OSMANLI DÖNEMİNDE BOSNA HERSEK'TE ÇIKAN İLK ÖZEL TÜRKÇE GAZETE GÜLŞEN-İ SARAY

Salih Seyhan* ÖZET Osmanlı Devleti'nin uç vilayetlerinden biri olan, çok farklı etnik ve dini bir yapıya sahip olan Bosna Hersek'te XIX y.y.da devletin içinde bulunduğu ciddi problemlerin çok daha fazla hissedildiği söylenebilir. Avusturya Macaristan İmparatorluğu'nın Katolikler, Rusya'nın da Ortodokslar üzerindeki etkileri bölgeyi çok daha hassas bir duruma getirmiştir. Matbaanın kurulduğu dönemde Bosna Hersek'te genel durum, Bosna'da devlet matbaasının kuruluşu, yabancıların basın yoluyla Osmanlı tebaasını etkileme gayretleri, gazeteye duyulan ihtiyaç, gazetenin üstlendiği görevler ve ilk çıkan gazeteler çalışmamızın içeriği içinde yer alan konulardandır. Çalışmaya başlarken öncelikle Türkiye'de ve Bosna Hersek'te konu ile ilgili yapılmış çalışmaları taradık. Daha sonra, dört ay süre ile Bosna Hersek'te ikamet ederek Saraybosna Üniversitesi Felsefe Fakültesi Türkoloji Bölümünde Osmanlı Dönemi gazeteciliği ile ilgili çalışma yapmış veya yapmakta olan akademisyenlerle görüştük. Eğitimlerinin bir bölümünü Türkiye'de yapmış olan ve çok iyi derecede Türkçe bilen, Boşnak Türkoloji master ve doktora öğrencilerinden tercüme ve rehberlik hizmeti aldık. Son olarak Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesinde, Gülşen-i Saray Gazetesinin mevcut sayılarını inceledik. Osmanlı Döneminde Bosna Hersek'te Türkçe gazeteler konusunda bir çok yerel çalışma olmasına rağmen, Türkiye'de yapılanların sayısının yeterli olduğunu söylemek mümkün değildir. Çalışmada öncelikle, ilk özel Türkçe gazete olan Gülşen-i Saray gazetesinin içeriği ve gazeteyi çıkaran Bosna Hersek'in ilk Müslüman gazetecisi olan Mehmed Şakir Kurtçehayiç hakkında bilgi verilecektir. Sonuç bölümünde yerel gazeteler ile ilgili yapılan çalışmaların önemine değinilecektir. Anahtar sözcükler: Gulşen-i Saray, Sarajevsky Cvjetnik, Bosna'da ilk Türkçe gazete, Mehmet Şakir Kurtçehayiç

THE FIRST PRIVATE TURKISH NEWSPAPER DURING OTTOMAN PERIOD IN GÜLŞEN-İ SARAY ABSTRACT It can ben said that during the XIX. Century in Bosnia and Herzegovina, which is one of the borderland provinces of the with many different ethnic and religious structures, the serious problems of the government felt a lot more. The effects of Austro-Hungarians on Catholics and the effects of Russians on Orthodoxies have made the region much more precise. The general situation in Bosnia and Herzegovina during the establishment of printing, the establishment of state printing in Bosnia, the effects of foreigners to influence the Ottoman subjects through the media, the need for the newspaper, the tasks undertaken by newspaper and the first newspapers are the contents of our study. At the beginning of this study, we firstly searched the studies regarding this subject in Turkey and in Bosnia and Herzegovina. Secondly, we have talked with the academics who are working on this subject or made some studies about the Ottoman Period Journalism at Faculty of Philosophy Department of Turcology at University. We took some translation and guidence services from the Bosnian students of masters and doctoral who had their part of education in Turkey and knows Turkish very well. Lastly we analyzed the available Gulsen-i Saray newspapers in the library of Gazi Husrev Bey. Although there are many local studies about the Turkish newspapers in Bosnia and Herzegovina during the Ottoman Period, it is not possible to say that the number of the studies in Turkey is sufficient. In this study, information about the content of the first private Turkish newspaper ‘Gülşen-i Saray’ will be given and also the first Muslim journalist of the Bosnia and Herzegovina Mehmed Şakir

* Yrd. Doç. Dr., Atatürk Üniversitesi İletişim Fakültesi

Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’te Çıkan İlk Özel… (100-116)

Kurtçehayiç who is the publisher of the first newspaper will be informed. In the conclusion part, the importance of studies made about the local newspapers will be mentioned. Keywords: Gulşen-i Saray, Sarajevsky Cvjetnik, the first Turkish newspaper in Bosnia, Mehmet Şakir Kurtcehayiç. yayınlanan ilk özel Türkçe gazete olma GİRİŞ özelliğini taşıyan Gülşen-i Saray'ı tanıtarak, bu alanda yapılmış ve yapılacak çalışmalara Matbaa, Osmanlı'ya 1493'de Yahudiler mütevazi bir katkı yapmayı umduğumuzu tarafından getirilmiş fakat yaygınlaşması ve belirtmeliyiz. verimli olarak kullanılması çok uzun bir süre sonra ve devlet eliyle gerçekleşmiştir. Osmanlı payitahtında Türkçe gazeteciliğin, Gazetecilik de Avrupa'ya göre çok geç 1831 de bizzat II.Mahmud'un öncülüğü ile başlamıştır ancak Osmanlı devlet kurumlarında çıkarılan Takvim-i Vekayii ile başladığını bu gecikmeyi telafi edecek bir süratten ve biliyoruz. Ondan sonra yarı resmi gazete teşvikden bahsetmek maalesef mümkün Ceride-i Havadis ve ilk özel gazete Tercüman-ı değildir. Bunun için elbette, savaşlar, Ahval ile gazetecilik gelişmeye devam etmiştir. düşmanlar, iktidar hesapları, yabancı Fakat İstanbul ve İzmir dışındaki bütün devletlerin Osmanlı tebaasını kışkırtıcı Osmanlı coğrafyasında gazeteciliğin ortaya faaliyetleri, milliyetçilik cereyanları v.b. bir çıkması ve gelişmesinde en önemli etkenlerden çok sebep sıralanabilir. Fakat yine de Osmanlı biri 1864 yılında Sultan Abdülaziz döneminde toprakları içinde çok önemli bir konuma sahip çıkarılan Vilayet Nizamnamesi olmuştur. Bu olan Bosna Hersek'te matbaanın, İstanbul'da nizamname ile eyalet sisteminden vilayet kurulmasından 137 yıl sonra faaliyete nizamına geçilmiş, her vilayete bir matbaa geçmesini anlamak kolay değildir. Osmanlı kurulması ve bir vilayet mektupçusu tayin devlet adamları gazetelerin kamuoyu edilmesi hükmü getirilmiştir. Vilayet oluşturmadaki gücünü Yunanistan'ın mektupçusunun resmi görevleri arasında ayaklanması sırasında çok net anlamasına zikredilen önemli bir görevi de vilayetin resmi rağmen Bosna Hersek'te ilk gazete İstanbul'dan matbaasını idare etmekti (1). 35 sene sonra çıkmıştır. Kapitülasyonlar yüzünden, ayrıca Tanzimat ve Yerel gazetelerin yayınlandıkları bölgelerle Islahat Fermanların yayınlanmasından sonra, ilgili, ulusal gazetelerden daha fazla bilgi hem yabancıların hem de gayr-i müslimlerin sunduğu göz önüne alındığında, toplumsal gazete çıkararak propaganda yapmasına pek hafızanın vazgeçilmez bir kaynağı olduğu mani olunamadığı gibi, yabancı devletlerde ortaya çıkar. Ulusal gazeteler daha çok ülkenin basılan ve zararlı olduğu düşünülen gazeteler tamamını ilgilendiren haber ve konuları de, yasaklanmasına rağmen yurda kolaylıkla sayfalarına taşır. Dolayısıyla ulusal sokulabiliyordu. Artan milliyetçilik gazetelerde, bölgelerin sosyal problemleri ile cereyanlarının, gazeteler yoluyla bir çok farklı ilgili ancak sınırlı bir bilgiye ulaşabiliriz. etnik gruptan ve dinden oluşan Osmanlı tebaasını etkilemesini engellemek ve halka Osmanlı'nın son dönemindeki problemlere, devletin yaptıklarını haber vermek için 1864 yerel gazetelerin penceresinden bakmak, hem Vilayet Nizamnamesi ile vilayet matbaalarında çöküş sebeplerini, hem de devletin, ''millet-i ve vilayet mektupçularının nezaretinde vilayet hakime'' dışındaki unsurlara yaklaşım biçimini gazeteleri çıkarılması emredilmiştir (Gölen daha iyi anlamamıza yardımcı olacaktır. Ayrıca 2010: 160). milliyetçilik akımlarına ve yabancı devletlerin kışkırtmalarına karşı devletin aldığı tedbirlerin yerel gazetelerde daha net görüleceği açıktır. Vilayet Nizamnamesi yürürlüğe girmeden önce, İstanbul'da Arapça olarak çıkan El Osmanlı Devleti'nin Bosna Hersek'teki matbaa Cevaib (2) ve Lubnan'ın̈ ilk gazetesi olan ve basın faaliyetlerini bir makale kapsamına Hadikatu'l̈ -Ahbar (3) vilayet gazetesi gibi sığdırmak elbette mümkün değildir. Bununla işlevler görmüştür. Bunları saymazsak ilk beraber bu çalışmada, Bosna Hersek'te vilayet gazetesi, 3 Mart 1865 yılında Tuna

