Budynki mieszkalne budynki u Ŝytku publicznego 1. Czarna Woda 6899 m² 470 m² 2. Sołectwo Lubiki 6181,6 m² 3. Sołectwo Huta Kalna 3707 m²

Szczegółowy wykaz wła ścicieli, zarz ądców i u Ŝytkowników nieruchomo ści, w których wyst ępuj ą elementy zawieraj ące azbest przygotowany został w wersji elektronicznej i znajduje si ę w Referacie Ochrony Środowiska Urz ędu Miejskiego w Czarnej Wodzie. Sporządzona inwentaryzacja stanowi podstaw ę do opracowania programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest z terenu Gminy Miejskiej Czarna Woda. Jak wida ć z podanych wy Ŝej danych na terenie Gminy wyst ępuje znaczna ilo ść wyrobów zawieraj ących azbest, z których większo ść to płyty azbestowo-cementowe faliste (eternit).

Uchwała Nr XVII/136/08 Rady Miejskiej w Czarnej Wodzie

82 z dnia 18 grudnia 2008 r.

W sprawie zmiany harmonogramu usuwania wyrobów azbestowych w gminie Czarna Woda przyj ętego w ramach „Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest dla Gminy Miejskiej Czarna Woda na lata 2008 – 2011”

Harmonogram usuwania wyrobów azbestowych w gminie Czarna Woda, przyj ęty w ramach „Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest dla Gminy Miejskiej Czarna Woda na lata 2008 – 2011”, stanowi ącego zał ącznik do Uchwały nr X/73/07 Rady Miejskiej w Czarnej Wodzie z dnia 27 grudnia 2007r. otrzymuje brzmienie:

Tab. Harmonogram usuwania wyrobów azbestowych w gminie Czarna Woda

Lp. termin planowanej rozbiórki 2008r. 2009r. 2010r. 2011r. 1. Czarna Woda 793,28 m² 1899,3m² 380m² 2. Sołectwo Lubiki 3. Sołectwo Huta Kalna 20m² 4. Obiekty gminne 165 m²

§ 2

Wykonanie Uchwały powierza si ę Burmistrzowi.

§ 3

Uchwała wchodzi w Ŝycie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia w Dzienniku Urz ędowym Województwa Pomorskiego.

Uzasadnienie: Konieczno ść zmiany zapisów w harmonogramie usuwania wyrobów azbestowych w gminie Czarna Woda „Programie usuwania wyrobów zawieraj ących azbest dla Gminy Miejskiej Czarna Woda na lata 2008 – 2011” wynika z informacji, które w 2008r. wpłyn ęły do Burmistrza Miasta Czarna Woda od wła ścicieli i zarz ądców nieruchomo ści o planowanym terminie usuwania wyrobów azbestowo-cementowych.

Miasto Czarna Woda

Tab.17. Wykaz miejscowo ści w gminie miejskiej Czarna Woda, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4]

Lp . Miejsce Nazwa wyrobu Powierzchnia m² Stan wyst ępowania zawieraj ącego azbest pilno ści wyrobu zawieraj ącego

83 azbest 1 Czarna Woda W02 18406,26 III W01 455,00 2 Huta Kalna W02 3707,00 III 3 Lubiki W02 6181,00 III Razem: W02 28294,26 W01 455,00

W01 – Płyty azbestowo-cementowe płaskie dla budownictwa W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla gminy Czarna Woda koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 864 682 zł.

Ilo ść wyrobów azbestowych w poszczególnych gminach powiatu starogardzkiego podany w m 2 i Mg w styczniu 2009 wynosi:

Ilo ść azbestu w gminach

Tab.18. Ilo ść wyrobów azbestowych w poszczególnych gminach [ 4]

Lp. Gmina Rodzaj wyrobu Ilo ść azbestu 1. Gmina Miejska Starogard W02 339375,00 m² Gda ński 5142,045 Mg 2. Gmina Miejska Skórcz W02 20892,00 m² W03 316,545 Mg 5,4 Mg 3. Gmina Miejska Czarna W02 28294,26 m² Woda 428,701 Mg W01 455,00 m² 3,64 Mg 4. Gmina Zblewo W02 166463,00 m² 2522,166 Mg W03 22 Mg 5. Gmina Sm ętowo W02 129182,42 m² Graniczne 1957,310 Mg 6. Gmina Osiek W02 10598,975 m² 160,591 Mg 7. Gmina Osieczna W02 86290,00 m² 1307,424 Mg

84 8. Gmina Lubichowo W02 132603,89 m² 2009,150 Mg W01 600,00 m² 4,8 Mg W03 27,5 Mg 9. Gmina Kaliska W02 62598,79 m² 948,466 Mg W01 520,00 m² 4,160 Mg W03 26,4 Mg 10. Gmina Bobowo W02 1302,00 m² 19,727 Mg W03 24,53 Mg 11. Gmina Skarszewy W02 236328,00 m² 3580,727 Mg 12. Gmina Starogard Gda ński W02 284159,00 m² 4305,439 Mg W03 68,2 Mg 13. Gmina Skórcz W02 180560,00 m² 2735,757 Mg W03 49,5 Mg Razem: W02 1678647,785 m² 25434,052 Mg W01 1575,00 m² 12,600 Mg W03 223,53 Mg

W01 – Płyty azbestowo-cementowe płaskie dla budownictwa W02 – Płyty azbestowo-cementowe faliste dla budownictwa W03 – Rury i zł ącza azbestowo-cementowe dla budownictwa

Średni koszt usuni ęcia 1m2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, transport, i składowanie na składowisku. Dla powiatu starogardzkiego koszt usuni ęcia wyrobów azbestowych szacunkowo wynosi 50 634 052 zł.

85

Rys.11. Ilo ść wyrobów cementowo-azbestowych w gminach powiatu starogardzkiego (Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem programu Corel Dwar 9.0 na podstawie danych z Urz ędów Gmin)

86

Rys.12. Ilo ść wyrobów cementowo-azbestowych na osob ę w gminach powiatu starogardzkiego (Źródło: opracowanie własne z wykorzystaniem programu Corel Dwar 9.0 na podstawie danych z Urz ędów Gmin)

87 5.3. Zało Ŝone cele edukacyjno – środowiskowe

Usuwanie i wymiana wyrobów zawieraj ących azbest jest zadaniem zło Ŝonym i długotrwałym ze wzgl ędu na du Ŝą ilo ść i ró Ŝnorodno ść stosowanych wyrobów, oraz wysoko ść niezb ędnych nakładów finansowych na usuwanie tych wyrobów. Szacuje si ę, Ŝe do przeprowadzenia tego procesu niezb ędny b ędzie okres – około 30–tu lat. Tak rozległe w przestrzeni i czasie zadanie wymaga określonej strategii post ępowania. Niezb ędnym jest wiec systematyczne rozpowszechnianie w śród społeczno ści lokalnej informacji o skutkach dla zdrowia i środowiska powodowanych przez azbest i wyroby zawieraj ące azbest. W tym celu nale Ŝy przyj ąć nast ępuj ące cele edukacyjne: • Współpraca na płaszczy źnie edukacyjnej z zainteresowanymi osobami prawnymi i fizycznymi (na przykład. stowarzyszeniami); • Opracowanie metod edukacji społecze ństwa zarówno miejskiego, jak i wiejskiego; • Działania edukacyjno – informacyjne skierowane do mieszka ńców o skutkach dla zdrowia i środowiska nara Ŝenia na azbest i obowi ązku sukcesywnego usuwania go przez wła ścicieli nieruchomo ści; • Edukacja w zakresie mo Ŝliwo ści skutecznego pozyskiwania środków na usuwanie azbestu; • Zorganizowanie fachowej pomocy wszystkim wła ścicielom obiektów zawieraj ących azbest przy wypełnianiu „arkusza oceny stanu i mo Ŝliwo ści bezpiecznego uŜytkowania...”. Przy realizacji „Programu...” trzeba zwróci ć uwag ę na obszary, z których azbest musi zosta ć usuni ęty, a nast ępnie unieszkodliwiony poprzez jego składowanie na składowisku odpadów azbestowych. W zwi ązku z powy Ŝszym, przyj ęto nast ępuj ące zało Ŝenia środowiskowe: 1. Ograniczenie uci ąŜ liwo ści wyrobów azbestowych u Ŝytkowanych od dawna, 2. Unieszkodliwianie wyrobów zawieraj ących azbest, których stan techniczny nie pozwala na dalsze u Ŝytkowanie, 3. Spowodowanie sukcesywnej likwidacji oddziaływania azbestu na środowisko i doprowadzenie, w okre ślonym horyzoncie czasowym, do spełnienia wymogów ochrony środowiska, 4. Spowodowanie stopniowego oczyszczenia terytorium powiatu Starogardzkiego z azbestu równie Ŝ usuniecie stosowanych od wielu lat wyrobów zawieraj ących azbest,

88 5. Uruchomienie finansowania „Programu...”, 6. Sukcesywne pozyskiwanie środków na wsparcie działa ń w zakresie usuwania azbestu. [ 31]

5.4. Analiza braków – identyfikacja problemów

Zgodnie z zapisami „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski”, zatwierdzonego przez Rade Ministrów dnia 14 maja 2002 roku, szacuje si ę, Ŝe na terenie całego kraju znajduje si ę około 15 466 tys. ton wyrobów zawieraj ących azbest, w tym około 14 866 tys. ton płyt oraz ok. 600 tys. ton rur i innych wyrobów azbestowo-cementowych. Natomiast, „Plan gospodarki odpadami dla województwa pomorskiego” wskazuje, Ŝe na terenie województwa pomorskiego w 2000 roku znajdowało si ę 583 tys. Mg wyrobów zawieraj ących azbest (w tym 546 480 Mg płyt azbestowo-cementowych oraz 36 400 Mg rur azbestowo-cementowych).Ilo ść odpadów zawieraj ących azbest, jakie wyst ępuj ą na terenie naszego powiatu jest bardzo trudna do oszacowania, poniewa Ŝ nie przeprowadzono pełnej inwentaryzacji budynków, budowli, urz ądze ń, wyrobów, która dała by podstawy do okre ślenia ilo ści wyrobów azbestowych. Niemniej jednak na podstawie sporz ądzonych przez gminy powiatu starogardzkiego wykazów obiektów zawieraj ących azbest, zinwentaryzowana ilo ść wyrobów azbestowych, na stycze ń 2009 wynosi,25694,70 Mg. Na dzie ń dzisiejszy, brak jest mo Ŝliwo ści oszacowania dokładnych ilo ści odpadów azbestowych wytwarzanych w ci ągu roku, jednak Ŝe mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe proces usuwania wyrobów zawieraj ących azbest będzie nast ępował sukcesywnie. W zwi ązku z czym, nale Ŝy liczy ć si ę z powstaniem problemu zwi ązanego z transportem odpadów azbestowych na poło Ŝone poza powiatem starogardzkim składowiska odpadów niebezpiecznych. Najbli Ŝsze składowisko odpadów azbestowych to składowisko to Gilwa Mała koło Kwidzyna województwo pomorskie i Małociechowo województwo kujawsko – pomorskie. Są to składowiska odpadów komunalnych, gdzie wydzielono kwatery na odpady zawieraj ące azbest o pojemno ści odpowiednio: 58 360 m³ wolna pojemno ść składowiska oraz 13 840 m³ wolna pojemno ść składowiska, planowana rozbudowa składowiska o powierzchni 1,977 ha. Zgodnie z zało Ŝeniami „Planu gospodarki odpadami dla województwa pomorskiego”, na terenie województwa pomorskiego w latach 2003-2032 przewiduje si ę budow ę składowisk odpadów niebezpiecznych.

