Apollo 11 Spacebuzz Van De Hoofdredacteur

Home , Frances Northcutt, HD 21749, Nusantara Satu

Aeolus Apollo 11 SpaceBuzz Van de hoofdredacteur:

In juli is het 50 jaar geleden dat de mens voor het eerst op de maan landde. Daarom is in dit zomernummer van Ruimte- vaart veel aandacht voor deze historische gebeurtenis. Vanaf dit nummer zullen helaas Frank Wokke en Peter Batenburg de redactie verlaten. Frank heeft zich maar liefst 23 jaar ingezet voor ons blad, waarvan de laatste 5 jaar als eindredacteur. Tijdens de Algemene Leden-Vergadering, gehouden op 24 juni in het Galileo Referentie Centrum, heeft Frank voor de bewezen diensten een certificaat ontvangen. Ook vanuit de redactie bedanken we Frank voor zijn inzet en plezierige samenwerking. Peter blijft actief binnen het bestuur en de evenementencommissie. We hopen dat deze uitgave u weer weet te inspireren, danken alle auteurs ook deze keer weer voor hun bijdragen en roepen Bij de voorplaat iedereen op om Nederlandse bijdragen aan ruimtemissies, bij voorkeur bij de lancering, te blijven melden. Het ruimtepak van Neil Armstrong, waarin hij 50 jaar geleden de eerste voetstap op de Maan zette. Het pak is onlangs gerestaureerd Peter Buist en geconserveerd, en nu in het fameuze National Air and Space Museum in Washington te zien. [Smithsonian Institution]

Foto van het kwartaal

Satelliet-tracker Marco Langbroek filmde vanuit Leiden deze “trein” van 60 Starlink satellieten van SpaceX toen deze kort na de lancering over Nederland vloog. Inmiddels zijn de satellieten naar een hogere baan en verder van elkaar gemanoeuvreerd, waardoor ze nu veel moeilijker waar te nemen zijn. [Marco Langbroek]

Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR)

Bestuur Websitecommissie Kascommissie Copyright © 2019 NVR Het bestuur van de NVR wordt Drs. B. ten Berge (voorzitter) C. Martinus Alle rechten voorbehouden. Gehele of gekozen door de leden en bestaat uit: Dr. R.P.N. Bronckers Ir. J.A. Meijer gedeeltelijke overname van artikelen, Dr. Ir. G.J. Blaauw (voorzitter) D. Jeyakodi LLM Drs. T. Wierenga foto’s en illustraties uit Ruimtevaart Dr. Ir. P.J. Buist (vice-voorzitter) S. Praal, MA is alleen toegestaan na overleg met Drs. B. ten Berge (secretaris) Ereleden en akkoord van de redactie, en met Ir. M. de Brouwer (penningmeester) Sociale media-commissie Ir. D. de Hoop bronvermelding. De NVR noch de Ir. P.A.W. Batenburg Mr. S.V. Pieterse (voorzitter) Prof. Dr. C. de Jager drukker kan aansprakelijk gesteld worden D. Jeyakodi LLM Drs. B. ten Berge Drs. A. Kuipers voor de juistheid van de informatie in dit Mr. F.N.E. van ’t Klooster M. Marcik Ir. J.H. de Koomen blad of voor eventuele zet- of drukfouten. Ir. A.G.M. Marée F. Overtoom Drs. T. Masson-Zwaan Dr. Ir. C. Verhoeven F. Roelfsema Ir. H.J.D. Reijnen Kopij D. Stefoudi P. Smolders Indien u een bijdrage aan het blad Redactie ‘Ruimtevaart� Drs. Ing. R. Timmermans Prof. Ir. K.F. Wakker wilt leveren of suggesties wilt geven, Dr. Ir. P.J. Buist (hoofdredacteur) neem dan contact op met de redactie Ir. M.O. van Pelt (eindredacteur) Evenementencommissie Contact via [email protected]. De Drs. P.G. van Diepen Ir. P.A.W. Batenburg (voorzitter) Richelle Scheffers redactie behoudt zich het recht voor om Ir. E.A. Kuijpers Ir. S. de Jong Kapteynstraat 1 ingezonden stukken in te korten of niet te Ing. M.C.A.M. van der List Ing. R.H. Linde 2201 BB Noordwijk plaatsen. Ir. H.M. Sanders MBA Ir. S. Petrovic [email protected] Ir. N. Silvestri www.ruimtevaart-nvr.nl Vormgeving en opmaak Ir. L. van der Wal ISSN 1382-2446 Esger Brunner/NNV

Drukker Ten Brink, Meppel A new Member of Honour SpaceBuzz klaar voor Laudation for Tanja Masson-Zwaan. 4 vertrek 8 Een VR educatieprogramma dat kinderen ambassadeurs maakt van de planeet Aarde .

Apollo 11: Michael Collins: first steps edition 12 “Vóór alles wil je terug!” 14 Review van de recente IMAX De vaste column van Piet Smolders. ruimtevaartfilm.

Technologie, teamwork Volkssterrenwacht én plezier bij FIRST® 16 Simon Stevin en de 20 LEGO® League Apollo 10 en 11 missies Kinderen bouwen een robot, Een Nederlandse bijdrage aan de presenteren een project en bemande maanmissies. leren nog veel meer.

Aeolus windmetingen TESS De lancering en het gebruik NASA ruimtetelescoop zoekt naar door het KNMI. 23 exoplaneten. 28

Mobiele communicatie First Man – een mooie, altijd en overal via de 32 ingetogen film over 36 satelliet een introverte man Hoe kun je snel en efficiënt mobiel Review van de recente ruimtevaartfilm. communiceren vanaf een plek waar je telefoon geen bereik heeft?

Samenwerken aan het Succesvolle handelsmissie meest geavanceerde 38 Bremen 40 navigatiesysteem Bezoek versterkt samenwerking tussen Interview met Bas van der Zuid-Holland en Bremen. Hoeven van CGI.

