100 JAAR BELGENMONUMENT IN AMERSFOORT ‘Het monument als toeristische attractie in de jaren 1930’.

100JAAR BELGENMONUMENT IN AMERSFOORT

STILSTAAN BIJ WO1

HANS ZIJLSTRA

GEMEENTE AMERSFOORT & ARCHIEF EEMLAND COLOFON INHOUD 7 woord vooraf

Deze publicatie verschijnt ter gelegenheid van het herdenkingsjaar 2016 ‘100 jaar Belgenmonument’ 8 vluchtelingen Augustus 1914 Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door financiële ondersteuning van: Gemeente Amersfoort 13 amersfoort Archief Eemland Utrecht – Plaatsen van herinnering 1914-1918 Oktober 1914

17 kamp zeist © 2016 Hans Zijlstra | Gemeente Amersfoort & Archief Eemland November 1914

Afbeelding omslag voorzijde Foto: Ep de Ruiter Afbeelding omslag archterzijde 22 werkscholen | 0prichting Vervaardiger: Huib Hoste / Louis van der Swaelmen, Collectie Archief Eemland Februari 1915 Afbeelding omslag linkerbinnenflap Vervaardiger: François Gos, foto: R.J. Stöver / erfgoedfoto.nl, Collectie Archief Eemland 28 het aanbod Oktober 1916 Samenstelling en tekst Hans Zijlstra, Utrecht Redactie 29 het monument | het ontwerp Georges Elissen, Archief Eemland Beeldredactie September 1916 – Mei 1917 Babs den Dulk, Archief Eemland Grafische vormgeving Ronald Boiten en Irene Mesu, Amersfoort 35 de bouw Productie Boiten boekprojecten, Amersfoort 1917-1918

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden 40 belgië en nederland verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, 1919-1938 mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Archief Eemland, Eemplein 73, 3812 EA Amersfoort. 43 restauraties

ISBN 978-90-825717-0-7 47 2016

> Smid als symbool voor vakonderwijs; beeldhouwwerk van François Gos. 48 nawerk WOORD VOORAF ‘De Grote Oorlog’ komt in ons land langzamerhand stroom en Amersfoort toont zich wederom gastvrij. steeds meer in beeld. Daarvoor is wel 100 jaar In 1916 was Jules Cornelis van Randwijck nodig geweest. Tijdens geschiedenislessen zijn burgemeester van Amersfoort. In brieven aan zijn hele generaties opgevoed met het woord moeder schreef hij over zijn grootste opgave: de ‘neutraliteit’; de Eerste Wereldoorlog leek aan ons vluchtelingenopvang in roerige tijden. De getallen land voorbij te zijn gegaan. Maar nu wordt steeds zijn nu volstrekt anders, maar ik voel verwantschap duidelijker welke invloed die oorlog op Nederland met mijn illustere voorganger. Voor mij staat het heeft gehad. Immers, een miljoen vluchtelingen Belgenmonument voor de openheid en gast­ werd opgevangen op een bevolkingsaantal van vrijheid van de inwoners van Amersfoort. ruim zes miljoen. In 2016 staat naast herdenken van die gastvrijheid Voor Amersfoort zijn de jaren 1914-1918 niet ‘zom- ook samenwerking centraal. Samenwerking en aar’ voorbijgegaan. Al in 1916 kreeg de stad het uitwisseling met België, samenwerking met de Belgenmonument aangeboden. De stad werd in Provincie en samenwerking met de stad in de die jaren ook wel Belgenhoofdstad genoemd realisatie van dit herdenkingsjaar ‘100 jaar Belgen- omdat het 19.000 Zuiderburen opving; daarmee monument’. verdubbelde bijna het inwonertal! Als dank voor In Nederland zijn we vooral bekend met de de opvang van vluchtelingen in Nederland, als Tweede Wereldoorlog en minder met de ‘Grote blijvende herinnering en als werkverschaffing Oorlog’. Het Belgenmonument zelf is ook min of bood België het Belgenmonument aan. meer ‘onbekend’ geraakt. De restauratie herstelt Het is dit jaar precies honderd jaar geleden dat dit monument weer in ere. Ook deze publicatie de plannen voor het Belgenmonument door de draagt hopelijk bij aan een hernieuwde kennis- toenmalige Amersfoortse gemeenteraad geac­ making met dit monument. cepteerd werden. Dit monument, het grootste oorlogsmonument van Nederland, is nu geheel gerestaureerd en nog steeds actueel. Lucas Bolsius Want ook nu is er sprake van een vluchtelingen- Burgemeester Amersfoort

6 > Restauratie 2016, op de voorgrond wederopbouw van de muur. 7 Augustus 1914 de oorlog, Frankrijk reageerde als bondgenoot zien dat ze haar grondgebied zou verdedigen. Op Burgerslachtoffers van Rusland en Engeland stelde een ultimatum 31 juli was het leger gemobiliseerd, als een van de AUGUSTUS 1914 aan Duitsland. Op 4 augustus trokken de Duitse eersten van West-Europa. Ruim 200.000 mannen Bij Luik werd de opmars van de Duitse legers legers België binnen, op weg naar Parijs. werden onder de wapenen geroepen. Daarvan vertraagd. De stad zelf viel snel maar de forten werden er 70.000 aan de grens gelegerd. hielden het langer uit. Na beschietingen met de Nederland neutraal Ook vanuit Amersfoort vertrokken militairen naar zwaarste Duitse kanonnen gaven de verdedigers Nederland koos geen partij in de oorlog. Het de grens. Op 31 juli was het een drukte van zich op 16 augustus over. Bij de belegering wilde neutraal blijven, net als België. Maar België belang rond het station. Aankomende en hadden de Duitsers aanzienlijke verliezen lag precies op de route naar Parijs. De Duitse vertrekkende militairen verdrongen elkaar op het geleden. Geïrriteerd door de Belgische vluchtelingen et duizenden kwamen Belgische vluch- noemen. Op die dag verklaarde Oostenrijk-Hon­ legers wilden een omtrekkende beweging maken stationsplein. Een deel van hen had als tegenstand koelden soldaten hun woede op de telingen in augustus 1914 de Nederland- garije de oorlog aan Servië. Aanleiding daarvoor door België, en Frankrijk vanuit het noorden bestemming een van de kazernes in de stad. burgerbevolking. Het stadje Visé, aan de Maas, Mse grens over. Mannen, vrouwen, kinde- waren twee pistoolschoten een maand eerder. In binnenvallen. Daarmee volgden zij de plannen van Anderen namen de trein op weg naar hun werd op 23 augustus platgebrand. Bij Dinant ren, families met hun hele hebben en houden op Sarajevo had de Servische nationalist Gavrilo generaal Von Schlieffen, die in aangepaste vorm onderdeel in het zuiden van het land. Het werden 656 burgers doodgeschoten. Volgens de karren, op de fiets of gewoon te voet. De eersten Princip de Oostenrijkse troonopvolger aartshertog door de Duitse legers werden uitgevoerd. Amersfoortsch Dagblad schreef op 1 augustus: Duitsers hadden gewapende burgers – franc- kwamen binnen in Zuid-Limburg en trokken door Franz Ferdinand en zijn vrouw doodgeschoten. Nederland zou ongemoeid blijven, zo was al in ‘Voor de kazernes en op straat bleef het ’s avonds tireurs – op hun soldaten geschoten. naar Maastricht. Op de vlucht voor de Duitse De regering van de dubbel­monarchie eiste verant- 1908 besloten. Toch was de dreiging van een nog buitengewoon druk en vanmorgen braakte De meeste Nederlandse kranten wezen de soldaten, die dorpen verwoestten en de forten woording van Servië. Rusland, bondgenoot van aanval niet denkbeeldig. Nederland hield daarom het station steeds weer nieuwe ladingen soldaten verhalen over franc-tireurs van de hand. De rond Luik beschoten. Servië, mobiliseerde zijn leger. Op 28 juli vielen strikt vast aan de eigen neutraliteit. Zowel aan de uit. Amersfoort leek wel één groote militaire Nieuwe Rotterdamsche Courant plaatste wel Op 28 juli was de Eerste Wereldoorlog uitgebro- Oostenrijkse troepen het land binnen. Een ket- Duitsers als aan de geallieerden – vooral mierenhoop, waar men, als verdwaald hier en daar vraagtekens bij het gedrag van de Belgische ken. De Grote Oorlog, zoals de Belgen hem tingreactie volgde. Duitsland verklaarde Rusland Engeland en Frankrijk – wilde Nederland laten een burger opmerkte’. burgers. Hadden de Duitsers niet ook een beetje

DE GROTE OORLOG

Belgen noemen de Eerste Wereldoorlog de Grote Oorlog. De oorlog speelde zich voor een groot deel op Belgisch grondgebied af. Het front lag lange tijd ter hoogte van de lijn Nieuwpoort-Diksmuide-Ieper- Armentières. In dit deel van West-Vlaanderen werden hele steden en dorpen met de grond gelijk gemaakt. De vernielde Lakenhal van Ieper is een van de symbolen van de verwoesting geworden. Toch lukte het de Duitsers niet om het land volledig te bezetten. In de loopgraven achter de rivier De IJzer hield het Belgische leger stand.

9

> Belgische vluchtelingen in Maastricht. > Leuven Stationsstraat 1914, foto uit weekblad Het Leven. gelijk? Wederzijdse irritaties tussen de Lage afkomstig uit het hertogdom Mecklenburg- Nederland wilde vooral buiten de oorlog blijven. het aantal vluchtelingen toe. In de troonrede van Op 10 oktober gaf Antwerpen zich over aan de Dat wil zeggen dat zij gedurende de oorlog Landen volgden. Hardnekkig was het verhaal dat Schwerin. Daarnaast werd Engeland niet per En daarom was het zaak geen van de 15 september 1914 benadrukte koningin Duitsers. Een groot deel van de bevolking vluchtte zouden worden vastgehouden. Een neutraal land Duitse soldaten over Nederlands grondgebied definitie als de ideale bondgenoot gezien. Tijdens oorlogvoerenden voor het hoofd te stoten. Wilhelmina dat Nederland alle vluchtelingen met de stad uit. Het Antwerpse garnizoen verkoos als Nederland moest er voor zorgen dat België in getrokken waren. Nederland ontkende. de Boerenoorlog (1899-1902) had dat land hard open armen zou ontvangen. Nederlands grondgebied boven Duitse geïnterneerde militairen niet meer konden Toch meenden sommige Belgen dat Nederland opgetreden tegen de boeren in Zuid-Afrika, waar De val van Antwerpen ‘Diep begaan met het lot van alle volken, die in krijgsgevangenschap. Een andere uitweg was er deelnemen aan de strijd. Dat was zo afgesproken Duitsgezind was. veel Nederlanders zich mee verbonden voelden. OKTOBER 1914 den krijg zijn medegesleept, draagt Nederland de niet. Het restant van het Belgische leger was al tijdens de Haagse Vredesconferentie in 1907. Helemaal onterecht was dat niet. Premier Cort De waarheid lag in het midden. De publieke Eind augustus veroverden de Duitsers Brussel. buitengewone lasten die het worden opgelegd naar het zuiden getrokken en betrok stellingen Daar was ook overeengekomen dat van der Linden had sympathie voor Duitsland, opinie was nu eens op de hand van Duitsland, dan Leuven werd in brand gestoken en de gewillig en ontvangt met open armen alle achter de rivier de IJzer. geïnterneerden op enige afstand van de grens evenals de Nederlandse opperbevelhebber op de hand van de geallieerden. De onbeperkte eeuwenoude universiteitsbibliotheek brandde tot ongelukkigen die binnen zijne grenzen eene Bij aankomst in Nederland werden de 33.500 dienden te worden opgevangen. In Roosendaal generaal Snijders. En had het koningshuis niet duikbootoorlog werd Duitsland zwaar aan­ de grond toe af. De verontwaardiging over deze toevlucht zoeken’. Vluchtelingen van alle Belgische militairen ontwapend. Een deel van hen werden ze daarom op de trein gezet naar het nauwe banden met Duitsland? Prins Hendrik, de gerekend. Het in beslag nemen van Nederlandse schanddaad was groot, ook in Nederland. nationaliteiten - Belgen, Duitsers, Fransen, lukte het om verder te vluchten naar Engeland. midden van het land. Kazernes in Assen, echtgenoot van koningin Wilhelmina, was koopvaardijschepen verweet men de Engelsen. Naarmate de Duitsers Antwerpen naderden nam Engelsen - waren welkom. De meesten werden in Nederland geïnterneerd. Harderwijk, Amsterdam en Amersfoort werden

10 > Station Merksem bij Antwerpen oktober 1914. > Herinnering aan het Belgische vluchtelingenkamp Bergen op Zoom 22 oktober 1914.