89 - składowiska średnie, około 5 ha – 2 obiekty, - składowiska małe, około 2 ha zlokalizowanych przy istniej ących składowiskach komunalnych na wydzielonych cz ęś ciach, z mo Ŝliwo ści ą rozbudowy pozwalaj ącej na składowanie odpadów w nast ępnych latach 3 obiekty. Maj ąc na uwadze mał ą ilo ść składowisk, mo Ŝna rozwa Ŝać jedynie na wyznaczenie miejsca dotychczasowego do gromadzenia małej ilo ści wytworzonych odpadów azbestowych tak zwane gminne punkty zbiórki. [ 31,32]

5.5. Ustawienie programów monitoringu

Podstawowym celem systemu monitoringu jest okre ślenie ilo ści i rozmieszczenia odpadów zawieraj ących azbest wytwarzanych na terenie ka Ŝdej gminy powiatu starogardzkiego tak Ŝe nadzorowanie wytwórców odpadów i posiadaczy odpadów prowadz ących działalno ść w zakresie gospodarowania odpadami. Główne zadania zwi ązane z monitoringiem to: - Nadzorowanie wykorzystania przyznanych środków finansowych. - Gromadzenie i aktualizacja danych liczbowych o ilo ści i rozmieszczeniu wyrobów zawieraj ących azbest. - Sporz ądzanie okresowych sprawozda ń z realizacji „Programu...” oraz przekazywanie ich samorz ądowi województwa. - Współpraca z wojewoda, samorz ądem województwa oraz samorz ądami gminnymi, w zakresie zada ń wynikaj ących z „Programu...”. Niezb ędnym elementem skutecznego zarz ądzania Programem na poziomie lokalnym jest koordynacja przez powiat działa ń poszczególnych jednostek i instytucji równie Ŝ podejmowanie inicjatyw w jego wdra Ŝaniu tak Ŝe kontrola stopnia realizacji Programu i przedstawianie co 4 lata raportu z realizacji Programu Radzie Powiatu. Trzeba podkre śli ć, Ŝe Program powinien by ć realizowany przez istniej ące struktury samorz ądu powiatowego i nie powodowa ć tworzenia nowych stanowisk w administracji. Istotnym elementem wspieraj ącym zało Ŝenia Programu b ędzie równie Ŝ współpraca z organizacjami pozarz ądowymi, instytutami naukowymi tak Ŝe z mediami. Raport z realizacji Programu powinien by ć wykonany przy uwzgl ędnieniu podanych w tabeli poni Ŝej wska źników monitorowania. [ 31,32]

90 Według „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski” do zada ń szczebla lokalnego naleŜy: • Uwzgl ędnienie usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest w gminnych planach gospodarki odpadami, • Współpraca z lokalnymi mediami celem rozpowszechniania informacji dotycz ących zagro Ŝeń powodowanych przez azbest oraz wyroby z azbestem, • Przygotowanie wykazów obiektów zawieraj ących azbest oraz rejonów wyst ępuj ącego nara Ŝenia na ekspozycj ę azbestu, • Przygotowywanie rocznych sprawozda ń finansowanych z realizacji zada ń „Programu…” Do zada ń rady gminy nale Ŝy: • Przyjmowanie rocznych sprawozda ń rzeczowo - finansowych z realizacji zada ń „Programu....” oraz zatwierdzanie harmonogramu rzeczowo – finansowego na rok nast ępny. Sprawozdanie roczne winno by ć wykonane przy uwzgl ędnieniu podanych poni Ŝej wska źników monitorowania.

Tab.19. Wska źniki monitorowania Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest (Źródło: Opracowanie własne)

Lp. Wska źnik Jednostka A. Wska źniki efektywno ści realizacji Programu i zmiany presji na środowisko 1. Ilo ść unieszkodliwionych odpadów zawieraj ących azbest Mg/rok 2. Ilo ść usuni ętych rur azbestowo – cementowych Mg/rok 3. Ilo ść usuni ętych płyt azbestowo – cementowych Mg/rok 4. Stopie ń wykorzystania środków finansowych zaplanowanych na % realizacje Programu w danym roku 5. Stopie ń usuni ęcia płyt i rur azbestowo – cementowych (procentowa % ilo ść usuni ętych odpadów zawieraj ących azbest w stosunku do ilo ści zinwentaryzowanej przed realizacja Programu) 6. Ilo ść odpadów zawieraj ących azbest w przeliczeniu na km2 Mg/km2/rok powierzchni gminy 7. Nakłady poniesione na usuniecie odpadów zawierających azbest zł/rok 8. Ilo ść i powierzchnia „dzikich” wysypisk odpadów zaw. azbest na szt., ha terenie gminy B. Wska źniki świadomo ści społecznej 1. Ilo ść , skuteczno ść kampanii edukacyjno - informacyjnych szt. / opis 2. Ilo ść wniosków zgłaszanych przez mieszka ńców ad. zada ń szt.

91 wynikaj ących z Programu 3. Udział społecze ństwa w działaniach na rzecz realizacji Programu %

Na podstawie analizy wska źników grupy A i grupy B b ędzie mo Ŝliwa ocena efektywno ści realizacji Programu. Lista przedstawionych wska źników nie jest ostateczna i mo Ŝe ulec zmianie.

6. Okre ślenie kosztów demonta Ŝu transportu i składowania na składowiskach odpadów niebezpiecznych

Pod poj ęciem „usuwanie” rozumie si ę w tym przypadku: demonta Ŝ, transport oraz składowanie. Te trzy etapy likwidacji wyrobów zawieraj ących azbest s ą przedmiotem okre ślenia kosztów jednostkowych dla podejmuj ących działania zwi ązane z usuwaniem azbestu. W „Programie usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski” stwierdzono, Ŝe koszt usuwania wyrobów zawieraj ących azbest według cen 2000 r., oszacowany został na około 47 miliardów złotych przy 15 mln Mg odpadów zawieraj ących azbest na terytorium Polski. W celu ustalenia kosztów usuni ęcia wyrobów zawieraj ących azbest uzyskano informacj ę od kilku firm w powiecie Starogardzkim posiadaj ących zezwolenie na wytwarzanie tego typu odpadów. Wykaz podmiotów, które posiadaj ą uregulowany stan formalnoprawny w zakresie wytwarzania odpadów zawieraj ących azbest na terenie całej Polski znajduje si ę w zał ączniku nr 8. Pod uwag ę wzi ęta została cena demonta Ŝu azbestu, pakowanie, transport i utylizacja na składowisku. Ze wzgl ędu na brak w powiecie Starogardzkim odpowiedniego składowiska dla odpadów azbestowych firmy prowadz ące działalno ść zwi ązan ą z usuwaniem odpadów azbestowych wywo Ŝą na składowiska, z którymi maj ą podpisan ą umow ę. Na terenie powiatu Starogardzkim nie przewiduje si ę lokalizacji składowisk odpadów niebezpiecznych przyjmuj ących odpady azbestowe. Wykaz składowisk przyjmuj ących odpady zawieraj ące azbest, poło Ŝone najbli Ŝej powiatu Starogardzkiego (na podstawie Bazy Wyrobów i Odpadów Zawieraj ących Azbest prowadzonej przez Ministerstwo Gospodarki): 1. Składowisko Odpadów w Gilwie Małej, gmina Kwidzyn. Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o., Gilwa Mała 8, 82-500 Kwidzyn, (79,2 km). 2. Składowisko Odpadów Niebezpiecznych, Małociechowo, gmina Pruszcz. „ECO-POL” Sp. z o.o., ul. Dworcowa 9, 86-120 Pruszcz, (103 km).

92

Tab.20. Koszty usuni ęcia 1 m 2 płyt azbestowo-cementowych (demonta Ŝ, pakowanie, transport, utylizacja) (Źródło: Opracowanie własne)

Firma Cena usług zł netto Firma 1 25 - 32 Firma 2 25 - 30 Firma 3 30 Firma 4 50 Firma 5 22 Firma 6 20 - 25 Firma 7 30

Średni koszt usuni ęcia 1m 2 wyrobów azbestowych wynosi 30 zł netto co stanowi 2000 zł za ton ę. Na kwot ę t ą składa si ę: - cena demonta Ŝu, zapakowania płyt, - transport, - składowanie na składowisku. Przyjmuj ąc, Ŝe średnia wielko ść dachu domu jednorodzinnego pokrytego azbestem wynosi około 180 – 200 m², orientacyjny koszt wykonania usługi, polegaj ącej na demonta Ŝu, transporcie i pó źniejszej utylizacji powstałego wyrobu zawieraj ącego azbest, kształtuje si ę od około 4 000 zł, nawet do 6 000 zł. Przy utylizacji du Ŝych ilo ści azbestu cena podlega negocjacji. Cena demonta Ŝu uzale Ŝniona jest równie Ŝ od budynku mieszkalnego, gospodarczego oraz od wysoko ści budynku, gdy Ŝ przy zabudowie wysokiej konieczne jest rozstawienie rusztowa ń, co tak Ŝe wi ąŜ e si ę z dodatkowymi kosztami. [ 4,31,32]

6.1. Odbiorcy odpadów i składowiska

Odpady zawieraj ące azbest unieszkodliwiane s ą poprzez składowanie. Na terenie Województwa Pomorskiego odpady azbestowe deponowane mog ą by ć na Składowisku Odpadów w Gilwie Małej, gmina Kwidzyn. Zakład Utylizacji Odpadów Sp. z o.o., Gilwa Mała 8, 82-500 Kwidzyn, Składowisko Odpadów Niebezpiecznych, Małociechowo, gmina

93 Pruszcz. „ECO-POL” Sp. z o.o., ul. Dworcowa 9, 86-120 Pruszcz Województwo Kujawsko-Pomorskie.

Rys.13. Składowisko odpadów niebezpiecznych – zawieraj ących azbest w Małociechowie (w s ąsiedztwie składowiska komunalnego) [ 7]

Firmy te zajmuj ą si ę unieszkodliwianiem tego typu odpadów. Składowisko w Gliwie Małej ma pojemno ść 58 360 m³ na odpady zawieraj ące azbest, natomiast składowisko w Małociechowie ma pojemno ść 13 840 m³.

Tab.21 . Koszt utylizacji na składowiskach (Źródło: Opracowanie własne)

Składowisko Cena utylizacji zł/t netto Składowisko Odpadów w Gilwie Małej 400 Składowisko Odpadów niebezpiecznych w Małociechowie 350

Cena ustalana jest indywidualnie w zale Ŝno ści od ilo ści składowanego azbestu.

94 6.2. Źródła finansowania programu

Koszty zabezpieczenia i w dalszej kolejno ści usuwania wyrobów zawieraj ących azbest ci ąŜą na wła ścicielu nieruchomo ści, na terenie której si ę znajduj ą. Wła ściciel, zarz ądca b ądź uŜytkownik miejsc, w których był lub jest wykorzystywany azbest lub wyroby zawieraj ące azbest, przesyła do organu administracji lokalnej (prezydenta miasta, wójta, burmistrza, wojewody) inwentaryzacj ę zastosowanych wyrobów azbestowych i corocznie j ą aktualizuje w terminie do 31 stycznia ka Ŝdego roku. Składanie tej informacji umo Ŝliwia i ułatwia uzyskanie przez przedsi ębiorców, samorz ądy, osoby fizyczne nie będące przedsi ębiorcami oraz wspólnoty mieszkaniowe dofinansowania i kredytów dla przeprowadzenia tych prac. Inwestycje ekologiczne zwi ązane z gospodark ą odpadami, w tym azbestem i wyrobami zawieraj ącymi azbest, mo Ŝna podzieli ć na trzy grupy: - prywatno-publiczne – na przykład ze spółek prawa handlowego z udziałem gmin, - prywatne – na przykład z funduszy inwestycyjnych, banków komercyjnych, towarzystw leasingowych, - publiczne – na przykład pochodz ące z bud Ŝetu pa ństwa, miasta lub gminy b ądź pozabud Ŝetowych instytucji publicznych. Dominuj ącymi formami finansowania inwestycji ekologicznych s ą: • Zobowi ązania kapitałowe – kredyty, po Ŝyczki, obligacje, leasing • Udziały kapitałowe – akcje i udziały w spółkach • Dotacje W Polsce wyst ępuj ą najcz ęś ciej nast ępuj ące formy finansowania inwestycji w zakresie gospodarki odpadami: • fundusze własne inwestorów, • po Ŝyczki, dotacje i dopłaty do oprocentowania preferencyjnych kredytów udzielane przez Narodowy i Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, • kredyty preferencyjne udzielane np. przez Bank Ochrony Środowiska (BO Ś S.A.) z dopłatami do oprocentowania lub ze środków donatorów, kredyty komercyjne, kredyty konsorcjalne, • zagraniczna pomoc finansowa udzielana poprzez fundacje i programy pomocowe, • kredyty mi ędzynarodowych instytucji finansowych (Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju - EBOiR, Bank Światowy),

95 • kredyty i po Ŝyczki udzielane przez banki komercyjne, • leasing.

Fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej

Zasady funkcjonowania narodowego, wojewódzkich, powiatowych i gminnych funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej okre śla Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z pó źniejszymi zmianami). Zasadniczym celem Narodowego Funduszu jest wspieranie finansowe przedsi ęwzi ęć podejmowanych dla poprawy jako ści środowiska w Polsce. Główne kierunki jego działalno ści okre śla Polityka Ekologiczna Pa ństwa, natomiast co roku aktualizowane s ą cele szczegółowe - dokumenty wewn ętrzne Narodowego Funduszu, w tym zwłaszcza zasady udzielania pomocy finansowej oraz lista przedsi ęwzi ęć priorytetowych. W zakresie ochrony powierzchni ziemi, w tym ochrony środowiska przed odpadami, zakłada si ę dofinansowanie zada ń inwestycyjnych zgodnych z ni Ŝej wymienionymi programami priorytetowymi: • Likwidacja uci ąŜ liwo ści starych składowisk odpadów niebezpiecznych. • Unieszkodliwianie odpadów powstaj ących w zwi ązku z transportem samochodowym (autozłom, płyny eksploatacyjne, akumulatory, ogumienie, tworzywa sztuczne) oraz zbiórka i wykorzystanie olejów przepracowanych. • Przeciwdziałanie powstawaniu i unieszkodliwianie odpadów przemysłowych i odpadów niebezpiecznych. • Realizacja mi ędzygminnych i regionalnych programów zagospodarowania odpadów komunalnych (w tym budowa zakładów przetwórstwa odpadów oraz wspomaganie systemów zagospodarowywania osadów ściekowych).

Rol ą wojewódzkiego funduszu jest wspieranie finansowe przedsi ęwzi ęć proekologicznych o zasi ęgu regionalnym, a podstawowym źródłem ich przychodów są wpływy z tytułu opłat za korzystanie ze środowiska i administracyjnych kar pieni ęŜ nych.

96 W ka Ŝdym województwie WFO ŚiGW przygotowuj ą na wzór NFO ŚiGW listy zada ń priorytetowych, które mog ą by ć dofinansowywane z ich środków oraz zasady i kryteria, które b ędą obowi ązywa ć przy wyborze zada ń do realizacji.

Warunki udzielenia dofinansowania: • udokumentowane pełne pokrycie planowanych kosztów przedsi ęwzi ęcia, • wywi ązanie si ę przez Wnioskodawc ę z obowi ązku uiszczania opłat i kar, stanowi ących przychody Narodowego Funduszu oraz wywi ązywania si ę z innych zobowi ąza ń w stosunku do Funduszu, • przedsi ęwzi ęcie nie mo Ŝe by ć zako ńczone, • udzielone dofinansowanie nie mo Ŝe przekroczy ć kosztów przedsi ęwzi ęcia.

Fundusze, oprócz udzielania po Ŝyczek i przyznawania dotacji, zgodnie z art. 411 ust. 1 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z pó źniejszymi zmianami) tak Ŝe mog ą:

• udziela ć dopłat do oprocentowania preferencyjnych kredytów i po Ŝyczek, • wnosi ć udziały do spółek działaj ących w kraju, • nabywa ć obligacje, akcje i udziały spółek działaj ących w kraju.

W kryteriach oceny Wniosku o dofinansowanie punktowana jest tak Ŝe pozycja przedsi ęwzi ęcia na li ście przedsi ęwzi ęć priorytetowych wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z pó źniejszymi zmianami) w dziale II rozdziale 4 okre śla przeznaczenie środków finansowych funduszy gminnych, powiatowych i wojewódzkich. I tak środki gminnych funduszy zgodnie z art. 406 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 z pó źniejszymi zmianami) przeznaczone s ą na: • edukacj ę ekologiczn ą oraz propagowanie działa ń proekologicznych i zasady zrównowa Ŝonego rozwoju, • wspomaganie realizacji zada ń pa ństwowego monitoringu środowiska,

97 • wspomaganie innych systemów kontrolnych i pomiarowych oraz bada ń stanu środowiska, a tak Ŝe systemów pomiarowych zu Ŝycia wody i ciepła, • realizowanie zada ń modernizacyjnych i inwestycyjnych, słu Ŝą cych ochronie środowiska i gospodarce wodnej, w tym instalacji lub urz ądze ń ochrony przeciwpowodziowej i obiektów małej retencji wodnej, • urz ądzanie i utrzymywanie terenów zieleni, zadrzewie ń, zakrzewie ń oraz parków, • realizacj ę przedsi ęwzi ęć zwi ązanych z gospodark ą odpadami, • wspieranie działa ń przeciwdziałaj ących zanieczyszczeniom, • profilaktyk ę zdrowotn ą dzieci na obszarach, na których wyst ępuj ą przekroczenia standardów jako ści środowiska, • wspieranie wykorzystania lokalnych źródeł energii odnawialnej oraz pomoc dla wprowadzania bardziej przyjaznych dla środowiska no śników energii, • wspieranie ekologicznych form transportu, • działania z zakresu rolnictwa ekologicznego bezpo średnio oddziałuj ące na stan gleby, powietrza i wód, w szczególno ści na prowadzenie gospodarstw rolnych produkuj ących metodami ekologicznymi poło Ŝonych na obszarach szczególnie chronionych na podstawie przepisów ustawy o ochronie przyrody, • inne zadania ustalone przez rad ę gminy, słu Ŝą ce ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikaj ące z zasady zrównowa Ŝonego rozwoju, w tym na programy ochrony środowiska.

Środki powiatowych funduszy przeznacza si ę na wspomaganie działalno ści wymienionej powy Ŝej a ponadto na: • realizacj ę przedsi ęwzi ęć zwi ązanych z ochron ą powierzchni ziemi, inne zadania ustalone przez rad ę powiatu, słu Ŝą ce ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikaj ące z zasady zrównowa Ŝonego rozwoju, w tym na programy ochrony środowiska.

Fundacje i programy pomocowe

Fundacja EkoFundusz

98

EkoFundusz jest fundacj ą powołan ą w 1992 r. przez Ministra Finansów dla efektywnego zarz ądzania środkami finansowymi pochodz ącymi z zamiany cz ęś ci zagranicznego długu na wspieranie przedsi ęwzi ęć w ochronie środowiska (tzw. konwersja długu). Dotychczas decyzj ę o ekokonwersji polskiego długu podj ęły Stany Zjednoczone, Francja, Szwajcaria, Włochy, Szwecja i Norwegia. Tak wi ęc EkoFundusz zarz ądza środkami finansowymi pochodz ącymi z ekokonwersji ł ącznie ponad 571 mln USD do wydatkowania w latach 1992 - 2010. EkoFundusz jest niezale Ŝną fundacj ą działaj ącą według prawa polskiego, a w szczególno ści wg Ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz.U. Nr21 poz. 97, tekst jednolity), a tak Ŝe Statutu. Obecnie Fundatorem jest Minister Skarbu Pa ństwa. W Statucie EkoFunduszu pi ęć sektorów ochrony środowiska uznanych zostało za dziedziny priorytetowe. S ą nimi: • ograniczenie transgranicznego transportu dwutlenku siarki i tlenków azotu oraz eliminacja niskich źródeł ich emisji (ochrona powietrza), • ograniczenie dopływu zanieczyszcze ń do Bałtyku oraz ochrona zasobów wody pitnej (ochrona wód), • ograniczenie emisji gazów powoduj ących zmiany klimatu Ziemi (ochrona klimatu), • ochrona ró Ŝnorodno ści biologicznej, • gospodarka odpadami i rekultywacja gleb zanieczyszczonych.

W zakresie gospodarki odpadami priorytetami EkoFunduszu s ą: • tworzenie kompleksowych systemów selektywnej zbiórki, recyklingu i unieszkodliwiania odpadów komunalnych i niebezpiecznych, • przedsi ęwzi ęcia zwi ązane z eliminacj ą powstawania odpadów niebezpiecznych w procesach przemysłowych (promocja “czystszych technologii”) i likwidacj ą składowisk odpadów tego rodzaju, • rekultywacja gleb zanieczyszczonych odpadami niebezpiecznymi stanowi ącymi zagro Ŝenie dla zdrowia ludzi lub świata przyrody.

We wszystkich pi ęciu sektorach pomoc finansow ą EkoFunduszu uzyska ć mog ą tylko te projekty, które wykazuj ą si ę wysok ą efektywno ści ą, tj. korzystnym

99 stosunkiem efektów ekologicznych do kosztów. Poza tym zalecane jest, aby projekty spełniały przynajmniej jeden z nast ępuj ących warunków: • wprowadzanie na polski rynek nowych technologii z krajów-donatorów, • uruchomienie krajowej produkcji urz ądze ń dla ochrony środowiska, • szczególne znaczenie dla ochrony zdrowia.

EkoFundusz udziela wsparcia finansowego w formie bezzwrotnych dotacji a tak Ŝe preferencyjnych po Ŝyczek. Dotacje uzyska ć mog ą jedynie projekty dotycz ące inwestycji zwi ązanych bezpo średnio z ochron ą środowiska (w ich fazie implementacyjnej), a w dziedzinie przyrody równie Ŝ projekty nie inwestycyjne. EkoFundusz nie dofinansowuje bada ń naukowych, akcji pomiarowych, a tak Ŝe studiów i opracowa ń oraz tworzenia wszelkiego rodzaju dokumentacji projektowej. Z reguły wysoko ść dotacji dla przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych obliczana jest ze wska źników NPV oraz IRR. Je Ŝeli wniosek o dofinansowanie składa jednostka gospodarcza, dotacja EkoFunduszu z reguły nie przekracza 20% kosztów projektu, a jedynie w szczególnie uzasadnionych przypadkach mo Ŝe dochodzi ć do 30%. Gdy inwestorem s ą władze samorz ądowe, dotacja mo Ŝe pokry ć do 30% kosztów (w przypadkach szczególnych do 50%), a dla jednostek bud Ŝetowych, podejmuj ących inwestycje proekologiczne wykraczaj ące poza ich zadania statutowe, dofinansowanie EkoFunduszu mo Ŝe pokry ć do 50% kosztów. W odniesieniu do projektów, prowadzonych przez pozarz ądowe organizacje społeczne (przyrodnicze, charytatywne) nie nastawione na generowanie zysków, dotacja EkoFunduszu mo Ŝe pokry ć do 80% kosztów w projekcie z dziedziny ochrony przyrody i do 50% w inwestycjach zwi ązanych z ochron ą środowiska. EkoFndusz mo Ŝe wspiera ć zarówno projekty dopiero rozpoczynane, jak i b ędące w fazie realizacji, je Ŝeli ich rzeczowe zaawansowanie nie przekracza 60%. Racjonalna gospodarka odpadami została wł ączona do sektorów priorytetowych EkoFunduszu dopiero w 1998 r. Wnioski złoŜone w 2007 r. dotyczące udzielenia pomocy na usuwanie azbestu są rozpatrywane przez EkoFundusz z zastrzeŜeniem, Ŝe dotacje Fundacji mogą być przyznane dopiero w latach 2008-2009. Inne fundacje - Agencja Rozwoju Komunalnego w Warszawie, - Environmental Know-How Fund w Warszawie,

100 - Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej Counterpart Fund w Warszawie, - Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej, - Polska Agencja Rozwoju Regionalnego, - Program Małych Dotacji GEF, - Projekt Umbrella.

Banki najbardziej aktywnie wspieraj ące inwestycje ekologiczne:

- Bank Ochrony Środowiska S.A . - statutowo nało Ŝony obowi ązek kredytowania inwestycji słu Ŝą cych ochronie środowiska, BO Ś świadczy kompleksowe usługi finansowe dla podmiotów realizuj ących inwestycje w zakresie ochrony środowiska. We współpracy z WFO ŚiGW BO Ś udziela kredyty inwestycjne zwi ązane z usuwaniem i unieszkodliwianiem azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest, polegaj ące na wymianie powierzchni dachowych lub elewacyjnych wykonanych z materiałów zawieraj ących azbest. W kosztach kwalifikowanych znajduj ą si ę roboty demonta Ŝowe, transport i unieszkodliwienie odpadu zawieraj ącego azbest, zakup materiałów do wykonania zamiennych pokry ć dachowych lub elewacyjnych, roboty budowlano-monta Ŝowe zwi ązane z wykonaniem zamiennych pokry ć dachowych lub elewacyjnych. Kredyty przeznaczone dla wszystkich ubiegaj ących si ę z terenu woj. pomorskiego, z wyj ątkiem jednostek samorz ądu terytorialnego. Warunki kredytowania: • oprocentowanie: 0,7 s.r.w., • kwota kredytu: do 70% kosztów realizowanej inwestycji lecz nie wi ęcej ni Ŝ: • 50 000 zł dla osób fizycznych, • 300 000 zł dla wspólnot mieszkaniowych, • 500 000 zł dla pozostałych kredytobiorców, • okres kredytowania: do 60 m-cy, • okres realizacji zadania: do 6 miesi ęcy od daty postawienia przez Bank kredytu do dyspozycji Kredytobiorcy, • okres karencji: do 12 miesi ęcy od dnia zawarcia umowy kredytowej, • prowizja: do 2% kwoty przyznanego kredytu.