Ruimtevaartkroniek Alle lanceringen en belangrijke ruimtevaartgebeurtenissen tussen 42 1 januari 2019 en 11 april 2019. A new Member of Honour

Bart Reijnen, NVR Member of Honour

Laudation on the occasion of the nomination of Tanja Masson-Zwaan as Member of Honour of the Netherlands Space Society, NVR, Leiden, 15th April 2019. Pictures by Peter Batenburg.

ear Members of the Board I am sure it was not long after I joined you just the short summary. and present Members of Dutch Space in Leiden as their CEO back Tanja Masson-Zwaan is an Assistant Honour of the Netherlands in 2006, probably at one of the many NVR, Professor and Deputy Director of the Space Society, NVR; Dear ESA, NIVR or later Netherlands Space Of- International Institute of Air and Space Members D of the International Space fice events. In the following years it was Law (IISL) at Leiden University. She has Resources Governance Working Group; always a pleasure to meet you, not only served for more than 25 years on the Dear guests, Ladies and Gentlemen, and in the Netherlands but in different places Board of the IISL, of which nine years as last but not least, Dear Tanja, around the world for the annual Interna- their President. In 2016 Tanja was elected tional Astronautical Congress; one of your President Emerita. She lectures at many The Board of the NVR has asked me, many duties and commitments. universities around the world, teaching as its youngest Member of Honour, to The list of Tanja’s past and current roles and supervising students, setting up new deliver this laudation speech on Tanja on and responsibilities is truly impressive. courses on air and space law, like at the the occasion of her installation today as I was asked by the Chairman to limit my National University of Singapore. Tanja Member of Honour of the Association. speech to 5 - 10 minutes, which honestly has advised different government bod- Dear Tanja, it is a real pleasure and hon- would not even be enough to address the ies and private companies including the our for me to do that. I cannot remember full list of all of Tanja’s functions, member- Secure World Foundation, China Institute when we exactly met the first time, but ships, awards etc. So let me try to give of Space Law as well as Mars One.

NVR members of honour: Karel Wakker, Jan de Koomen, Tanja Masson-Zwaan and Bart Reijnen. Ereleden/ Members of Honour

De NVR kent sinds haar oprichting in 1951 enkele ereleden. bijzondere verdiensten jegens de vereniging of de ruimtevaart Overeenkomstig artikel 6 lid 1 van de Statuten geldt: in het algemeen. Een erelid heeft toegang tot de algemene ”Erelid is hij die de leeftijd van achttien jaar heeft bereikt vergadering met stemrecht.” en die op voordracht van het bestuur als zodanig door Hieronder vindt u een overzicht van huidige en helaas de algemene ledenvergadering is benoemd wegens zeer overleden ereleden:

Ereleden Naam Benoemingsjaar Korte toelichting Ir. J.H. (Jan) de 1991 Voorzitter NVR, projectleider ANS en IRAS bij Fokker Huidige Koomen Voorzitter en bestuurslid NVR, redacteur Ruimtevaart, eerste Prof. ir. K.F. 1998 hoogleraar ruimtevaarttechniek en Rector Magnificus, Technische (Karel) Wakker Universiteit Delft, algemeen directeur SRON P. (Piet) 2001 Publicist (pers, tv, boeken), directeur Artis Planetarium Smolders Drs. A. (André) 2004 Nederlandse astronaut Kuipers Ir. D. (Daan) de 2005 Voorzitter en bestuurslid NVR, redacteur Ruimtevaart, NIVR Hoop Professor Stellaire Astrofysica, Universiteit Utrecht, Directeur van Prof. dr. C. 2011 Sterrenwacht ‘Sonnenborgh’, oprichter en eerste directeur van de (Kees) de Jager Utrechtse Laboratorium voor Ruimteonderzoek (nu SRON) Ir. H.J.D. (Bart) Directeur Dutch Space (nu Airbus Defence and Space Nether- 2015 Reijnen lands), voorzitter SpaceNed Drs. T.L. (Tanja) Vicevoorzitter en bestuurslid NVR, International Institute of Air 2019 Masson - Zwaan and Space Law, Universiteit Leiden

Overleden Ing. R. Fehres 1965 Directeur Anthony Fokkerschool Medeoprichter en eerste voorzitter van de NVR, leeropdracht Prof. ir. dr. 1970 ruimtevaart TH Delft (nu Technische Universiteit Delft), hoog- J.M.J. Kooy leraar rakettechniek KMA Breda

Ir. J.H. Houtman 1970 Medeoprichter en vele jaren NVR bestuurslid

M. Vertregt 1970 Jarenlang bestuurslid en vicevoorzitter

Drs. C.W. 1971 Jarenlang NVR bestuurslid en redacteur Ruimtevaart Dornseiffen Lt-Gen.bd A.B. 1974 Voorzitter NIVR Wolff Werkzaam bij Dienst voor het Stoomwezen; jarenlang voorzitter Ir. M.J. Bottema 1976 van de Studiegroep NVR Dichter, journalist, redacteur wetenschappen bij Algemeen J.A. Redeker ? Dagblad, redacteur Ruimtevaart Voorzitter NVR, ruimtevaartpionier binnen TH Delft (nu Techni- Prof. ir. H. 1991 sche Universiteit Delft), o.a. als initiator ruimtevaartopleiding bij Wittenberg toenmalige Afdeling der Vliegtuigbouwkunde

Het Bestuur heeft haar uiterste best gedaan om, in overleg met de huidige ereleden, bovenstaand overzicht te completeren teruggaand tot de datum van oprichting van de NVR.

Ruimtevaart 2019 | 3 5 Left: audience at the symposium The Role and Relevance of the The Hague International Space Resources Governance Working Group at Leiden University. Right: NVR members of honour Tanja Masson-Zwaan and Bart Reijnen, with from left to right the speakers at the Symposium: Gerard Blaauw (NVR chairman), Ian Crawford (Birkbeck College, London), Rene Lefeber (Ministry of Foreign Affairs, chairman of the The Hague Internati- onal Space Resources Governance Working Group), Michael Simpson (vice-chairman of the Working Group, executive director emeritus at Secure World Foundation, former ISU president) and Mahulena Hofmann (University of Luxemburg)