101 Selçuk İletişim, 7, 3, 2012

valisi Mithat Paşa tarafından, Türkçe ve kolaylaştıracağına inanarak, vilayet Bulgarca iki dilde yayınlanmaya başlayan Tuna nizamnamesine rağmen matbaa konusunda vilayeti gazetesi Tuna'dır (Kocabaşoğlu 2012, acele etmeyen merkezi sürekli sıkıştırıyordu. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/834/10 550.pdf). 1. MATBAANIN KURULDUĞU DÖNEMDE BOSNA HERSEK'İN GENEL İlber Ortaylı bir makalesinde, ''Balkan DURUMU ulusculuģ ŭ gazeteye coķ sey̧ borcludur.̧ Gazeteci, öğretmen ve din adamı; Balkan 1.1 Genel Siyasi Durum uluslarının hayatında oldugŭ kadar, baska̧ hicbiŗ Avrupa ulusunun hayatında ve tarihinde Ruslar, 1774'de Osmanlı Devleti ile imzaladığı bu kadar etkili ve onemlï bir trio'ya Küçük Kaynarca Anlaşmasıyla, Osmanlı rastlanmaz.'' (Ortaylı 2012: 4, http:// dergiler. topraklarında yaşayan Ortodoksları himaye ankara.edu.tr/dergiler/18/21/63.pdf)demektedir. hakkı elde etmiş, bu maddeden cesaret alan Bosna Hersek'deki Ortodoks Sırplar, zaman Erkan Tural ise vilayet mektupçusu hakkında zaman isyan edip ayaklanmaya başlamışlardır şunları yazmaktadır: (Gölen 2010: 56). 1797 yılında Fransa ile Avusturya arasında yapılan Kompo Formiyo ''İlk defa 1864 Vilayet Nizamnamesi ile Anlaşması ile Venedik Cumhuriyeti'ne son vilayet kadrosuna giren mektupcu,̧ 1871 verilmiş, Fransa Venedik'e yerleşerek kanunu ile daha geniş, bir sorumluluk Osmanlı'ya komşu olmuş, Avusturya da alanına hukmetmeyë başlamıştır. En başta Dalmaçya kıyılarına iyice yerleşmiştir. Bu bir oncekï kanunla kendi birimini oluşturan durum Bosna Hersek'i daha karmaşık bir hale mektupçuya yardımcı olmak amacıyla yeni getirmiştir. Ruslar Sırplar'ı, Avusturya ve kanun ile bir "evrak müdürü" tayin Fransa ise Boşnakları, özerklik konusunda edilmiştir. Vilayetin tum̈ yazışmaları artık kışkırtmışlardır (Gölen 2010: 61). bu birimin süzgecinden geçecekti (md. 19). Yeniçeri ocağının kaldırılması, ocak Vilayet matbaasının sorumlulugunu da mensuplarının elde ettikleri bir çok imtiyazları üstlenen vilayet mektupçuları, vilayet kaybetmelerine sebep olacağı için Bosna gazetelerinde yayınlanacak resmi ve resmi Hersek'te kolay kabullenilmemiş, yeniçeri olmayan açıklamalardan da sorumlu itirazı yıllarca sürmüştür. Tanzimat kılınıyordu (md. 20).'' (Tural 2005: 74). Fermanı'nında Hritisyanlara verilen hakların Bosna Hersek'in elden çıkmasına sebep Vilayet gazeteleri Orhan Koloğlu'nun da olacağını ve Boşnakların yurtlarından belirttiği gibi (2006: 26), vilayetlerde olup sürüleceğini düşünen Bosnalılar, Ferman'a bitenleri halka bildirmek, devletle halk Hristiyanların herkesten çok sevinmesinin de arasında sağlıklı bir iletişimin kurulmasını kendilerini haklı çıkardığına inanmışlardır temin etmek, yabancıların ve gayr-i (Olaş 2007: 4). Bu tarihlerde Bosnalı Beyler müslimlerin çıkardıkları gazetelerde Osmanlı vergi vermemeye, asker göndermemeye, Devleti aleyhine yaptıkları yayınların önüne idarecilere itaat etmemeye ve İstanbul'dan geçmek, milliyetçi ve ayrılıkçı fikirlere karşı gelen emirleri dinlememeye başlamışlardır. mücadele etmek gibi görevler üstlenmişti. Böylece Bosna'da şartlar olgunlaşıncaya kadar Ayrıca bütün bunların yanında halkın matbaa Tanzimat'ın uygulanması süresiz ertlenmiştir ile ilgili özel işlerini basmak da vilayet (Gölen 2010: 77). matbaasının görevleri arasındaydı. Böylece halk matbaa ile içli dışlı olacak ve özel Tahir Paşa, dört yıl süren valiliği döneminde gazeteciliğe teşvik edilecekti. (1847-1851) bir çok önemli icraatlar yapmasına rağmen 1849-1851 yılları arasında İşte bu maksatlarla Bosna Hersek Valisi Şerif çıkan isyanları, merkezin yetki vermemesi Osman Paşa (Topal), Bosna Hersek'te de yüzünden bastıramamış ve Tanzimat'ı kesinlikle bir matbaaya ihtiyaç olduğunu uygulamaya koyamamıştır. Tahir Paşa'dan görüyor ve bunun, işlerini çok sonra vali atanan Hafız Mehmed Paşa ve

102 Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’te Çıkan İlk Özel… (100-116)

İstanbul'dan isyanları önlemek üzere ''Tanzimat'ın diğer yeniliklerine pek sıcak gönderilen kuvvetlerin komutanı Ömer Lütfi bakmayan Bosnalılar eğitim konusunda Paşa, köy ve kasabalarda halka Tanzimat'ı oldukça istekli davranmışlardır. anlattırmış ve ancak 1851 yılı sonunda kısmen Tanzimat'ın uygulanmasıyla birlikte uygulamaya sokabilmişlerdir (Gölen 2010: 92). sadece Müslümanlara ait okullarda artış Fakat asayişi temin etmek mümkün olmuyor olmamış, Hırisityan çocukların eğitim sular bir türlü durulmuyordu. Hıristiyan tebaa göreceği okulların sayısında da ciddi Avusturya'ya iltica ediyor, çiftlik sahipleri artışlar olmuştur....1875'lere gelindiğinde imtiyazlarından vazgeçmiyor, halk öşürün, bölgedeki okul sayısı 1.500'e öğrenci çiftlik sahipleri yerine yine kendilerinden sayısı ise 43.000'e ulaşmıştır. Bosna'da istenmesini kabul etmiyordu. Bu yüzden Bosna eğitim gören Müslüman öğrencilerin kitap Hersek'te çok sık vali değişikliği yapılmıştır. ve diğer ihtiyaçları devlet tarafından karşılanmış, ders kitapları genellikle 1857 yılında Bosnalı çiftçiler, Karadağ'ın da İstanbul'da basılıp gönderilmiştir.'' (2010: kışkırtmasıyla vergilerin ağırlığını bahane 186). ederek Ortodoks rahipler ve Karadağ'da eğitim görmüş kişilerin öncülüğünde 1.3. Nüfus Yapısı ayaklanmışlardır. İstanbul'dan gelen kuvvetlerle isyan bastırılmaya çalışılmış, 1860-1870 yılları arasında Bosna Hersek'in Karadağ ile savaşlar yapılmış fakat tam bir nüfusu, farklı kaynaklarda verilen bilgilere sükunet temin edilememiştir. 1859'da tekrar göre 1.000.000 ila 1.200.000 arasındadır. başlayan isyan ve kargaşa ortamı Ahmed Bunun dini gruplara göre dağılımı ise yıllara ve Cevdet Paşa'nın 1862'de bölgeye müfettiş kaynaklara göre değişiklik göstermekle birlikte olarak tayin edilmesiyle son bulmuştur. Ahmed ortalama olarak şöyledir: Müslüman: %45, Cevdet Paşa, Hersekli çiftçiler ile çiftlik Ortodoks: % 40, Katolik: %14-, %1 Yahudi ve sahipleri arasındaki meseleleri halletmiş, asker diğer. (Gölen 2010: 26-27) toplama işinde başarılı olmuş, vergi sisteminde adaleti sağlamış, Bosna Hersek'i baştan başa 1.4. Ekonomik Durum dolaşarak hem sorunlara yerinde müdahale etmiş, hem de yeni yollar, okullar yaptırmıştır. Söz konusu dönemde Bosna Hersek de Bütün bunları hiç bir kuvvet kullanmadan ikna Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu yoluyla başarmış ve 1864'de eyaletin ekonomik sıkıntılardan ciddi şekilde tamamında asayişi temin ederek bölgeden etkilenmiş, merkezde olduğu gibi burada da ayrılmıştır (Cevdet Paşa 1991: 17-22, Akın tedavülde olan para yerine eski Osmanlı parası 2004: 120, Gölen 2010: 121). ve yabancı paralar kullanılmıştır. Bu da enflasyonun artmasına ve faizin vazgeçilmez 1.2. Eğitim Durumu bir unsur olarak ekonomiye yerleşmesine sebep olmuştur. O dönemde Bosna Hersek ahalisinin Branislav Djurdjev, Avusturya Macaristan daha çok tarım ve hayvancılıkla meşgul idaresine geçmeden önce Bosna Hersek'teki olduğunu söylemek mümkün ise de ticaret, eğitim kurumları ile ilgili şu bilgileri madencilik, evlerde oluşan küçük sanayi ve vermektedir. ''Resmî kayıtlara göre Osmanlı ormancılık da geçim kaynakları arasında idaresinin sonlarına doğru burada 917 mektep, sayılmalıdır (4) (Gölen 2010: 249). kırk üç medrese, yirmi sekiz rüşdiye vardı. Ayrıca Saraybosna'da bir askerî okul, öğretmen 2.MATBAANIN BOSNA HERSEK'E yetiştirme koleji ve bir de ticaret mektebi GELİŞİ bulunuyordu.'' (Djurdjev 1992). 2.1. Vilayet Matbaasından Önce Matbaa Zafer Gölen'in, Bosna Hersek konusunda, vazgeçilemez bir başucu kitabı hüviyetindeki İstanbul'da matbaacılık faaliyetlerinin, ilk önce ''Tanzimat Döneminde Bosna Hersek'' adlı 1493 yılında Yahudiler tarafından başlatıldığı, uzun bir araştırmanın ürünü olan eserinden, daha sonra Rumlar ve Ermeniler'in de kendi dönemin eğitim hayatına kısaca ışık tutacak matbaalarını kurmuş oldukları gibi Bosna olan şu cümleleri aynen aktarıyoruz. Hersek'te de ilk matbaa gayrimüslim unsurlar

103 Selçuk İletişim, 7, 3, 2012

tarafından kurulmuştur. Bosna Hersek tarihinde Livorno, Amsterdam, Venedik ve Belgrad gibi ilk matbaa, vilayet matbaasından yaklaşık 350 şehirlerde bastırma yoluna gitmişlerdir (Levy yıl kadar önce, 16. Yüzyılda (1519-1523) 1996: 22-25). Goražda yakındalarındaki Donji Sopotnik kasabasındaki Aziz Büyük Gregorija Bosna Hersek'li Müslümanlar için konuyu ele tapınağında kurulmuştur. 1448'de Mainz'da aldığımızda ise Sarajevo'daki matbaa kurulmuş olan ve Latin Harfleri ile baskının öncesinde, kitaplarını Istanbul ve Kahire yanında Ortodoks dini metinlerini de Kiril matbaalarında bastırdıklarını görmekteyiz. İlk Alfabesinde basan Gutenberg matbaasının, baskı kitap XVIII. yüzyılda Tarih-i Bosna Avrupa'nın ilk matbaası olduğunu göz önüne isimiyle bastırılmış, ayrıca eserin Fransızca, aldığımızda, ondan 70 sene sonra kurulan bu Almanca ve İngilizce tercümeleri de aynı bu matbaanın, Bosna Hersek kültür tarihi için çok kitap gibi Istanbul'daki Müteferrika önemli bir yere sahip olduğu açıktır (Ćurćić Matbaası'nda bastırılmıştır (Memija 1991: 13). 1976:115). Zafer Gölen de Anto Kariç adlı bir gayrimüslim vatandaşın 1857'de matbaa 2.2. Topal Şerif Osman Paşa'nın Valiliği ve kurmak için merkezden izin istediğini Saraybosna'da Vilayet Matbaasının belirtmektedir (2010:210). Kuruluşu