. aangewezen als opvangplaatsen. De vluchtelingen werden zoveel mogelijk ‘modelvluchtoord’ in eerste instantie vooral Oktober 1914 De stroom vluchtelingen zorgde ondertussen voor verspreid over het land. Ruim 830 van de 1100 ‘fatsoenlijke behoeftigen’ toegewezen. De chaos in plaatsen in het zuiden van het land. Het Nederlandse gemeenten namen vluchtelingen op. Nederlandse bevolking was overigens niet erg inwonertal van plaatsen als Bergen op Zoom en Ze overnachtten in loodsen, pakhuizen, hotels, enthousiast over de vluchtoorden. Het gaf toch Roosendaal groeide in korte tijd van 15.000 naar verenigingsgebouwen en in villa’s van zeker geen pas om vluchtelingen op te sluiten? 45.000. Veel vluchtelingen kampeerden in de particulieren. De bereidheid om hulp te bieden Aan de andere kant nam de animo voor opvang open lucht, in de stad of in de bossen er omheen. was zeker in de beginmaanden groot. door particulieren snel af, omdat het aantal In Bergen op Zoom werd een tentenkamp Vanaf half november werden vluchtelingen ook vluchtelingen hen boven het hoofd groeide. ingericht voor de eerste opvang. In totaal kwamen opgevangen in speciaal opgerichte kampen, de Wel bleven Nederlanders actief hulpverlenen in in de eerste oorlogsmaanden een miljoen Belgen zogenaamde ‘vluchtoorden’. De regering noemde de vluchtoorden, onder andere bij de organisatie amersfoort mersfoort was in 1914 een stad van deden geruchten de ronde over de aankomst van Nederland binnen. Een enorme hoeveelheid voor deze kampen vluchtoorden om de associatie met van onderwijsactiviteiten. Mannen konden in 25.000 inwoners die werk bood aan de eerste Belgen. Het zou gaan om 3500 een land van 6,2 miljoen inwoners. de concentratiekampen uit de Boerenoorlog te vakscholen terecht voor bijvoorbeeld Aarbeiders in de metaalindustrie en andere geïnterneerden en 50 burgers. Nieuwsgierige Veel vluchtelingen waren afkomstig uit Antwerpen vermijden. In Gouda ontstond een vluchtoord in houtbewerking, voor vrouwen en meisjes was er fabrieken langs de Eem. Ook de spoorwegen Amersfoorters verzamelden zich voor het station. en omgeving. Havenwerkers, landarbeiders, leegstaande tuinbouwkassen, in Nunspeet op de huishoudelijk onderwijs. Een deel van de dag zorgden voor werk. In de negentiende eeuw was Tegen zevenen was het stationsplein ‘een dienstmeisjes en kasteleins trokken allemaal de Veluwe werd een nieuw barakkenkamp gebouwd. verrichtten de Belgen werkzaamheden als de stad flink gegroeid. De bouw van woningen menschenzee’, aldus de Amersfoortsche Courant. grens over. Ook architecten en kunstenaars In december 1914 werd ook een kamp gebouwd speelgoedmakers, mandenmakers, kantwerksters, bleef achter bij de toestroom van plattelanders Er moesten militairen aan te pas komen om de zochten een goed heenkomen, zoals de Brugse op de heide bij Ede. In het Brabantse Uden, een en als arbeiders in de heideontginning. Dat mocht, naar de stad. In 1912 had de gemeente een ingang van het station vrij te maken. architect Huib Hoste. Hij kende Nederland al van dorp van 6000 inwoners, verrees een kamp voor zolang het maar niet ten koste ging van het werk reclamecommissie ingesteld om welgestelden Om 10 uur ’s avonds kwam de eerste groep van eerdere bezoeken en zocht direct contact met 7000 Belgen ‘op het oude vliegterrein’. van Nederlanders. Vakbonden hielden dat aan te trekken. Het latere Bergkwartier was in 700 geïnterneerden aan. Kort daarna kwam de bekende Nederlandse architecten zoals H.P. In de vluchtoorden kwamen vooral de arme nauwlettend in de gaten. 1914 echter nog nauwelijks ontwikkeld. Aan de melding dat met de laatste trein uit Utrecht nog Berlage. Ook Hostes collega landschapsarchitect (‘minder gegoede’) vluchtelingen terecht. De Amersfoort ontving vanaf oktober 1914 een flink aanwezigheid van militairen was de stad gewend. een groep vluchtelingen zou arriveren. Van Louis van der Swaelmen zocht zijn heil in ons overheid had deze groep onderverdeeld in aantal vluchtelingen. De grootste stroom bestond Na 1870 waren grote kazernes gebouwd, waar­ Randwijck bleef bij het station om ze op te land. Hij reisde door naar Amsterdam. ‘ongewensten’ (criminelen en prostituees), ‘minder uit geïnterneerde militairen. Het aantal Belgen onder de Juliana van Stolbergkazerne. Dat kwam wachten, samen met leden van het comité en gewensten’ en ‘fatsoenlijke behoeftigen’. werd er zo groot dat de stad de bijnaam bij de opvang van geïnterneerden goed van pas. medewerkers van het Rode Kruis. Vluchtoorden ‘Ongewensten’ en ‘minder gewensten’ kwamen Belgenhoofdstad van Nederland kreeg. Opvang van vluchtelingen was deels een zaak van vooral terecht in Nunspeet. Ede kreeg als Burgemeester Van Randwijck stond de particulieren. In Amsterdam was een comité vluchtelingen op te wachten opgericht voor steun aan de vluchtelingen. De In de nacht van 10 oktober 1914 kwamen de eerste JULES CORNELIS GRAAF VAN centrale overheid besloot echter al snel in te burgervluchtelingen en militairen in Amersfoort RANDWIJCK DEN HAAG 1874 – grijpen om grotere chaos te voorkomen. Voor de aan. De avond tevoren had Van Randwijck de AMERSFOORT 1962 zuidelijke provincies werd de staat van beleg leden van het vluchtelingencomité bijeen afgekondigd, waardoor de militaire autoriteiten geroepen. Voorzitter was de uit Nederlands-Indië Burgemeester van Amersfoort van 1912 tot 1940. vergaande bevoegdheden kregen. Op initiatief afkomstige oud-plantagehouder J.A. Rant. Zij Studeerde rechten in Utrecht en begon zijn carrière op van enkele ministers werd op 21 september de bogen zich over de beschikbaarheid van de secretarie van de gemeente Leeuwarden. Hij trouwde met Cornelia Henriëtta de Jonge, met wie hij vijf Centrale commissie voor hulp aan vluchtelingen mogelijke noodlocaties voor de eerste opvang van kinderen kreeg. Na een periode in Den Haag werd hij in opgericht. Provincies en gemeenten werden de vluchtelingen, zoals zaal De Vereniging. 1912 burgemeester van Amersfoort. Werd in 1938 door opgeroepen om lokale comités in het leven te Daarnaast was er voedsel en kleding nodig. Leopold III onderscheiden als grootofficier in de roepen. Op zaterdag 10 oktober, rond het middaguur, Leopoldorde.

12 13

> Vluchtelingen te Roosendaal 1914, tekening van Leo Gestel. > Burgemeester Van Randwijck in 1912. ‘Het was een aangrijpend ogenblik, toen al die Nederlandse regering de terugkeer naar steden kazerne 16.000 militairen worden ondergebracht. vreemdelingen met het weinige dat zij nog als Antwerpen en Brussel. Gedurende de oorlog Voor de 220 officieren werd huisvesting bij hadden weten te redden zich op het perron zouden 100.000 Belgen in ons land blijven. In particulieren geregeld. Na verloop van tijd kregen verzamelden. Het waren niet de allerarmsten, november 1915 waren er daarvan 2496 in officieren toestemming om zich vrij in de stad te doch meest fatsoenlijke burgermenschen, veel Amersfoort, volgens het Vluchtelingenregister van bewegen. Ze mochten zich echter niet buiten een groote families, moeders met zuigelingen, enkele de provincie Utrecht. Een deel daarvan waren kring rond de stad begeven. grijsaards, maar nog al veel jonge kerels. Allen gezinsleden van de geïnterneerde militairen. De gewone soldaten waren er slechter aan toe. zoo maar weggeloopen, slechts het Het sanitair was ontoereikend voor het grote allernoodzakelijkst in een bundel of tasch Geïnterneerden aantal mannen. Ze verveelden zich en mochten meevoerend. Naar den volgenden ochtend bij de De legerleiding had op 10 oktober besloten om het kazerneterrein niet verlaten. Buiten de inschrijving bleek, waren er 252 personen, de zogenaamde interneringsdepots – tijdelijke prikkeldraad omheining verdrongen zich meesten via Vlissingen uit den omtrek van opvangplaatsen - in te richten, onder andere in Belgische vrouwen om een glimp van hun Antwerpen gevlucht en bijna zonder uitzondering Groningen, Leeuwarden, Assen, Amersfoort en echtgenoten op te vangen. Amersfoortse burgers Vlaamsch sprekend.’ (Amersfoortsche courant Harderwijk. In Amersfoort werd de Juliana van probeerden de mannen met kleine dingen te 12-10-1914). Stolbergkazerne bestemd als verblijfplaats voor helpen, constateerde gravin Van Randwijck: de Belgische militairen. Voor de eerste overnachting konden de Vanaf het station liepen de geïnterneerden naar ‘Die 15.000 man in de kazerne die berekend is vluchtelingen terecht in het pakhuis van de firma de infanteriekazerne aan de Leusderweg. Er was voor 3 a 4000 is akelig om te zien. De menschen Gerritsen aan de Kleine Koppel. Via de veel te weinig ruimte om de Belgen onderdak te loopen er omheen en deelen van allerlei uit en zij Langestraat, waar ze veel bekijks trokken, geven, zodat legertenten op het middenterrein steken gretig die magere armen door het hek, wandelden ze er naar toe. Maaltijden kregen zij in moesten worden geplaatst. In totaal zouden in de juist als apen’ (brief 17 oktober 1914). Het Valkje aan de Valkestraat. Volgens het verslag van het vluchtelingencomité van 1915 bestond het ontbijt uit boterhammen met margarine. Om één uur aten de kinderen, om half twee de volwassenen hun middageten ‘bij afwisseling bestaande uit boonen of erwtensoep en aardappelen met groenten dooreen gestampt, waaraan gemalen vleesch of kleingesneden spek wordt toegevoegd.’ ’s Avonds werd een broodmaaltijd geserveerd met melk voor de kinderen en koffie voor de volwassenen. Half november waren er al 723 vluchtelingen in de stad. Nieuwe vluchtelingen bleven aankomen maar er gingen ook al weer Belgen naar huis. Uit heel Nederland begon de terugkeer van vluchtelingen in november op gang te komen. Na overleg met de Duitse bezetters stimuleerde de

> Toegangspoort Juliana van Stolbergkazerne. > Belgische geïnterneerden op het kazerneterrein. > Tijdelijke opvang in tenten oktober 1914.