Since 2008 Tanja is part of a team of ex- That all of your commitments and ini- mentation of Space Law, in what is perts that advise the Dutch Government tiatives were not left unnoticed, but were regarded as a rather technology and on the implementation of the Nether- very much appreciated and recognised, science dominated space community. lands Space Activities Act. Tanja is an is shown by the different international She has been advising the Dutch Gov- elected member of various professional awards you have received: the Distin- ernment for more than 10 years on the associations, such as the International guished Service Award of the IISL (2001), Netherlands Space Activities Act. She Academy of Astronautics (IAA), the Acad- the Social Sciences Award of the Inter- has worked as an expert on Legal and emie de l’Air et de l’Espace (AAE) and the national Academy of Astronautics (IAA, Insurance aspects. Her work together International Law Association (ILA). 2008) and the IAF Distinguished Service with the technical experts of NLR and Her strong commitment and drive also Awards (2015). the financial expertise of PWC on the becomes very clear when I share with you topic of Small Satellites, paved the some of the different initiatives Tanja has Dear Tanja, Ladies and Gentlemen, to- way for some Dutch National Laws started or co-founded. First of all, Tanja is day one additional decoration is added governing space activities. a co-founder and member of the Hague to this honourable list: Member of Hon- 2. The second reason for Tanja’s nomi- Space Resources Governance Working our of the Netherlands Space Society. In nation points at her strong personal Group; without her we would probably its General Assembly of June 18th last drive. I mention here the many ini- not be here together today. She was also year, the Board made a proposal for tiatives and contributions to build and a Member of the Founding Board of your nomination, which – without any further deepen the relationships Women in Aerospace Europe. Not a surprise – was accepted. The Board had between her group at the University surprise, as you truly are real woman in three main reasons to support your in Leiden and other stakeholders and aerospace! And allow me to use this oc- nomination: organisations in the Netherlands. The casion to remind all of us, that we still do 1. Tanja Masson-Zwaan plays a leading NVR, the Netherlands Space Society, not have enough women in aerospace, global role in the profiling and imple- was clearly one of those. Tanja puts a and certainly not enough like Tanja. To lot of personal efforts in building the continue the list, she was also a Founding links between her international stu- Board Member of European Centre for dents and the space organisations and Space Law. And last but not least, Tanja industry in the Netherlands. The topic was one of the initiators and members of of Gender Diversity has always been of the Local Organizing Committee of the high importance to her, for which she first ISU – the International Space Univer- continuously acts as a catalyser and sity Space Studies Program, which took role model. place last summer in the Netherlands. 3. Last but not least, Tanja has been a An impressive list, and most probably she very active member of the NVR. As I is already working on one or more new already mentioned she served for two initiatives. periods as a member of the Board, The wider space community in the Neth- including taking up the Vice Chair- erlands knows Tanja well, as she also manship. In this period she played an served for two terms as Board Member important and stimulating role in de- and Vice Chairman of the Netherlands veloping the Society towards what it Space Society NVR, from 2010 till 2016. is today: a very active and recognised Dear Tanja, you are clearly a great Woman organisation in the Netherlands space in Space, with an impressive track record domain. Tanja particularly focused on of activities in the Netherlands as well as promoting the organisation towards around the world. Women and Young Professionals,

6 Ruimtevaart 2019 | 3 with the aim to get them engaged. the Board to convince the General As- develop people and policies for a better Besides, she played an important role sembly that you are a well-deserved new use of space is truly contagious. in the preparation and signing of dif- Member of Honour for the Netherlands You are a true leader in space, an expert ferent MoUs regarding cooperation Space Society. in your domain of expertise and beyond, with other national and international On a personal note I want to add – and as well as a role model for students and space associations. As well, Tanja was I am sure many people will agree with young professionals. It is my great pleas- instrumental in the development of me – that it is always a great pleasure ure to welcome you now as an Honorary the Social Media Policy of the NVR. to meet and talk with you. Your positive Member of the Netherlands Space Soci- and friendly attitude, your energy in ety, NVR. Dear Tanja, with these arguments it must combination with your strong expertise certainly not have been very difficult for and experience, as well as your drive to Congratulations!

advertentie PRIDE to feature as an experiment on ESA’s JUICE mission

The Planetary Radio Astronomy and Doppler Experiment During the Venus Express mission an investigation demon- (PRIDE), developed at JIVE (Joint Institute for VLBI ERIC, strated the potential of the PRIDE methodology in measu- located in Dwingeloo) and Delft University of Technology, ring parameters of the planetary atmosphere at altitudes and aims for multi-disciplinary enhancement of the science out- pressures unreachable by other available techniques. Radio put of planetary and space science missions. PRIDE has been occultation experiments with Venus Express were conducted accepted as one of the eleven experiments of the European from 2012-2014 with the European VLBI Network and Global Space Agency’s (ESA) Jupiter Icy Satellites Explorer (JUICE) VLBI arrays. Among other things, these PRIDE observations mission, scheduled for lift-off in May 2022. PRIDE will ad- provided measurements down to about 45 km above the Ve- dress and enhance the science tasks of the JUICE mission nus surface, deeper than was achieved by other techniques by providing measurements for improvement of the Jovian during the same occultation events. system ephemerides as well as by measuring parameters of the propagation medium penetrated by the spacecraft radio transmission. PRIDE is based on the Very Long Baseline Interferometry (VLBI) technique. The first essential component of the experiment is a modification of “traditional” VLBI, called a near-field VLBI technique, which considers the challenges of conducting interferometric observations of objects within the Solar System. The second component is high-resolution spectrometry of artificial radio signals (emitted by spacecraft). The experiment on the JUICE mission will build on prior successful applications of PRIDE, such as the ESA’s Huygens Titan Probe, Smart-1, Venus Express and Mars Express planetary missions, which have demonstrated the validity of the technique.

Ruimtevaart 2019 | 3 7 SpaceBuzz klaar voor vertrek

Peter van Diepen en Peter Buist

Dit najaar zal het nieuwe programma SpaceBuzz van André Kuipers van start gaan. SpaceBuzz is een VR educatie programma wat speciaal ontwikkeld is voor kinderen van groep 6 en 7 van de basisschool om ze kennis te laten maken met het zogenaamde ‘Overview Effect’ en hen daardoor bewust te maken van de schoonheid en kwetsbaarheid van onze planeet. Onlangs was er een voorlichtingsbijeenkomst van ‘De vrienden van de SpaceBuzz’ op het Mediapark in Hilversum.

Overview Effect zijn negen bewegende stoelen en de mo- Tijdens deze missie werd de bekende Het is een prachtige zonnige zondag- dernste VR-brillen met hoofdtelefoons foto van de opkomende Aarde boven ochtend, begin april, als we een bijeen- geplaatst. Eenmaal plaatsgenomen in het maanoppervlak gemaakt: ‘Earthrise’. komst bezoeken van ‘De vrienden van de een stoel kun je, met een VR-headset op, Voor het eerst zag de mens, van afstand, SpaceBuzz’ op het Joop van de Endeplein een zo getrouw mogelijk nagebootste hoe kwetsbaar de planeet Aarde en zijn in het Mediapark te Hilversum. Het ra- ruimtevlucht meemaken. dunne atmosfeer zijn. ketvoertuig staat er in de blakende zon, Het idee voor de SpaceBuzz, een non- Het effect dat het uitzicht over de Aarde omringd door vergrotingen van foto’s profit initiatief van de Stichting Overview vanuit de ruimte op astronauten heeft gemaakt door André Kuipers zelf tijdens Effect (een ANBI), werd geboren in mei wordt ook wel het ‘Overview Effect’ zijn tweede verblijf in het International van 2017 en de eerste fundraising vond genoemd. Frank White heeft hierover Space Station (ISS). De SpaceBuzz, een al in november van dat jaar plaats. Op 19 onderzoek onder astronauten gedaan en raketvormige trailer achter een vracht- december 2018 werd het onthuld voor kwam met de definitie: The overview ef- wagen, is ongeveer vijftien meter lang en het publiek in bijzijn van André Kuipers fect is a cognitive shift in awareness repor- is voorzien van de nieuwste Virtual Reality en de pers (de onthulling haalde het ted by astronauts during spaceflight, often (VR) technologieën. Er werd ruim ander- jeugdjournaal). Precies vijftig jaar nadat while viewing the Earth from outer space. half jaar aan gewerkt door ingenieurs, Apollo 8 met aan boord Frank Borman, It is the experience of seeing first-hand the programmeurs, technici en onderwijs- Jim Lovell en William Anders als eerste reality of the Earth in space, which is im- specialisten. In het voertuig (zelf statisch) bemande missie om de maan cirkelde. mediately understood to be a tiny, fragile

