Bir Osmanlı Adasında Toplum Ve Ekonomi (Xvı. Yüzyıldan Xvııı. Yüzyıla
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı BİR OSMANLI ADASINDA TOPLUM VE EKONOMİ (XVI Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Sakız) Filiz YAŞAR KESKİN Doktora Tezi Ankara, 2013 BİR OSMANLI ADASINDA TOPLUM VE EKONOMİ (XVI Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Sakız) Filiz YAŞAR KESKİN Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara, 2013 iii TEŞEKKÜR Herkesin malumu üzere tezler ekip çalışması niteliğinde bir süreçten geçerek sonuca ulaşmaktadır. Bu teze, yardım ve destekleriyle katkı sunan pek çok kişi ve kurum bulunmaktadır. Bunların başında, katkı ve yönlendirmeleriyle bu çalışmanın ortaya çıkmasını sağlayan, vaktini ve emeğini esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Mehmet Öz gelmektedir. Kendisi, yoğun temposuna rağmen tezin başlangıcından son anına kadar yardımlarını esirgememiş, sorularımı büyük bir sabırla dinleyip, yanıtlamış, yönlendirmeleriyle ufkumu açmış, bilgi ve tecrübesi ile önemli katkılar sunmuştur. Tezin yazım aşamasına kadarki kısmının nerdeyse tamamını Yunanistan’da geçirmiş olma fırsatım, kendisinin sağladığı kolaylık ve tolerans sayesinde gerçekleşmiştir. Bunun için kendisine ayrıca teşekkür ederim. Teze, adeta ikinci danışman niteliğinde katkı sunan Prof. Dr. Evangelia Balta için ise teşekkürün ötesinde, minnet borçluyum. Bu çalışmayı bana tavsiye ederek beni bu alana yönlendiren ve bu tezin ortaya çıkmasında birinci derece rol oynayan hatta en önemli kaynaklarımdan tahrirleri Başbakanlık Osmanlı Arşivinden temin ederek bana vermiş olan Prof. Dr. Evangelia Balta’ya nasıl teşekkür etsem azdır. Kendisinin engin bilgi ve tecrübesinden ve şahsıyla özdeşleşmiş çalışma disiplini ve titizliğinden aldığım feyz, bu süreçteki en büyük kazanımım olmuştur. Evangelia Hoca, tezin her aşamasına büyük fedakârlıkla yardımda bulunmuş, tüm sorularıma yanıt olmuş, tıkandığım ve sıkıntıya düştüğüm durumlara çözüm olmuştur. Tezin tüm aşamalarında yardım ve desteğini esirgemeyen bir diğer hocam Doç. Dr. Evgenia Kermeli Ünal’dır. Çalışmalarımın seyrini bizzat takip edip eleştiri ve yorumlarıyla getirdiği katkılar sayesinde tamamlayamadığım boşluklar doldurulmuş, zihnimde çözüme kavuşturamadığım tüm sorularım yanıt bulmuştur. Bunun haricinde ise kapısını her çaldığımda verdiği, moral ve motivasyon ve özellikle de pozitif enerjisi ile verdiği destek karşısında teşekkür kifayetsiz kalacaktır. Aynı şekilde desteğini ilk günden beri esirgemeyen bir diğer hocam Prof Dr. Yunus Koç, pratik zekâsı, yorum ve eleştirileri ile önemli katkılar sunmasının yanı sıra manevi desteği ile tüm çalışma boyunca yanımda olmuştur. Aynı şekilde Prof. Dr. Mehmet Özden hocam da teşvik ve desteği ile birlikte özgün yorumlarıyla katkıda bulunanlar arasındadır. Bunun haricinde Doç. Dr. Rüya Kılıç ve Yrd. Doç. Dr. Hulusi Lekesiz hocalarıma -özellikle Osmanlıca belgelerin okunması konusundaki- yardımları için çok teşekkür ederim. Onun dışında eleştiri, yorum, yönlendirmeleriyle katkı sunan bir diğer hocam Prof. Dr. Bahaeddin Yediyıldız’a çok teşekkür ederim. Emekliliği nedeniyle savunma sınavı öncesinde jüriden ayrılmış olmasına rağmen Tez İzleme iv Komitelerinde sağladığı katkılarından ziyadesiyle