14 >> Maaltijdverstrekking aan Belgische vluchtelingen in ’t Valkje. 15 Volgens de Amersfoortse courant waren er ook Op 13 oktober kwam minister van Defensie besloot Bosboom om kampen te laten inrichten November 1914 burgers die misbruik maakten van de situatie. Ze Nicolaas Bosboom naar Amersfoort om met eigen voor de geïnterneerden. Bij Harderwijk en Zeist rekenden te lage koersen als geïnterneerden geld ogen te zien hoe de Belgen er aan toe waren. zouden barakken worden gebouwd. Te Oldebroek wilden wisselen. ‘Dat is diefstal en wie zich Ook hij zag dat de kazerne veel te klein was voor werd een bestaand kamp bestemd voor de daaraan schuldig maakt een dief’, schreef de het grote aantal mannen. In alle hoeken en gaten opvang. In Gaasterland (Friesland) werden de krant. van de gebouwen waren strozakken neergelegd Belgen ondergebracht in een oude steenfabriek om als slaapplaats te dienen. Kort na zijn bezoek en in dorpen in de omgeving, zoals Oudemirdum.

kamp zeist inister van Defensie Nicolaas Bosboom twee weken tot stand te brengen. gaf midden oktober opdracht aan het Op 4 november wandelde de eerste groep MWapen der Genie om de bouw van een geïnterneerden naar hun nieuwe onderkomen. barakkenkamp bij Zeist in gang te zetten. Het Het betrof geniesoldaten, die bij aankomst kamp werd aangelegd ten noordwesten van Zeist, werden ingezet voor het egaliseren van de grond op grondgebied van de gemeente Soest. Het voor de bouw van het tweede kamp. Hun eerste deel van het kamp lag op de plaats van de officieren bleven in Amersfoort. De legerleiding huidige afslag van de A28 bij Soesterberg. De bevestigde dit op 28 november per brief aan oude straatweg van Utrecht naar Amersfoort (de burgemeester Van Randwijck. huidige N237) bevond zich op loopafstand. Na voltooiing van beide kampen konden er De keuze voor Zeist was niet opvallend. Op de ongeveer 13.500 Belgische soldaten terecht. Er heide tussen Zeist en Amersfoort waren al langer was een apart gebouw met wasgelegenheid en militairen actief. In 1806 had de Franse generaal een geïmproviseerde kantine. Het eerste kamp Marmont er zijn tenten opgeslagen. Ter ere van omvatte 30 barakken met een postkantoortje en Napoleon bouwden zijn soldaten er een pyramide, een bibliotheek. Het tweede kamp bestond uit 24 de huidige Pyramide van Austerlitz. Eind barakken. Het geheel werd omheind met een negentiende eeuw had de genie van het dubbele rij prikkeldraad. Defensie was er veel aan Nederlandse leger er enkele kampen ingericht. gelegen om ontsnappingen te voorkomen. Het heidegebied was door het leger als Ontvluchte militairen konden een poging doen om oefenterrein in gebruik genomen. België binnen te komen en zich aan te sluiten bij Voor de bouw van de barakken werd de NV het Belgische leger aan de IJzer. Daarmee zou de Technisch Bureau van H. Rutgers uit Den Haag Nederlandse neutraliteit in gevaar kunnen komen. ingeschakeld. Een bureau dat vooral ervaring had Na een ontsnapping werd een signalement met met de bouw van tentoonstellingspaviljoens. Het foto rondgestuurd om de opsporing te hout voor de bouw werd aangevoerd via station vergemakkelijken. Huis ter Heide, het latere Café Spitfire aan de straatweg Utrecht-Amersfoort. De leiding van de Onderwijs bouw was in handen van kapitein Beltman, die er Na hun overplaatsing naar Kamp Zeist werden de in slaagde om het eerste deel van het kamp in geïnterneerden niet aan hun lot overgelaten. De

16 > Kaart van het gebied waarin Belgische officieren mochten komen 1918. > Minister van Defensie Nicolaas Bosboom. 17 Amersfoortse bevolking bleef zich om hen 5 december 1914 de volgende oproep: Scholing voor de Belgen was een belangrijk bekommeren. Bemiddelde inwoners met een ‘Bezorgt uw gelezen dagbladen aandachtspunt. Een speciaal comité voor de abonnement op een van de dagbladen werden Courantendepots voor de geïnterneerden’ geïnterneerden deed een oproep aan leraren om opgeroepen kranten ter beschikking te stellen Deelnemer was onder andere Rijwielhandel zich in te zetten voor de Belgen. voor de Belgen. In de Eemlander stond op Kamperman aan de Kampstraat 4.

> Plattegrond van Kamp Zeist uit Le Courrier (De Kampbode). > Toegang tot Kamp Zeist.

18 19

>> Signalement van Georges Geraads 1915. >> Slaapzaal met was. ‘Het comité voor de geïnterneerden is initiatief om ook hoger onderwijs aan te bieden. Zeist en gingen van daar met de tram, onder Schietpartij De slachtoffers werden op 4 december begraven voornemens cursussen voor onderwijs en Dit verbond was in 1910 opgericht na contacten gewapende begeleiding, richting Amersfoort. De Ondanks dergelijke initiatieven viel het kampleven op de katholieke begraafplaats van Onze Lieve ontwikkeling te organiseeren en doet daartoe een tussen Vlaamse en Nederlandse studenten. De lessen werden gegeven in het gebouw van de de geïnterneerden zwaar. Ze hadden er niet op Vrouw te Soesterberg. dringend beroep op de medewerking van leeraren rector magnificus van de Utrechtse Universiteit, Eerste School voor Verlofsofficieren in de kazerne gerekend dat ze voor langere tijd zouden worden Nederlandse kranten en politici reageerden vol en onderwijzers. Zij, die hunne medewerking professor Snellen, zegde de medewerking van te Amersfoort, waar de Belgen tijdelijk werden vastgehouden. De strenge regels van de afschuw op de schietpartij. Pieter Jelles Troelstra, willen toezeggen worden verzocht hiervan enkele hoogleraren toe. Hoogleraar Joseph ondergebracht. Later werd ook een pand aan de Hollanders werkten veel Belgen op de zenuwen. voorman van de sociaaldemocratische SDAP, mededeeling te doen aan mr. D.J. van Schrijnen plaatste een oproep aan Belgische Hendrik van Viandenstraat gebruikt. De tijdelijke Bovendien waren de voorzieningen in het kamp in stelde kamervragen over het incident. Hij ging Schaardenburg, Paulus Buyslaan 1, Amersfoort’. professoren in de krant. Van Belgische kant was Amersfoortse universiteit functioneerde van 19 het begin niet om over naar huis te schrijven. De persoonlijk bij minister Bosboom langs om verhaal (De Eembode 20 november 1914) onder andere François Collard, hoogleraar januari 1915 tot november 1915. kantine rekende woekerprijzen voor drank en te halen. De minister gelastte een onderzoek, De Utrechtse afdeling van Het Algemeen pedagogiek te Leuven, bij de plannen betrokken. levensmiddelen en de onverwarmde barakken waarvan de uitkomsten in januari 1915 bekend Nederlandsch Studentenverbond kwam met een Belgische studenten verzamelden zich in Kamp waren geen prettige verblijfplaats in de werden gemaakt. Algemene teneur: de wintermaanden. Nederlandse militairen konden niet anders dan ze Op zaterdag 2 december 1914 ontstonden gedaan hadden. Door hun optreden hadden ze rapport in over onderwijs voor de geïnterneerden. ongeregeldheden in het kamp, nadat drie Belgen erger voorkomen. Het rapport was opgesteld door Omer Buyse, waren vastgezet wegens een hoofd van het technisch onderwijs in de stad. ontsnappingspoging. Een aantal geïnterneerden Belgische reacties Besloten werd om werkscholen op te richten, eisten hun vrijlating en plunderden vervolgens de Ook in België werd geschokt gereageerd. zodat de Belgen in de kampen een vak zouden kantine. De volgende dag volgde een confrontatie Kranten vroegen zich af hoe het in Zeist zo uit de kunnen leren. Dat was niet alleen een goede met een bewakingspatrouille. De Belgen gooiden hand had kunnen lopen. Het gedwongen tijdsbesteding, na de oorlog zouden de mannen met stenen en scholden de Hollanders uit voor nietsdoen van de geïnterneerden werd als dan ook over de juiste vaardigheden beschikken ‘kwatta- soldaatjes’, naar de populaire belangrijke oorzaak voor hun opstandigheid voor werk in de Belgische industrie. chocoladerepen. De leider van de patrouille, gezien. Volgens een Belgische officier hadden de Voor de organisatie van de werkscholen deed de luitenant Mallinkrodt, gaf een waarschuwing en Belgen hun handen in de lucht gestoken toen de gemeente een beroep op Buyse. Hij leek de liet zijn mannen daarna gericht schieten. Twee bewakers dreigden te schieten. Er was geen aangewezen persoon om het onderwijs aan de salvo’s vuurden de patrouille af op de Belgen. reden ‘om zoo brutaal op te treden’ schreef geïnterneerden vorm te geven. Een aantal Belgen waren op slag dood. Achttien dagblad De Vooruit op 15 december. anderen werden in met paarden bespannen Rode Camille Huysmans, socialistisch Kruis-wagens naar het Sint Elisabethgasthuis in gemeenteraadslid in Brussel, wilde een bezoek Amersfoort gebracht. Uit de ziekenhuisverslagen brengen aan Kamp Zeist om de geïnterneerden bleek dat Maurice Albrecht in zijn been was tot rust te manen. Troelstra zou hem daarbij geschoten terwijl hij al op de grond lag. Marcelle vergezellen. Minister Bosboom wees hun verzoek Janssen was in het achterhoofd getroffen. Acht om toegang tot het kamp echter af. Het gevaar Belgen overleefden de schietpartij niet. van nieuwe onrust leek hem te groot, zeker door OMER BUYSE Daaronder Joseph Lucien Boeykens (28 jaar), een bezoek van ‘politieke partijleiders’. VELZEKE- Philippe de Herdt (30 jaar), Clément Honoré (28 De Brusselse gemeenteraad besprak RUDDERVOORDE jaar), Joseph de Mayer (32 jaar), Pierre Desmet ondertussen mogelijkheden om het lot van de 1865 – GENT 1945 (32 jaar), Corneille de Vries (30 jaar) en Gaston geïnterneerden te verbeteren. Op 15 december Bontemps (17 jaar). bracht schepen (wethouder) Emile Jacqmain een Vernieuwer van het technisch onderwijs in België. Een van de grondleggers van de technische hogeschool te Charleroi (Université du Travail). Vanaf 1913 directeur van het technisch onderwijs van de stad Brussel. Nam < ≥ Geïnterneerden in Kamp Zeist, aquarel van L. Declercq 1915. Camille Huijsmans. in 1915 de organisatie op zich van de werkscholen voor geïnterneerde Belgische militairen in Nederland. 21 Woonde enige tijd in Amersfoort, op het adres Utrechtseweg 133. Februari 1915 betrokken bij de oprichting van een technische samengesteld met militairen uit de kampen zelf. In minderheid van de militairen bestond uit hogeschool te Charleroi, de Université du Travail. Zeist was, met het oog op de spanningen in boerenzonen, handarbeiders en studenten. Verder Jongeren werden hier voorbereid op een carrière december, voor een uitgebreidere organisatie waren er Nederlandstaligen en Franstaligen in de Belgische industrie. In 1913 stapte hij over gekozen. Voorzitter van het comité was onder de soldaten. Het onderwijs moest dus zeker naar de stad Brussel, waar hij aan de slag ging als kampcommandant Oosterman, met Buyse als tweetalig worden opgezet. directeur van het technisch onderwijs. vicevoorzitter. Belgische officieren vervulden hier Een tweede stap was het opzetten van leer- De gemeente Brussel legde het idee voor de de functie van ‘adviseurs’ op technisch, werkplekken in de kampen. Daar zouden de werkscholen eerst voor aan de Nederlandse wetenschappelijk en pedagogisch terrein. soldaten echt een vak kunnen leren. Als autoriteiten. Die reageerden positief. Op 21 januari Directeur van de werkschool in Zeist was de metselaar, timmerman, steenhouwer of werkscholen et idee voor de werkscholen was uitgroeien tot een groot chemieconcern. 1915 werd de Administratieve Commissie der Nederlandse luitenant Herman van Stockum. In tuinbouwer, beroepen waar in het naoorlogse gebaseerd op ervaringen in de Belgische De industrialisering bracht ook sociale problemen Werkscholen opgericht, met als voorzitter de Harderwijk werd het inkoopbureau gevestigd, dat België behoefte aan zou zijn. Naar gelang de Oprichting Hindustrie. met zich mee. In de steden ontstond een grote Belgische gezant in Nederland baron Fallon. moest zorgen voor de aanschaf van behoefte konden er ook cursussen worden De Belgische industrie had zich in de klasse ongeschoolde arbeiders. Uit sociale maar Werkadres van de commissie was het Belgisch lesbenodigdheden, pennen, papier, en andere aangeboden voor onder andere metaalbewerkers, negentiende eeuw sneller ontwikkeld dan de zeker ook economische motieven besloten gezantschap op Lange Voorhout 51 in Den Haag. materialen. elektriciens en sleutelmakers. Voor commerciële Nederlandse. Vooral na de onafhankelijkheid van vooruit-strevende denkers de scholing van de Leden waren onder andere Jules Francqui en beroepen werden theoretische en praktische België in 1830 werden de industriële activiteiten arbeiders tot thema te nemen. Een van hen was Camille Huysmans. Buyse werd als organisator en Lesprogramma lessen aangeboden. Zo konden boekhouders en snel uitgebreid. de uit het Vlaamse Velzeke afkomstige Omer uitvoerder van het geheel aangetrokken. De eerste zorg van Buyse was de samenstelling verkopers hun kennis in de interneringskampen De aanleg van een uitgebreid spoorwegnetwerk Buyse. De werkscholen waren bedoeld voor alle in van een algemeen lesprogramma. Een breed op peil houden. bevorderde deze ontwikkeling. In Seraing (bij Na een loopbaan als docent ontwikkelde Buyse Nederland geïnterneerde Belgen. Dit betrof lesaanbod was nodig om in de verschillende Begin april 1915 openden in Harderwijk en Zeist Luik) stonden staal fabrieken onder leiding van zich tot kenner van het technisch onderwijs. Hij militairen in Kamp Zeist (14.000), Kamp onderwijsbehoeften van de soldaten te voorzien. de eerste cursussen voor metaalbewerking, Cockerill, bij Bergen en Charleroi ontwikkelde ging naar Engeland, Duitsland en de Verenigde Harderwijk (13.500), Gaasterland/Oudemirdum Veel van de soldaten hadden voor de oorlog houtbewerking, steen, landbouw, tuinbouw, zich de kolenindustrie. In Vlaanderen herleefde de Staten om te zien hoe het onderwijs daar werd (3.500) en Oldebroek (3.500). In elke plaats gewerkt als landarbeiders of als arbeiders in de bloemkwekerij, decoratieve kunsten en algemeen textiel. Te Charleroi vestigden de gebroeders vormgegeven. In België zocht hij naar manieren werden afzonderlijke werkscholen opgericht. Voor industrie. Vaak waren zij op jonge leeftijd gaan lager en middelbaar onderwijs. Het algemeen Solvay in 1865 een soda-fabriek, die zou om het onderwijs te hervormen. In 1903 was hij de dagelijkse organisatie werden comités werken en was hun scholing minimaal. Een onderwijs omvatte vakken als wiskunde, algebra