Links: André Kuipers tijdens de onthulling van de SpaceBuzz. Rechts: André Kuipers met VR-bril in de SpaceBuzz. [Foto’s: SpaceBuzz]

8 Ruimtevaart 2019 | 3 Links: De SpaceBuzz tijdens de onthulling [SpaceBuzz]. Rechts: SpaceBuzz in de blakende zon tijdens de bijeenkomst van de Vrienden van de SpaceBuzz. ball of life, “hanging in the void”, shielded en een demonstratie van de stoelen en leerlingen van andere klassen. Op deze and nourished by a paper-thin atmosp- VR-brillen in de SpaceBuzz. manier delen zij hun ervaringen met an- here. De presentatie van Janine begint met een deren. Na afloop ontvangen de kinderen Het is dit ‘Overview Effect’ dat André twee minuten durend filmpje over André een SpaceBuzz-patch. Kuipers graag wil delen met anderen. Kuipers’ ervaringen in de ruimte. Daarna Hij zegt hierover: “Vanuit de ruimte zag vertelt zij over het ontstaan van het ruim- Komende maanden ik hoe schitterend mooi en bijzonder de tevoertuig en zijn functie. De SpaceBuzz Als school kun je je gratis aanmelden Aarde is. Wij mensen zijn allemaal astro- is een VR-educatieprogramma dat kin- via www.spacebuzz.nl. Er hebben zich naut van een ruimteschip dat de Aarde deren opleidt tot astronaut en daarna op inmiddels al zo’n 300 scholen aange- heet. Daar moeten we ongelooflijk zuinig ruimtemissie stuurt. meld. Dit betekent dat het programma op zijn”. Van de 100 miljard mensen die De astronautenopleiding voor de kinde- al tot 2021 gevuld is. Op dit moment is tot op heden geleefd hebben is slechts ren bestaat uit drie fases: er maar één SpaceBuzz, maar dit zullen een groep van minder dan 540 mensen Fase 1 is een pre-flight astronautenop- er uiteindelijk negen moeten worden. zelf in staat geweest om het effect in de leiding van circa zes uur. De kinderen De eerste SpaceBuzz missie zal, volgens ruimte mee te maken. krijgen les van hun leerkracht over het as- planning, in oktober van dit jaar van start tronautenleven en de rol van de ruimte- gaan. Tot nu toe hebben al meer dan 750 Ambassadeurs vaart in ons dagelijks leven. Speciaal voor kinderen het SpaceBuzz programma De SpaceBuzz is ontwikkeld voor kinde lessen is er een digitale leeromgeving getest. De SpaceBuzz zal niet alleen in deren in groep 6 en 7 (9-11 jaar) van het ontwikkeld, ‘Mission Control’, waar een Nederland worden gebruikt, want de be- primaire onderwijs. Aan boord ‘reizen’ virtuele André Kuipers van alles uitlegt doeling is dat er in meerdere landen één de kinderen door de ruimte, ervaren het en vertelt. Ook worden er waterraketten of meerdere raketvoertuigen komen, met ‘Overview Effect’, komen satellieten en gelanceerd, kunnen kinderen iets sa- dezelfde missie. Spacebuzz is gratis voor het ISS tegen en scheren over het maan- menstellen met een ruimtehandschoen alle kinderen wereldwijd en aanpasbaar oppervlak. Maar voordat de kinderen de aan, moet er op de kop hangend aan het aan andere landen en astronauten. Over ruimte ingaan moeten ze eerst een astro- klimrek een boterham gegeten worden vijf jaar zou het al in tien landen gebruikt nautenopleiding hebben gehad. om de werking van zwaartekracht op kunnen worden. Inmiddels zijn daar de Het ruimtevoertuig is ontwikkeld voor het slikken te demonstreren, en is er contacten al voor gelegd en het team van Nederland maar het heeft een wereld- een astronautentest waarbij de kinderen de SpaceBuzz stelt zijn kennis en ervaring wijde missie. De doelstelling is om zo- moeten samenwerken. De leerkrachten belangeloos beschikbaar voor initiatieven veel mogelijk kinderen in de wereld de kunnen gebruik maken van het lesma- in het buitenland. indringende ervaring van astronauten te teriaal dat via ‘Mission Control’ wordt De komende maanden, tot en met ok- laten beleven, om zo een blijvende mind- aangeboden. tober, zal het team van de stichting met shift bij hen te bewerkstelligen. Op deze Fase 2 is een VR-ruimtereis in de Space- de SpaceBuzz over de wereld reizen en manier wil men zoveel mogelijk zoge- Buzz die ongeveer een dagdeel in beslag een aantal internationale evenementen naamde ‘Ambassadeurs voor de planeet neemt. De SpaceBuzz komt dan op een bezoeken om contacten te leggen en Aarde’ te creëren. locatie dichtbij de school en in groepen fondsen te werven. Van 14 tot 18 oktober van acht leerlingen en één leerkracht is SpaceBuzz aanwezig op het jaarlijkse Drie fases worden er ruimtereizen gemaakt. congres van de Association of Space Ex- De bijeenkomst vindt plaats in een ge- Fase 3 is het post-flight programma. De plorers (ASE) in Houston en van 21 tot 25 zellig, huiselijk, restaurantje op het Me- kinderen krijgen weer les van hun leer- oktober op het International Astronau- diapark in Hilversum. Er zijn zo’n vijftien kracht over de Aarde, Mens & Natuur en tical Congress (IAC) in Washington. Ook genodigden op de eerste bijeenkomst. De Wetenschap & Techniek via ‘Mission Con- zullen zij aanwezig zijn op evenementen tweede bijeenkomst is in de middag. Een trol’. En, net als echte astronauten, sluiten die deze zomer in Nederland worden bijeenkomst bestaat uit een presentatie de kinderen het programma af met een georganiseerd omtrent het vijftigjarige van Janine Geysen, directeur SpaceBuzz, persconferentie voor familieleden en jubileum van de maanlanding.