101 - Bank Gda ński S.A., - Bank Rozwoju Eksportu S.A., - Polski Bank Rozwoju S.A., - Bank Światowy, - Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju.

Instytucje leasingowe finansuj ące gospodark ę odpadami:

- Towarzystwo Inwestycyjno-Leasingowe EKOLEASING S.A., - BEL Leasing Sp. z o.o., - BISE Leasing S.A., - Centralne Towarzystwo Leasingowe S.A., - Europejski Fundusz Leasingowy Sp. z o.o.

Fundusze Strukturalne, Fundusz Spójno ści oraz Programy operacyjne: Po przyst ąpieniu Polski do Unii Europejskiej istnieje mo Ŝliwo ść finansowania inwestycji w ochronie środowiska z Funduszy Strukturalnych oraz Funduszu Spójno ści, a tak Ŝe mo Ŝliwo ść finansowania inwestycji ze Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (priorytet III, poddziałanie 3.3.1. „Rewitalizacja obszarów miejskich”) - inwestycje w skali regionalnej i lokalnej. Ramy przedsi ęwzi ęć inwestycyjnych finansowanych w przyszłości ze wspomnianych funduszy okre śla Narodowa Strategia Rozwoju (2007-2013).

Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego. Zintegrowany Program Rozwoju Regionalnego (ZPORR) współfinansowany jest z zasobów Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) oraz Europejskiego Funduszu Społecznego (EFS). Projekty realizowane w ramach ZPORR to m.in.: Priorytet 1. Rozbudowa i modernizacja infrastruktury słu Ŝą cej wzmacnianiu konkurencyjno ści regionów Celem realizacji Priorytetu 1 jest wzrost atrakcyjno ści wszystkich regionów przez oddziaływanie na obecne mocne strony regionów głównie za pomoc ą inwestycji w infrastruktur ę. Priorytetowo b ędą traktowane modernizacja i rozwój infrastruktury technicznej i społecznej wpływaj ącej na rozwój potencjału regionu jako cało ści, w tym ze znajduj ącymi si ę na jego obszarze najbardziej dynamicznymi centrami wzrostu. W ramach Priorytetu 1 realizowane jest działanie 1.2 Infrastruktura ochrony środowiska.

102 Działanie to ma na celu ograniczenie ilo ści zanieczyszcze ń przedostaj ących si ę do powietrza, wód i gleb, popraw ę stanu bezpiecze ństwa przeciwpowodziowego, zwi ększenie wykorzystania energii pochodz ącej ze źródeł odnawialnych, a tak Ŝe popraw ę zarz ądzania środowiskiem. W wyniku realizacji powy Ŝszych celów nast ąpi poprawa stanu środowiska naturalnego, poprawią si ę tak Ŝe warunki Ŝycia mieszka ńców oraz stworzone zostan ą korzystne warunki dla rozwoju przedsi ębiorstw działaj ących zgodnie z zasadami poszanowania środowiska. Realizacja projektów powinna przyczyni ć si ę do osi ągni ęcia standardów w zakresie ochrony środowiska zawartych w Dyrektywach przeniesionych na grunt polskiego prawa. W ramach Działania przewidziane do realizacji są projekty, które maj ą pozytywny wpływ na zwi ększenie atrakcyjno ści gospodarczej i inwestycyjnej oraz s ą zgodne ze standardami w zakresie ochrony środowiska wymaganymi w Dyrektywach. W ramach Działania przewidziane do realizacji s ą projekty, które przyczyniaj ą si ę do zapewniania dobra publicznego lub poprawy jako ści istniej ącego dobra publicznego (z wyj ątkiem projektów zawieraj ących pomoc publiczn ą). W ramach Działania realizowane b ędą projekty infrastrukturalne o warto ści całkowitej od 1 mln euro do 10 mln euro (projekty o warto ści całkowitej przekraczaj ącej kwot ę 10 mln euro dofinansowywane b ędą z Funduszu Spójno ści, infrastrukturalne projekty środowiskowe o warto ści całkowitej poni Ŝej 1 mln euro realizowane b ędą w ramach Priorytetu 3 ZPORR „Rozwój lokalny”). Do realizacji w ramach Działania przewidziane są tak Ŝe projekty z zakresu zarz ądzania ochron ą środowiska o minimalnej warto ści całkowitej 500 tys. euro. Rodzaje projektów mo Ŝliwych do realizacji w ramach Działania 1.2 obejmują nast ępuj ące obszary: 1. Zaopatrzenie w wod ę, pobór wody i oczyszczanie ścieków; 2. Gospodark ę odpadami; 3. Popraw ę jako ści powietrza; 4. Zapobieganie powodziom; 5. Wsparcie zarz ądzania ochron ą środowiska; 6. Wykorzystanie odnawialnych źródeł energii.

Fundusz Spójno ści. Jest to fundusz, z którego dofinansowanie mog ą otrzyma ć du Ŝe projekty lub grupy projektów, tworz ących wspóln ą cało ść , których całkowita warto ść przekracza 10 mln euro. Maksymalny poziom dofinansowania to 85% wydatków kwalifikowalnych.

103 Pozostałe 15% zagwarantowa ć musi strona polska, pochodzi ć one mog ą z ró Ŝnych źródeł wył ączaj ąc fundusze strukturalne. Źródłami tymi mog ą by ć: - środki publiczne w tym np.: bud Ŝet centralny, bud Ŝet administracji samorz ądowej, nadwy Ŝka finansowa przedsi ębiorstwa komunalnego, po Ŝyczki/kredyty pozyskane z np. Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej lub wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej lub Mi ędzynarodowych Instytucji Finansowych (Europejskiego Banku Inwestycyjnego, Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju); - środki prywatne (partnerstwo publiczno-prywatne); - inne np. po Ŝyczki/kredyty z banków komercyjnych. W sektorze środowiska dofinansowanie mog ą otrzyma ć m.in. inwestycje z dziedziny racjonalizacji gospodarki odpadami oraz ochrony powierzchni ziemi. Beneficjentami w sektorze środowiska mog ą by ć: - jednostki samorz ądu terytorialnego, - zwi ązki jednostek samorz ądu terytorialnego, - komunalne spółki prawa handlowego, - inne podmioty publiczne (np. Regionalne Zarz ądy Gospodarki Wodnej, spółki Skarbu Pa ństwa) lub prywatne. Narodowa Strategia Spójno ści 2007 – 2013. Priorytety wykorzystania oraz system wdra Ŝania funduszy unijnych w latach 2007 – 2013 okre śla Narodowa Strategia Spójno ści (NSS), której cele b ędą realizowane poprzez Programy Operacyjne oraz 16 Regionalnych Programów Operacyjnych, zarz ądzanych przez Samorz ądy poszczególnych województw. a) Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej, b) Program Operacyjny Infrastruktura i środowisko, c) Program Operacyjny Kapitał ludzki, d) Program Operacyjny Konkurencyjna gospodarka, e) Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej, f) Program Operacyjny Pomoc techniczna, g) 16 Regionalnych Programów Operacyjnych (RPO) – ka Ŝde z szesnastu województw w latach 2007-2013 b ędzie realizowało własny program operacyjny, finansowany przez Europejski Funduszu Rozwoju Regionalnego, który został przygotowany w odpowiedzi na lokalne potrzeby oraz został dostosowany do indywidualnej specyfiki województwa w toku konsultacji społecznych.

104 Sekcja 1.01 Norweski Mechanizm Finansowy i Mechanizm Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) Konsekwencj ą członkostwa Polski w Unii Europejskiej było przystąpienie do Europejskiego Obszaru Gospodarczego EOG). Na mocy Umowy o rozszerzeniu EOG z 14 pa ździernika 2003 r. ustanowiona została pomoc finansowa krajów Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA), tworz ących EOG – a tym samym korzystaj ących z mo Ŝliwo ści, jakie oferuje rynek wewn ętrzny UE – dla najmniej zamo Ŝnych pa ństw UE. W pa ździerniku 2004 r. polski rz ąd podpisał dwie umowy, które umo Ŝliwiaj ą korzystanie z dodatkowych, obok funduszy strukturalnych i Funduszu Spójno ści Unii Europejskiej, źródeł bezzwrotnej pomocy zagranicznej wdra Ŝania Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz wdra Ŝania Norweskiego Mechanizmu Finansowego. Darczy ńcami s ą trzy kraje EFTA: Norwegia, Islandia i Lichtenstein. Pomoc zostanie udzielona w ramach dwóch instrumentów finansowych: • Norweskiego Mechanizmu Finansowego, • Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). Przyznana Polsce kwota w wysoko ści 533,51 mln euro b ędzie wykorzystywana w latach 2004-2009, przy czym ostatni nabór wniosków aplikacyjnych zostanie ogłoszony w 2008 roku. Oba Mechanizmy zostały obj ęte jednolitymi zasadami i procedurami oraz podlegaj ą jednemu systemowi zarz ądzania i wdra Ŝania w Polsce. Funkcj ę koordynacyjn ą w tym wzgl ędzie pełni Ministerstwo Gospodarki i Pracy. Wdra Ŝanie Mechanizmów Finansowych w Polsce b ędzie odbywa ć si ę na podstawie Programu Operacyjnego, przy uwzgl ędnieniu wytycznych przygotowanych przez pa ństwa-darczy ńców. Nabór wniosków o dofinansowanie z funduszy Mechanizmów Finansowych EOG będzie ogłaszany co najmniej raz w roku dla alokacji z danego roku oraz niewykorzystanych alokacji z lat poprzednich Przedmiot udzielania dofinansowania Środki finansowe w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego będą dost ępne na realizacj ę projektów w następuj ących sze ściu obszarach priorytetowych: • Ochrona środowiska, w tym środowiska ludzkiego, poprzez m.in. redukcj ę zanieczyszcze ń i promowanie odnawialnych źródeł energii,

105 • Promowanie zrównowa Ŝonego rozwoju poprzez lepsze wykorzystanie i zarz ądzanie zasobami, • Badania naukowe.

Środki finansowe z Norweskiego Mechanizmu Finansowego mog ą wspiera ć działania podejmowane w ramach wszystkich sze ściu priorytetów Mechanizmu Finansowego EOG oraz – na zasadach pierwsze ństwa – w zakresie nast ępuj ących dodatkowych czterech obszarów priorytetowych: • Wdra Ŝanie przepisów z Schengen, wsparcie Narodowych Planów Działania z Schengen oraz wzmacnianie s ądownictwa, • Ochrona środowiska, ze szczególnym uwzgl ędnieniem wzmocnienia zdolno ści administracyjnych do wprowadzania w Ŝycie odpowiednich przepisów istotnych dla realizacji projektów inwestycyjnych, • Polityka regionalna i działania transgraniczne, • Pomoc techniczna przy wdra Ŝaniu acquis communautaire.

