Maria J. Żychowska*

BUDOWANIE WEDŁUG WITRUWIUSZA – NIKISZOWIEC

CONSTRUCTING ACCORDING TO VITRUVIUS – NIKISZOWIEC

Na do początku XX wieku na Górnym Śląsku przy wielu rozwijających się kopalniach i hutach wznoszono robotnicze osiedla mieszkaniowe. Jednym z zachowanych w oryginalnym kształcie jest Nikiszowiec. Jego nazwa pochodzi od szybu Nickisch, jednego z czternastu w kopalni Giesche. Zaprojektowane zostało przez Emila i Georga Zillmannów z Charlottenburga.

Słowa kluczowe: osiedle, robotnicze, kopalnia, Górny Śląsk

In the beginning of the XX century in the were built several workers estate. One of them was Nikiszowiec or Nikischau or Nikischenwald, built in the village Janow for miners, named after the pit-shaft “Nickisch” (after Kurt Nickisch) one of 14 pit-shafts of coal mine “Giesche”. Designed by Emil and Georg Zillmann from .

Keywords: estate, workers, mine, Upper Silesia

Po doświadczeniach pełnych pychy twórców nia rzeczy pięknych. Dlatego warto sięgać do nieco modernistycznej architektury i urbanistyki, deklarują- archaicznego przykładu Nikiszowca [1], miejsca, które cych dobre intencje w zakresie rozwiązywania wszyst- powstało, przede wszystkim w oparciu o kryteria eko- kich nierozwiązywalnych problemów społecznych nomiczne, gdzie etyka była elementem istotniejszym i budowania zgodnego z potrzebami użytkownika, niż estetyka, a mimo to tamta architektura zmieni- a tym samym tworzenia utopijnych fantazji na temat ła świat na lepszy. Przykładów podobnych założeń nowego lepszego świata, u schyłku XX wieku ta ilu- można przytoczyć więcej, bo powstawało ich sporo, zja upadła. W międzyczasie wykonano spektakularny ale tylko wybrane doczekały w stanie nienaruszonym gest, czyli wysadzono w powietrze 15 lipca 1972 roku i na dodatek, dzięki sprzyjającym okolicznościom, blok w kompleksie Pruitt Igoe. Ten moment to symbo- zdobyły uznanie. liczny koniec modernizmu – moment pogrzebania idei „maszyny do mieszkania” Le Corbusiera. Okazało się, Cofnijmy się do początku XX wieku na Górnym że ani estetyka tej architektury opartej na specyficznej Śląsku. W dynamicznie rozwijającym się wówczas logice i nowych regułach kompozycji, ani nowatorska przemyśle bardzo brakowało ludzi chętnych do pracy, technologia budowania, ani zalecenia dotyczące spo- brakowało robotników. Ci, którzy potrzebowali zatrud- sobu integrowania budowli z otoczeniem, nie spraw- nienia, woleli jechać do zagłębia Ruhry w Nadrenii dzały się i tylko z rzadka doprowadzały do powsta- Północnej-Westfalii. Tam były i wysokie zarobki i miesz-

* Żychowska Maria J., prof. dr hab. inż arch., Politechnika Krakowska, Wydział Architektury, A-7. 162