Ruimtevaart 2019 | 3 9 Links: De bijeenkomst van de Vrienden van de SpaceBuzz. Rechts: De begeleiding van onze ‘ruimtereis’.

Tilburg University met veel interesse gevolgd. Van het begin In de hypermoderne SpaceBuzz staan ne- Voor de ontwikkeling van het lespro- af aan zijn ze bij de SpaceBuzz betrokken gen blauwe comfortabele stoelen naast gramma wordt nauw samengewerkt en hebben ze gewerkt aan het creëren elkaar. Daar kunnen straks de leerkrach- met Prof. Dr. Max Louwerse, Professor van de omgeving in de SpaceBuzz. Ook ten en leerlingen gaan zitten. In iedere Cognitieve Psychologie en Kunstmatige zijn ze betrokken bij de website, het stoel ligt er een VR-bril en hoofdtelefoon. Intelligentie van de Tilburg University. educatieplatform, de fysieke raket en We nemen plaats in een stoel en volgen Professor Louwerse is initiatiefnemer van campagnemateriaal. de instructies die worden gegeven door het project Virtual Humans in the Brabant Met het programmeren van de VR- twee dames die ons gedurende de gehele Economy (VIBE). Dit project is opgezet omgeving zijn ze ongeveer een half jaar ‘ruimtereis’ begeleiden. Voor ons, aan de om virtuele mensen, avatars, mogelijk te bezig geweest. Om de omgeving te wand, is een beeldscherm waarop plots maken die in de nabije toekomst ingezet animeren heb je een aantal expertises André Kuipers, als avatar, verschijnt. We kunnen worden in de gezondheidszorg. nodig. Er moet in eerste instantie een zetten een VR-bril op en stappen onmid- Zijn ervaring en kennis is van onschatbare script geschreven worden en de route van dellijk een andere wereld binnen. Van het waarde voor het project omdat de rol van het ‘ruimteschip’ moet worden geplot. éne naar het andere moment zitten we in André Kuipers, in het lesprogramma en in Daarnaast moet het ruimteschip worden de cockpit van een ruimteschip die door de SpaceBuzz, een virtuele is. Overigens ontworpen, met een groot observatiedek twee astronauten wordt bestuurd. In de gaat Tilburg University een Virtual oplei- waar vanaf je naar de Aarde kunt kijken. linker astronaut herkennen we André dings-, en onderzoeksinstituut ontwik- De grootste klus voor MediaMonks was Kuipers. kelen. om de Aarde zo realistisch mogelijk Om de kinderen een zo goed mogelijke te maken. Zij zijn daar anderhalf jaar Lancering ervaring van een ruimtereis te laten be- mee bezig geweest. Er zijn duizenden Onze ‘ruimtereis’ begint met een lance- leven wordt er gebruik gemaakt van gigabytes aan satellietfoto’s gebruikt, ring. Als het ruimteschip zich losmaakt VR-brillen en hoofdtelefoons. Omdat Googlemaps-data om de lichtjes aan de van de Aarde trillen de stoelen om je helemaal afgesloten bent is er geen nachtkant van de Aarde te laten oplichten daarmee het effect van een lancering te omgevingsinformatie meer. Het lijkt alsof en simulaties voor wolken, lichtbreking versterken. Door de ramen van de cockpit je een andere wereld instapt. Als je naar en -reflectie en zelfs de beweging van het zien we het hemelse blauw langzaam links, rechts, boven of onder kijkt veran- Noorderlicht. vervagen en overgaan in zwart. We zijn in dert het beeld met je mee. Het is driedi- De SpaceBuzz is geprogrammeerd in de ruimte. Wat wordt bevestigd door een mensionaal, interactief en 360 graden. Unity, een ‘game engine’ waarin de om- bloknoot en een pen die voor ons op een geving, interacties en regels ingebouwd soort dashboard lagen maar nu zijn gaan De ontwikkelaars: kunnen worden. Hierin zit ook een zweven. De bewegingen van de twee MediaMonks en Unbranded standaard ‘physics engine’ die de natuur- voorwerpen voelen heel natuurgetrouw Unbranded, een decorbouwer op het kundige regels beheerd, zoals voor een aan, je zou de bloknoot en de pen zo wil- Mediapark, heeft de raket gebouwd. Om zwaartekrachtloze omgeving. Om een len pakken. Ook het licht lijkt onder de de ervaring in de SpaceBuzz zo realistisch gevoel van gewichtloosheid te creëren juiste hoek binnen te vallen in het ruimte- mogelijk te maken hebben zo’n 100 men- moeten een aantal dingen samenkomen: voertuig t.o.v. de zon. De programmeurs sen van het bedrijf MediaMonks meege- belichting, animaties en simulaties. van MediaMonks hebben geen half werk werkt aan het project, waarvan ongeveer Tijdens de lancering wordt er gebruik geleverd. 75 mensen aan de VR-ervaring. Media- gemaakt van trillende stoelen. Na de lancering verschuiven wij in het Monks is een Creatief Digitaal Productie ruimteschip naar een andere ruimte waar Bureau in Hilversum. De medewerkers SpaceBuzz zich een enorm luik opent en wij uitzicht van MediaMonks hebben allen een tech- De presentatie van Janine duurt ongeveer over de ruimte en de Aarde krijgen; het nische- of IT-achtergrond en delen een een uur. Na afloop is er nog tijd om vragen ‘Overview Effect’. Even lijkt het of we in interesse in de ruimtevaart. Livestreams te stellen en kunnen we de SpaceBuzz het ISS zitten, genietend van het uitzicht van lanceringen worden door hen allen zelf gaan ervaren. vanuit de Cupola. De Aarde draait onder