Wnioskodawcami ubiegaj ącymi si ę o dofinansowanie projektów ze środków Mechanizmów Finansowych mog ą by ć: • wszystkie instytucje sektora publicznego i prywatnego, • organizacje pozarz ądowe utworzone w prawny sposób w Polsce i działaj ące w interesie publicznym. W szczególno ści wnioskodawcami mog ą by ć: • organy administracji rz ądowej i samorz ądowej wszystkich szczebli, • instytucje naukowe i badawcze, • instytucje bran Ŝowe i środowiskowe, • organizacje społeczne, • podmioty partnerstwa publiczno-prywatnego. Wysoko ść udzielanego dofinansowania • 60% całkowitych kosztów kwalifikowalnych zadania. Wyj ątki stanowi ą: • 85% dofinansowania; w przypadku, gdy 15% lub wi ęcej całkowitych kosztów kwalifikowalnych projektu b ędzie współfinansowane z bud Ŝetu pa ństwa lub

106 bud Ŝetu jednostek samorz ądu terytorialnego Mechanizmy Finansowe mog ą zapewni ć finansowe wsparcie dla reszty kosztów kwalifikowalnych projektu; • wielko ści dofinansowania 85% i wi ęcej; w celu dofinansowania działa ń w ramach projektów organizacji pozarz ądowych (w tym partnerów społecznych) lub projektów w ramach Funduszu Kapitału Pocz ątkowego oraz funduszu stypendialnego i szkoleniowego, Mechanizm Finansowy EOG i Norweski Mechanizm Finansowy mog ą zosta ć ł ączone w celu otrzymania dofinansowania wy Ŝszego ni Ŝ opisane powy Ŝej, ale generalnie nie wi ększego ni Ŝ 90% .[ 7,31,32]

7. Harmonogram rzeczowy realizacji programu

Harmonogram został sporz ądzony po analizie stanu gospodarki odpadami azbestowymi na terenie Powiatu starogardzkiego, w oparciu o obowi ązuj ące przepisy i akty prawne oraz uzupełniony o zadania wynikaj ące z „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest z terytorium Polski”. Odpady zawieraj ące azbest, jako odpady niebezpieczne, wymagaj ą szczególnego sposobu post ępowania i powinny by ć obj ęte programem. Wa Ŝnym aspektem w podej ściu do sposobu rozwi ązania problemu usuwania azbestu w powiecie starogardzkim jest fakt, i Ŝ: wyroby zawieraj ące azbest nie stanowi ą zagro Ŝenia, dopóki materiały te nie s ą uszkadzane. Zagro Ŝeniem mo Ŝe by ć ich niewła ściwe usuwanie, bowiem w czasie obróbki mechanicznej (na przykład. kruszenie, ciecie itp.) nast ępuje uwalnianie si ę włókien azbestowych do powietrza i zachodzi niebezpiecze ństwo ich wdychania. Bior ąc pod uwag ę mał ą znajomo ść problematyki azbestu w śród mieszka ńców powiatu w niniejszym „Programie…” zakłada si ę, Ŝe poprzez odpowiednie działania informacyjno edukacyjne powinno si ę doprowadzi ć do zapobiegania sytuacjom, w których dochodzi do usuwania wyrobów zawieraj ących azbest przez wła ścicieli obiektów bez Ŝadnego zabezpieczenia i wywo Ŝenia ich na dzikie wysypiska. Z uwagi na wysoki koszt usuwania i unieszkodliwiania odpadów azbestowych istotne jest zach ęcenie do prawidłowego usuwania wyrobów zawieraj ących azbest poprzez dofinansowanie przedsi ęwzi ęć zwi ązanych z ich usuwaniem, podejmowanych przez osoby fizyczne, ze środków publicznych oraz zewn ętrznych środków pomocowych. Realizacja Programu przyczyni si ę do sukcesywnego zmniejszania si ę ilo ści wyrobów zawieraj ących azbest na terenie gmin powiatu starogardzkiego. Zadaniem wyj ściowym realizacji Programu jest pełna i aktualna inwentaryzacja wyrobów azbestowych i

107 uzyskanie stosownych informacji, okre ślonych w rozporz ądzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 pa ździernika 2003 r. – dotycz ących miejsc, rodzaju i ilo ści zabudowanych wyrobów zawieraj ących azbest. Dane z inwentaryzacji stanowi ą podstawowe opracowania gminnego programu usuwania azbestu, a nast ępnie pozyskiwania środków pomocowych na usuwanie wyrobów zawieraj ących azbest i oczyszczanie terenu powiatu z azbestu. [ 7,31]

Tab.22. Harmonogram rzeczowy na lata 2009 – 2032 (Źródło: Opracowanie własne)

Lp. Nazwa zadania Okres realizacji 1. Zebranie informacji na temat wyrobów zawieraj ących azbest na 2008 terenie powiatu Starogardzkiego. 2. Opracowanie „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących 2008 - 2009 azbest z terenu powiatu Starogardzkiego w latach 2009 -2032. 3. Działalno ść informacyjna i edukacyjna skierowana do wła ścicieli, 2009 - 2032 zarz ądców i u Ŝytkowników budynków, budowli, instalacji i urz ądze ń zawieraj ących azbest. 4. Realizacja „Programu…” Sukcesywne usuwanie azbestu i wyrobów 2009 - 2032 zawieraj ących azbest. 5. Monitoring i ocena realizacji „Programu...” dla powiatu 2009 - 2032 Starogardzkiego.

8. Podsumowanie

Gospodarka odpadami niebezpiecznymi zawieraj ącymi azbest, jest wa Ŝnym elementem całego systemu gospodarki odpadami, a takŜe integraln ą cz ęś ci ą planów gmin, powiatów i województw równie Ŝ planu krajowego. Pomimo wprowadzenia zakazu stosowania azbestu w nowych budynkach i technologiach b ędzie on elementem struktury wielu obiektów jako materiał budowlany jeszcze przez kilkadziesi ąt lat. Niebezpiecze ństwo zwi ązane z eksploatacj ą wyrobów azbestowych pojawia si ę w wyniku nieprawidłowego obchodzenia si ę z tymi elementami, na skutek czego mog ą one sta ć si ę niebezpieczne b ędące źródłem emisji włókien azbestowych do powietrza. Dlatego bardzo wa Ŝne jest zastosowanie si ę wła ścicieli i zarz ądców obiektów budowlanych do obowi ązku prowadzenia okresowych kontroli i ocen stanu technicznego wyrobów zawieraj ących azbest, a tak Ŝe przekazywania wła ściwym jednostkom danych o ilo ści, stanie i miejscu wyst ępowania azbestu. Pozwoli to na uzyskanie pełnej wiedzy na ten

108 temat i podejmowanie przez jednostki samorz ądowe skutecznych działa ń maj ących na celu pomoc wła ścicielom obiektów w usuwaniu i unieszkodliwianiu azbestu. W „Programie…” zawarto informacje dotycz ące wła ściwo ści azbestu, jak równie Ŝ okre ślono harmonogram zada ń do realizacji. Rola powiatu w problematyce azbestu sprowadza si ę do koordynacji i poszerze ń świadomo ści w kwestii zagro Ŝeń dotycz ących wyrobów azbestowych i sposobów ich eliminowania. Przedstawiono równie Ŝ ilo ść wyrobów zawieraj ących azbest na terenie powiatu starogardzkiego, a tak Ŝe szacunkowe koszty zwi ązane z demonta Ŝem, transportem i ich składowaniem. W opracowaniu wskazano mo Ŝliwo ść pozyskania środków z ró Ŝnych źródeł do finansowania akcji likwidacji wyrobów zawieraj ących azbest z terenu powiatu starogardzkiego. W przypadku pozyskania funduszy unijnych na likwidację azbestu w nast ępnych latach powiat b ędzie otrzymywa ć coraz wi ęcej zgłosze ń o miejscach wyst ępowania azbestu, co przyczyni si ę do lepszej wiedzy na temat ilo ści wyrobów azbestowych. Pozwoli to lepiej pozna ć potrzeby w tym zakresie, precyzyjnie planowa ć środki niezb ędne do wydania na ten cel, a tak Ŝe stopniowo wyeliminowa ć wyroby azbestowe, co jest celem programu.

109 ZAŁ ĄCZNIKI:

ZAŁ ĄCZNIK NR 1

Dyrektywa Rady z dnia 19 wrze śnia 1983 r. zmieniaj ąca po raz pi ąty dyrektyw ę 76/769/EWG w sprawie zbli Ŝenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Pa ństw Członkowskich odnosz ących si ę do ogranicze ń we wprowadzaniu do obrotu i stosowaniu niektórych substancji i preparatów niebezpiecznych (azbest) (83/478/EWG) RADA WSPÓLNOT EUROPEJSKICH, uwzgl ędniaj ąc Traktat ustanawiaj ący Europejsk ą Wspólnot ę Gospodarcz ą, w szczególno ści jego art. 100, uwzgl ędniaj ąc wniosek Komisji, uwzgl ędniaj ąc opini ę Parlamentu Europejskiego, uwzgl ędniaj ąc opini ę Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, a tak Ŝe maj ąc na uwadze, co nast ępuje: stosowanie azbestu i niektórych wyrobów zawieraj ących azbest stanowi zagro Ŝenie dla zdrowia ludzkiego, poniewa Ŝ włókna i pyły mog ą powodowa ć powstawanie azbestozy i nowotworów; przeciwdziałanie jest najlepsz ą metod ą ochrony zdrowia ludzkiego; skuteczn ą metod ą ochrony zdrowia ludzkiego i ochrony środowiska jest zakaz stosowania niektórych włókien, takich jak krokidolit (niebieski azbest), które zgodnie z niektórymi badaniami naukowymi s ą szczególnie niebezpieczne; jednak Ŝe obecnie nie istnieje mo Ŝliwo ść wprowadzenia całkowitego zakazu stosowania krokidolitu, nierozs ądna jest propozycja, by wszystkie wyroby zawieraj ące krokidolit zostały wycofane z rynku, poniewa Ŝ kontakt z tymi wyrobami w celu ich wycofania lub zniszczenia byłby niebezpieczny, ze wzgl ędu na uwalnianie si ę włókien; niektórych wyrobów takich jak plomby, rury azbestowo-cementowe lub przemienniki momentu obrotowego nie mo Ŝna w bliskiej przyszło ści całkowicie zast ąpi ć substytutami o co najmniej równowa Ŝnych wła ściwo ściach, na poziomie wspólnotowym; istnieje konieczno ść oznakowania wyrobów zawieraj ących azbest specjalnymi etykietami, wskazuj ącymi ryzyko zwi ązane ze stosowaniem wyrobów zawieraj ących włókna krokidolitu; etykietowanie tych wyrobów ma miejsce w niektórych Pa ństwach Członkowskich, ale wyst ępuj ą du Ŝe ró Ŝnice w sposobach oznakowania; niniejsza dyrektywa ogranicza wprowadzanie do obrotu i stosowanie krokidolitu i wyrobów zawieraj ących włókna krokidolitu; ograniczenie wprowadzania do obrotu i stosowania innych włókien azbestu i wyrobów zawieraj ących takie włókna ma na celu dalsz ą popraw ę ochrony ludzkiego zdrowia; obowi ązuj ące przepisy wspólnotowe w sprawie

110 ograniczenia i ujednolicenia sposobów oznaczania tych włókien lub wyrobów, s ą ograniczone jedynie do przepisów zwi ązanych z etykietowaniem; konieczne jest dokonywanie okresowych przegl ądów systemu wył ącze ń ustanowionego w niniejszej dyrektywie w świetle post ępu naukowo-technicznego, uwzgl ędniaj ąc mo Ŝliwo ści zast ępowania krokidolitu innymi, mniej niebezpiecznymi substancjami oraz, je Ŝeli konieczne, dokonywanie odpowiednich poprawek; zakazy w sprawie niektórych włókien azbestu i ró Ŝne przepisy w sprawie etykietowania w Pa ństwach Członkowskich maj ą wpływ na funkcjonowanie wspólnego rynku; dlatego teŜ istnieje konieczno ść zbli Ŝenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Pa ństw Członkowskich i wprowadzenia odpowiednich zmian do Zał ącznika do dyrektywy 79/769/EWG , ostatnio zmienionej dyrektyw ą 83/264/EWG, PRZYJMUJE NINIEJSZ Ą DYREKTYW Ę: Artykuł 1 Zał ącznik do dyrektywy 76/769/EWG otrzymuje oznaczenie "zał ącznik I". Artykuł 2 W zał ączniku I do dyrektywy 76/769/EWG dodaje si ę pkt 5 w brzmieniu: "5.Włókna azbestu 5.1.Krokidolit CAS nr 12001-28-4 /5.1.Wprowadzanie do obrotu i stosowanie tych włókien lub wyrobów zawieraj ących te włókna jest zabronione. Jednak Ŝe Pa ństwa Członkowskie mog ą dopu ści ć do obrotu zawieraj ące takie włókna do dnia 30 czerwca 1988 r., o ile zostały one wytworzone przed dniem 1 stycznia 1986 r. Ka Ŝde Pa ństwo Członkowskie mo Ŝe tak Ŝe wył ączy ć spod zakazu stosowania wyrobów zawieraj ących te włókna pod warunkiem Ŝe wyroby takie zostały wytworzone i wprowadzone do obrotu przed dniem 1 stycznia 1986 r. Bez uszczerbku dla przepisów innych dyrektyw Wspólnoty, Pa ństwa Członkowskie mog ą równie Ŝ wył ączy ć spod tego zakazu wyroby wymienione poni Ŝej, zawieraj ące włókna lub półprodukty konieczne do ich wytworzenia; a), rury azbestowo-cementowe; b), kwaso- i Ŝaroodporne plomby, uszczelki, szczeliwo dławików (sznury azbestowe) i kompensatory elastyczne; c)przemienniki momentu obrotowego. | 5.2.Wszystkie włókna azbestu: Krokidolit, CAS nr 12001-28-4Chryzotyl, CAS nr 12001- 29- 5Amozyt, CAS nr 12172-73-5Antofilit, CAS nr 77535-67-5Aktynolit, CAS nr 77536-66- 4Tremolit, CAS nr 77536-68-6 | 5.2.Z zastrze Ŝeniem ppkt 5.1. wprowadzanie do obrotu i