Bosna Hersek'te bu iki matbaanın haricinde Bosna'da 1861 ile 1869 yılları arasında valilik Osmanlı dönemi sırasında iki matbaa daha yapan Topal Şerif Osman Paşa, Osmanlı'nın kurulmuştur. Bunlardan ilki Mostar'da 1872 bölgede en uzun süre görev yapan valisi yılında şahıs kuruluşu olarak açılan ve ''Tiskara olmuştur. Tanzimat devrindeki en istikrarlı katoličkog poslanstva,'' (Katolik Misyoner dönem de O'nun valilik yaptığı dönemdir. Basýmevi) bir diğer adıyla ''Tiskara don Frane O'nun gerçekleştirdiği yenilik ve Milićevića'' (Frana Miliçeviç Basımevi) olarak düzenlemelerden bir kısmını şöyle bilinen matbaadır. İkincisi de Osmanlı Devleti sıralayabiliriz; tarafından 1876 senesinde Mostar'ın vilayet yapılmasıyla orada kurulan vilayet matbaasıdır. -Yeni vilayet nizamnamesinden sonra, vilayete Fakat bu matbaa bir süre sonra kapatılmış ve çevrilen ilk eyaletlerin başında yer aldı. her türlü ekipmanı ve makineleri Saraybosna vilayet matbaasına taşınmıştır (Kreševljaković -Bosna'ya matbaa getirildi. 1920: 8). -Bosna Vilayet Salnamesi yayınlamaya başladı. Bahsettiğimiz bu matbaalar Bosna Hersek'teki matbaa ihtiyacını karşılamaktan çok uzaktı. O -İlk vilayet gazetelerinden biri olan Bosna dönemde basılan ve günümüze kadar Vilayet Gazetesi yayınlandı. korunabilmiş kitapların analiziyle Bosnalı Katoliklerin, kendi kitaplarını ilk olarak -Yollar, hükümet binaları, hastahaneler, okullar Venedik, Floransa, Roma ve Padova'da; yapıldı. sonrasında ise Budapeşte ve Peç şehirlerinde bastırdıklarını görmekteyiz. XVII. yüzyıl -Telgraf hatları döşendi. boyunca ise kitaplarını Viyana ve Dalmaçya'da, XVIII. yüzyılın ikinci yarısından sonra da -Asayiş ve huzur sağlandı. Sarajevo'da matbaa bulunmasına rağmen Zagrep, Osijek, Sisak, Đakov ve Trst -Adil vergi ve yargı sistemi kuruldu (Gölen şehirlerinde bastırmaya devam etmişlerdir 2010: 143, Djurdjev 1992). (Kreševljaković 1912:19). 1861 yılına ait bir kayıtta, Bosna Hersek'ten Bosna Hersek Ortodoksları da kitaplarını merkeze yazılan bir yazı ile Mostar için bir Runja, Graçanica, Mileşev, Belgrad, İşkodra ve litografya cihazı ve bir mürettib talep Venedik şehirlerinde bastırmaktaydılar (Ćurćić edildiğini, ancak bunun akıbeti ile ilgili bir 1976:100). Hatta Bosna Hersek'li Yahudiler bilgiye rastlanmadığını belirten Gölen, Şerif bile kitaplarını Sarajevo dışında, Selanik, Osman Paşa'nın hem şiddetli ihtiyaç hem de

104 Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’te Çıkan İlk Özel… (100-116)

yeni vilayet nizamnamesinin bir gereği olan şekilde olumsuz etkilemeye başladığı vilayet matbaasını kurmak için vakit düşünüldüğünde, bu matbaanın ne denli önemli kaybetmeden çalışmalara başladığını ifade olduğu net bir şekilde ortaya çıkmaktadır. etmektedir (2010: 211). Paşa, öncelikle Valiliğe bağlı olarak 1866 yılında hizmete Viyana'dan bir litografya makinesi almak için giren bu ilk modern matbaa ile Şerif Osman Ocak 1865'de merkezden 7.500 kuruş istemiş Paşa'nın gerçekleştirmek istedikleri şu şekilde ancak beklenen para gelmeyince sürekli sıralanabilir; merkeze yazarak talebini Ekim 1865'e kadar tekrarlamıştır. Bu ısrarlar sonucunda baskı -Halkın eğitim seviyesini yükseltmek. makinesi alınmış, fakat olumsuz ulaşım ve hava şartları nedeniyle baskı makinesi, Nisan -, Pançevo, Çetine, Zadra ve Zagreb 1866'da Bosna'ya ulaştırılabilmiştir (Gölen gibi şehirlerde çıkan gazetelerin aleyhte 2010: 211). yayınlarına cevap vermek.

Bosna Hersek'te matbaa alanında yeterli derece -Katolik ve Ortodoks ders kitaplarında İslam ve uzman olmamasından dolayı Topal Şerif Osmanlı aleyhinde verilen bilgileri çürütmek Osman Paşa, Zemunlu (5) Ignjat Sopron'u ve Slav propagandasına karşı koymak. Saraybosna'ya davet etmiştir. Tipografi konusunda Budapeşte ve Viyan'da çalışmış ve -Resmi dairelerin kırtasiye ihtiyaçlarını konusunda uzman olan Sopron davet edildiği karşılamak. sırada 'da kendi matbaasını kurup çalıştırmaktaydı. Sopron, bu daveti kabul -Avrupa'daki gelişmelereden haberdar olmak etmiş ve Sırpça için Belgrad'dan İliya Tomiç'i ve halkı da haberdar etmek. de alarak Nisan 1866'da Saraybosna'ya gelip matbaayı faaliyete geçirmiştir. Sopron'un -Dünyadaki ve Avrupa'daki gelişmlere paralel kurduğu ve ortak olduğu bu matbaa, yarı özel olarak Bosna halkının sosyal ve düşünce bir matbaa konumunda ve Sopron'un hayatında meydana gelecek değişikliklerin kontrolünde olduğu için merkez bundan sağlıklı olmasını temin etmek (Gölen 2010: rahatsız olmuş ve Osman Paşa'ya bunun uygun 211-212). olmadığını bildirmiştir. Bunun üzerine Paşa, 600 altına matbaayı satın alarak yönetimini, 3. BOSNA HERSEK'TE İLK GAZETELER asıl sorumlu olması gereken kişiye, vilayet mektupçusuna teslim etmiştir. Paşa bundan Gerçekten de matbaa ve gazete, Osman sonra Türkçe yayın yapabilmek için Paşa'nın yüklediği görevleri yerine getirmeye İstanbul'dan bir mürettip ve Arap Alfabeli başlamış, halkın kültür hayatına hatırı sayılır harfler istemiş bu isteklerinin karşılanması ile bir etkide bulunmuştur. Gazete, sadece komşu gazete yayınına başlanmıştır. Matbaa aynı ülkelerin yalanlarını bastırmak için değil ayrıca zamanda matbaacılık eğitimi de vermeye yerli halkı bilgilendirmek, dünyaya Bosna ve başlamış ve ihtiyac duyulan elemanlar da halkı hakkında bilgiler göndermek için burada yetişmeye başlamıştır (Kruševac 1996: çıkarılmıştır. Emina Memija'nın dediği üzere: 157-184, Gölen 2010: 212). ''Bosna Hersek'teki ilk gazete, aynı zamanda, tek bir mektupta ve kendi lisanıyla dini ve milli Topal Şerif Osman Paşa, ekonomi, eğitim ve gruplarla açık bir münazara yolu açmak'' imar konularında yaptığı çalışmalarla, idari ve amacıyla basılmıştır (Memija 1991: 49). siyasi alanlarda yaptığı düzenlemelerle, Bosna Hersek'in gelişimine çok önemli katkılar Genel olarak vilayet gazetelerinin Osmanlı sağlamakla birlikte vali olarak görev yaptığı idaresini halka sevdirmek ve milli iradeyi süre içerisinde Bosna'nın kültür gelişimine yerleştirmek gibi amaçları olmuş olsa da Bosna doğrudan etki eden en önemli icraatı ilk Hersek vilayet gazetesi bunların ötesinde modern matbaayı getirmiş olmasıdır. Bosnalıların Avrupalılaşmasında büyük rol Avusturya'dan, Sırbistan'dan ve diğer bazı üstlenmiştir. Mehmed Şakir Kurtçehayiç, ülkelerden gelen gazetelerin yanlış ve taraflı Muhamed Hulusi, Miloš Mandić, Javer Baruh bilgilerle Bosna Hersek halkını ciddi bir ve diğer gazeteciler gibi Bosna Hersek'in siyasi