10 Ruimtevaart 2019 | 3 ons door. Zo zien we de continenten, bliksem, steden in het donker, maar ook Partners en donateurs gezocht! lampjes van vissers op zee, realistische overgangen van dag naar nacht en vice Om het SpaceBuzz educatieprogramma voor zoveel mogelijk kinderen versa en het Noorderlicht. Net zoals An- beschikbaar te stellen zoeken we donateurs en partners. Helpt u ons met de dré Kuipers dat zag vanuit het ISS. Het is bouw van de tweede SpaceBuzz die kinderen inspireert met het perspectief van een ervaring die heel dicht bij de realiteit astronauten? Zodat ook zij ambassadeurs van planeet Aarde worden, net als komt. Andre Kuipers en alle andere astronauten! Iedere bijdrage is welkom, van klein tot groot! Kijk op onze website voor Maan meer informatie over het SpaceBuzz donateurschap. Of stuur een mailtje aan We vervolgen onze reis naar de Maan. janine@spacebuzzfoundation voor meer informatie over ons (internationale) Onderweg komen we satellieten en het partnerprogramma en onze bijzondere SpaceBuzz-op-locatie mogelijkheden. ISS tegen. André Kuipers geeft, als avatar, https://www.spacebuzz.earth/ uitleg over de ruimtevaartuigen. Een reis naar de Maan duurt in het echt een aantal dagen maar in de SpaceBuzz zijn we er Aarde. Door de ramen van de cockpit zien een prachtige ervaring te wachten. Niet binnen een mum van tijd. En dan scheren we de lucht rood kleuren als we door de alleen de ruimtereis maar ook het proces we over het Maanoppervlak. Onder ons dampkring vliegen. Even later staan we er naartoe (de astronautenopleiding) en zien we Maankraters. Even hebben we de weer op het schoolplein en kunnen we het proces erna. De kinderen leren over tijd om ons voor te stellen hoe imposant uitstappen. de ruimtevaart, techniek, wetenschap, het moet zijn geweest om dit in het echt De ruimtereis in de SpaceBuzz neemt de Aarde, samenwerken, communiceren, te zien, zoals de astronauten van de Apol- zo’n twintig minuten in beslag. Het is creatief zijn en het geven van een pers- lovluchten naar de Maan in de jaren ’60 en een indrukwekkende ervaring die je heel conferentie. Vaardigheden die ze in hun ‘70. De stilte in de koptelefoons is geheel even het leven van astronauten in de verdere leven kunnen gebruiken en hen op zijn plaats. ruimte doet beleven. De kinderen van de voorbereiden om ‘Ambassadeurs van de Het is nu tijd om terug te keren naar de scholen die zich hebben aangemeld staat planeet Aarde’ te worden. Apollo 11: first steps edition

Peter Buist

Deze documentaire over Apollo 11, dit jaar een halve eeuw geleden, neemt je mee naar het hart van de onderneming om de eerste mensen op de maan te zetten én weer veilig terug te brengen. Je voelt de spanning bij de voorbereiding, de lancering, de landing en de terugkeer op aarde. Een verslag van de persvertoning en de, mede door NVR georganiseerde, première in het Haagse Omniversum.

Nederlandse première Hoogtepunten in beeld waren voor mij de nen de quarantaine module. Op 15 en 17 april ging de nieuwe docu- Saturnus-V raket op het lanceerplatform Niet alleen het beeldmateriaal is erg mentaire in het Omniversum in premi- gefilmd vanuit de lucht, de Crawler die de indrukwekkend, ook geluidseffecten ère. Beide avonden, mede georganiseerd raket naar het lanceerplatform brengt, de worden op een goede manier ingezet door de NVR, waren uitverkocht en personenlift die de bemanning naar de om de spanning op te bouwen, zoals daarmee een groot succes. Apollo As- top van de raket brengt op het lanceer- die van de hartslag van de bemanning tronaut trainer Scott Millican, bekend in platform, de enorme schare publiek dat tijdens verschillende fasen van de vlucht. Nederland als de oprichter van HE Space, bij de lancering aanwezig is (een miljoen De audio-opnames zijn geselecteerd uit verzorgde een inleiding bij de film en mensen verzamelden op de publieke meer dan 11.000 uur aan materiaal van beantwoordde vragen van het publiek. Ik terreinen en stranden rond het Kennedy zo’n 60 hoofdpersonen betrokken bij de heb de documentaire twee keer gezien, Space Centre) en het naderen van de eerste maanlanding. Deze opnames zijn de eerste keer samen met Piet Smolders maanlander gefilmd vanuit de Comman- gebruikt om het verhaal te vertellen; er bij de persvertoning op 16 april en de do en Service Module na de opstijging van is geen commentator die uitlegt wat het avond daarop samen met mijn 9 jaar het maanoppervlak. Dit zijn alle beelden publiek te zien krijgt. oude zoon. die erg goed tot hun recht komen op een De regisseur heeft een opmerkelijke pro- De uitgave van de documentaire, waarin groot scherm. cedure gevolgd om deze documentaire te niet eerdere gebruikte 70 mm film- en Zover ik kon nagaan zijn de echt nieuw maken. Hij begon met het recreëren van audio-opnames, is getimed om samen beschikbare beelden die van de lancering, de hele 9-daagse missie in een ongeveer te vallen met het 50-jarig jubileum op opnames binnen mission control, van het 9 dagen durende film, om alles compleet 20 juli van de eerste maanlanding. Som- oppikken van de capsule in de Grote Oce- en in de juiste volgorde te krijgen. Ver- mige beelden waren wel bekend, maar aan na terugkeer op aarde en sommige volgens heeft hij de boel ingekort, met alleen van 35 mm opnames. Vrijwel post-mission beelden zoals opnames bin- een selectie van beelden die het meest alle bioscoopfilms zijn tot op heden op 35mm formaat gedraaid en worden ook op dit formaat in de bioscoop vertoond. 70mm wordt o.a. gebruikt voor IMAX- films en hebben dan ook een 70 mm IMAX-projectie nodig. Uniek is dat er wel 70 mm opnames van de Apollo 11 missie gemaakt zijn maar dat deze tot nu toe niet waren gebruikt (en tot voor kort zelfs zoekgeraakt). Het gebruik van de 70 mm opnamen levert een documentaire op die goed tot zijn recht komt op het grote scherm (840 m²!) van het Omniversum in Den Haag.