111 stosowanie wyrobów zawieraj ących te włókna mo Ŝe by ć dozwolone tylko wtedy, je Ŝeli wyroby s ą oznakowane zgodnie z przepisami zał ącznika II. | Artykuł 3 W dyrektywie 76/769/EWG dodaje si ę zał ącznik II w brzmieniu: "Przepisy szczególne w sprawie etykietowania wyrobów zawieraj ących azbest” 1. Wszystkie wyroby lub opakowania zawieraj ące azbest powinny by ć oznakowane w okre ślony poni Ŝej sposób: a) etykieta, zgodna z poni Ŝszym wzorem, ma co najmniej 5 cm wysoko ści (H) i 2,5 cm szeroko ści; b) etykieta składa si ę z dwóch cz ęś ci: - górna cz ęść (h1 = 40 % H) zawiera biał ą liter ę "a" na czarnym tle, - dolna cz ęść (h2 = 60 % H) zawiera czytelny, ujednolicony napis w kolorze białym i/lub czarnym, na czerwonym tle, c) je Ŝeli wyrób zawiera krokidolit, to wyrazy "zawiera azbest", zawarte w ujednoliconym napisie, zast ępuje si ę wyrazami "zawiera krokidolit/niebieski azbest". Pa ństwa Członkowskie mog ą wył ączy ć spod przepisów akapitu pierwszego wyroby, które zostan ą skierowane wył ącznie na ich rynek wewn ętrzny. Jednak Ŝe oznakowanie tych wyrobów musi zawiera ć wyrazy "zawiera azbest"; d) je Ŝeli oznakowanie ma form ę bezpo średniego nadruku na wyrobie, to wystarczy zastosowa ć jeden kolor, kontrastuj ący z kolorem tła. 2. Etykieta, wymieniona w niniejszym zał ączniku, powinna by ć przytwierdzona zgodnie z poni Ŝszymi zasadami: a) na ka Ŝdej, nawet najmniejszej cz ęś ci (sztuce, opakowaniu, jednostce); b) je Ŝeli wyrób posiada elementy wykonane z azbestu to jedynie te elementy powinny posiada ć etykiety. Mo Ŝna odst ąpi ć od etykietowania, je Ŝeli nie ma mo Ŝliwo ści umieszczenia etykiety z powodu zbyt małych rozmiarów wyrobu. 3. Etykietowanie opakowa ń wyrobów zawieraj ących azbest 3.1. Na czytelnych i niezmywalnych etykietach opakowa ń wyrobów zawieraj ących azbest powinny znajdowa ć si ę poni Ŝsze elementy: a) symbol i odpowiedni znak ostrzegawczy, zgodnie z niniejszym zał ącznikiem; b) instrukcja bezpiecze ństwa, sporz ądzona zgodnie z niniejszym zał ącznikiem, dostosowana do poszczególnych wyrobów. Dodatkowe informacje umieszczane na opakowaniu nie mog ą by ć sprzeczne z zgodnie z lit. a) i b).

112 3.2. Etykietowanie zgodne z ppkt 3.1. powinno mie ć form ę: - etykiety trwale przytwierdzonej do opakowania, lub - etykiety (przywieszki) bezpiecznie przymocowanej do opakowania, lub - bezpo średniego nadruku na opakowaniu. 3.3. Wyroby zawieraj ące azbest, które s ą pakowane luzem tylko w opakowanie z tworzywa sztucznego lub podobne opakowania, powinny by ć traktowane jako wyroby pakowane i powinny by ć etykietowane zgodnie z ppkt 3.2. Je Ŝeli wyroby takie s ą wyjmowane z opakowa ń i sprzedawane pojedynczo, to ka Ŝdy pojedynczy wyrób powinien by ć etykietowany zgodnie z pakt 3.1. 4. Etykietowanie nie pakowanych wyrobów zawieraj ących azbest Wyroby nie pakowane, które zawieraj ą azbest, etykietowane zgodnie z ppkt 3.1. powinny mie ć: - etykiety trwale przytwierdzone do wyrobów zawieraj ących azbest, - etykiety (przywieszki) bezpiecznie przymocowane do opakowania, - bezpo średnie nadruki na wyrobie, lub, je Ŝeli wy Ŝej wymienione sposoby etykietowania nie s ą mo Ŝliwe do przeprowadzenia, np. z powodu zbyt małych rozmiarów wyrobu lub technicznych trudno ści, etykieta mo Ŝe mie ć form ę ulotki zgodnej z ppkt 3.1. 5. Bez uszczerbku dla przepisów wspólnotowych w sprawie bezpiecze ństwa i higieny pracy, etykiety przytwierdzone do wyrobów, które mog ą by ć przetwarzane lub wyko ńczone w celu ich uŜywania, nale Ŝy uzupełni ć o instrukcje bezpiecze ństwa, odpowiednie dla ka Ŝdego wyrobu, w szczególno ści instrukcje powinny zawiera ć informacje o tym, Ŝe: - nale Ŝy pracowa ć na otwartej przestrzeni lub w miejscach dobrze wentylowanych, - zalecane jest stosowanie narz ędzi r ęcznych lub narz ędzi wolnoobrotowych wyposa Ŝonych, je Ŝeli konieczne, w odpowiednie urz ądzenia do odpylania. W przypadku stosowania narz ędzi wysokoobrotowych, zawsze nale Ŝy korzysta ć z urz ądze ń do odpylania, - je Ŝeli mo Ŝliwe, nale Ŝy zwil Ŝyć wyrób przed ci ęciem lub wierceniem, - nale Ŝy zwil Ŝać pyły i gromadzi ć je w odpowiednio uszczelnionych zbiornikach oraz usuwa ć je w sposób bezpieczny. 6. Wyroby przeznaczone do stosowania w warunkach domowych, nieobj ęte przepisami pkt 5, podczas u Ŝytkowania których wyst ępuje mo Ŝliwo ść uwolnienia włókien azbestu, powinny, je Ŝeli konieczne, zawiera ć nast ępuj ącą instrukcj ę bezpiecze ństwa: "wymie ń w przypadku zniszczenia".

113 7. Pa ństwa Członkowskie mog ą na swoim terytorium wprowadza ć do obrotu wyroby zawieraj ące azbest, stosuj ąc etykiety w swoim j ęzyku lub j ęzykach urz ędowych. "Artykuł 4 1. Pa ństwa Członkowskie wprowadz ą w Ŝycie przepisy niezb ędne do wykonania niniejszej dyrektywy w ci ągu 30 miesi ęcy od jej notyfikacji . Pa ństwa Członkowskie niezwłocznie powiadomi ą o tym Komisj ę. 2. Pa ństwa Członkowskie przeka Ŝą Komisji teksty przepisów prawa krajowego przyj ętych w dziedzinach obj ętych niniejsz ą dyrektyw ą. Artykuł 5 Niniejsza dyrektywa skierowana jest do Pa ństw Członkowskich. Sporz ądzono w Brukseli, dnia 19 wrze śnia 1983 r. W imieniu Rady G. Varfis Przewodnicz ący [1] Dz.U. C 78 z 28.3.1980. str. 10. [2] Dz.U. C 125 z 17.5.1982, str. 159. [3] Dz.U. C 331 z 17.12.1980, str. 5. [4] Dz.U. L 262 z 27.9.1976, str. 201. [5] Dz.U. L 147 z 6.6.1983, str. 9. Niniejsza dyrektywa została notyfikowana przez Pa ństwa Członkowskie dnia 21 wrze śnia 1983 roku.

ZAŁ ĄCZNIK NR 2

WZÓR INFORMACJA O WYROBACH ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST I MIEJSCU ICH WYKORZYSTYWANIA 1. Miejsce, adres ...... 2. Wła ściciel/zarz ądca/u Ŝytkownik *) : a) osoba prawna - nazwa, adres ...... b) osoba fizyczna - imi ę, nazwisko i adres ...... 3. Tytuł własno ści ......

114 ...... 4. Nazwa, rodzaj wyrobu)² )...... 5. Ilo ść (m, tony) 3) ...... 6. Przydatno ść do dalszej eksploatacji 4) ...... 7. Przewidywany termin usuni ęcia wyrobu: a) okresowej wymiany z tytułu zu Ŝycia wyrobu 5) ...... b) całkowitego usuni ęcia niebezpiecznych materiałów i substancji ...... 8. Inne istotne informacje o wyrobach 6) ...... (podpis) Data ...... ______Obja śnienia: Niepotrzebne skre śli ć. 1) Za wyrób zawieraj ący azbest uwa Ŝa si ę ka Ŝdy wyrób o st ęŜ eniu równym lub wy Ŝszym od 0,1 % azbestu. 2) Przy okre ślaniu rodzaju wyrobu zawieraj ącego azbest nale Ŝy stosowa ć nast ępuj ącą klasyfikację: - płyty azbestowo-cementowe płaskie stosowane w budownictwie, - płyty faliste azbestowo-cementowe dla budownictwa, - rury i zł ącza azbestowo-cementowe, - izolacje natryskowe środkami zawieraj ącymi w swoim składzie azbest, - wyroby cierne azbestowo-kauczukowe, - prz ędza specjalna, w tym włókna azbestowe obrobione, - szczeliwa azbestowe, - ta śmy tkane i plecione, sznury i sznurki, - wyroby azbestowo-kauczukowe, z wyj ątkiem wyrobów ciernych, - papier, tektura, - inne wyroby zawieraj ące azbest, oddzielnie nie wymienione, w tym papier i tektura. 3) Poda ć podstaw ę zapisu (np. dokumentacja techniczna, pomiar z natury).

115 4) Według "Oceny stanu i mo Ŝliwo ści bezpiecznego u Ŝytkowania wyrobów zawieraj ących azbest" - zał ącznik nr 1 do rozporz ądzenia ministra wła ściwego do spraw gospodarki w sprawie sposobów bezpiecznego u Ŝytkowania oraz warunków usuwania wyrobów zawieraj ących azbest. 5) Na postawie corocznego rozporz ądzenia ministra wła ściwego do spraw gospodarki w sprawie dopuszczenia wyrobów zawieraj ących azbest do produkcji lub do wprowadzenia na polski obszar celny. 6) Np. informacja o oznaczeniu na planie sytuacyjnym terenu instalacji lub urz ądzenia zawieraj ącego azbest.

ZAŁ ĄCZNIK NR 3

WZÓR INFORMACJA O WYROBACH ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST, KTÓRYCH WYKORZYSTYWANIE ZOSTAŁO ZAKO ŃCZONE 1. Miejsce, adres ...... 2. Wła ściciel/zarz ądca*): a) osoba prawna - nazwa, adres, ...... b) osoba fizyczna - imi ę, nazwisko i adres ...... 3. Tytuł własno ści ...... 4. Nazwa, rodzaj wyrobu² )...... 5. Ilo ść (m², tony) 3) ...... 6. Rok zaprzestania wykorzystywania wyrobów ...... 7. Planowane usuni ęcia wyrobów: ...... a) sposób ...... b) przez kogo ...... c) termin ...... 8. Inne istotne informacje 4) ......