Afbeelding niet aangeleverd

22 > Gymnastiek voor het hoofdgebouw van de Université du Travail < Werkschool in Kamp Zeist. 23 te Chaleroi circa 1910. en geometrie, naast de moderne talen Engels, terug te keeren…’ leven er zwaar. Uitzicht op terugkeer naar hun bewoners van de kampen. In de Kampbode stond Tewerkstelling burgemeester niet iets kon doen? Van Randwijck Frans en Duits. De lessen werden verzorgd door Taalles was een belangrijk aandachtspunt. Een eigen land hadden de mannen voorlopig niet. De informatie over het verloop van de oorlog. Enkele maanden na de start van de werkscholen stuurde de brief van de fabrikant direct door naar Belgische officieren en door Nederlanders. groot aantal militairen was analfabeet. In de strijdende partijen waren verzand in een eindeloze Winkeliers lieten advertenties plaatsen om hun konden geïnterneerden buiten de kampen gaan de Centrale Arbeidsbeurs. Een van de docenten was de uit Antwerpen werkscholen leerden bijna 6000 Belgen lezen en loopgravenoorlog in Vlaanderen en Noord- waren aan te prijzen. Sommige bijdragen hadden werken. Op 17 april 1915 stond generaal Onnen, Op de secretarie van de gemeente werden in 1915 afkomstige Henri Picard, die in zijn dagboek de schrijven. Buyse beschouwde dat als het grootste Frankrijk. Zo kon de internering nog lang duren. een sterk satirisch karakter. Zo werd op 17 Hoofd van de Afdeling Internering, werk buiten de een aantal geïnterneerden ‘van lageren rang’ officiële opening van de werkschool te Harderwijk succes van het hele project. In totaal telde de Velen werden daar somber en moedeloos van. september 1916 een signalement van een kampen toe. Dat betekende dat de Belgen meer aangesteld. De gemeente was als werkgever op 10 april 1915 vermeldde. administratie van de werkscholen half maart Om de militairen bezig te houden werden allerlei Belgische geïnterneerde afgedrukt: bewegingsvrijheid kregen en dat ze hun tijd zinvol verantwoordelijk voor goed gedrag van deze ‘Zaterdag kwam ik niet, als naar gewoonte, om 8 13.436 leerlingen, die les kregen van 332 activiteiten georganiseerd. De militaire konden besteden. Belgen. Tijdens hun werk droegen ze uur uit ’t kamp. Want om 10 ½ zou de minister docenten. Eind september was het aantal autoriteiten in Zeist hielden gezamenlijke ‘Signalement van een weggevluchte Het werk buiten de kampen was wel aan regels burgerkleding. Tewerkgestelde geïnterneerden Poullet op bezoek komen. Inderdaad: om 11 uur leerlingen opgelopen tot 19.025. wandelingen buiten het kamp. In grote groepen geinterneerde. Haren en wenkbrauwen zwart gebonden. Voor de vakbonden was het van die onderdak vonden bij hun werkgever of bij was Kantien B vol volk. Professors op de zijkant Voor de lessen werden extra barakken gebouwd. marcheerden de Belgen door het dorp. In de - oogen bruin, voorhoofd gewoon. Mond belang dat Nederlandse arbeiders voor gingen bij particulieren kregen daarvoor van de legerleiding van een verhoog. Op het verhoog de minister, De militaire autoriteiten stelden barakken ter dorpsstraat trokken ze veel bekijks van de middelmatig, kin rond. Merkbare teeken: gelijkt de keuze voor werknemers. De legerleiding was ‘onbepaald verlof’, op grond van een speciale Prof. van Hecke van Leuven, gehecht aan het beschikking en de organisatie voor de inwoners van Zeist. veel op zijn vader.’ er op gespitst om ontsnappingspogingen tegen te Beschikking van het Algemeen Hoofdkwartier (31 ministerie van ….., Buyse, generaal Loke, holl. en werkscholen liet er zelf ook een paar bouwen. Bij ‘De wandeling is van kwaart voor 8 tot kwaart gaan. In juli werden daarom tien regels voor de augustus 1915). belgische officieren, de Keyser en de voorzitters de opening van de werkschool in Zeist op 8 april voor 12 uren, soms loopen wij ver tot Utrecht zelfs’, De Belgische autoriteiten hielden deze bladen in tewerkstelling opgesteld, waar de Belgen zich aan Door het werk buiten de kampen daalde het der secties van de school. Toespraken van Loke waren 8 lokalen voor ieder 50 man beschikbaar. schreef Aloïs Deurhoek in zijn dagboek. de gaten. Men wilde voorkomen dat de bladen moesten houden. Het werk werd daarin aantal deelnemers aan de werkscholen van 19.000 (Hollandsch + een bladzijtje dat hij voorlas in ’t Er werden werkplaatsen ingericht en tuinen Sport zorgde voor afleiding. Jeu-de-boules en gebruikt zouden worden voor politieke uitspraken. nadrukkelijk als een ‘gunst’ voorgesteld. tot ruim 12.500 in 1917. Op het geheel van alle Fransch, over de studiegelegenheid. Buysse (in ’t aangelegd, waardoor leerlingen ook het hoveniers voetbal waren enkele van de sporten die in de Veel Belgen hadden sympathie voor de Vlaamse Om te voorkomen dat Belgen Nederlanders uit geïnterneerde Belgen was dat nog steeds een fransch) over het stichten van de school; de vak onder de knie kregen. In Harderwijk bleken kampen werden beoefend. Het Amersfoortse Beweging, een stroming die ijverde voor werk verdrongen moesten aanvragen voor werk groot aantal. minister in de 2 talen: dankbetuigingen voor de moestuinen een groot succes. A.V.O.G. kreeg op 17 januari 1915 met 6-1 klop van emancipatie van Vlaanderen. In eerste instantie worden voorgelegd aan een Centrale Holland, aanzetting der geïnterneerden, die als de Belgen in een wedstrijd in Huis ter Heide. In ging het daarbij om gelijkstelling van het Arbeidsbeurs. In mei 1916 ontsloeg de Gezinsdorpen soldaten hunnen plicht hadden gedaan en nu rust Dagelijks leven Harderwijk konden de Belgen zich op de fiets Nederlands met de Franse taal. Er waren ook Amersfoortse sigarenfabrikant Hubers en Vormer JANUARI 1916 genoten, om zich in hun beroep te bekwamen, en De werkscholen verlichtten het leven van de uitleven. In het kamp werd een complete Vlamingen die liever zagen dat Vlaanderen aan de Kortegracht 52 Belgen om plaats te Bezoek van familie bleef voor de Belgen een na de bevrijding als betere volledigere menschen Belgen in de kampen aanzienlijk. Toch bleef het wielerbaan aangelegd. onafhankelijk zou worden. Enkelen van hen maken voor Nederlanders. Er kwamen echter heikel punt. Het kostte Belgische familieleden in Lezingen en kerstvieringen waren een andere wilden daartoe best samenwerken met de maar 4 Nederlanders voor terug. Of de het begin veel moeite om de kampen te bereiken. manier om het leven van de soldaten te verlichten. Duitsers. Dat lag natuurlijk gevoelig in België. De In de bibliotheken van de kampen te Harderwijk Belgische regering was er daarom veel aan en Zeist konden ze terecht voor boeken. De gelegen om ‘propaganda’ voor Vlaanderen tegen plaatselijke bevolking zamelde gebruikte boeken te gaan. in en stelde die ter beschikking van de Een uitgesproken socialistisch blad als De bibliotheken. Hier konden de militairen ook Belgische Socialist mocht ook in de kampen terecht voor speciaal vervaardigde periodieken verschijnen. Het blad werd uitgebracht door de voor Nederlandstaligen en Franstaligen. Bond van Belgische Arbeiders in Nederland, opgericht op advies van Camille Huysmans. Ook Kampbode hiermee zat de Belgische regering in haar maag. In Zeist verschenen de Kampbode en de Courier Vanuit Le Havre probeerde de regering in du Camp, te Harderwijk de Revue Inter-Nos. De ballingschap het blad te laten verbieden. In 1918 redactie van deze bladen bestond geheel uit gaf Nederland gehoor aan dat verzoek.