12 Ruimtevaart 2019 | 3 geschikt zijn voor een grote projector gebeurtenissen: lancering, landing op de is opvallend prominent in beeld: JoAnn H. en voor het publiek dat naar musea en maan en terugkeer op aarde. Alleen het Morgan. Zij was als 28-jarige Instrumen- science centres gaat, tot de 47 minuten die feit dat de stuwstof van de maanlander tation Controller de eerste vrouw ooit in nu getoond worden in het Omniversum. bijna op is als Neil Armstrong over het de zogenaamde Firing Room, de control De muziek, speciaal gecomponeerd voor maanoppervlak blijft vliegen op zoek naar room van waaruit de lancering werd gere- de documentaire, is ook de moeite waard een vlakke plek om te landen, is misschien geld (waarna Mission Control in Houston en werd gespeeld door instrumenten uit niet duidelijk voor iemand die van dit feit het overnam voor de rest van de missie). de tijd van de eerste maanlanding, met niet op de hoogte is. De film laat wel een Een andere vrouw, Frances Northcutt, een grote rol voor de legendarische Moog indicator zien met de tijdseenheid, maar moet aanwezig geweest zijn in een back synthesizers. Op het grote scherm van vermeld niet dat het dan bij Armstrong room van Apollo 11’s Mission Control in Omniversum, uitgerust met 36 luidspre- bekend is dat er nog voor 60 seconden Houston; ze is niet te zien in de film maar kers, zeskanaals digitaal geluid en zes stuwstof in de tanks zat. Als uiteindelijk schijnt wel te horen te zijn in een audio- subwoofers voor voelbaar lage tonen, le- Armstrong de maanlander neerzet in een fragment. vert dit samen met de beelden een fraaie vlak gebied is er nog maar voor 20 secon- ervaring op. den stuwstof over. Tot slot De documentaire geeft een mooi tijds- De documentaire op IMAX-formaat Tijdsbeeld van historische beeld van de late jaren zestig. Ik vond maakt gebruik van origineel beeldma- gebeurtenis het opvallend dat, net als tegenwoordig teriaal en geluid, waarvan een gedeelte Ik vroeg me af bij de persvertoning of iedereen met een mobiele telefoon alles recent (her)ontdekt werd in de kluizen mensen zonder achtergrondinformatie bij belangrijke gebeurtenissen filmt, ook van NASA. Daardoor krijg je het gevoel het verhaal voldoende konden volgen, bij de lancering van de Apollo 11 de meer- dat je zelf aanwezig bent bij de missie uit maar de volgende dag bleek dat mijn derheid van het toegestroomde publiek 1969 die de astronauten Neil Armstrong, zoon daar geen enkele moeite mee had. met een fotocamera voor het oog stond. Buzz Aldrin en Michael Collins naar de Hij begreep wat er aan de hand was en De enige vrouw rechtstreeks betrokken maan voerde. was erg opgewonden bij de belangrijkste bij de lancering op Kennedy Space Center Het filmproject is niet alleen belangrijk omdat het een mooie documentaire op- geleverd heeft maar ook omdat het heeft bij gedragen tot archivering en documen- tatie van het vele film- en audiomateriaal aanwezig in de NASA archieven. Al het audiomateriaal is gedigitaliseerd, geca- talogiseerd en doorzoekbaar gemaakt, hetgeen voor historici van groot belang kan zijn.

Deze film is te zien in het Omniversum en is in het Engels gesproken zonder Nederland- se ondertiteling. Voor actuele informatie zie https://www.omniversum.nl/

Ruimtevaart 2019 | 3 13 Memories

Michael Collins: “Vóór alles wil je terug!”

Piet Smolders, www.smoldersonline.nl

ort na hun terugkeer op aarde keek hij uit op het hoofdkwartier van zijn vlucht van Joeri Gagarin. Collins: “How bezochten de eerste drie maan- vroegere werkgever. right you are! Ik geloof dat wat het gaan vaarders Armstrong, Aldrin en Om te beginnen gaf ik hem een exemplaar naar de maan betreft Gagarin een belang- Collins ons land. Nadat we op van mijn boek “Soviets in Space”. Snel rijker drijfveer voor ons was dan Spoetnik. K een boot door de grachten van Amster- bladerde hij het door en stuitte op een Er was geen twijfel aan: we hadden het dam hadden gevaren mocht ik op een foto van kosmonaut Boris Volynov als gevoel in een race te zitten. En omdat we persconferentie enkele vragen aan hen parachutist. “Is dat een onderdeel van hun verslagen waren door de Russen wat be- stellen, maar tot een echt gesprek kwam opleiding, parachutespringen?” vroeg hij treft een vlucht in een baan om de aarde het niet. Bij de tiende verjaardag van hun verbaasd. Ik knikte bevestigend. “Nooit vroegen we ons af: Wat kan onze volgende vlucht, in 1979, probeerde ik weer met of te nimmer zou ik uit een vliegtuig sprin- zet zijn? Dat was: naar de maan gaan. hen in contact te komen. Neil Armstrong gen, behalve in een noodgeval”, riep hij uit. Toen ik in 1964 in het ruimtevaartpro- liet me per brief weten dat hij geen inter- Waar Armstrong zich altijd ongemakkelijk gramma kwam vroegen sommigen mij of view zou geven. Ook Buzz Aldrin, die na leek te voelen en Aldrin je meteen begon ik vond dat we met de Russen in een race de vlucht in psychische en alcoholpro- door te zagen over zijn Mars Cycler, bleek zaten. Ik kon toen eerlijk antwoorden met blemen was geraakt, bleef zich voorlo- Michael Collins een vlotte en plezierige zowel yes als no. Ik geloof dat we in een pig aan het publiek onttrekken. Later verteller. Hij ontpopte zich als een man race zaten, maar dat feit had geen invloed zou ik hem enkele malen ontmoeten. zonder kapsones, die de gestelde vragen op ons dagelijks leven of op onze dage- Maar Michael Collins, die tijdens Apollo bloemrijk beantwoordde. lijkse beslissingen. We hadden onze eigen 11 eenzaam in zijn moederschip om Ons gesprek begon met de vaststelling dat koers en ons eigen tempo bepaald. Als er de maan had gedraaid, stemde toe. Ik Amerika’s maansuccessen terug te voeren toen iemand gekomen zou zijn (Michael ontmoette hem als directeur van het be- waren op een trauma dat de VS opliepen buigt zich naar me toe, samenzweerderig faamde National Air and Space Museum bij de lancering van de eerste Spoetnik fluisterend) “Hey, de Russkies staan op het in Washington. In zijn ruime werkkamer en dat vervolgens versterkt werd door de punt naar de maan te vliegen” dan hadden

Foto van “one small step”, genomen van Smolders’ zwart-wit Michael Collins in de Apollo-trainer, een maand voor het vertrek van TV met een Yashica 6x6 camera op statief op Kodak Tri-X film, op Apollo 11. [NASA] maandag 21 juli 1969 om 03.56 in de ochtend. Gebruikt in het boek “Amerikanen op de maan.” [Piet Smolders]