105 Selçuk İletişim, 7, 3, 2012

ve kültürel tarihinde çok önemli izler bırakmış medhiyeyi de Türkçe ve Boşnakça olarak olan önemli şahsiyetler, Bosna'nın ilk vermiştir. matbaasıyla birlikte basılmaya başlayan gazetelerinde yetişmişlerdir (Papić 1976: 70- Gazete, 24 Eylül 1866 yılına kadar 25 sayı 77). düzenli, ayrıca iki sayı da özel olarak (6 Haziran ve 26 Temmuz'da) çıkarılmıştır. Özel Gülşen-i Saray'a gelene kadar Bosna Hersek bir işletme olan Ignjat Sopron'un sahipliğindeki Basın Tarihi içinde dört adet gazete bu matbaanın vilayete satılması ve vilayet bilinmektedir. Bunlardan ilki, Ivan Frano Jukiç matbaasına dönüştürülmesi sonucu gazete tarafından 1850 yılında Boşnakça kapanmış ve Saraybosna'da kurulan ilk yayınlanmaya başlayan, merkezi Bana Luka matbaada çıkan gazete olarak tarihe geçmiştir. olan ama Zagreb'de basılan Bosanski Ayrıca Mehmed Şakir Kurtçehayiç'in Gülşen-i Prijatelj'dir. Bu gazete aralıklarla 1870 yılına Saray adlı gazeteyi çıkarmasının da bu kadar devam etmiştir. İkincisi O. Ira Frano gazetenin tiraj kaybetmesine ve kapanmasına Momçinoviç tarafından yayınlanan Bismilah, sebep olduğu unutulmamalıdır (Kruševac, üçüncüsü 1866'da Ignjat Sopron'un çıkardığı 1978:50). Bosanski Vjestnik, dördüncüsü ise 1866'da yayınlanmaya başlayan Bosna vilayet gazetesi 3.2. Bosna Gazetesi Bosna'dır (Pejanoviç 1967: 13-14). Aşağıda, Bosna'nın ilk matbaasını kuran Ignjat Vilayetin resmi gazetesi olan Bosna Sopron'un gazetesi olması nedeniyle Bosanski Gazetesinin ilk sayısı 16 Mayıs 1866 (13 Vjestik ve Bosna'nın ilk Türkçe gazetesi olması Muharrem 1283) tarihinde yayınlanmıştır. dolayısıyla Bosna gazetesi hakkında kısa Ignjat Sopron matbaasını vilayete satıncaya ve bilgiler aktaracağız. gazetesi kapanıncaya kadar Bosna gazetesi Sopron'un şahsi gazetesi Bosanski Vjestnik ile 3.1. Bosanski Vjestnik Gazetesi beraber çıkmış ve Sopron gazetenin Boşnakça muharriri olarak tanıtılmıştır. İlk çıktığında Bosanski Vjestnik, 1866 yılında Sarajevo'daki dört sayfa (28 Mart-18 Temmuz 1878 tarihleri ilk özel matbaa olan Sopron'un matbaasının (6) arası sekiz sayfa) olan gazetenin birinci ve açılmasıyla yayın hayatına başlamıştır. İlk dördüncü sayfaları Kril Alfabesi ile Boşnakça, sayısı 7 Nisan 1866'da Ignjat Sopron'un tek ikinci ve üçüncü sayfaları ise Arap Harfleri ile başına çalışmasıyla çıkan gazete, politik, Türkçe (Osmanlıca)dir. Gazetenin 24. sayısına eğlenceli ve öğretici bir içeriğe sahiptir. Bu kadar Boşnakça kısmında basım yeri olarak, gazete ilk olarak haftada bir Perşembe günleri, “Saraybosna’daki Sopron’un Matbaası” diye 60 kuruşa satışa sunulmuştur. Gazete için yazılmıştır. Ignayaṫ Sopron, basım evini abone olunabiliyordu. Daha sonra sattıktan sonra basım evinin adı Vilayet Saraybosna'dan postalar Pazar günleri yola Matbaası - Vilajetska Pecatnjǎ olarak çıktığı için gazetenin basımı Cumartesi günleri değişmiştir (Zaçinoviç 2003: 17). Başlığın gerçekleştirilmiştir. Kril Alfabesinde, hemen altında, Miladi, Rumi ve Hicri tarihler Boşnakça ve sekiz sahife olarak basılan bu birlikte verilmiştir. Pazartesi günleri gazetenin ebadı 25x34 cm dir. yayınlanan gazetenin başlığı altında verilen bilgiler şu şekildedir; Gazete sayfalarında, yurtiçi ve yurtdışı haberler verilmekle beraber kanunlar, resmi kararlar, - Dahili ve harici her türü haberleri içerir. ticari haber ve yazılar ve borsadan haberler de - Umumun menfaatine dair çeşitli konuları yer almaktaydı. Bunların dışında hikayeler, içerir. şiirler, tarihi yazılar, doğal ve pedagojik yazılar, ön söz bölümü, hususi notlar ile okullar - Haftada bir çıkar. hakkında bilgiler de gazete sayfalarında -Bir seneliği 40, altı aylığı 30 ve üç aylığı 20 kendine yer bulmakta idi. İlk sayısında Bosna kuruştur. Hersek'te artık bir matbaa kurulup faaliyete başladığını haber veren Bosanski Vjestnik, - Nüshası 40 paradır. Osman Paşa için yazılmış manzum bir - Taşralar için fiata posta ücreti ilave edilir.

106 Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’te Çıkan İlk Özel… (100-116)

- Senelik, altı aylık veya üç aylık müşteri haberleri hemen hemen her sayısında olmak isteyenlerin Saraybosna'da bulunan sayfalarına taşımıştır. Yabancı gazetelerden vilayet matbaasına müracaat etmeleri gerekir. Bosna'yı ilgilendiren haberleri tercüme ettirerek gerekli gördüğü yerlerde bu haberlere - Eğitime, fenne ve umumun menfaatine dair karşı cevaplar yayınlamayı sürdürmüştür. Bu işler, göndermeye rağbet buyuran olursa belirtilen başlıkların haricinde, öğretici ve memnuniyetle kabul ve neşredilir (Bosna edebi metinler, sanat haberleri ve ilmi Gazetesi, nr:1). makaleler de gazetenin sayfalarında yer almıştır. Gazetenin ebadı şu şekildedir: 1-16 Birinci sayının birinci sayfasında ''Mevadd-ı sayılar 29x34 cm, 17-616 sayılar 37x48 cm ve Hususiye'' başlığı altında yer alan yazıda, 617-636 sayılar 23x35 cm. (Gölen 2010: 217, Sultan Abdülaziz meth ve dua ile anıldıktan Pejanoviç 1967: 15). sonra, gazetenin öneminden, niçin geciktiğinden, gazetenin üstleneceği Ebuzziya Tevfik müdür olduğu dönemde, görevlerden ve Bosna Vilayetine sağlayacağı gazetenin numarasını 1'den başlatmış, gazeteyi faydalardan bahsedilmiştir. Ayrıca gazetenin resmi hüviyetinden kurtarmaya ve halka hitab yayınlanmasının büyük bir heyecana yol açtığı, eden bir gazete haline getirmeye çalışmış Bosna'daki devlet erkanının memnuniyet ve ancak Avusturya Macaristan'ın Bosna Hersek'i tebriklerini bildirdikleri de yine gazetenin işgaline onay veren anlaşma ile (29 Temmuz birinci sayfasında bildirilmektedir. 1878'de başlayan işgal, 28 Ekim 1878'de tamamlanabilmiştir.) O'nun bu gayreti yarım Osman Paşa, gazeteden 10 nüsha merkeze kalmıştır. Gazetenin yayınlanması 18 Temmuz göndermiş, merkez de Osman Paşa'ya 1878'de son bulmuştur. memnuniyetini bildirmiştir. Bosna gazetesi daha sonra Yugoslavya olarak anılacak bu 4. GÜLŞEN-İ SARAY (SARAJEVSKI topraklarda yayınlanan ilk Türkçe gazetedir CVJETNİK) GAZETESİ (Gölen 2010: 215). Bosna Vilayet Gazetesi Bosna'nın Türkçe Bosna gazetesinin tiraji mecburi aboneliklerle sayfalarının sorumlusu olan Mehmed Şakir beraber 1.000'i geçmemiştir. Görsel olarak ilgi Kurtçehayiç, vilayet gazetesindeki görevini çekici olmayan gazetenin yazıları çoğu kez bırakmadan özel bir gazete çıkarma fikrini imzasız çıkmıştır. Bosna gazetesinin ilk zamanın Bosna Valisi Topal Şerif Osman başyazarı Mustafa Rifet Imamoviċ ̧ olmuştur. Paşa'ya açmış, onun desteğini alınca da Bosna Gazetenin 135. sayısından itibaren, daha sonra vilayet matbaasında Türkçe Gülşen-i Saray, Gülşen-i Saray gazetesinin sahibi ve başyazarı Boşnakça Sarajevski Cvjetnik adını verdiği olacak olan Mehmed Sakiŗ Kurtcehayiç ,̧ 11 gazetesini yayınlamaya başlamıştır. Yarı resmi Haziran 1868 tarihinden itibaren Bosna bir gazete olarak çıkmaya başlayan ve çok gazetesinin yönetimini üstlenmiş vefatına kadar çeşitli konulardan bahsetmesinin yanında da bunu sürdürmüştür. Son yönetici ise eğlendirici bilgilere de zaman zaman yer ayıran Bosna'ya vilayet mektupçusu olarak tayin Gülşen-i Saray gazetesi, kısa zamanda Bosna edilen Ebuzziya Tevfik Bey'dir. Milos ̧ Mandic ̧ Hersek'te iyi bir imaja ve bulunduğu zaman ve Bey de Türkçeden Boşnakçaya tercümanlık şartlara göre hatırı sayılır bir okur kitlesine görevini yürütmüş ve gazetenin Boşnakça sahip olmuştur. Gülşen-i Saray'ın çıkmasıyla kısmını hazırlamıştır (Zaçinoviç 2003: 17, içerik olarak benzer olan Bosanski Vjestnik Gölen 2010: 217). gazetesinin Bosna gazetecilik sahnesinden çekilmesi de hızlanmıştır (Kruševac 1978: 50). Bosna gazetesinin, Mevâdd-ı Husûsiyye (Bosna Vilayetinê ait haberler), Mevâdd-ı 4.1. Gülşen-i Saray'ın Kısa Künyesi Umûmiyye (Osmanlı Devletine ait haberler), Havâdis-i Hâriciyye (Dış haberler) ve I’lȧ nâ t̂ Adı: Gülşen-i Saray-Sarajevski Cvjetnik başlıklı daimi köşeleri vardır. Yayına başlama tarihi: 26 Aralık 1868 Osmanlı Devleti ve dünyada gelişen olayları Yayınlandığı matbaa ve yer: Bosna Vilayet takip eden gazete, İstanbul basınından aldığı Matbaası, Saraybosna

107 Selçuk İletişim, 7, 3, 2012

Sahibi: Mehmed Şakir Kurtçehayiç Kapanış sebebi: Sahibinin hastalığı ve vefatı

Başyazarı ve Mesul Müdürü: Mehmed Şakir 4.2. Gülşen-i Saray'ın Biçimsel Yapısı Kurtçehayiç Dili: İki sayfası Kiril Alfabesi ile Boşnakça, iki Gülşen-i Saray, ilk olarak 26 Aralık 1868 sayfası Arap harfleri ile Türkçe tarihinde (24 Ramazan 1285) çıkmıştır. İkinci senesine kadar aralıksız haftada bir Perşembe Ebadı: Birinci sene 25x38 cm, ikinci seneden günü çıkan gazete, sadece editörünün sağlık sonra 44x32 cm sorunları nedeniyle iki kere çıkarılamamıştır. Yayın Sıklığı: Haftalık Bu gazetenin, 2. ve 3. sahifeleri Türkçe, 1. ve 4. sahifeleri Kiril Alfabesinde yazılmış Yayınlandığı gün: İlk önce Perşembe, daha Boşnakça olarak 4 sayfa halinde basılmıştır. İlk sonra Cumartesi senesinde gazete, 25x38 cm formatında sarı Önemli Başlıkları: Mevad-ı Hususiye, Mevad-ı kağıt üzerine basılmış, ikinci senesinden Umumiye, Havadis-i Hariciye itibaren ise beyaz kağıda geçilerek boyutları da 44x32cm olarak değiştirilmiştir. Çehresinin Tirajı: 500 ila 1000 arası (kesin bilgiye değişimiyle birlikte çıkarıldığı gün de ilk ulaşılamadı) seneye göre değiştirilmiş ve ikinci senesinde Fiyatı: 40 Para Cumartesi günleri çıkarılmaya başlanmıştır. Başlık ve tarih bilgilerinden sonra ''işbu gazete'' Dağıtım şekli: Matbaadan elden satış ve posta şeklinde başlayan ve gazetenin fiyatı v.b. diğer ile abonelik bilgilerini içeren bölüm bütün sayılarda Toplam çıkan sayı adedi: 170 tekrarlanmıştır. Gazetenin ilk sayısında başlığın ve diğer bilgilerin sayfaya yerleşimi şu Kapanış tarihi: 13 Temmuz 1872 şekildedir:

Sene 1 Gülşen-i Saray Numero 1

Fi 24 Ramazan sene 1285 (Hicri) Pencşenbe Fi 26 Kanunevvel sene 1284 (Rumi)

İşbu gazete haftada bir defa Perşembe günleri Bosna Vilayeti merkezi olan Saray’da kain vilayet matbaasında basılıyor. Bir seneliği 50, altı aylığı 25 kuruşa ve beher nüshası 40 paradır. Vilayetin resmi gazetesine dahi müşteri olanlara gazetemizin bir yıllığı 30, altı aylığı 15 kuruştur. Taşralar için posta ücreti zammolunur. Avrupa lisanlarında yazılan ve tab’a şayan olan vukuat ma’ruf imza ile geldiği surette kabul olunur. Birinci sütuna yazdırılacak ilanatın beher satırı 5 ve son sütuna yazdırılacakların 2 kuruştur. İlanat-ı nafia meccanen basılır.

Yukarıda yer alan bölümden sonra sayfa üç başlıklar kullanılmıştır (Gülşen-i Saray, 26 sütuna ayrılmış ve sütunlar kesik çizgilerle Aralık 1868). birbirinden ayrılmıştır. Sütun sayısı, ikinci senenin ilk sayısından itibaren hem Boşnakça 4.3. Gülşen-i Saray'ın Fiyat, Dağıtım ve hem Türkçe sayfalarda dörde çıkarılmıştır. İlk Tiraj Bilgileri sayıda normal punto ile yazılmış ''Mukaddime'' başlıklı yazıdan sonra, büyük puntolarala Her sayıda tekrarlanan ve başlığın altında yer ''Mevadd-ı Hususiye'', ''Mevadd-ı Umumiye'' alan bölümde verilen bilgilere göre: Gazetenin ve ''Havadis-i Hariciye'' başlıkları yer almıştır. fiyatı 40 para, yıllık abone bedeli 50, altı aylık Bu başlıklar bütün sayılarda düzenli olarak abone bedeli 25 kuruştur. Vilayetin resmi devam etmemiş, zaman zaman normal yayını olan Bosna gazetesine abone olanlara ise puntolarda da yazılmış ve yazılara göre ayrı neredeyse yarı yarıya indirim yapılmaktadır. Saraybosna dışına gönderilecek gazetelerin

108 Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’te Çıkan İlk Özel… (100-116)

fiyatına ayrıca posta ücreti ilave edileceği sayesinde Türkçe'yi iyi öğrenmiş ve erken yazılmıştır. Birinci sütunda yayınlanacak ilanın yaşta devlet hizmetine girmiştir. İlk olarak ücreti satır başına 5, diğer sütunlarda Pljevje'deki kadılıkta katip olarak göreve yayınlanacak ilanların satırı ise 2 kuruştur. başlamış, sonrasında Novi Pazar'da Halkın yararına olan ilanlardan ise para mahkemede görev almıştır. Bir önceki işinin alınmayacağı bildirilmiştir. sayesinde, Topal Şerif Osman Paşa'nın üstesinden gelebileceğine inandığı Türkçe ve Bu mâkul abone fiyatlarına rağmen, gazetenin Boşnakça olarak çıkan Bosna vilayetinin resmi abone bedellerini tahsil etmede sıkıntı yaşadığı organı Bosna gazetesi için Sarajevo'daki bir kaç defa sayfalarında abonelerin borçları vilayet matbaasına atanmıştır. Ayrıca Gülşen-i hakkında bilgi vermesinden anlıyoruz. Saray gazetesinin kuruculuğunu ve Gazetenin zaman zaman dağıtım problemleri editörülüğünü üstlenmiş, vilayet matbaasının yaşadığı da 13 Mart 1869 tarihli sayısının müdürlüğünü sürdürmüştür. Türkçe de resmi Boşnakça bölümünde yer alan şu ifadelerden mütercim olan Mehmed Šaćir bununla birlikte anlaşılmaktadır. ''Matbaamızın yazarları ve Meclis-i Umumi-i Vilayet'te üyelik yaptıktan çalışanları, gazetenin vaktinde çıkması için sonra 1872'den itibaren de Saraybosna belediye devamlı bir gayret içerisinde olup postaya başkanı olmuştur. Bütün bu görevleri vilayet vaktinde ulaştırarak diğer sancaklara idaresi için bilinçli ve sorumluluk yüklenerek gitmelerini sağlamaktadırlar. Fakat polise, yapmıştır. Sarajevo Sancak Kadılığına ve Pljevlje'ye gönderilen gazetelerde ne gibi bir sorun var da Genç gazeteci Sırp ve Hırvat gazetelerine karşı düzenli olarak ulaşmıyor'' (Gülşen-i Saray, 13 rekabette başarı elde etmiştir. Basit ve anlaşılır Mart 1869). bir dil kullanmayı hedeflediği halde bunu her zaman başardığı söylenemez. Farklı Tirajı hakkında elimize ulaşan yeterli bilgi kesimlerden olan okuyucu kitlesine basit ve bulunmamakla birlikte en güvenilir anlaşılır bir şekil sunmaya çalışmıştır. Gelen olanlarından biri, Gülşen-i Saray'ın her zamanı çok iyi anlamış memleketini cehaletten sayısından 1000 adedinin Istanbul'a kurtarma arzusu içerisinde olmuştur. yollandığını belirten Hamdija Kreševlajković'in Yazılarında sürekli eğitim ve kültürün iddiası (Kreševljaković 1920: 21). Bunun zayıflığına dikkat çekerek kültür ve medeniyet dışında Emina Memije'nin verdiği bilgiye alanında Avrupa’nın geldiği noktanın ötesine göre; Sarajevo Şark Enstitüsü Arşivi'nde Bosna geçmemiz gerektiğini ifade etmiştir. Hersek'teki abonelerin listesinin bulunduğu birkaç belge yer almaktadır. Bu belgelere göre Devlet kurumlarına ve kanunlara Gülşen-i Saray'ın Saraybosna'da 100, Bihaç'ta dokundurmaktansa, vatandaşlara okul açmayı ise 135 abonesi vardı. (Memija 1991: 21). tavsiye ve çocukları okutmakla alakalı fikirlerini empoze etmeye gayret etmiştir. Hiç 4.4. Gülşen-i Saray'ın Kadrosu ümitsizliğe düşmeden halkını, kendi yaşıtlarını ve orta yaşlı kişileri aydınlatmaya çalışmıştır. 4.4.1. Kurucusu ve Başyazarı Mehmed Şakir Bugünden bakıldığında üç buçuk senelik Kurtçehayiç gazetecilik hayatına ne kadar çok şey sığdırdığı daha net görülebilmektedir. Osmanlı ülkesinin 1844 yılında Akova’da (Bijelo Polje) birliğinin devam ettirilmesi gerektiğine ve Bosna’daki birkaç vilayette görev yapmış olan farklı milletlerin ve dinlerin bir arada huzurla ve tanınmış bir ailenin reisi Kadı Mehmed yaşayabileceğine inanmış, fikirlerini ifade Emin Kurtçehayiç'in oğlu olarak doğan ve ederken hiç birşeyden çekinmemiş, Safvet-beg Bašagić'in deyimiyle Bosna gerektiğinde vatan ve millet düşmanı olarak Hersek'te halk canlanmasını idrak eden ilk isim gördüğü kimseler için çok sert ifadeler olan Boşnak gazetecidir. Mehmed Šaćir, kullanmaktan geri durmamıştır. doğduğu şehir Lima'da ibtidai mektebini bitirmiştir. Yeteneği ve bilgiye olan açlığı Bu azimli, gayretli, kabına sığmayan, sebebiyle, okula devam edemese de kendisini inandığını söylemekten çekinmeyen ve babasının yanında yetiştirmiştir. Çalışkanlığı kimsenin hizmetten alıkoyamadığı genç adamı

109 Selçuk İletişim, 7, 3, 2012

ancak onulmaz bir hastalık durdurabilmiştir. O - Zvornik'ten: Abbas, Salih ve Abdija, zaman için tedavisi mümkün olmayan sonrasında ise J. M. Vajfert'in imzalarının tüberküloz hastalığına yakalanan Krutçehayiç, bulunduğu iki metin gelmiştir. Viyana’da bir klinikte 1872 Eylül’ünde, daha ömrünün 28. yılında hayata gözlerini - Vilayet merkezi olan Sarajevo'dan ise: yummuştur. Naaşı, Viyana Merkez aralarında Marija Hirš, Jovo Popović, Avgust Mezarlığı’na defnedilmiştir (Idrizović 1964: Rudolf, Mahmud Zijo ve Gregorije Knežević'in 353-358). yer aldığı 16 yazardan 31 imzalı haber alınmıştır. Kurtçehayiç ile ilgili bir makale kaleme alan Muris Idrizović, O'nun hakkında geride - Travnik'ten: isimleri Mustafa Hulusi, Husein bıraktığı Gülşen-i Saray gazetesini kast ederek Zeći, Mustafa Najimefendić ve H olarak imza en güzel cümlelerden birini sarf etmiştir: ''O, belirten bir yazarla birlikte dört muhabirin ardında iki kelimeye sığdırığı bir arzu yazıları basılmıştır. bırakmıştır: ''Vatan Çiçekleri'' (Idrizović 1964: 353-358). - Hersek Sancağı'ndan: Mustafa Behmenović, Rahip Pavao Petrović, Hajdar-beg Čengić ve 4.4.2. Kurtçehayiç Dışında Emeği Geçen Špiro Kovačević'in bulunduğu 14 muhabirden Diğer Kişiler toplam 17 metin gelmiştir.