Nikiszowiec 163

kania dla pracowników. Aby zdobyć więc siłę roboczą ny północno-wschodniej powstał plac, przy którym w okolicach Katowic warunkiem sine qua non była wzniesiono neobarokowy kościół św. Anny zrealizo- konieczność stworzenia analogicznych warunków jak wany w 1914 roku. Świątynię tę również zaprojekto- w Nadrenii, czyli budowa mieszkań przy każdej rozwija- wali bracia Zillmannowie. Pierwszy blok mieszkalny jącej się kopalni, przy każdej rozbudowującej się hucie. oddano do użytku w 1911 roku, a ostatni, IX, wybu- Dlatego powstało kilka znaczących jednostek osied- dowano w 1919 roku. W sumie w osiedlu powstało leńczych, z których Nikiszowiec, (niem. Nikischau albo około 1000 mieszkań. Nikischenwald) jako jedyny, zachował się w oryginalnym Poszczególne trzykondygnacyjne domy mieszkal- kształcie. Upływający czas, brak właściwego utrzymania ne miały po 12 mieszkań, natomiast w bloku było ich i zaniedbanie mocno nadwyrężyły jego struktury, ale łącznie 165. Typowe mieszkanie w Nikiszowcu skła- charakterystyczna architektoniczna uroda jest nadal dało się z 2 pokojów z kuchnią i miało powierzchnię wyrazista i kompletna. Uwieczniony został w dwóch około 63 m². Każdy z tych zwartych bloków zamykał częściach tak zwanego tryptyku śląskiego Kazimierza podwórza, na których znajdowały się pomieszczenia Kutza: Sól ziemi czarnej (1969 r.) i Perła w koronie (1971 gospodarcze, takie jak chlewiki, komórki i piec do r.), ale także pojawia się jako doskonały plener w innych wypieku chleba. Taki zwarty blok razem z podwórzem filmach fabularnych i dokumentalnych. i ulicą zajmował przeciętnie 1300 m². Sąsiadujące ze sobą zespoły połączone zostały przewiązkami prze- Nikiszowiec [2] obok Giszowca, to drugie osiedle rzuconymi pod ulicą. mieszkaniowe zrealizowane na zlecenie spółki Georg W kolonii tej powstały ponadto park ludowy, któ- von Giesches Erben. Sama jego nazwa pochodzi od ry zajmował 44 000 m², budynek administracyjny, położonego w jego pobliżu szybu Nikischschacht, cechownia, łaźnia dla całej załogi kopalni Giesche a wywodzi się od nazwiska spadkobiercy Gieschego z kotłownią, dom noclegowy z 504 łóżkami, następ- barona Kurt Nickisch von Rosenegk. nie gospoda, placówka policji, sklepy, pralnia i szkoła Powstanie osiedla sięga początku XX wieku, kiedy z mieszkaniami dla nauczycieli. to koncern Georg von Giesches Erben zapoczątkował eksploatację nowych pokładów węgla w polu Reser- Budynek administracyjny, cechownie i dom nocle- ve. W 1907 roku przystąpiono do budowy osiedla gowy wstawione zostały także w blok analogicznie jak górniczego Giszowiec dla górników zatrudnionych zespoły mieszkaniowe i otrzymały podobny wystrój w kopalni Giesche, które wkrótce okazało się nie- architektoniczny. Natomiast kościół, szkoła, szpital są wystarczające. W grudniu 1908 Wydział Powiatowy obiektami wolno stojącymi w układzie całego osiedle. w Katowicach wydał zgodę na wybudowanie nowej Łącznie osiedle mogło pomieścić ponad 8 tys. ludzi kolonii robotniczej zlokalizowanej w pobliżu Janowa, na obszarze niecałych 8 ha. w sąsiedztwie szybu Nickisch, jednego z czternastu Zabudowa z surowej czerwonej cegły stanowi szybów kopalni Giesche. architektoniczną całość. Celem wzbogacenia formy Osiedle zaprojektowali architekci Emil i Georg Zill- i uniknięcia monotonii Zillmannowie nadali poszcze- mannowie z Charlottenburga, twórcy również dziel- gólnym familokom indywidualny charakter i silnie nicy Giszowiec. Kolonia robotnicza Nikiszowiec na zaakcentowali wyraziste detale architektoniczne, powierzchni 200 000 m² została skomponowane z 9 takie jak. łuki nad otworami okiennymi i drzwio- bloków zwartej zabudowy mieszkaniowej. Składały się wymi. Istotnym elementem różnicującym wystrój na nią połączone ze sobą ceglane budynki. Od stro- poszczególnych budynków są wykusze o różnej 164