116 ...... (podpis) Data ...... ______Obja śnienia: *) Niepotrzebne skre śli ć. 1) Za wyrób zawieraj ący azbest uwa Ŝa si ę ka Ŝdy wyrób o st ęŜ eniu równym lub wy Ŝszym od 0,1 % azbestu. 2) Przy okre ślaniu rodzaju wyrobu zawieraj ącego azbest nale Ŝy stosowa ć nast ępuj ącą klasyfikacj ę: - płyty azbestowo-cementowe płaskie stosowane w budownictwie, - płyty faliste azbestowo-cementowe dla budownictwa, - rury i zł ącza azbestowo-cementowe, - izolacje natryskowe środkami zawieraj ącymi w swoim składzie azbest, - wyroby cierne azbestowo-kauczukowe, - prz ędza specjalna, w tym włókna azbestowe obrobione, - szczeliwa azbestowe, - ta śmy tkane i plecione, sznury i sznurki, - wyroby azbestowo-kauczukowe, z wyj ątkiem wyrobów ciernych, - papier, tektura, - inne wyroby zawieraj ące azbest, oddzielnie nie wymienione. 3) Poda ć podstaw ę zapisu (np. dokumentacja techniczna, spis z natury). 4) Np. informacja o oznaczeniu na planie sytuacyjnym.

ZAŁ ĄCZNIK NR 4

WZÓR Ocena stanu i mo Ŝliwo ści bezpiecznego u Ŝytkowania wyrobów zawieraj ących azbest Miejsce/ obiekt/ urz ądzenie budowlane /instalacja przemysłowa: ...... Adres miejsca/ obiektu/ urz ądzenia budowlanego/ instalacji przemysłowej: ...... Pomieszczenie: ......

117 Rodzaj/nazwa wyrobu 1) ...... Ilo ść wyrobów (m 2, tony) 2) ......

Grupa/Nr Wyrób - rodzaj Ocena Przyj ęta punktacja I. Sposób zastosowania azbestu 30 1. Powierzchnia pokryta mas ą natryskow ą z azbestem 30 (torkret) 2. Tynk zawieraj ący azbest 25 3. Lekkie płyty izolacyjne z azbestem(ci ęŜ ar obj. < 1.000 10 kg/m³) 4. Pozostałe wyroby z azbestem II. Rodzaj azbestu 5. Azbest chryzotylowy 5 6. Inny azbest (np. krokidolit) 15 III. Struktura powierzchni wyrobu z azbestem 7. Rozlu źniona (naruszona) struktura włókien 30 8. Mocna struktura włókien, lecz bez albo z 10 niewystarczaj ącą powłok ą farby zewn ętrznej 9. Pomalowana i nieuszkodzona powłoka zewn ętrzna 0 IV. Stan zewn ętrzny wyrobu z azbestem 10. Du Ŝe uszkodzenia 30 3) 11. Małe uszkodzenia 10 4) 12. Brak 0 V. Mo Ŝliwo ść uszkodzenia powierzchni wyrobu z azbestem 13. Wyrób jest przedmiotem jakich ś prac 15 14. Wyrób przez bezpo średni ą dost ępno ść nara Ŝony na 10 uszkodzenia (do wysoko ści 2 m) 15. Wyrób nara Ŝony na uszkodzenia mechaniczne 10 16. Wyrób nara Ŝony na wstrz ąsy i drgania 10 17. Wyrób nara Ŝony na działanie czynników 10 atmosferycznych (na zewn ątrz obiektu) 18. Wyrób znajduje si ę w zasi ęgu silnych ruchów 10 powietrza 19. Wyrób nie jest nara Ŝony na wpływy zewn ętrzne 0 VI. Wykorzystanie pomieszczenia 20. Regularnie przez dzieci, młodzie Ŝ lub sportowców 35 21. Trwałe lub cz ęste przebywanie w pomieszczeniach 30 innych osób 22. Czasowo wykorzystywane pomieszczenie 20 23. Rzadko wykorzystywane pomieszczenie 10 VII. Usytuowanie wyrobu 24. Bezpo średnio w pomieszczeniu 30 25. Za zawieszonym, nieszczelnym sufitem lub innym 25

118 pokryciem 26. W systemie wywietrzania pomieszczenia (kanały 25 wentylacyjne) 27. Za zawieszonym szczelnym sufitem lub innym 10 pokryciem, ponad pyłoszczeln ą powierzchni ą lub poza szczelnym kanałem wentylacyjnym

Suma punktów oceny ......

Stopie ń pilno ści I (wymiana lub naprawa wymagana 65 i wi ęcej punktów bezzwłocznie) Stopie ń pilno ści II (ponowna ocena wymagana w czasie powy Ŝej 35 do 60 do 1 roku) punktów Stopie ń pilno ści III (ponowna ocena w terminie do 5 lat) do 35 punktów UWAGA: podkre śli ć nale Ŝy tylko jedn ą pozycj ę w grupie, je śli wyst ąpi wi ęcej ni Ŝ jedna, podkre śli ć nale Ŝy najwy Ŝsz ą punktacj ę. Zsumowa ć ilość punktów, ustali ć ocen ę ko ńcow ą i stopie ń pilno ści...... Oceniaj ący nazwisko i imi ę Wła ściciel / Zarz ądca ...... Adres data ...... 1) Według klasyfikacji wyrobów przyj ętych w sprawozdaniu rocznym - zał ącznik nr 2 do rozporz ądzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 pa ździernika 2003r. w sprawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest (Dz. U. Nr 192, poz. 1876). 2) Zgodnie z inwentaryzacj ą i sprawozdaniem rocznym - § 7 wymienionego w odno śniku 1 rozporz ądzenia. 3) Du Ŝe uszkodzenia - widoczne p ękni ęcia lub ubytki na powierzchni równej lub wi ększej ni Ŝ 3 % powierzchni wyrobu.

119 4) Małe uszkodzenia - brak widocznych p ękni ęć , a ubytki na powierzchni mniejszej ni Ŝ 3 % powierzchni wyrobu.

ZAŁ ĄCZNIK NR 5

WZÓR OZNAKOWANIA INSTALACJI, URZ ĄDZE Ń LUB POMIESZCZE Ń ZAWIERAJ ĄCYCH AZBEST LUB WYROBY ZAWIERAJ ĄCE AZBEST

120 Wszystkie wyroby zawieraj ące azbest lub ich opakowania powinny by ć oznakowane w nast ępuj ący sposób: a) oznakowanie zgodne z podanym wzorem powinno posiada ć wymiary: co najmniej 5 cm wysoko ści (H) i 2,5 cm szeroko ści, b) oznakowanie powinno składa ć si ę z dwóch cz ęś ci: - cz ęś ci górnej (h1 = 40 % H) zawieraj ącej liter ę "a" w białym kolorze na czarnym tle, - cz ęś ci dolnej (h2 = 60 % H) zawieraj ącej standardowy napis w białym lub czarnym kolorze na czerwonym tle; napis powinien być wyra źnie czytelny, c) je śli wyrób zawiera krokidolit, standardowo stosowany zwrot "zawiera azbest" powinien by ć zast ąpiony zwrotem "zawiera krokidolit/azbest niebieski".

121

ZAŁ ĄCZNIK NR 6

WZÓR KARTY EWIDENCJI ODPADU

122 ZAŁ ĄCZNIK NR 7

WZÓR KARTY PRZEKAZANIA ODPADÓW

123 ZAŁ ĄCZNIK NR 8

Podmioty uprawnione decyzj ą Starosty do wykonywania demonta Ŝu elementów zawieraj ących azbest: 1. Przedsi ębiorstwo Budowlane „RECON” Sp. z o.o., 80 – 408 Gdańsk, ul. Grzegorza z Sanoka 4, tel. (058 334 15 15, tel. kom. 504 095 600.

2. Przedsi ębiorstwo Produkcyjno – Usługowe „WAKRO”, 82 – 500 Kwidzyn, ul. Słowackiego 16, tel. (055) 261 20 96, 261 82 04, tel. kom. 601 712 428.

3. MA –BI Usługi Ogólnobudowlane, 80 – 537 Gda ńsk, ul. Wyzwolenia 51c/ 43, tel. (058) 343 22 20.

4. KASTOR Tomasz Janiszewski, 67 – 321 Leszno Górne, ul. Kolonia 19 B/2, tel. (068) 376 65 93.

5. Zakład Robót Ogólnobudowlanych Stanisław Rzepi ński, 83 – 400 Ko ścierzyna, ul. Fałata 10, tel. 680 19 31.

6. Zakład Remontowo – Budowlany Stanisław Karolczak, 94 – 044 Łód ź, ul. Przełajowa 10/ 56, tel. (042) 686 67 37, tel. kom. 0602 45 52 52.

7. Przedsi ębiorstwo Budownictwa L ądowego MJ Sp. z o.o., 05 – 816 Michałowice, Reguły, ul. Graniczna 6, tel. (022) 724 32 39.

8. Przedsi ębiorstwo Budowlano – Handlowe „Tamur” Tadeusz Szczudełek, 83 – 200 Starogard Gda ński, ul. Ko ściuszki 106, tel. (058) 562 50 44.

9. Przedsi ębiorstwo Budowlano – Handlowe „WADIMEX”, 83 – 200 Starogard Gda ński, Al. Jana Pawła II 19/26,tel. (58) 562 48 51.

10. Zakład Produkcyjno – Usługowy „DEKPOL” Mariusz Puchlin, 83 – 251 Pinczyn, ul. Gajowa 33, tel. (058) 588 30 77, 588 32 98, fax 588 32 97.

11. Przedsi ębiorstwo Produkcyjno – Handlowo – Usługowe „ABBA – EKOMED”, Sp. z o.o., 87 – 100 Toru ń, ul. Moniuszki 11/13.

12. Przedsi ębiorstwo Usługowo – Transportowe „OLTRANS” Olgierd Hewelt, 84 – 123 Połchowo, Mrzezino, ul. Lipowa 6.

13. „DEVICE” Sp. z o.o., 80 – 283 Gda ńsk, ul. Matemblewska 19, tel. 342 52 29, tel./fax 341 00 74.

14. EKOCHEM – EKOSERVICE Sp. z o.o. 90- 441 Łód ź, Al. Ko ściuszki 99, tel. (042) 636 97 63.

15. Przedsi ębiorstwo Robót Termoizolacyjnych i Antykorozyjnych „TERMOEXPORT” ,00 – 515 Warszawa, ul. śurawia 24/7, tel. /fax (022) 621 40 64.

124

16. Centrum Gospodarki Odpadami, Azbestu i Recyklingu „CARO”, 22 – 400 Zamo ść , ul. Zamoyskiego 51, tel. /fax (084) 62 730 13, tel. kom. 608 435 133.

17. Hurtownia Materiałów Budowlanych i Nawozów „BUDROL” Łukasz Kaszubowski, 83-200 Starogard Gda ński, ul. B. Prusa 43, tel. /fax (058) 562 09 62.

18. ,,ALBEKO“ Sieger Spółka Jawna, 87 – 510 Kotowy,woj. kujawsko – pomorskie, tel. (054) 280 02 88, fax (054) 671 48 82.

19. Zakład Usługowo – Handlowy ,,MAXMED” Marcin Murzyn, ul. Źródlana 4, 84-230 Rumia, tel. (058) 671 85 63, tel. /fax (058) 671 48 82.

20. Przedsi ębiorstwo Przemysłowo – Handlowo – Usługowe ,,GAJAWI” Gabriel Rogut, ul. Kopernika 56/60, 90-553 Łód ź, tel. 501 028 153, fax. (042) 688 43 70.

21. P.P.H.U. ,,EKO-MIX”, ul. Grabiszy ńska 163, 50-950 Wrocław,tel. (0-71) 332 41 61, 361 30 41-43,tel./fax (0-71) 332 45 00.

22. Usługowy Zakład Izolacji Budowlanej Janusz Gleba, Janowo, ul. Pelpli ńska 15, 83-211 Jabłowo, (zmiana nazwy Izol – Dach Janusz Gleba Janowo, ul. Pelpli ńska 15, 83- 211 pismo z dnia 4 wrze śnia 2008 r. WTI - IV 7630/25/2005),tel./fax (058) 56 22 435, tel. 0601 635 263.

23. Algader Hafman Sp. z o.o., ul. Wólczy ńska 133, bud. 11B, tel./fax (022) 864-94-97; 864-94-99; 834-75-80; 834-73-53; 864-98-12.

24 Zakład Remontowo – Budowlany ,,AMBRO śY” Sp. j. Wiesława Śliwi ńska , Kazimierz Ambro Ŝy, ul. Meissnera 1/3 lok. 222, tel. (022) 830764.