1868 yılındaki Salname'de matbaanın idari - Novi Pazar'dan: Mehmed-efendija, Ševkija, kadrosunda, müdür olarak Daviço Efendi, Salih-beg, Pero Kostić, Husein, Salih, Jusuf mütercim ve gazeteci Mehmed Şakir, dizgici Zija Rešid ve Mehmed Murat imzalarına sahip Kadri Efendi, dizgici Ahmed Efendi, gazeteci 6 haber gelmiştir. Miloş Efendi ve Sırpça dizgi için Stefan Efendi'nin yer aldığı belirtilmektedir (Salname- - Ayrıca Tomo Radulović, Gradişkalı Vehbi i Vilayet-i Bosna 1868). ve Papaz Petrović gibi imzalarının bulunduğu altı kişiden altı farklı haber alınmıştır (Dizdar Ayrıca gazetenin hazırlanmasında gazeteci ve 2000: 30-36). mütercim Miloş Mandiç'in, Kurtçehayiç'e yardım ettiği bilinmektedir. Bunların yanında Gülşen-i Saray gazetesinde, Osmanlı metinlerde imzanın bulunmaması gazetenin idaresinden Ahmed Hamdi, Mulazim ve çalışanları ve yazarlarının kimliğini aydınlatma Mehmed Selim Paşa gibi bazı idarecilerin konusunda sıkıntılar ortaya çıkarmaktadır. yazılarına da rastlanmaktadır. Ayrıca gazetede nereden gönderildikleri bilinmeyen Avram Gülşen-i Saray gazetesinde yer alan yazıların Roso Moreno, Haki Efendija ve Arnold Cezar sadece 193 (%12.53) tanesinde imza imzalı metinlere, başka gazetelerde bulunmakta ve bu imzalar arasında Gavro yayımlanmış bir takım yazılara da yer Vučković Krajišnik, Teofil (Bogoljub) verilmiştir. Başka gazetelerden alınan bu Petranović, Savo Kosanović, Dionizijie Iljević, metinlerin imzaları Tevfik, D. Vidimirović ve Filaret Petrović, Lukijan Petrović, Veli-beg, fra Maršal Bazen'e aittir. Gazetenin tamamının Grga Martić ve Đorđe Lazarević'in isimleri yer analizini yapan Senada Dizdar, imzasız almaktadır (Dizdar 2000: 30). metinleri üç grupta toplamaktadır:

Gazetenin muhabirlerini sancaklara göre şu - Önceden Kurtçehayiç'in yazıları olduğu şekilde gruplandırmak mümkündür. bilinen imzasız yazılar,

- Bihaç'tan: Adem Čurčibašić, Mustafa - Tamamı ya da bir kısmı Kurtçehayiç'in Imamović, Salih-beg Filipović ve T.M. olduğu ispatlanmış imzasız yazılar, Putnik'in yer aldığı 8 muhabir haber göndermiştir. - Dünyanın her köşesinden gönderilen imzasız haberler (2000: 40).

110 Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’te Çıkan İlk Özel… (100-116)

4.5. Gülşen-i Saray'ın İçeriği sihatların yer aldığı Bak ve Oku gibi başlıkların da kullanıldığı görülmekteir. Bazı sayılarda ise Gülşen-i Saray'ın sayfalarında sürekli üç ana sadece yazının başlığı verilmiş yukarıdaki başlık kullanılmıştır. Bunlar: Bosna'dan isimler kullanılmamıştır. Bunların devamında haberlerin yer aldığı Mevad-ı Husussiye, altbaşlıklar da yer almaktaydı. Bu alt başlıklar Osmanlı Devleti'nin her yerinden ve altında, bazı kısa haberler, en yeni haberler, İstanbul'dan haberlerin yer aldığı Mevad— duyurular, ilanlar ve neredeyse her sayıda yer Umumiye ve dış devletlerden haberlerin yer alan döviz kurları bulunmaktaydı. aldığı Havadis-i Hariciye'dir. Bunların dışında ilan ve reklamların yer aldığı İlanat, ilgi çekici Aşağıda, Gülşen-i Saray gazetesinde yer alan yazı ve haberlerin yer aldığı Ne Tuhaf, her metinlerin gruplandırıldığı bir tablo yer sayıda birbirini takiben devam eden edebi almaktadır (Dizdar 2000: 26): ürünlerin yer aldığı Tefrika, tavsiye ve na-

ıl Toplam Toplam i Saray'ın i Saray'ın Ek Y - Haber Muhtelif Haberler Tavsiyeleri İç Haberler İç Dış Haberler Dış Yıllık Yıllık Posta ve Telgraf ve Posta Vilayet Haberleri Vilayet Gülşen İlan ve Reklamlar İlan ve Kamu Yazışmaları Kamu Gruplandırılmamış Gruplandırılmamış

1868 2 1 1 1 5

1869 177 93 26 1 16 11 83 8 9 424

1870 95 109 11 17 10 20 47 141 450

1871 132 141 23 28 8 16 10 160 518

1872 45 47 7 12 5 27 143

Toplam 451 390 68 57 19 57 68 412 8 9 1540

Bu kadar çok sayıda haberin sunulması için Gülşen-i Saray özel bir gazete olduğu için yazar, muhabir ve editör kadrosunun büyük bir halkın hislerine tercüman olarak, gerektiğinde çaba içerisinde olması gerekmektedir. Fakat, çok sert bir üslup kullanmaktan çekinmiyordu. teknik konularda, mesai konularında ve Denilebilir ki vilayet gazetesinin yazamadığını profesyonellik konusunda gazetenin çalışma Gülşen-i Saray yazıyor böylece hem halkı sistemi hakkında çok az sayıda bilgiye uyanık tutmaya çalışıp zararlı etkilerden rastlamaktayız. Gülşen-i Saray'ın bu fevkalade koruyor hem de resmi gazetenin açığını faaaliyetini, yukarıda sıraladığımız kadrosu ile kapatıyordu. gerçekleştiremeyeceği açıktır. Bütün bunları vilayet matbaasından ve vilayet gazetesi olan Kurtçehayiç'in hangi dinden ve ırktan olursa Bosna gazetesinin teknik kadrosundan aldığı olsun bütün Bosna halkının sosyal hayatına ilgi yardımla sürdürebildiğini düşünebiliriz (Dizdar duyduğu, yazılarında ele aldığı konulardan 2000: 28). rahatlıkla anlaşılmaktadır. Bosna'nın refahının, medeniyetin bütün icaplarına uymakla Vilayet gazetesi Bosna, resmi hüviyetinden mümkün olacağına inandığı için herkesi dolayı, Osmanlı Devleti aleyhine bazı yayınlara kardeşçe ve huzur içinde bu icapları yerine ve yabancı devletlerin düşmanca politikalarına getirmeye davet etmiştir. Zararlı Tesirler istenilen şekilde cevap veremiyordu. Halbuki köşesinde batıl inançlar ve şarlatanlıklar ile

111 Selçuk İletişim, 7, 3, 2012

sosyal ve kentsel sorunlar hakkında, Terakki Miralay Osman Nazım Bey’in bu yazısına köşesinde eğitim, sağlık, bilim, ve tarım karşılık Gülşen-i Saray da yazının hemen hakkında, karşılıklı konuşma köşesinde ise bitiminde 4. sütunda Miralay’a şu mukabelede Bosna'daki olumsuzlukları dile getirerek bulunmuştur. “Sahib-i varakanın vatanımız çareleri hakkında görüşler dile getirmiştir. Ara halkını bu derece ve böyle suret-i aleniyede sıra İstanbul'da yayınlanan gazetelerle meth ve sitayişe şayan görmeleri, hem polemiklere girmiş fakat bu durum Gülşen-i kendilerinin ahlak-ı hesene-i mezkureleri Saray'ın bazı okuyucularının kızgınlığına sebep kaafesiyle mecbul ve mütehallık olduklarına olmuştur. delil ve hem de kendileri Bosna ahalisini sevdikleri gibi umum Bosna ahalisinin dahi Gazetenin, yurtdışı haberleri, yurtiçi haberleri kendilerine muhabbet-i taammeleri olduğuna ve vilayet haberleri köşelerindeki yorumlara beraat-i istihlal ve hisle vatanımız askerinin bakıldığında, Kurtçehayiç'in günlük politikayı, böyle ümera ve zabitana nailiyetinden dolayı Avrupa'daki gelişmeleri, düşman devletlerin gece ve gündüz teşekkürler etmeye borçlu Bosna üzerindeki emellerini, özellikle oldukları vareste-i kayd-u eşkaldir.” (Gülşen-i Rusya'nın Panslavist politikasını, devletler Saray 22 Haziran 1872). arası siyasi çekişmeleri, Osmanlı Devleti'nin içinde bulunduğu ekonomik, siyasi ve idari Mevadd-ı Umumiye (Yurtiçi haberler) köşesi, sıkıntıları çok iyi bildiğine ve devamlı takip Kurtçehayiç'in Osmanlı Devleti'nde gelişen ettiğine hükmetmek mümkündür. olayları ele alıp aktardığı bir köşedir. Yazılanlardan anladığımız üzere bu bilgiler Kurtçehayiç'in gazetesi, zaman zaman devletle Istanbul gazetelerinden alınmaktadır. Burada halkı barıştırmak, devlet ile halk arasındaki Kurtçehayiç, matbaanın faaliyete problemleri çözmek için devletin halkının başlamasından, gazetenin çıkışından ya da yeni aleyhine icraatlar yapmayacağını anlatarak, çıkan kanunlardan, sivil kıyafet giyebilmesi halkı devletin icraatlarını desteklemeye için askere verilen izinden, yabancı kaynaklı çağırıyordu. Devlet adamlarının ağzından bilgilerin girişinden, diplomatik Bosna halkının sadakat ve cesaretlerinin değişikliklerden, miraslardan, gönderilen anlatıldığı ve gazetenin devletle halkın fermanlardan ve Sultana yapılan resmi kaynaşmasına hizmet ettiğini gösteren ve ziyaretlerden oluşan farklı bilgiler aktarmıştır. Miralay Osman Nazım Bey tarafından yazılan yazı “Aynen bir varaka-i mergubedir Bosna Gazetenin başlığında verdiği bilgiye uygun ahalisinin sadakat ve itaat ve zekavatle olarak, din ve millet farkı gözetmeden, bütün silahşörlükleri” başlığı ile verilmiştir. Yazıda, Bosna ahalisi ile ilgili ilanların halkın askerlik yanında, Bosna’da başka resmi faydasına olması kaydıyla Gülşen-i Saray görevler de üstlendiğini belirten Miralay sayfalarında yer aldığı görülmektedir. Örneğin; Osman Nazım, bu görevleri sırasında çok iyi ''Davet'' başlıklı bir yazıda 1864 senesinde gözlem yaptığını ve Bosna ahalisini, mert, Hazreti Meryem adına temelleri atılmış bir sadakatli, cesur ve itaatkar olarak tanıdığını kilisenin inşaatının bitirildiği ve açılışının 20 ifade etmiştir. Üç tarafı ecnebi ile çevrili Bosna Temmuz’da yapılacağı haber verilerek kıtasında ahali bir çok şeyden mahrum olduğu vatandaşlar açılış törenine şu ifadeler ile davet halde Padişah tarafından verilen bir emirle edilmektedir: ''İmdi kardeşçe ihtar ederiz ki 1280 senesinde her biri 750 askerden oluşan üç kim kilisemizin resmi küşadında ve şu taburdan gönüllü bir alay teşkil edildiğini meserret-i ruhaniyemizde mevcut bulunmaklığı belirten Osman Nazım Bey Bosnalıların hem arzu ederse, yevm-i mezkurda buraya azimete dünyada hem ahiretde kazançlı çıkacaklarına rağbet buyursun. inandıklarına dikkat çekmiştir. Miralay, Bosnalıların sadakat , cesaret ve askerlikteki Baki kemal-i müvalaat ve ihtiramatımızın maharetlerinden şüphe edenleri talimleri kabulünü temenni eyleriz. seyretmek üzere Saraybosna’daki kışlaya davet ettiği yazısını askerlere ve padişaha dua ederek Saray Ortodoks Cemaati Saray’da 14 Haziran tamamlamıştır. 1872'' (Gülşen-i Saray 29 Haziran 1872).