wysokości, głębokości i kształcie. Także portale wej- nie, ale także nabrała znaczenia szczególnego. Doty- ściowe stały się wyróżnikami poprzez istotną dywer- czy bowiem szacunku dla przeszłości oraz potrzeby syfikację ich form. Ciekawe i zgrabnie zaprojektowane zachowania autentyczności regionu, którego walory zostały budynki narożne. Każdy z nich otrzymał indy- historyczno-kulturowe są bezsprzeczne. widualny wystrój z detalami wykonanymi w cegle. Kwestia użyteczności, celowości (Utilitas) rozpla- W odniesieniu do teorii Witruwiusza analiza osied- nowania przestrzennego i przeznaczenia poszcze- la w Nikiszowcu znakomicie sprawdza się w kontek- gólnych budowli w tym wypadku jest oczywista ście cech koniecznych dla zaistnienia konstytutywnej i podręcznikowa. Wzorcowość założeń urbanistycz- (Monestiroli) architektury. I tak biorąc pod uwagę nych i formy architektury stworzonych na przedprożu kolejne założenia dotyczące kompozycji i uporządko- ideowego programu modernizmu, jest bezsprzeczna. wania części budowli celem ustalenia ich wzajemnych Nikiszowiec pozostaje przykładem funkcjonalnego proporcji (Symetria) oraz rozmieszczenia w całości, by porządkowania przestrzeni, choć bez haseł reformy uzyskać wdzięczną bryłę (Eurythmia) przy uwzględ- mieszkalnictwa, przykładem projektowania społecz- nieniu harmonijnej synchronizacji detali z całością nego odpowiadającego na potrzeby swoich miesz- dzieła (Decor), można stwierdzić, że zastosowano kańców w stopniu większym niż Unité d’habitation. wszystkie zasady skutecznie uzyskując architekturę skomponowaną według stosownych reguł przy jed- Piękno (Venustas) jest pojęciem bardzo subiek- noczesnym wysoce zasadnym traktowaniu ekonomii tywnym i dlatego można w tym konkretnym przy- (Ordinatio, Dispositio, Distributio). padku jego specjalny aspekt wynikający z trwania, Rzetelność projektowania, respektowanie klasycz- użytkowania i obecności mieszkańców w tym założe- nych zasad konstrukcyjno-budowlanych, dobre rze- niu stworzonym zgodnie z witruwiańskimi zasadami. miosło i brak epatowania ekstrawagancją rozwiązań Zamieszkałe domy, choć zdegradowane przez trwa- pozwolił na stworzenie założenia o formie, która wyraża nie w niekorzystnej sytuacji społeczno-gospodarczej, jej tożsamość z miejscem, z czasem, w jakim powstała nadal są w pełni użyteczne i przez to jednocześnie i co najważniejsze, z miejscowym dziedzictwem kultu- piękne. Są ponadczasowe, choć ich architektura jest rowym. Koniecznym jest dodanie, że solidność oraz kompilacją form stworzonych prawie sto lat temu, rzetelność tej architektury, charakterystyczne dla archi- a stylistycznie przynależą do określonego kręgu kul- tektury niemieckiej są kwintesencją tej realizacji, co nie turowego, którego tradycje estetyczne nie noszą jesz- umniejsza w niczym jej walorów estetycznych. cze modernistycznych znamion uniwersalności.

W tej sferze analizy architektury pozostaje stworzona W konkluzji warto podkreślić, że ten rodzaj archi- dwa tysiące lat temu przez Witruwiusza formuła okre- tektury, w pełni użyteczny, funkcjonalny i potrzebny, ślająca takie cechy jak trwałość, użyteczność, piękno nigdy nie był realizowany z myślą o awangardzie czy za konieczne dla jej istnienia. Przesłanie to przez wieki jakiejś modzie. Powstał, by służyć określonemu celowi, stale zachowuje aktualność w stosunku dzieł zbudo- jednocześnie w zgodzie ze wszystkimi witruwiańskimi wanych i tych, które dopiero mają powstać. Również zasadami. W projekcie zabrakło rewolucyjnych pomy- odniesieniu do Nikiszowca biorąc pod uwagę kryterium słów i zamierzeń na miarę Le Corbusiera, ale to może trwałości (Firmitas) dotyczące bezpośrednio problema- dobrze, bo realizacja Plan Obus dla Algieru przyniosłaby tyki technologii i konstrukcji założenia, ma zastosowa- więcej szkód i dewastacji niż korzyści i piękna. 165

przypisy [2] Na listę zabytków wpisany jest układ urbanistyczno-prze- strzenny osiedla robotniczego Nikiszowiec z lat 1908–1918, [1] Niem. Nikischschacht, część miasta w dzielnicy nr rej.: A/1230/78 z 19.08.1979. administracyjnej Janów-Nikiszowiec.

Bibliografia Monestiroli A., Osiem definicji architektury, [w:] Definiowa- nie Przestrzeni Architektonicznej. Architektura jako sztuka, Chojecka E., Gorzelik J., Kozina I., Szczypka-Gwiazda B., Kraków 2004. Sztuka górnego Śląska, Katowice 2004. Szajnert M., Czarny Ogród, Kraków 2007. Matuszek P., Teofilska J., Złoty A., Nikiszowiec, Giszowiec Teofilska J., Katowice. Nikiszowiec. Miejsce, ludzie, historia, i inne osiedla Katowic, Katowice 2008. Katowice 2007.