< Barak 39 van de werkschool in Kamp Harderwijk. > Elisabethdorp. gezinnen. Het waren ‘lieflijke, verlokkende huisjes’ De tweede serie ‘landhuisjes’, volgens de van Serooskerken waarschuwde bij de opening dat volgens de Kampbode. Op de begane grond Kampbode, kwam tot stand in februari 1916. Omer er een grens was aan de inzet van zijn bevond zich een woonkamer en een slaapkamer, Buyse zorgde ervoor dat de huisjes keurig landgenoten: op de verdieping waren nog eens twee verzekerd werden tegen brand. Het was de ‘Wij, Nederlanders, hebben u Belgen, met open slaapkamers. De slaapkamers waren in tweeën bedoeling dat ze na de oorlog verplaatst konden armen ontvangen, maar we kunnen niet alles doen gedeeld: in de ene helft sliepen de ouders, in de worden naar België om als onderkomen te wat wij wel willen. Wij hebben hier niet alleen de andere de kinderen. De huur bedroeg 1 franc per gebruiken voor gezinnen. Hij zorgde ook voor zorg voor Belgen, ook groote zorgen door den week en kwam ten gunste van het Belgische voorzieningen in het dorp, zoals een eigen watersnood en door zoo menige niet te noemen steuncomité. De kosten van elektriciteit en bakkerij. Er kwam een naaikamer onder leiding moeilijkheid’ (Amersfoortsch Dagblad/De verwarming kwamen voor rekening van het van mevrouw De Ribaucourt. Als klap op de Eemlander 7 maart 1916). Amersfoortse comité voor hulp aan vluchtelingen. vuurpijl werd het dorp op het telefoonnet Over dat laatste kon burgemeester Van Randwijck De Kampbode was zeer positief over het initiatief. aangesloten. In juli kregen de ziekenbarakken meepraten. Pas in november 1916 vond de burge- Al betekende de bouw van de huisjes niet dat de telefoonnummer 269 toegewezen. meester tijd voor een bezoek aan Elisabethdorp. In Belgen zich ineens gelukkig zouden voelen. Het Ook bij de andere interneringskampen werden januari was hij nog druk geweest met werkzaamhe- vaderland bleef immers ver weg. gezinsdorpen gebouwd. In Amersfoort verrees den rond de grote watersnood die de plaatsen rond ‘Daar waar het oog voorheen niets dan ook nog Nieuwdorp, achter de villa Gretha aan de Zuiderzee trof. Ook Amersfoort kreeg met de onbebouwde velden ontwaarde, zal een miniatuur het einde van de Soesterweg. Langs de straatweg gevolgen van het hoge water te maken. Daarnaast van ons vaderland oprijzen; op dit hoekje tussen Zeist en Amersfoort ontstond Albertdorp. hield de burgemeester zich bezig met de prijzen van Hollandsch grondgebied zullen weldra Dit dorp bestond uit 100 witte huisjes met een dak levensmiddelen. In Nederland was tijdens de oorlog weerklinken de vroolijke kreten van Belgie’s van asfalt, voor 100 vrouwen met in totaal 196 geen tekort aan voedsel maar de distributie verliep spelende jeugd, niet beseffend, hoe diep kinderen. Het dorp werd gebouwd op initiatief van niet altijd naar wens. Van Randwijck deed zijn best ongelukkig hunne ouders zijn.’ het Zeister vluchtelingencomité. Baron van Tuyll om de voedselprijzen in de hand te houden.

Familieleden die zich dicht bij de militairen wilden houten huizen opgetrokken, die in de vorm van Barchman Wuijtierslaan. vestigen konden kamers huren in Amersfoort. bouwpakketten werden aangeleverd. Sponsors In januari 1916 gaf de gemeente Amersfoort Voor de armere gezinnen was dat te duur. In de waren de Amerikaanse Society of Friends en het officieel toestemming voor de bouw van het loop van 1915 kwamen bovendien steeds meer Belgian Repatriation Fund, naast Zweedse en gezinsdorp. Een steuncomité met aan het hoofd families naar Amersfoort en omgeving. Het werd Deense initiatieven. De eerste huisjes werden in de heren Buyse en Rant moest de bouw in goede zaak om de huisvesting gemeenschappelijk te december 1915 gebouwd op een stuk grond bij de banen leiden. De bouw werd uitgevoerd door gaan organiseren. De onvermoeibare Omer Buyse halte Vlasakkers aan de spoorlijn Utrecht- Belgen vanuit de werkscholen. Zo bewezen de was ook hierbij betrokken. Amersfoort, tegenover de huidige dierentuin. De scholen opnieuw hun nut. Met steun van buitenlandse organisaties werden hoofdingang van het kamp kwam aan de De eerste huisjes waren bedoeld voor drie

26 > Plattegrond van Elisabethdorp 1916. >≥ Ontwerptekeningen voor houten huizen in Elisabethdorp 1916. 27 Oktober 1916 September 1916 – Mei 1917

het aanbod egin juni 1916 kwam een Belgische kanten goed zichtbaar zijn. Als architect had de het monument De architect van het gebouw voor de bezoeker goed zichtbaar delegatie bij burgemeester Van Randwijck commissie de Belg Huib Hoste op het oog. Of de rchitect Huib Hoste kwam al voor de was. Tegelijk was de beurs bedoeld als kunstwerk Bom te bedanken voor de hulp aan gemeente dit aanbod wilde aannemen? Het ontwerp oorlog regelmatig in Nederland. Hij was voor het hele volk, vanuit de idee van Belgische vluchtelingen. De inspanningen van Ageïnteresseerd in de Nederlandse gemeenschapskunst. gemeente en particulieren voor de opvang van de ‘Uit naam van de Centrale Commissie der architectuur, vooral in het werk van vernieuwers Verderop, aan de Prins Hendrikkade, was de Belgen waren opgevallen. Tot het gezelschap Werkscholen voor geïnterneerde Belgen heb ik als Berlage en De Bazel. Hij wilde zijn eigen werk bouw van het Scheepvaarthuis in volle gang. Dit behoorden Prosper Poullet, minister van Kunsten de eer U te berichten dat zij, onder overleg der vernieuwen en zocht inspiratie en voorbeelden in bouwwerk wordt gezien als het beginpunt van de en Wetenschappen, baron Fallon, de voorzitter hierbij gaande teekeningen, zou willen bouwen Nederland. In België had hij geleerd om zogenaamde Amsterdamse school. Architecten van de commissie voor de werkscholen, en een monument, als dankbetuiging jegens de historiserende bouwstijlen toe te passen, zoals de als Joan van der Meij en Piet Kramer, die beiden Camille Huysmans, socialistisch Nederlandsche overheid en de natie, voor al neogotiek, een bouwstijl die teruggreep op de voor de Dienst Publieke Werken van de gemeenteraadslid te Brussel. Poullet was lid van hetgeen gedaan is geworden tot welzijn der middeleeuwen. Deze stijl was ook in Nederland gemeente Amsterdam werkten, reageerden met de Belgische regering in ballingschap in Le Havre geïnterneerden en hunnen gezinnen.’ populair, hoewel een aantal architecten ook naar decoratief gebruik van baksteen op de sobere stijl en was regelmatig in Nederland. vernieuwende architectuurvormen zochten. van Berlage. Ook hier maakte beeldhouwwerk In oktober werd de dankbaarheid van de Belgen Op 10 oktober nam de gemeenteraad van Eind 1914 vluchtte hij vanwege het oorlogsgeweld een belangrijk onderdeel uit van het ontwerp. Een in een concrete daad omgezet. Begin van die Amersfoort het aanbod van de Belgen unaniem naar Nederland, in gezelschap van vrouw en van de beeldhouwers was de nog jonge Hildo maand besloot de commissie der werkscholen om aan. Bij de vergaderstukken was een van de kinderen. In Amsterdam legde hij contact met Krop. de gemeente Amersfoort een bijzonder aanbod te eerste ontwerpen van Hoste gevoegd. De vorm architect Berlage, die onder andere bekend was Later maakte Hoste ook kennis met doen. De commissie wilde de werkscholen een van het latere hoofdgebouw was daarin goed te geworden door de in 1903 voltooide beurs op het vertegenwoordigers van een groep kunstenaars monument laten bouwen op de Amersfoortse herkennen. Volgens de Nieuwe Amersfoortsche Damrak, de huidige Beurs van Berlage. die bekend zou worden als De Stijl, zoals architect berg. In een brief aan de gemeente van 5 oktober Courant zou bovenin het hoofdgebouw een Kenmerkend voor dat gebouw was de strenge Robert van ‘t Hoff, ontwerper van de uit legde Omer Buyse uit wat de bedoeling was. In overdekte zaal komen met ramen met rationalistische vormgeving in combinatie met gewapend beton opgetrokken villa Henny aan de de buurt van het Rijksopvoedingsgesticht aan de gebrandschilderd glas met aan de muren veel beeldhouwwerk. Berlage wilde dat de functie Amersfoortseweg. Ook schilder Piet Mondriaan Utrechtseweg wilden de Belgen een gebouw ‘portretten in beeldhouwwerk’. ‘Het geheel belooft behoorde daartoe. De Stijl streefde naar een neerzetten, versierd met beeldhouwwerk. Op de mooi te worden’, voegde de krant daar aan toe HUIB HOSTE BRUGGE abstracte weergave van de werkelijkheid. De nog vrijwel kale berg zou het gebouw van alle (24-10-1916). 1881- HOVE 1957 leden van de groep werkten zoveel mogelijk met horizontale en verticale lijnen. Modernistische architect uit Brugge. Volgde een De invloeden van de genoemde architecten zou opleiding te Gent bij Louis Cloquet. Reisde vanaf 1912 Hoste later in gebouwen verwerken. Tijdens de naar Nederland om werk te zien van architecten als Berlage en De Bazel. In 1914 vluchtte hij met vrouw en oorlog werkte hij voornamelijk als journalist, voor kinderen naar Nederland. Woonde enige tijd in Delft. Schreef over architectuur voor De Telegraaf. Vanaf 1916 woonachtig te Bosch en Duin. Na de oorlog ontwierp hij een tuinwijk te Zelzate, samen met Louis van der 28 Swaelmen. Bouwde in 1925 Het Zwarte Huis te Knokke, 29 dat verwantschap toont met De Stijl. het anti-Duitse dagblad De Telegraaf. Als groeiende belangstelling voor was. Naast het experimenteerde met een meer De berg Zeist, lag op enkele kilometers afstand. journalist en architect kon hij gemakkelijk contact ontwerp van parken en tuinen richtte hij zich expressionistische stijl. Voor Hoste bleef het De Amersfoortse berg was voor Hoste niet ver Bovenop de berg was op dat moment nog weinig leggen met vakgenoten en kennis opdoen over steeds meer op het geheel: de inrichting van tuin- wachten op een bouwopdracht. Die kwam met de weg. In 1916 woonde hij in Bosch en Duin. Een bebouwing. Het Rijksopvoedingsgesticht, het moderne architectuur. steden. Rond de stedelijke kern wilde hij veel opdracht voor het ‘Belgisch gedenkteeken’. locatie op de berg zou het mogelijk maken om Berghotel en de watertoren uit 1913. In 1895 ruimte maken voor groen. In 1913 had hij daarover een monument te bouwen dat van veraf zichtbaar hadden particulieren de eerste plannen gemaakt Vernieuwing gesproken op een internationaal congres voor was. Het interneringskamp voor de Belgen, Kamp voor de ontwikkeling van een woonwijk op de In 1915 nam Hoste zitting in een comité voor de stedenbouwkundigen te Gent. Door de oorlog kon berg. Ze wilden villa’s bouwen in een parkaanleg wederopbouw van België na de oorlog. België zou hij niet direct met zijn ideeën aan de slag. Voorlo- in late landschapsstijl, met slingerende lanen en WEGH DER WEEGEN via dit comité de hulp van Nederlanders en de pig nam hij zijn plannen mee naar Nederland. fraaie uitzichten. De bebouwing kwam langzaam