112 Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’te Çıkan İlk Özel… (100-116)

Gerek devlet görevinde bulunanlar gerekse okulu Vali hazretlerini pek de hoşnut halktan kimseler, vilayet içinde memnun etmemiştir. Teessüf ederiz ki Yahudi kaldıkları hizmetleri, gazete aracılığı ile halka cemaatinin daha önce inşaatına başlamış duyurmak böylece hem teşekkür etmek hem de oldukları okullarını aralarındaki ihtilaftan duygularını halk ile paylaşmak istiyorlardı. dolayı bitirememişlerdir. Hatta Vali hazretleri Mesela; Bosna Zaptiyesinden Yüzbaşı Hüseyin mektepleri muayene ettiği zaman (belki adıyla gazeteye gönderilen bir yazıda: utandıklarından) okulu değil ibadethanelerini Gözünden rahatsız olan Yüzbaşı, hastalığına ziyaret ettirmişler ve bir aya kadar okullarını çok şifa aradığını ama bir türlü tedavi bitireceklerini vaat etmişlerdir. Onlara nasihat olamadığını, sonunda Saraybosna Gazi Hüsrev ederiz ki aralarındaki kavgayı bitirip inşası için Bey Vakfı Gureba Hastanesine başvurduğunu, hazinenin de yardım ettiği okullarını bir an hastanenin tabibi Cemal Efendi’nin kendisini önce bitirip hizmete açsınlar, eğitim için yatırarak tedavi ettiğini ve şifa bulduğunu öğretmenler temin etsinler ve böylece hem anlatmıştır. Cemal Efendi’nin çok maharetli bir Allah’ın hem Padişahın hem de kendi doktor olduğundan bahsederek O’nu bütün milletlerinin rızasını kazansınlar.” (Gülşen-i halka tanıtmak ve bir teşekkür etmek istediğini Saray, 1 Temmuz 1869). Bu haberde ifade ederek bu yazısının Gülşen-i Saray’ın bir görülmektedir ki; Vilayet yönetimi dolayısıyla köşesinde yayınlanmasını rica etmiştir (Gülşen- Osmanlı Devleti ayrım yapmadan bütün halkın i Saray 18 Nisan 1870). eğitimi ile yakından ilgilenmekteydi, gazete de yukarıdaki şekilde haber yaparak bu ilgiden Mevadd-ı Hususiye (vilayet haberleri) başlığı halkı haberdar etmek istemiştir. altında yer alan bir yazıda; okulların terbiye ve eğitim ile ilgili önemine değinilmiş, okulların Gülşen-i Saray'ın sayfalarında, bazen gerçek faziletleri anlatılmış, insanı hayvandan ayıran mi, asparagas mı olduğu net anlaşılmayan ve konuşma özelliğinin gelişmesi de okullar halkı eğlendirmek maksadıyla yayınlandığı sayesinde olduğu ifade edilmiştir. Geçen bir anlaşılan haberler görülmektedir. Aşağıda kaç senede bir çok alanda çok güzel ilerlemeler sadeleştirilmiş olarak yer alan haber de olduğu gibi eğitim ile ilgili yapılan çalışmaların bunlardan biridir: ''Taşlıca’daki güvenilir da eski ile kıyaslanamayacak kadar çok muhabirimizin gönderdiği habere göre, olduğuna ancak okulların padişahın istediği Hersek’te vazifeli askerlerin komutanı, izzetli seviyeye gelmesi için çok daha fazla gayret Derviş Bey’in Taşlıca’daki çiftliğinin gerektiğine dikkat çekilmiştir. sorumlusu Zeynel Ağa ile Ali adındaki kişiler, geçenlerde ayı avına gittiklerinde bir ayıya Yazının devamının tarafımızca sadeleştirilmiş rastlayıp tüfeklerini ateşlemişlerdir. Yaralanan özeti şöyledir. “Eğitimin önemi herkes ayı ayılığını göstermek istemişse de aldığı tarafından bilindiği ve takdir edildiği halde yaranın acısıyla kaçmaya başlamıştır. Bizim neden Vali’nin vilayetin resmi gazetesinin 109. avcılar ayıyı ararken bir mağaraya rastlamışlar, sayısında yayınlanan emri ve beyanı üzere mağarada irili ufaklı yedi kurt görünce hepsini hareket edilmez. Emirname’yi iki dilde yani haklayıp ayıyı takibe devam etmişlerdir. Bir hem resmi dil olan Türkçe ile hem de müddet sonra korkunç bir çukura varmış, orada halkımızın konuştuğu Boşnak lisanında da bir kaçı yavru yedi kurt görmüşler, yayınlatmış olması Paşa’nın bu emirnameye büyükleri öldürdükten sonra Ali yavrulardan fevkalade önem verdiğini ispat etmektedir. birkaçını şalvarının içine koymuş ve yavru Vilayetin görülecek pek çok işi varken Vali kurtlarla beraber oraya yakın olan Kakmuj hazretlerinin öncelikle eğitim konusunu ele köyüne gelmişlerdir. İki avcının bir günde on alması, memleketimiz adına sevinç gözyaşları dört kurt ile bir ayı avlamaları o zaman kadar dökmemize sebep olacak kadar güzel bir görülmüş bir şey olmadığı için onların icraattır. Halkımıza düşen de Vali hazretlerinin avcılıktaki maharet ve cesaretleri köy halkında istediği eğitim faaliyetlerinin hızla yayılmasını memnuniyet ve hayranlık uyandırmıştır. (Ne temin etmektir. Vali hazretleri geçen Pazartesi mumkü n̈ ki gurgä n̂ -ı hunhar̂ pehlivan̂ -ı seca̧ at̂ - Saraybosna’daki Ortodoks, Katolik ve Yahudi sia̧ rın̂ karsısına̧ durabilsin). (Cesaret gömleğini Okullarını ziyaret ederek eğitimin öneminden giymiş pehlivanların karşısında kan içici bahsetmiştir. İşittiğimize göre, Yahudilerin

113 Selçuk İletişim, 7, 3, 2012

canavarların durması ne mümkün.) (Gülşen-i nedenledir ki, birilerinin kendisine engel ve Saray 29 Temmuz 1869). düşman olacağının bilincinde olmasına rağmen başta ilim, teknik ve kültür alanında Batı'nın Tirajı çok olmasa da Gülşen-i Saray'ın başta başarılı modellerini görmekte, yazmakta ve Saraybosna olmak üzere Bosna Hersek'in bütün geniş kitlelere ulaşmasını arzu etmekteydi. bölgelerininde konuşulan ve halkı etkilemeyi Bosna Vilayetindeki durumlara bakış açısı, yani bir kamuoyu oluşturmayı başarmış bir zamanının çok ötesindeydi. Hırsı, ona engel gazete olduğu rahatlıkla söylenebilir. Gazete, değil destek olmakta ve bütün bir kültür küresi Doğu'yu ve Batı'yı sokakta karşılaştırmaya içinde sonradan elde edilen bilgilerle başlıyor, bazı doğulu adetlerinin terk edilmesi kesişmekteydi. Bu sebeple Kurtçehayiç'in tarzı gerektiğinden bahsederek, dini konulardan ve vizyonu yirminci yüzyılda da denenmeyi daha ziyade ilim ve eğitime önem verilmesini hak ediyor.'' (Dizdar 2000: 77). tavsiye ediyordu. Bu başarılırsa Bosna halkının bir arada yaşamasın daha kolay olacağına SONUÇ inanıyordu. Gülşen-i Saray'a göre yaşanılan zaman, sokaklarda geleneksel zanaatlardan Vilayet gazetelerini ve vilayet gazetelerinden başka yeni zanaatların, eski geleneksel sonra vilayet matbaasının imkanlarıyla eğlencelerin yanında yeni eğlenme biçimlerinin çıkarılan özel yerel gazeteleri göz önüne ortaya çıktığı bir zamandır. Bu zaman, halkın aldığımızda, vilayet gazetelerinin yerel basını kendi el sanatlarını, kahvehanelerini, geliştirmede ne büyük bir görev aldığı açıkça meyhanelerini, kumarhanelerini, Karagöz'ü, görülmektedir. Gülşen-i Saray bunun en güzel ortaoyununu ve Avrupai tiyatro sahnelerini ve en canlı örneklerinden biridir. Osmanlı'dan birlikte yaşatması gereken bir zamandır. Bu ayrılıp bağımsızlığını ilan eden bir çok yeni zaman ayrıca, resim ve fotoğrafçılık gibi devletin gazeteciliği, bu vilayet gazetelerinin sanatların, hat ve tezhip sanatıyla birlikte bıraktığı mirasın üzerine bina edilmiştir. Bu yaşayıp gelişebileceği bir zamandır. Bütün devletlerin gazetecilikteki öncülerinin de bu bunlar Gülşen-i Saray'ın sayfalarında, Kuzey vilayet gazetelerinde yetişen gençlerden Almanya Konsolosu Otto Blay'ın oluştuğunu söylemek abartı sayılmamalıdır. Saraybosna'daki Careva Köprüsü'nde Müslüman yerli halktan Çizmeci Huseyin Gülşen-i Saray gazetesinin sayfalarında daha Efendi'ye vurması gibi ''eşi görülmemiş'' çok, kendini memleketine ve milletine adamış sayılan haberlerdi. Gülşen-i Saray sayfalarında bir genç aydın ve yazarın gayretlerine şahit sultanların, kralların haberleri ile olmaktayız. Mehmet Şakir Kurtçehayiç'in, karşılaşabileceği gibi, tüm Avrupa'daki savaş İstanbul'daki gazeteci ve yazarlardan oldukça resimlerine tükürüldüğü de okunabilir. Bunun etkilendiğini söylemek mümkün ise de O'nun yanında sıradan insanların ve olayların Şinasi'ye daha çok benzediğini söylemek haberlerine hatta sokak köpekleriyle ilgili herhalde çok iddialı olmasa gerek. haberlere rastlamak da sürpriz sayılmazdı. Kurtçehayiç'e göre; memleketin ilerlemesi için vakit kaybetmeden Batı'nın tekniklerinin Senada Dizdar, yaptığı çalışmada Gülşen-i alınması gerekir ve bunu yaparken de yerli Saray ve Kurtçehayiç hakkında şu görüşlere kültürün ayak bağı olmasına meydan yer vermektedir. '' Gülşen-i Saray, verilmemelidir. Kurtçehayiç'in sadece kararlı duruşu, polemikleri ve (Bosna Hersek halkının) milli Bosna Hersek'te, Osmanlı döneminde ve ondan savaşı (7) adına yazdıklarıyla doldurulmuş sonraki yakın tarihte yayınlanan gazetelerle değil, ayriyeten yaşanan hayattan karelerin, ilgili bir çok makale yayınlanmış, medeniyet buluşmalarının, yeni fikirlerin ve üniversitelerin ilgili fakültelerinde yüksek görünümlerin derlendiği bir gazetedir. lisans ve doktora çalışmaları yapılmış, Kurtçehayiç için yeni olan bu zaman, sadece kütüphanelerdeki eski eserler tasnif edilip durmadan savunduğu Osmanlı idaresi için mikrofilmlere aktarılmış, el yazması eserlerle faydalı reformların zamanı değil, nereden ilgili bir çok kataloglar çıkarılmıştır. Bu tür geldiğinin önemi olmadan her çeşit ilmi, bütün çalışmalar halen büyük bir hızla devam kalbiyle benimsediği bir zamandır. Bu etmektedir. Bütün bu çalışmalara ve 1992-1995