25. Transport – Metalurgia Sp. z o.o., ul. Reymonta 62, 97-500 Radomsko, tel. (44) 685-41-35, fax (44) 685-42-90.

26. Przedsi ębiorstwo Budowlane-remontowe ,,BUDEX”, ul. Hanny Hass 52, 83-110 Tczew, tel. 530-06-63, tel. 530-06-62.

27. P.H.U. ,,POLDACH” s.c., Jacek Supi ński i Piotr Supi ński, ul. Derdowskiego 14, 83- 200 Starogard Gda ński, Tel. (0-58) 562 56 05, 0 503 005 234.

28. „Wysoccy” Wiesław Wysocki, Mirosław Wysocki, ul. Zakładowa 4, 89-600 Chojnice, tel. 052 / 3971448,

29.. AM Trans Progres Sp. z o.o. ul. Sarmacka 7, 61-616 Pozna ń tel. 061 / 656 97 37.

30. Przedsi ębiorstwo Handlowo – Usługowe ,,Perfekt” Monika Stolarz ul. Suchostrzygi Dworzec 4, 83-110 Tczew tel. 609 087 962,31. Przedsi ębiorstwo Handlowo – Usługowe JUKO Jerzy Szczukocki ul. 1-go Maja 25, 97-300 Piotrków Trybunalski tel. 044/ 732 69 63, 732-69-64, 732 69 65.

125 32. ,, Mitron” Zakład Instalacyjno – Elektromechaniczny ul. Cegielnia 3, 83-400 Ko ścierzyna tel. 058/ 686 31 62.

33. Firma Budowlana Usługi – Handel Dariusz Łata 64-630 Ryczywół, Os. Parkowe 5, tel. 067/ 28 38 360, 502 175 332.

34. MSP „SMOK” Keister, Ksepka Spółka Jawna ul. Kanałowa 13, 83-200 Starogard Gda ński tel. (058) 561 12 21.

35. Przedsi ębiorstwo Produkcyjno Handlowo Usługowe„TUKS – DACH” s.c. K. Urba ński, D. Teodorczyk ul. Jana Pawła II 15 C/8, tel. (058) 775-13-40.

36. Przedsi ębiorstwo Remontowo – Budowlane „Wagmar” Grzegorz Wons, Marek Bąkowski ul. Skarszewska 7a, 83-200 Starogard Gda ński tel. (058) 562-06-54, 602 716 383.

37.DEKPOL Sp. z o. o., ul. Gajowa 31, 83-251 Pinczyn, tel. (058) 588 30 77, (058) 588 32 98.

38. STAL – DACH, ul. Armii Krajowej 9c, 83-200 Starogard Gda ński (058) 562 55 19, 502 581 850 (tylko miasto Starogard Gda ński).

39. Pan Maciej Strzeszy ński PHU PAMIR, ul. Ł ąkowa 10, 83-110 Tczew tel. (o-58) 531-61-85, 0504 179 714.

40. Firma ,,Döring” Tadeusz Döring, ul. Wdecka 13 A, 83-240 Lubichowo, 058 588 52 88.

126 LITERATURA:

1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Azbest. 2. „Prace zwi ązane z ocen ą realizacji ustawy z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest, w zakresie skali zabudowanych wyrobów azbestowych w poszczególnych rejonach Polski oraz zlokalizowania bezpiecznych składowisk odpadów azbestowych”, Ministerstwo Gospodarki, grudzie ń 1999r. 3. „Opracowanie zało Ŝeń wieloletniego „Programu...” wycofywania wyrobów zawieraj ących azbest, znajduj ących si ę na terenie Polski - stosownie do przepisów Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska”, Ministerstwo Gospodarki, grudzie ń 1998r. 4. Dane inwentaryzacyjne z gmin powiatu Starogardzkiego. 5. http://www.pip.gov.pl/html/pl/doc/07040013a.pdf. 6. Azbest- ekspozycja zawodowa i środowiskowa: skutki, profilaktyka .- Neonila Szeszenia-Dąbrowska, Łód ź: Oficyna Wydawnicza Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, 2004. 7. „Materiały konferencyjne: „AZBEST od teorii do praktyki”, Gda ńsk 17.11.2008 r. 8. Encyclopaedia of Occupational Health and Safety, Third ed. ILO 1983. 9. „Zapobieganie ryzyku zawodowemu, wynikaj ącemu z obecno ści azbestu w środowisku pracy” - Centralny Instytut Ochrony Pracy, kwiecie ń 2000r. 10. Tossavainen A.: Global use of asbestos and the incidence of mesothelioma.Int. J. Occup. Environ. Health. 2004. 11. http://www.portal.tkchopin.pl/ttm_images/2007-02-02/07_01.jpg . 12. „Aspekty zdrowotne zwi ązane z nara Ŝeniem na azbest”, Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu, kwiecie ń 2000r. 13. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawieraj ących azbest /Dz.U. z 2004 r. Nr 3 poz.20 z pó ź. zmian./ 14. Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r. O odpadach /Dz.U.Nr 62 poz.628 z pó ź.zmian./ 15. Ustawa z dnia 21 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska /jednolity tekst ustawy Dz.U.Nr 129 poz.902 z 2006 r./ 16. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane /jednolity tekst ustawy Dz.U.Nr156 poz.1118 z 2006 r. z pó ź.zmian./ 17. Ustawa z dnia 28 pa ździernika 2002 r. o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych /Dz.U.Nr 199 poz.1671 z pó ź.zmian./ 18. Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 pa ździernika 2005 r. w sprawie zasad bezpiecze ństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów

127 zawieraj ących azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego u Ŝytkowania takich wyrobów /Dz.U.Nr 216 poz.1824/ 19. Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. W sprawie sposobów i warunków bezpiecznego u Ŝytkowania i usuwania wyrobów zawieraj ących azbest /Dz.U.Nr 71 poz.649/ 20. Rozporz ądzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 23 pa ździernika 2003 r. W spawie wymaga ń w zakresie wykorzystywania i przemieszczania azbestu oraz wykorzystania i oczyszczania instalacji lub urz ądze ń, w których był lub jest wykorzystywany azbest /Dz.U.nr 192 poz.1876/ 21. Rozporz ądzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 listopada 2002 r. w sprawie najwy Ŝszych dopuszczalnych st ęŜ eń i nat ęŜ eń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy /Dz.U.Nr 217 poz.1833/ 22. Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. w sprawie substancji, preparatów, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy /Dz.U.Nr 280 poz.2771/ 23. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 pa ździernika 2002 r. w sprawie sposobu przedkładania wojewodzie informacji o rodzaju, ilo ści i miejscach wyst ępowania substancji stwarzaj ących szczególne zagroŜenie dla środowiska /Dz.U.Nr 175 poz.1439/ 24. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 14 lutego 2006 r. w sprawie wzorów dokumentów stosowanych na potrzeby ewidencji odpadów /Dz.U.Nr 30 poz.213/ 25. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 27 wrze śnia 2001 r. w sprawie katalogu odpadów /Dz.U.Nr 12 poz.1206/ 26. Akty prawne dotycz ące azbestu i jego szkodliwo ści. 27. http://www.bip.umig.polaniec.pl/upload/azbest _oznakowanie.pdf. 28. „Informator o przepisach i procedurach dotycz ących bezpiecznego post ępowania z wyrobami zawieraj ącymi azbest” MGPiPS Warszawa 2003 r. 29. Czasopismo Recykling 4/2003. 30. Informator o zadaniach jednostek samorz ądu terytorialnego dla realizacji „Programu usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski – materiał przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki, Pracy Warszawa 2005, 31. „Program usuwania azbestu i wyrobów zawieraj ących azbest stosowanych na terytorium Polski” Warszawa 2002 r. 32. Plan Gospodarki Odpadami dla Województwa Pomorskiego.

128

SPIS TABEL

Tab.1. Skład chemiczny podstawowych minerałów azbestowych [ 8] ...... 15 Tab.2. Najwa Ŝniejsze wyroby azbestowe i zawarto ść w nich azbestu [ 8] ...... 15 Tab.3. Zu Ŝycie azbestu na świecie w 2000 roku [ 10] ...... 19 Tab.4. Przewidywana ilo ść składowisk w układzie wojewódzkim do lokowania odpadów azbestowo-cementowych w latach 2003-2032 [ 31] ...... 50 Tab.5. Wykaz miejscowo ści w gminie Zblewo, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 59 Tab.6. Wykaz miejscowo ści w gminie Sm ętowo Graniczne, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 60 Tab.7. Wykaz miejscowo ści w gminie Skórcz, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 62 Tab.8. Wykaz nieruchomo ści zawieraj ących azbest w granicach administracyjnych miasta Skórcz [ 4] ...... 64 Tab.9. Wykaz miejscowo ści w gminie Osiek, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 66 Tab. 10. Wykaz miejscowo ści w gminie Osieczna, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 68 Tab.11. Wykaz miejscowo ści w gminie Lubichowo, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 69 Tab.12. Wykaz miejscowo ści w gminie Kaliska, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 71 Tab.13. Wykaz miejscowo ści w gminie Bobowo, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 73 Tab.14. Wykaz miejscowo ści w gminie Skarszewy, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 74 Tab.15. Wykaz nieruchomo ści zawieraj ących azbest w granicach administracyjnych miasta Starogard Gda ński [ 4] ...... 76 Tab.16. Wykaz miejscowo ści w gminie wiejskiej Starogard Gda ński, w których wyst ępuj ą wyroby zawieraj ące azbest [ 4] ...... 79 Tab.17. Wykaz miejscowo ści w gminie miejskiej Czarna Woda, w których wyst ępuj ą . 83 wyroby zawieraj ące azbest [ 4]...... 83 Tab.18. Ilo ść wyrobów azbestowych w poszczególnych gminach [ 4] ...... 84 Tab.19. Wska źniki monitorowania Programu usuwania wyrobów zawieraj ących azbest 91 Tab.20. Koszty usuni ęcia 1 m 2 płyt azbestowo-cementowych (demonta Ŝ, pakowanie, ... 93 transport, utylizacja) ...... 93 Tab.21 . Koszt utylizacji na składowiskach ...... 94 Tab.22. Harmonogram rzeczowy na lata 2009 – 2032 ...... 108

129

SPIS RYSUNKÓW

Rys.1. Fotografia azbestu [ 1] ...... 5 Rys.2. Płyta azbestowo-cementowa falista dla budownictwa „eternit”. Stodoła pokryta . 11 Eternitem...... 11 Rys.3. Instalacja wentylacji grawitacyjnej w obiekcie przemysłowym wykonana z ...... 11 rur azbestowo-cementowych [ 5]...... 11 Rys.4. Budynki WK-70 docieplane wełn ą mineraln ą na ruszcie drewnianym, pokryte ... 12 elewacj ą wykonan ą z płyt azbestowo-cementowych płaskich [ 5] ...... 12 Rys.5. Włókna azbestowe [ 1] ...... 13 Rys.6. Fotografia chryzotylu [ 1] ...... 13 Rys.7. Płyta azbestowo-cementowa falista tak zwany eternit [ 11] ...... 20 Rys.8 . Izolacja ruroci ągów ze sznurów azbestowych w elektrociepłowni [ 5] ...... 22 Rys.9. Płótno azbestowe w przewodach wentylacyjnych [ 5]...... 22 Rys.10. Wzór oznakowania wyrobów i odpadów zawieraj ących azbest, wysoko ść znaku powinna wynosi ć co najmniej 5 cm a szeroko ść co najmniej 3 cm [ 27] ...... 35 Rys.11. Ilo ść wyrobów cementowo-azbestowych w gminach powiatu starogardzkiego . 86 Rys.12. Ilo ść wyrobów cementowo-azbestowych na osob ę w gminach powiatu starogardzkiego ...... 87 Rys.13. Składowisko odpadów niebezpiecznych – zawieraj ących azbest w Małociechowie (w s ąsiedztwie składowiska komunalnego) [ 7] ...... 94

130

SPIS ZAŁ ĄCZNIKÓW

ZAŁ ĄCZNIK NR 1 ...... 110 ZAŁ ĄCZNIK NR 2 ...... 114 ZAŁ ĄCZNIK NR 3 ...... 116 ZAŁ ĄCZNIK NR 4 ...... 117 ZAŁ ĄCZNIK NR 5 ...... 120 ZAŁ ĄCZNIK NR 6 ...... 122 ZAŁ ĄCZNIK NR 7 ...... 123 ZAŁ ĄCZNIK NR 8 ...... 124

131