istifade etmiş olmam benim için büyük kazanç olmuştur. Bu süreçte eğitimini aldığım Antik Yunanca ve Paleografya derslerinin hocaları, Prof. dr. Agamemnon Tselikas, Doç. Dr. Zisis Melissakis, Dr. Antonis Pardos’a Bu çabamda bana destek oldukları, dersler haricinde de vakit ayırdıkları için çok teşekkür ederim. Tezimin ilk gününden son anına kadar pek çok konuda yardım, yönlendirme ve teşvikleri için Prof. Dr. Eftichia Liata, Doç. Dr. Dimitris Dimitropulos, Prof. Dr. Georgos Tolias, Dr. Georgos Koutzakiotis’e çok teşekkür ederim. Bu süreçte kurumsal olarak desteğini esirgemeyenlere de teşekkürlerimi ifade etmek isterim. Başta Atina’nın en büyük araştırma kurumlarından Ethniko Idryma Ereunon’a, beni yıllarca misafir ettikleri, tüm imkânlarından faydalandırdıkları ve kütüphanelerini bana açtıkları için yetkililerine ve çalışanlarına teşekkür ederim. Arşivlerinden faydalanmama izin vermiş bir diğer kurum olan Yunan Ulusal Bankasının bir kültür hizmeti olarak kurulmuş Morfotiko Idryma tis Ethnikis Trapezas’a, Atina Devlet Genel Arşivleri’ne ve çalışanlarına, Sakız adası Yerel Arşivi ve çalışanlarına teşekkür ederim. Türkiye’deki çalışmalarımı yürüttüğüm, Taksim Belediye kütüphanesi’ne, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü’ne bağlı Osmanlı ve Cumhuriyet Arşivleri’ne, Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi’ne ve çalışanlarına teşekkür ederim. Bunun dışında sağladıkları burslar ile maddi desteklerini esirgemeyen Türkiye Milli Eğitim Bakanlığı’na, Yunanistan’da; Idryma Kratikon Ypotrofion (Devlet Bursları Kurumu)’na, Idryma Paideias kai Europaikou Politismou (Eğitim ve Avrupa Kültürü Vakfı)’na, American Research Institute (Amerikan İlmi Araştırmalar Derneği)’ne ve Turkish Cultural Foundation (Türk Kültür Derneği)’ne teşekkürlerimi sunarım. Bu süreçte gerek fikir ve yorumlarıyla gerekse de manevi destekleriyle yanımda olan dostlarım Nagihan Doğan, Dimitris Loupis, Georgos Moutsatsos’a ve Hacettepe Tarih bölümündeki tüm asistan arkadaşlarıma teşekkür ederim. Son olarak maddi ve manevi destekleri ile hayatımın her aşamasında yanımda olan aileme sonsuz teşekkürlerimi ifade etmek isterim. Onların sevgisi ve inancı olmasa bu sürecin altından kalkmak mümkün olmazdı. Bu çalışmanın ortaya çıkmasında en büyük paya sahip son bir kişi daha var ki ona nasıl teşekkür etsem azdır. Adeta fedakârlık timsali olan hayat arkadaşım Yağmur Keskin, beni bu süreçte asla yalnız bırakmadığı gibi sevgisi, toleransı ve inancı ile bana her daim güç verdi. Tezi satır satır okuyup önerileri ve eleştirileri ile tezin bugünkü şeklini almasında büyük katkı sunması dışında maddi manevi olarak büyük destek oldu. Bütün bunların yanısıra tezimin tüm stresini benimle birlikte yaşamasına rağmen bir an bile şikayet etmeyerek tüm sıkıntıları benimle birlikte v paylaştığı ve her konuda sınırsız ve koşulsuz desteği için kendisine teşekkürlerin en büyüğünü sunuyorum. Açıkçası uzun bir süreci kapsayan bu tez çalışmasında emeği ve katkısı bulunan kişiler saymakla bitmeyecek kadar fazladır. Bu çalışmaya emeği geçmiş herkese çok teşekkür ediyorum. Bütün bu katkılara rağmen tezdeki tüm hatalar ve eksiklikler sadece şahsıma aittir. Filiz YAŞAR vi ÖZET YAŞAR KESKİN, Filiz. Bir Osmanlı Adasında Toplum ve Ekonomi (XV: Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Sakız), Doktora Tezi, Ankara, 2013. Bu çalışma ile 1566 yılında Osmanlı egemenliğine giren ve yaklaşık üç buçuk asır boyunca Osmanlı coğrafyalarından biri olarak İmparatorluk sınırları içinde yer alan Sakız adası toplumsal ve ekonomik açıdan analiz edilmek istenmiştir. Bu tez çalışmasında, Osmanlı ve Yunan arşiv kaynaklarına dayalı olarak adanın sosyo-ekonomik tarihi incelenmeye çalışılmıştır. Osmanlı arşivleri kaynaklarından; yerel halkın yönetimi, vergilendirilmesi, hukuki ve sosyal yaşama ilişkin değerlendirmeler ortaya konmaya çalışılmış, Yunan arşivinden elde edilen kaynaklar ile de cemaat yapısı, bu yapının iç mekanizması, yerel yönetim ve halkın sosyo-ekonomik ilişkileri incelenmiştir. Her iki arşive dayalı araştırmalarımızda karşılaştırmalı bir tarih analizi yapılmaya çalışılmıştır. İncelenen dönemle ilgili siyasi gelişmelerin ve Osmanlı’da gayrimüslim tebaanın yapısına yönelik genel değerlendirmenin yapıldığı giriş bölümünün ardından İlk bölümde, tahrir ve cizye kayıtlarına dayalı olarak Sakız’ın 16.-18. yüzyıllar içerisindeki sosyo ekonomik panaroması oluşturulmuş, ikinci bölümde, adanın en önemli gelir kaynağı olan damla sakızı üretimi ve vergileri incelenmiş, üçüncü bölümde, sosyo-ekonomik hayat çok yönlü yapısıyla olarak ortaya konmuştur. Bu çerçevede adanın Osmanlı yönetimine ve kültürüne eklemlenme süreci ve bu sürecin yerel geleneğe etkileri tarihsel verilere dayalı olarak analiz edilmiştir. Anahtar Sözcükler: Sakız adası, Ege Adaları, Osmanlı’da Gayrimüslimler, Rum Cemaati. vii ABSTRACT YAŞAR KESKİN, Filiz. Society and Economy on an Ottoman Island (From XVIth to XVIIIth Century Chios), PhD Dissertation, Ankara, 2013. With this study, the social and economic structure of the island of Chios was occupied by the Ottoman Empire in 1566, and stayed under the rule of the Ottoman Empire for about three and a half centuries, have been examined. In this thesis, the socio- economic history of the island have been analyzed based on both Ottoman and Greek archival sources. From the Ottoman archival sources, issues of local public administration, taxation, legal and assessments of social life have been tried to put forward, while from the matters archives of the Greek Community, the community structure, internal mechanism of this structure and its effects on local government and relations with local people’s socio-economic lifes were examined. In our study, we tried to make a comparative historical analysis based on both archives. Regarding the period studied, political developments and a general assessment toward the structure of non-Muslim communities under Ottoman Empire were taken into consideration in the introductory parts of the thesis. In the first part, the socio- economic panorama of Chios Island from the 16th to the 18th centuries based on records of Tahrir and Cizye was created. The second part introduces the island’s most important source of income; mastic and analyzes its production and taxation issues. In the third part, the socio- economic life in the island have been presented in its multidimensional structure. In this context, the articulation process of Chios’s into the Ottoman administration and culture, and how, this