hier verblijvende Belgen kunnen inzetten. Er was In Amsterdam ontmoetten beide architecten veel Ooit werd de weg tussen Zeist en Amersfoort Wegh der op gang. In 1913 kocht de gemeente de grond zoveel kapotgeschoten in steden en dorpen dat Nederlandse en Belgische kunstenaars. Weegen genoemd. De weg was rond 1650 ontworpen terug van de NV Nieuw Amersfoort om de een hele nieuwe stedenbouwkundige aanpak Schrijvers, schilders en beeldhouwers spraken door Jacob van Campen, die destijds op Randenbroek verdere ontwikkeling van het Bergkwartier in nodig leek. Een gezamenlijk comité zou daarvoor elkaar daar. Met schilder Gustave de Smet woonde. Het was bedoeld als een kaarsrechte weg van gang te zetten. De gemeente wilde meer rijkere 60 meter breed, met aan beide zijden rechthoekige voorbeelden gaan verzamelen. Voorzitter van dit richtten ze een comité op voor vernieuwing van de bewoners aantrekken en maakte reclame voor vakken voor de bouw van villa’s. Deze vakken werden Comité Neerlando-Belge d’art civique werd kunsten: Open Wegen (‘Les voies libres’). genummerd van 0 tot 25. Het Belgenmonument is wonen op de berg. Berlage. Secretaris was de energieke Vernieuwingen in schilderkunst, literatuur en gebouwd in vak 0, het eerste vak aan de weg. Landschapsarchitect Hugo Poortman werd landschapsarchitect Louis van der Swaelmen. Zo architectuur zouden elkaar aanvullen, meenden ingeschakeld voor het ontwerp. Poortman had leerde Hoste de man kennen met wie hij vanaf de leden. Door middel van publicaties en duidelijke ideeën voor de westelijke uitbreiding 1916 zou samenwerken. tentoonstellingen probeerden ze hun ideeën te van het Bergkwartier. Hij vond het belangrijk dat Van der Swaelmen was niet alleen landschapsar- verspreiden. Het mooiste was natuurlijk om door zoveel mogelijk van de natuur op de berg chitect, hij noemde zich ook urbanist. Hij hield zich nieuwe kunstwerken te laten zien wat de Open behouden bleef. Ook mocht het uitzicht vanaf de bezig met stadsplanning, een discipline waar Wegen inhielden. Schilder De Smet berg niet verloren gaan. Langs de doorlopende wegen in de nieuwe wijk zouden bewoners zicht houden op de omgeving, met de Gelderse vallei en de Zuiderzee. ≥ Amersfoort Onze-Lieve-Vrouwtoren tekening Frans Holst > Het Zwarte Huis te Knokke, ontwerptekening Hoste Met de beide Belgische architecten zocht 1914-1918. circa 1924. Poortman naar een geschikte locatie voor het nieuwe monument. De Belgen wilden dat hun bouwwerk van alle kanten zichtbaar zou zijn, Poortman zocht naar de juiste inpassing in zijn eigen eerder opgestelde stedenbouwkundige plannen, waarin op deze plek een plantsoen bedacht was. Ze lieten een houten ontwerp op wielen maken om de plaats te bepalen. Even leken de traditionele inzichten van de Nederlander te botsen met de moderne visie van de Belgen. Uiteindelijk gaven de plannen van Poortman, gesteund door stadsarchitect Beltman, de

30 31

> Villa Henny van Robert van ’t Hoff rond 1916. > Architect H.P. Berlage, tekening van Jan Toorop 1916. > Kaart met de plaats van het gedenkteeken’ raadsvergadering >> Model op schaal van het monument 1916. 10 oktober 1916. doorslag en vonden ze een geschikte plek. Bijna Op zomeravonden zou de voorkant van het kunnen doen. Daarin zouden de Belgen kunnen op de top van de berg, vlak naast het monument worden verlicht door de ondergaande laten zien wat de werkscholen voor de Rijksopvoedingsgesticht, op een stuk grond dat zon. Daarmee werden de twee doelstellingen van geïnterneerden hadden opgeleverd. Het lukte ooit bekend stond als vak 0 van de zeventiende- het monument gesymboliseerd. Aan de ene kant echter niet om overeenstemming te bereiken over eeuwse Wegh der Weegen. de dankbaarheid voor de hulp van Nederland aan het toekomstig beheer van het museum. Daarom de Belgische vluchtelingen. Dat waren de werd het museumontwerp geschrapt. Het ontwerp zonnestralen op het monument. Aan de andere Het tuinontwerp wilde Van der Swaelmen laten Hoste maakte een ontwerp met een kant de droefenis over het lijden van de Belgische aansluiten op de vormgeving van het monument. hoofdgebouw en een lager gelegen muur. Het bevolking. Dat was de schaduw van de Bij de geometrische structuur van het gebouw hoofdgebouw zou uit drie bouwdelen bestaan: ondergaande zon. paste een ontwerp met vierkante en rechthoekige een hoger middengedeelte en twee iets lagere Als belangrijkste bouwmateriaal koos Hoste voor perken. Ook hierbij stonden soberheid en zijgedeelten. Het midden was 14 meter hoog, de baksteen. Dat paste bij zijn voorliefde voor de eenvoud voorop. De tuin zorgde voor de zijgedeelten ieder 12 meter. Het bouwwerk zou uit kerktorens op het Vlaamse platteland. Baksteen verbinding tussen het hoofdgebouw en de lager baksteen worden opgetrokken. Het geheel moest was ook het favoriete materiaal van de gelegen muur, en was tevens als toegang tot het evenwicht uitstralen, als tegenwicht voor de chaos architecten van de Amsterdamse school. Zijn monument bedoeld. Verder zou de tuin rond het van de oorlog. gevoel voor traditie en zijn zoektocht naar hele bouwwerk komen te liggen. Het ontwerp met Het ontwerp was symbolisch bedoeld, schreef modernisering kwamen zodoende samen. de perken ‘in overeenstemming met de rythmen Louis van der Swaelmen later. Hoste stond een sober bouwwerk voor ogen, met van het gedenkteeken’ zou echter nooit worden ‘Het gedenkteeken is zuiver zinnebeeldige versieringen in de vorm van beeldhouwwerk. De uitgevoerd. bouwkunde. Aangezien het tot stand kwam in een beelden zouden het verhaal van de oorlog en de Over de directe omgeving van tuin en monument tijd waarin bizonder groote gebeurtenissen plaats verrijzenis van België weergeven. Voor dat werk had Van der Swaelmen een duidelijke opvatting: grijpen en dat het met deze feiten in betrekking had hij onder andere de Nederlandse die zou als park moeten worden ingericht: ‘De staat, heeft de ontwerper gewerkt met groote, beeldhouwer Hildo Krop op het oog, de man die berg is een door de natuur bevoorrechte plaats en eenvoudige massa’s en met groote effene had meegewerkt aan het Scheepvaarthuis in daardoor aangewezen om altijd in zijn geheel te vlakken. De indruk werd hoofdzakelijk gezocht in Amsterdam. worden bewaard’. de schikking van deze massa’s en in het spel van Omer Buyse wilde van de muur aanvankelijk een Voor de beplanting van het omliggende park wilde de schaduwen.’ gebouwtje maken dat als museum dienst zou hij zoveel mogelijk gebruik maken van planten die van nature in de omgeving voorkwamen, zoals Vanaf die plek liep het pad verder in een brede LOUIS VAN DER SWAELMEN heide en eikenhakhout. Voor het contrast werden boog, tot het een ander pad raakte dat ELSENE (IXELLES) direct rondom het monument lage en hoge, terugvoerde naar de zichtas. 1883 – MONTREUX 1929 donkere en lichte planten afgewisseld. Bomen Langs de zandwegen naast het monument Vernieuwende landschapsarchitect en urbanist met verschillende hoogten (‘roode beuk’ en zouden taxus hagen worden aangeplant. De taxus (stedenbouwkundige). Socialistisch geïnspireerde ‘groene beuk’) versterkten het visuele effect. zou 80 cm breed moeten zijn en uitgroeien tot vormgever van stad en platteland. Nam in 1913 deel Het was de bedoeling dat de bezoeker het maximaal anderhalve meter hoogte, om te passen aan een congres over stadsplanning tijdens de monument van onderaf zou benaderen. Vanaf de bij de afmetingen van het monument. Ook daar wereldtentoonstelling te Gent. Vluchtte in oktober 1914 Daam Fockemalaan, onderaan de berg, volgde de was over nagedacht. naar Nederland. Had in Amsterdam veel contacten met bezoeker een door Poortman ingetekend ‘Het lage en het hooge gedeelte van het Nederlandse en Belgische kunstenaars, zoals schilder Gustave de Smet. Lid van het Nederlands-Belgisch rondlopend pad dat naar een plek ten zuiden van gedenkteeken worden “omarmd” door een comité voor de wederopbouw van België. Ontwierp na de muur voerde. Daar bevond zich de brede dubbelen zandweg, die zachtjes glooit en met een de oorlog meerdere tuinsteden, onder andere met Huib zichtas richting het hoofdgebouw, zodat al een heg van taxissen omzoomd is’. Hoste, en is een grondlegger van de Belgische eerste blik op de herdenkingsmuur mogelijk was. stedenbouw.

32 33

> Ontwerptekening voor het museum 1916. > Ontwerptekening 6 oktober 1916 met handtekeningen van Huib Hoste en Omer Buyse. 1917-1918

de bouw e voorbereidingen voor de bouw Beeldhouwwerk begonnen in april 1917. De dienst In oktober konden de beeldhouwers aan de slag. DGemeentewerken kreeg bericht van De beelden op het monument waren in twee kapitein-commandant Cantineau dat de Belgen groepen verdeeld. Op de muur werd de Droefheid op 1 mei met de bouw wilden beginnen. Volgens uitgebeeld: het lijden van de Belgische bevolking. de opgave van de Belgen was 147 m3 zand nodig, Op het hoofdgebouw stond de Troost centraal die die afgegraven zou worden van de Amersfoortse het werk de Belgen bood. De ‘Opbeuring door berg. Stadsarchitect Beltman vond dat teveel. Een den arbeid’ zou het mogelijk maken om de deel uit de berg halen was goed, de rest moest gedachten aan het lijden achter zich te laten. van elders komen. Bezoekers die vanaf de Daam Fockemalaan aan Eindelijk konden de leerlingen van de kwamen wandelen, zagen de verrijzenis van werkscholen hun vaardigheden bij een groot België in beeld. project in praktijk brengen. Leerlingen van de Bij de beklimming van de berg kregen afdeling tuinbouw in Kamp Harderwijk voerden toeschouwers de muur als eerste te zien. Dit grondwerkzaamheden uit. Vanaf mei ging de onderdeel van het monument was toebedeeld aan bouw van het monument van start. In Hildo Krop. ploegendiensten gingen voormannen, metselaars De sociaal bewogen Krop maakte aanvankelijk en steenwerkers aan de slag. Iedere ploeg een ontwerp waarin zijn afkeer van de oorlog tot bestond uit 24 leerlingen van de afdeling ‘Steen’ uitdrukking kwam. Dit ontwerp werd afgekeurd van de werkscholen uit Harderwijk en Zeist. omdat het niet paste bij de uitdrukking van Begonnen werd met de oprichting van het dankbaarheid die de initiatiefnemers voor ogen hoofdgebouw. Eind maart maakte architect Hoste stond. Uiteindelijk ontwierp Krop een aantal daarvoor nog tekeningen met aanwijzingen. De 12 beelden waarin het lijden van de Belgische meter hoge zijgedeelten zouden uit 171 lagen vluchtelingen centraal stond. Zijn bakstenen worden opgebouwd. In juni tekende hij expressionistische stijl vormt een contrast met de de muur die lager op het terrein zou worden werken van Gos. opgebouwd. Voor het hoge deel van de muur Het grote centrale tafereel toont de vlucht van waren 68 lagen bakstenen nodig. Eind september Belgen naar Nederland. Aan de rechterkant spat was het metselwerk van hoofdgebouw en muur een granaat uiteen, mannen en vrouwen slaan op voltooid. de vlucht en proberen hun baby’s te redden. Links