114 Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’te Çıkan İlk Özel… (100-116)

yılları arasındaki savaşta yakılan Paşa'nın Beyrut'a görevli olduğu dönemde kütüphanlerden canı pahasına kitap kurtarmaya devletin sözcüsü bir gazete haline getirilmiştir. çalışanlara baktığımızda, Boşnakların tarihine Gazete hakkında geniş bilgi için bkz. Nesimi ve kültürüne sıkı sıkıya bağlı ve ona sahip Yazıcı, Osmanlı Devletinin Araplarla Meskun çıkan bir geleneğe sahip oldukları Bölgelerindeki Resmi Vilayet Basını anlaşılmaktadır. Konusunda Bir Değerlendirme, Belleten, sayı, 221 s. 2047-2068. Türk ve İslam dünyasında faaliyet gösteren ve bir çok kültürel faaliyeti destekleyen, TİKA ve (4) Osmanlı Döneminde Bosna Hersek’in eko- Yunus Emre Kültür Merkezi gibi nomik durumu ile ilgili geniş bilgi için bkz. kuruluşlarımızın, eski Osmanlı topraklarında Gölen, 2010: s. 249-276. yayınlanan gazetelerin Latin Alfabesiyle tıpkı basımlarının ve sadeleştirilmiş metinlerinin (5) Zemun, Sırbistan’ın başkenti Belgrad’ın bir yayınlanması için de bir öncülük yapması ilçesidir. fevkalade büyük bir hizmet olacaktır. (6) Gazetenin yayın tarihini, merkezden yola Şehirler ve bölgeler ile ilgili araştırma çıkan matbaanın Saraybosna'ya geliş tarihini ve yapanların, ulusal gazetelerden daha fazla yerel merkezin durumdan memnun olmadığını gazetelerde bilgi ve belge bulabileceklerini dikkate aldığımızda; Topal Şerif Osman yukarıda ifade etmiştik. Belki de bu yüzden Paşa'nın İstanbul'dan istediği matbaanın geç dünyanın bütün belediyeleri, şehirlerinin gelmesi yüzünden Sopron'u matbaasıyla geçmişinde yayınlanmış ne kadar yerel gazete birlikte Saraybosna'ya davet ettiğini, henüz var ise tamamını araştırmacıların hizmetine Istanbul'dan matbaa gelmeden Sopron'un sunmak için projeler yapmalıdır. gazetesi Bosanski Vjestik'in yayına başladığını ve vilayetin işlerinin de görülmesi için Osman SON NOTLAR Paşa ile Sopron arasında özel bir anlaşmanın yapıldığını düşünüyoruz. (1) Vilayet Nizamnamesinin Dokuzuncu Maddesi: Vilayetin umur-ı umumiyye-i (7) Dizdar ''milli savaş'' ifadesi ile, Bosna tahririyesi vilayet mektupçusu unvanıyla taraf-ı Hesek halkının ülke içindeki ayrılıkçı gruplarla devletten mensub bir me'mura muhavvel olup ve Rusya ve Avusturya gibi devletlerin Bosna ve maiyetinde bir tahrirat kalemi bulunub Hersek halkını birbirine düşürmeyi amaçlayan dairenin kaffe-i mekatibat-ı resmiyyesi ve propogandalarıyla mücadeleyi kastetmektedir. evrakının ve kuyudunun muhafa'zası bu vasıta KAYNAKÇA ile icra' kılınacak ve vilayette bir matbaa olup mektupçuluğun zir-i idaresinde bulunacaktır Akın H (2004) Ahmet Cevdet Paşa'nın Bosna (Tural 2004: 111). Müfettişliği, Yük. Lis. Tezi, Akd. Ünv. Sos. Bil. Enst., Antalya. (2) 1861-1884 yılları arasında Ahmed Faris eş Ahmet Cevdet Paşa (1991) Tezakir̂ 21-39, Şidyak tarafından Osmanlı devlet desteği ile (Yay. Cavid Baysun) Türk Tarih Kurumu İstanbul'da Arapça olarak çıkarılan bir gazetedir. Osmanlı'ya bağlılığı, birlik ve Yayınları, Ankara. beraberliği savunan gazeteyi neredeyse tek Bosna Gazetesi, nr:1, s.1, 13 Muharrem başına ihtida etmiş bir Maruni olan eş Şidyak 1283/28 Mayıs 1866. çıkarmıştır. Osmanlı sınırlarını da aşmış Arapça konuşulan bir çok bölgede etkili Ćurćić L (1976) Prilog istoriji oblikovanja olmuştur. Daha fazla bilg için bkz. Atilla Çetin, srpske i hrvatske ćiriličke knjige štampane u El Cevaib Gazetesi ve Yayını, XVI veku, Zbornik za slavistiku, Novi Sad, http://www.iudergi.com/tr/index.php/ kitap 10, s.115. tarih/article/viewFile/3587/3206. Dizdar S (2000) Senada, Sarajevski cvjetnik: Studija i bibliografija, neobjavljena (3) 1858 yılında Beyrut'da Halil Nuri magistarska radnja, Sarajevo. tarafından neşredilmiştir. Hariciye Nazırı Fuad

115 Selçuk İletişim, 7, 3, 2012

Djurdjev B (1992) "Bosna-Hersek", T. D. V. Tural E (Nisan 2004) Bir Belge: 1861 Hersek İslâm Ansiklopedisi, Cilt:6, İstanbul. Isyanı,̇ 1863 Eyalet Teftisleri̧ ve 1864 Vilayet Gölen Z (2010) Tanzimat Döneminde Bosna Nizamnamesi, Çağdaş Yerel Yonetimler̈ Derg, Hersek, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara. /a 2 (13), 93-123. Gülşen-i Saray Gazetesi (Sarajevski Cvjetnik), Tural E (Ocak 2005) Bir Belge: 1864 ve 1871 1 Mart 1285/13 Mart 1869-17 Temmuz Vilayet Nizamnameleri ve 1876 Idarė -i 1285/29 Temmuz 1869, Nr. 11-29. Umumiyye-i Vilayat Talimatnamesi, Çağdaş Yerel Yonetimler̈ Derg, /b 1 (14), 71-91. Idrizović M (1964-65) ''Mehmed Šakir Kurtćehajić'', POF, Orijentalni Inst., kitap XIV- Zaçinoviç N (2003) Bosna Kütüphanelerindeki XV, Sarayevo. Eski Türkçe Gazetelerin Dili, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Kocabaşoğlu U ''Tuna Vilayet Gazetesi'' Ankara. http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/834/10 550.pdf, (Erişim Tarihi: 20.04.2012). Koloğlu O (2006) Osmanlı'dan 21. Yüzyıla Basın Tarihi, Pozitif Yayınları, İstanbul. Kreševljaković H (1912) Kratak pregled hrvatske knjige u Herceg-Bosni od najstarijih vremena do danas,/a Sarajevo. Kreševljaković H (1920) Štamparije u Bosni za turskog vremena 1529-1878, Grada za povijest književnosti hrvatske, Jugoslovenska akademija znanosti i umjetnosti,/b Zagreb, kitap 9 , s.3-41. Kruševac T (1978) Bosanskohercegovački listovi u XIX veku, Veselin Masleša, Sarajevo. Kruševac T (1966) Štamparije u Bosni, Prilozi za proučavanje istorije Sarajeva, Sarajevo, Muzej grada Sarajeva, sene II, kitap 2. s. 157- 184. Levy M (1996) Sefardi u Bosni, Sarajevo. Memija E (1991) 'Bosanski vijesnici', El- Kalem, Sarajevo. Olaş Z (2007) Avusturya-Macaristan İmparatorluğu İşgalinde Bosna Hersek, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sos. Bil. Enst., Sakarya. Ortaylı İ ''Osmanlı Bulgar Basını Üzerine Notlar'',http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/ 21/63.pdf, (Erişim Tarihi: 20.04.2012). Mitar P (1976) “Naša prva dva novinara”, Tragom kulturnog nasljeđa, Svjetlost, Sarajevo. Pejanoviç D (1961) Bibliografija Štampe Bosna I Hercegovina 1850-1941, Veselin Masleša, Sarajevo. Salname-i Vilayet-i Bosna (1285/1868), kitap III, s. 21., Saraybosna.

116