35

< Ontwerptekening voor beplanting rond het hoofdgebouw 19 februari 1917. 2 2

1

6 6

4

3

5

ontvangt Nederland de vluchtelingen met Op de achterkant van de muur staan de woorden HILDEBRAND LUCIEN (HILDO) ‘stoffelijken en geestelijken bijstand’ in de vorm Gastvrijheid-Opbeuring-Onderwijs en Hospitalité- KROP STEENWIJK van voedsel en boeken. Réconfort-Instruction met daartussen het jaartal 1884 – AMSTERDAM 1970 Op het rechterdeel van de muur staan de 1917. Expressionistisch beeldhouwer. Bezocht vanaf 1908 de slachtoffers van de oorlog. Mannen met geknakte De beeldhouwwerken zijn vervaardigd in Rijksacademie voor Beeldende Kunst te Amsterdam en nek, aangevallen met bajonetten, houden hun gemetalliseerd beton. In het beton waren ter vervolgde zijn opleiding in het buitenland, onder andere hoofd vast. Op het linkerdeel is een geïnterneerde versteviging metalen staven aangebracht. Een te Berlijn. Werkte mee aan het Scheepvaarthuis te Legenda afgebeeld. Een onderuitgezakte soldaat wordt techniek die nog niet veel werd toegepast. Later Amsterdam. Vanaf juni 1916 beeldhouwer voor de stad 1 Hoofdgebouw bedreigd door gestileerde vlammen met zou blijken dat roest de kunstwerken aantastte. Amsterdam. Vervaardigde beelden aan bruggen en 2 Beeldhouwwerk François Gos zelfstandig beeldhouwwerk, waaronder een standbeeld daarboven de Dood. Voor het hoofdgebouw was de Zwitser François 3 Muur met beeldhouwwerk Hildo Krop voor Berlage. Tijdens de oorlog lid van de SDAP, daarna 4 Binnentuin van de Bond van Revolutionair-Socialistische 5 Zichtas Intellectueelen. 6 Dubbele zandweg

36 > Ontwerptekening Hoste voor de gemeenteraad 6 oktober 1916. ≥ Ontwerptekening Huib Hoste. 37 Gos (1880-1975) aangetrokken. Gos was Op de linker kolom van het gebouw is het effect. Half december berichtte de Amers­ glas in deze deuren was van de hand van de afkomstig uit Lausanne en werkte op dat moment vakonderwijs voor de mannen weergegeven. Dit foortsche Courant dat het monument voltooid was Haarlemse glasschilder Bogtmans, die ook aan de School voor Kunstnijverheid in Amsterdam. komt tot uitdrukking in de figuur van een smid en opengesteld voor het publiek. Het geheel bijdragen had geleverd aan het Scheepvaarthuis Als schilder had hij enige bekendheid verworven met hamer, smeedijzer en een tandwiel. Op de maakte volgens de krant ‘een massieven indruk’. in Amsterdam. Dit glas is tegenwoordig niet meer door het maken van Alpenlandschappen. Aan de kolom rechts een vrouwenfiguur met aan haar Voor de beelden niets dan lof: aanwezig. Een verdieping hoger was een kleine voorzijde van het hoofdgebouw maakte Gos drie voeten een spinnenwiel. Op haar rechterarm ‘Beide werken [muur en hoofdgebouw] dragen ruimte die toegang gaf tot de galerij. In deze beeldhouwwerken. Aan de achterzijde – de draagt ze een baby, haar linkerarm ligt buitengewone friezen, reliëf in metalliek beton. De ruimte bevonden zich reliëfs met portretten van huidige voorkant – schiep hij een vredesfiguur beschermend op de schouder van een kind. reliëfs vormen een fraai kunstwerk, gansch nieuw koningin Wilhelmina, koning Albert, en de (PAX), in de vorm van een vrouw met lang haar Zij staat voor de moeder die huishoudelijk werk van idee, herleving van Egyptische en Assyrische Nederlandse generaals die verantwoordelijk en gevouwen handen tussen druivenranken. verricht en voor haar kinderen zorgt. kunst. Ze zijn ontworpen en gemodelleerd door waren voor de internering, zoals de generaals Centraal op het hoofdgebouw staat een De centrale voorstelling is een zogenaamd den Amsterdamschen beeldhouwer Krop maar Knel en Onnen. Ook hier viel het daglicht binnen voorstelling die het werk op het land uitbeeldt. bas-reliëf. Dat wil zeggen dat het in de muur is verder uitgevoerd door de Belgen.’ via gebrandschilderd glas. Aan de ene kant een soldaat met de handen aan aangebracht en er niet uit naar voren springt. (Amersfoortsche Courant 15 december 1917) Wat in december nog ontbrak was een bijdrage de ploeg, aan de andere kant een vrouw met een Bloembakken onderaan het gebouw symboliseren De kleine binnenruimte op de eerste verdieping, van schilder Gustave de Smet, die zich in korenschoof op haar schouders. Daartussen een de negen Belgische provincies. Fonteinen en bereikbaar via een stenen trap, was voorzien van Nederland tot een expressionist had ontwikkeld. groep kinderen die elkaars hand vasthouden. kleurrijke bloembedden zorgen voor een speels fraai afgewerkte deuren. Het gebrandschilderd Ook in het volgende jaar bleek de schilder niet in staat om het werk te leveren. Bij een treinongeluk bij Weesp was zijn zoon om het leven gekomen.

38 > Voorstudie voor het ontwerp van de muur door Huib Hoste 1917. > Muur met beeldhouwwerk Hildo Krop, op de achtergrond 39 het hoofdgebouw. 1919-1938

belgië en en officiële overdracht van het monument Nederlandse Maagd, dat zich tegenwoordig kwam er in 1917 niet. De datum voor de bevindt in de collectie van Museum Flehite. Eind nederland Eceremonie werd een paar keer verschoven. november stuurde Omer Buyse het overdrachts- Burgemeester Van Randwijck zat er mee. De document per post toe. In beslag genomen door officiële overdracht zou oorspronkelijk in zijn werkzaamheden in België, was hij niet in staat september 1917 plaatsvinden en was verschoven om de akte persoonlijk te overhandigen. Daar naar november. Eind december 1918 was er nog bleef het bij. geen duidelijkheid. Een verslaggever van de Amersfoortsche Courant fietste de berg op om Spanningen navraag te doen bij Omer Buyse. Die gaf aan dat Eind 1918 waren de meeste geïnterneerden en het wachten was op de bijdrage van De Smet. vluchtelingen teruggekeerd naar huis. Op 11 Het schilderij van De Smet zou uiteindelijk in 1919 november was een einde gekomen aan de Eerste geplaatst worden in de kleine herdenkingsruimte. Wereldoorlog. In een treinwagon in het Bos van Het betrof een allegorische voorstelling van de Compiègne waren de vijandelijkheden afgesloten met een wapenstilstand. De onderhandelingen over een definitieve vrede konden van start gaan. Juist in de naoorlogse periode kwamen al langer bestaande spanningen tussen België en Nederland aan het licht. België stuurde aan op annexatie van Nederlands grondgebied – Zeeuws-Vlaanderen en Limburg – om het land in vertegenwoordigers wezen op de vermeende de toekomst beter te kunnen verdedigen. Duitse gezindheid van Nederland. Had Nederland Frustratie over de Nederlandse afsluiting van de de Duitse keizer Wilhelm II geen asiel verleend? Schelde speelde daarbij een belangrijke rol. Wie Bovendien had het Duitse troepen toestemming de Schelde beheerste, had de sleutel tot de haven gegeven om door Nederlands Limburg terug te van Antwerpen in handen. trekken naar Duitsland. Nederland wierp de Belgische aanspraken Nederland eiste van haar kant volledige verontwaardigd van de hand. Was dat de dank vergoeding van de interneringskosten van voor de opvang van Belgische vluchtelingen Belgische militairen. Daar had het volgens tijdens de oorlog? Belgische regerings­ vooroorlogse afspraken recht op. België

40 > Belgisch monument, prentbriefkaart 1920. > Overdrachtsdocument met handtekeningen. > Gastenboek 22 november 1938. > Koning Leopold III en koningin Wilhelmina 22 november 1938. >> Prentbriefkaart jaren 1920. 41 verwachtte op dat punt juist toegeeflijkheid van van uitzichttoren, die het monument vanaf vanaf het hoofdgebouw omlaag richting de muur. de Hollanders. Het land lag in puin en had het halverwege de jaren 1920 vervulde. In 1925 was Oorspronkelijk was het de bedoeling geweest om geld hard nodig voor de wederopbouw. het monument opengesteld voor het publiek. het monument juist van de onderkant te Bij de Vrede van Versailles van juni 1919 werden Uitbater Piet Voskuilen rekende fl.0,10 (kinderen benaderen, zodat het in de reliëfs uitgebeelde de Belgische wensen voor gebiedsuitbreiding 0,05) voor het uitzicht vanaf de eerste verdieping. verhaal het best tot uiting kwam. door de geallieerden afgewezen. In de jaren die De beklimming was mogelijk in de periode van 1 Het aantal bezoekers aan het monument was in volgden deden de buurlanden halfslachtige april tot 1 oktober. de jaren 1930 afgenomen. Van ruim 15.000 in 1930 pogingen om de onderlinge relaties te verbeteren. In toeristische gidsen voor de provincie werd een tot iets meer dan 10.000 in 1935. Toch was het Het lukte België uiteindelijk om de kosten voor de tochtje naar het monument aangeprezen. Een Gids monument als bestemming nog zeer in zwang, internering in 1936 te voldoen. Daarna verbeterde voor Zeist en de Stichtsche Lustwarande uit 1933 getuige een gids van de NBM, de Nederlandse restauraties a de Tweede Wereldoorlog bleek dat het de verhouding tussen de landen. raadde belangstellenden aan om op de fiets naar Bus Maatschappij. In het gidsje Van Bosch en Hei monument aan herstel toe was. Amersfoort te gaan. Na een stevige klim kwamen en Zonneschijn. Per NBM door Neerland’s NStadsarchitect Zuiderhoek wees er in Staatsbezoek fietsers aan bij ‘’t indrukwekkende Belgische schoonste dreven (1938) werd een uitstapje per 1946 op dat het metselwerk en het In november 1938 kwam de Belgische koning Monument’. Ook hier werd het panorama elektrische tram van Utrecht naar Amersfoort beeldhouwwerk in slechte staat verkeerden. Het Leopold III naar Nederland. Het was het eerste aangeprezen, ‘waarin ver ’t IJsselmeer glinstert’. beschreven. Het ‘massieve, vierkante ijzer in de beelden was zichtbaar en begon te officiële staatsbezoek van een Belgische vorst Voor de toeristen liet de gemeente een gedenkteeken met zijn machtig panorama’ was roesten. Het gebouw dreigde volgens hem in een sinds 1910. Tijdens dat bezoek bracht de koning oriëntatietafel aanleggen bij het monument. Een een echte aanrader. ruïne te veranderen. Volgens het raadsbesluit van op 22 november 1938 een bezoek aan het ronde steen bekleed met mozaïeksteentjes, in In deze jaren kwamen ook voormalige geïnter- 10 oktober 1916 was de gemeente verplicht het Belgenmonument, in gezelschap van koningin kleur variërend van lichtblauw tot lila, waarop met neerden uit België bijeen op de Amersfoortse bouwwerk te onderhouden. De jaarlijkse Wilhelmina. Burgemeester Van Randwijck ontving pijlen stond aangegeven wat er zoal te zien was. berg. In eigen land hadden zij last van een gebrek onderhoudskosten waren volgens de architect tijdens de plechtigheid een hoge Belgische Door de bebossing wijzen de drie pijlen richting aan erkenning. Het oorlogskruis kwam hen niet echter niet voldoende om het tij te keren. Een onderscheiding. Ook Omer Buyse en Huib Hoste Soestduinen, Soesterberg en Stompert nu in het toe, vond men tot in het parlement aan toe. Ze complete restauratie van het in zijn ogen ‘slecht waren er op die dag bij. Hoste was op het laatste groen. Dat geldt ook voor de pijlen naar hadden immers niet gevochten, zoals de soldaten geconstrueerde gedenkteeken’ was nippertje voor de plechtigheid uitgenodigd. In de Hilversum, Soest, Baarn en Spakenburg. Het aan de IJzer. In Nederland vonden ze iets van de onontkoombaar. Gezien de hoge kosten raadde voorgaande jaren was hij als architect op de mozaïek was gemaakt in het kader van de vroegere saamhorigheid terug. Van het interne- hij dit de gemeente af. Beter leek het hem achtergrond geraakt. werkverschaffing voor jeugdige werklozen. ringskamp bij Zeist konden ze niets meer terug- contact te leggen met de rijksoverheid over de ‘Vervaardigd in 1937 door jonge werkloozen te zien. Het resultaat van hun werkzaamheden op de dreigende ondergang van het bouwwerk. Toerisme Amersfoort’ staat er nog steeds op te lezen. berg was echter nog in volle glorie zichtbaar. Op Het duurde nog enkele jaren voor de restauratie Het monument was intussen een bescheiden Door de nadruk op het uitzicht veranderde het 2 juli 1939 bracht een groep Belgen een bezoek in in gang gezet kon worden. Het wachten was op toeristische attractie geworden. monument van oriëntatie. Wat eerst de voorkant aanwezigheid van de bijna pensioengerechtigde een bijdrage van het Rijk. Een commissie op het In de jaren na de Eerste Wereldoorlog kregen was werd nu de achterkant. De bezoekers keken burgemeester Van Randwijck. ministerie van Kunsten en Wetenschappen toeristen en dagjesmensen belangstelling voor adviseerde uiteindelijk positief. Het monument het monument. Het uitzicht vanaf de berg was al was van internationaal belang en daarom was een eerder een attractie geworden. Met het bijdrage van de landelijke overheid op zijn plaats. monument was er een bezienswaardigheid Op 29 mei 1956 besloot de gemeenteraad bijgekomen. Dat het monument als dank aan het ƒ 85.000,– ter beschikking te stellen voor de Nederlandse volk was opgericht, bleef niet restauratie. Het Rijk voegde daar ƒ 60.000,– aan onvermeld. De nadruk lag echter op de functie toe.

42 > Restauratie 2016, herstel van de muur. 43

> Oriëntatietafel. > Advertentie P. Voskuilen Amersfoortsch Dagblad/ De Eemlander 5 april 1930. Het monument in de steigers. Luchtopname vanuit het westen’. Herbouw van de muur tijdens de restauratie 2016. De herstelwerkzaamheden werden uitgevoerd in brengen in het monument. De middelste kolom toegangsweg voor de wijk te dienen. Enkele jaren 1957. Onder leiding van de 72-jarige Hildo Krop werd daartoe opgehoogd. Bovenin werd een later vond een uitgebreide restauratie van het gingen vier jonge beeldhouwers aan de slag. Krop carillon van de wereldtentoonstelling te Brussel monument plaats. De trappen en de fonteinen tekende voor de nieuwe ontwerpen, de aangebracht. Het instrument werd in gebruik werden hersteld, de oriëntatietafel opgeknapt en beeldhouwers voor de uitvoering. Aan het eind genomen voor de lessen van de Utrechtse de tuin opnieuw onderhanden genomen. Rond de van het jaar drukte Krop zijn dankbaarheid uit in beiaardschool. binnentuin, tussen het hoofdgebouw en de muur, een brief aan de gemeente. Ter gelegenheid van de 70-jarige herdenking van werd een taxushaag aangeplant. In het ‘Nu het einde van het herstel van het de wapenstilstand werd in 1988 een oorspronkelijke ontwerp was hier niet in voorzien, beeldhouwwerk voor het Belgenmonument nadert tentoonstelling georganiseerd in Museum Flehite. om het zicht vanaf de lager gelegen muur naar de vind ik het prettig in de gelegenheid te worden Max Cramer, architectuurhistoricus bij de fonteinen en bloembakken bij het hoofdgebouw 2016 et jaar 2016 is in Amersfoort het jaar van de vruchtbare uitwisseling van ideeën tussen gesteld het gemeente bestuur van Amersfoort te gemeente, vroeg in dat jaar aandacht voor de niet te verstoren. Ook de bestrating van het het Belgenmonument. Honderd jaar Belgische en Nederlandse architecten. Niet in de bedanken voor z’n culturele belangstelling die het staat waarin het monument verkeerde. Het voorplein was niet volgens de plannen van de Hgeleden werd het plan bedacht voor de laatste plaats is het een tastbaar overblijfsel van mogelik maakte het benodigde geld voor het metselwerk van het hoofdgebouw was aan het Belgische architecten, die hier een grasveld bouw van het monument op de berg. Een de zoektocht naar modernisering in kunst en herstel bij elkaar te krijgen.’ (Brief Hildo Krop afbrokkelen en de tuin bood een rommelige gepland hadden, bleek uit onderzoek van grondige restauratie moet er voor zorgen dat het architectuur door twee Belgen: architect Huib 26-11-1957) aanblik. De beplanting was te ver doorgeschoten landschapsarchitecten Debie & Verkuijl naar de nog jaren mee kan. Wat meteen de vraag oproept Hoste en urbanist Louis van der Swaelmen. Op 30 november 1957 werd het gerestaureerde en door boomgroei was het uitzicht naar de Daam aanleg van tuin en monument. De bestrating van naar de huidige betekenis van het monument. Monument en omgeving zijn een monument ingewijd door de Belgische Fockemalaan verdwenen. Door geldgebrek kon het voorplein sloot wel aan bij het gebruik van het In de eerste plaats is het Belgenmonument het ontmoetingsplaats geworden. Voor wandelaars, ambassadeur baron Van der Straten Wallet. Bij de een restauratieplan in de jaren erna niet worden plein als centrale toegang. Op 10 november 2000 grootste gedenkteken in Nederland uit de Eerste hardlopers, buurtbewoners. Voor mensen die de ceremonie waren ook oud-geïnterneerden uitgevoerd. werd het gerenoveerde monument feestelijk Wereldoorlog. Het is een symbool voor de bijzondere combinatie van cultuurhistorie en aanwezig. In 1997 ontstond een nieuwe villawijk tussen het ingewijd. In dat jaar werd het Belgenmonument moeizame relatie tussen Nederland en België in natuur op de Amersfoortse berg kunnen Tien jaar later, in 1967, besloot de gemeente monument en het Rijksopvoedingsgesticht. De uitgeroepen tot Rijksmonument. de jaren 1918-1938. Maar het is ook een bewijs van waarderen. Voor bezoekers uit binnen- en toestemming te geven om een carillon aan te Belgenlaan werd doorgetrokken om als buitenland die behoefte hebben aan een moment van rust, van bezinning. Bovenal is het een plaats van herinnering. Aan de één miljoen Belgen die naar ons land kwamen. Aan de bereidheid van onze voorouders om ze hulp te bieden, tijdelijk voor onderdak te zorgen, voor voedsel en kleding. Daarmee herinnert het ons aan onze plaats in de wereld, in een Europa dat op drift is geraakt. De in steen gebeitelde woorden Gastvrijheid, Opbeuring, Onderwijs, hebben nog niets van hun betekenis verloren.

46 >≥ Schoongemaakte beeldhouwwerken gereed om opnieuw gemonteerd te worden. > Belgische soldaat, beeldhouwwerk van Hildo Krop op de muur. 47 FOTOVERANTWOORDING

p.1 Collectie Archief Eemland p.36 Vervaardiger: H. Hoste, Collectie Archief Eemland p.2-3 Collectie Archief Eemland p.37 Vervaardiger: H .Hoste, Universiteitsarchief K.U. p.4 Vervaardiger: François Gos, foto: R.J. Stöver / Leuven erfgoedfoto.nl, collectie Archief Eemland p.38-39 Vervaardiger: H.Hoste, Collectie Archief Eemland p.6 R.J. Stöver / erfgoedfoto.nl p.39 Foto: R.J. Stöver / erfgoedfoto.nl, Collectie Archief p.8 Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven/ Eemland Fotograaf onbekend p.40 (l. onder) Collectie Archief Eemland p.9 Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven/ p.40 (r. onder) Collectie Archief Eemland Fotograaf onbekend p.41 (boven) Collectie Archief Eemland p.10 Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven/ p.41 (l. onder) Collectie Archief Eemland Fotograaf onbekend p.41 (r. onder) Collectie Archief Eemland p.11 Collectie West-Brabants Archief p.42 (l. onder) Foto: Dick Velthuizen, Collectie Archief p.12 Vervaardiger: Leo Gestel, Atlas Van Stolk, Rotterdam Eemland p.13 Collectie Archief Eemland p.42 (r. onder) Collectie Archief Eemland p.14 (boven)Collectie Archief Eemland p.43 Foto: R.J. Stöver / erfgoedfoto.nl p.14 (links) Collectie Archief Eemland p.44 Foto: R.J. Stöver / erfgoedfoto.nl p.14 (rechts) Collectie Archief Eemland p.45 Foto: R.J. Stöver / erfgoedfoto.nl p.15 Collectie Archief Eemland p.46 (links) Foto: R.J. Stöver / erfgoedfoto.nl p.16 Collectie Museum Flehite p.46 (rechts) Foto: R.J. Stöver / erfgoedfoto.nl p.17 Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie p.47 Vervaardiger: Hildo Krop, foto: R.J. Stöver / p.18 Collectie Zeister Historisch Genootschap erfgoedfoto.nl p.19 (l. boven) Het Utrechts Archief Collectie Zeister Historisch Genootschap p.19 (r. boven) Collectie Archief Eemland p.19 (onder) Collectie Zeister Historisch Genootschap p.20 L. Declercq, Collectie Museum Flehite p.21 (boven) Nationaal Archief/Collectie Spaarnestad/Het Leven/Fotograaf onbekend p.21 (onder) Université du Travail p.22 Université du Travail p.23 Collectie Zeister Historisch Genootschap p.24 Collectie Stadsmuseum Harderwijk p.25 Collectie Archief Eemland p.26 Collectie Museum Flehite p.27 (links) Collectie Museum Flehite p.27 (rechts) Collectie Museum Flehite p.29 Collectie Sint-Lukasarchief (België) p.30 (l. onder) Collectie Zeister Historisch Genootschap p.30 (r. boven) Frans Holst, Collectie Museum Flehite p.30 (r. midden) Universiteitsarchief K.U. Leuven p.30 (r. onder) Vervaardiger: Jan Toorop, Foto Collectie RKD - Nederlands Instituut voor Kunstgeschiedenis, Den Haag p.31 (boven) Collectie Archief Eemland p.31 (onder) Collectie Archief Eemland p.32 Vervaardiger: H. Hoste, Collectie Archief Eemland p.33 Vervaardiger: H. Hoste, Collectie Archief Eemland p.34 Vervaardiger: L. van der Swaelmen, Collectie Archief Eemland

48