14 Ruimtevaart 2019 | 3 we hadden we het niet anders of vlugger de aarde niet vinden. Je zoekt verder. Dat stikstofrijke lucht die je een beetje dronken kunnen doen dan we het deden.” is het begin. Iets heel vreemds. Ons hele maakt. Het tweede aspect is psychisch: je leven weten we precies waar de aarde is. raakt zó ver weg van het oppervlak en Er gaat een hardnekkig gerucht dat Daar onder onze voeten of onder onze van alles wat je tevoren kende dat je je le- nogal wat maanvaarders na hun vlucht rug. Heel soms onder ons hoofd. Maar we venslijn zou willen doorsnijden en alsmaar in de religie of alternatieve weten- weten altijd waar ze is. En nu weet je dat doorgaan, steeds verder naar beneden. schappen zijn gedoken. plotseling niet meer.” Aanvankelijk dachten onze dokters dat “Ik geloof dat dat overtrokken wordt. “Dus je eerste job is de aarde te vinden. Je zoiets met de astronauten ook wel eens Niet erg veel ex-astronauten hebben grijpt de stuurknuppel en laat het ruimte- zou kunnen gebeuren. Dat je niet meer dat gedaan. Ik weet niet precies hoeveel schip draaien, eerst de ene kant op, dan de terug zou willen als je eenmaal zo ver van Amerikanen er tot nu toe in de ruimte zijn andere. En als je de aarde eenmaal hebt de aarde zou zijn. Het touw doorsnijden geweest. Veertig? Nou, zo’n stuk of drie gevonden, dan zie je hoe prachtig ze is. Erg en steeds maar verder vliegen. Nou, niets hebben dat soort banen aangenomen. klein, zoiets als je duimnagel. Je kunt haar bleek minder waar. Er is dat geweldig Statistisch gezien is dat niet iets om grote met je duimnagel bedekken. En ze is blauw sterke gevoel, zoals een magnetische conclusies aan op te hangen. en wit. Je ziet het blauw van het water en kracht, dat je met de aarde verbindt. En je Wel, we hebben Jim Irwin van Apollo 15 het wit van de wolken. Het land daar zie je voelt dat je heel erg gelukkig bent met die die “God op de maan vond.” Hij heeft een niet zoveel van. Alleen Noord-Afrika komt aarde om op te leven. Niet alleen ben je blij stichting en praat over godsdienst. Ed Mit- licht roestbruin over. Maar als dat van je af- dat je er weer naar terug kunt, maar ook chell van Apollo 14 was al voor zijn vlucht gekeerd is, dan zie je praktisch alleen maar realiseer je je dat de mensen daar gelukkig erg geïnteresseerd in alles wat met buiten- blauw en wit. Erg helder, helderder dan de kunnen leven.” zintuiglijk contact (telepathie en zo meer) volle maan op een mooie avond. Bij dat “Als je eenmaal rond de maan draait, nou te maken heeft. Ook hij richtte nadien een licht kun je al bijna een boek lezen. Maar die ziet er verschrikkelijk uit. En als je de stichting op die hier mee te maken heeft, de aarde is nog veel schitterender, wel vier andere kant op kijkt zie je niets. Totdat je maar nu doet hij alweer wat anders.” keer zo helder als de volle maan. En dan plotseling die prachtige kleine blauw-witte voel je hoe je met je hele bewustzijn in de bal ziet hangen. Boven alles krijg je dan het En Buzz Aldrin? richting van de aarde wordt gezogen. Het gevoel dat de aarde erg teer en kwetsbaar “Aldrin heeft psychische problemen ge- is net een sterke magneet, dat juweeltje in is, dat er iets mee zou kunnen gebeuren. had. Hij heeft een zware depressie door- de verte.” En als je dan terugkomt op aarde, dan ga gemaakt en is in het ziekenhuis terecht Michael lacht geamuseerd: “Misschien je jezelf die vragen opnieuw stellen: Is het gekomen. Hij had ook problemen met de herinner je je nog, Piet, dat in de eerste een tere planeet? Kan ze gemakkelijk in alcohol. Maar kijk eens, my God, in een jaren van de ruimtevaart sommige art- verkeerde zin worden veranderd? Wat zou groep van veertig mensen mogen er toch sen zich afvroegen of er niet iets als een er allemaal fout kunnen gaan? En dan blijkt wel drie een wat afwijkend gedrag verto- “break-away effect” zou kunnen optreden. de kijk die je er in de ruimte op had plotse- nen? En alleen van Aldrin kun je zeggen Als mensen erg diep onder water zijn ling een heel nauwkeurige. dat hij – zij het tijdelijk – wat abnormaal gebeuren er twee dingen. Allereerst iets Wat dat betreft zou het voor iedereen was. Wat ik belangrijk vind is dat zoveel lichamelijks. Dat heeft te maken met de goed zijn eens naar de maan te vliegen!” astronauten helemaal niet aangeslagen waren door hun trip en gewoon doorgin- gen nadat ze waren teruggekomen. Dus vind ik het onzin als ze me vragen: Wat is er in hemelsnaam met jullie gebeurd daar in de ruimte?”

Feit blijft natuurlijk dat zoiets een geweldige ervaring is. Heeft het uw kijk op het leven beïnvloed? “O ja, vliegen naar de maan verandert je visie zeker. Niet zozeer het vliegen in de ruimte. Wat die Russen tot nu toe hebben gezien komt veel dichter bij wat je uit een verkeersvliegtuig ziet dan wat wij zagen toen we naar de maan vlogen. De aarde te zien, erg klein. Dat is het denk ik. Het volgende zegt al iets over je ervaringen op weg naar de maan. Ons ruimteschip had vijf ramen. Je kijkt door raam nummer Michael Collins met het boek over “the Piet Smolders tijdens een presentatie één en je ziet niks. En dan kijk je door raam Russkies”. [Piet Smolders] voor TROS Aktua TV in de F-1 motor van nummer twee en je ziet niks. En je kijkt een der drie overgebleven Saturnus 5 ra- ketten, in Huntsville. [Paul Wallenburg] door die andere ramen: ook al niks. Je kunt

Ruimtevaart 2019 | 3 15 Technologie, teamwork én plezier bij FIRST® LEGO® League

Marleen de Kanter

Wie kent het niet, LEGO® is onmisbaar in de speelgoedkist in huis. Het is ook een heel handig bouwsteentje voor de robots die kinderen van 9 tot 15 jaar bouwen voor de wereldwijde technologiewedstrijd FIRST® LEGO® League. Elk jaar werken vele kinderen aan het programmeren van een robot en het onderzoeken van een vraagstuk over een wisse- lend thema. Afgelopen seizoen was het thema ‘Into Orbit’.

Teamleden werken aan hun robot bij de wedstrijdtafel. [fotograaf: Thomas Vugs] Het draait niet alleen om de robot De Core Values Elk voorjaar stijgt de spanning weer op veel scholen. Wat wordt dit jaar het • Ontdekking: we verkennen nieuwe vaardigheden en ideeën. thema van de FIRST® LEGO® League • Innovatie: we gebruiken creativiteit en doorzettingsvermogen om problemen op (FLL)? Wat voor missies moet de robot te lossen. uitvoeren op de wedstrijdtafel? Welk • Effect: we passen toe wat we hebben geleerd om onze wereld te verbeteren. vraagstuk gaan we onderzoeken? Onder • Integratie: we hebben respect voor elkaar en omarmen onze verschillen. begeleiding van de teamcoach gaan de • Teamwork: we bereiken meer als we samenwerken. kinderen aan de slag om in meerdere • Plezier: we hebben plezier en vieren wat we doen! sessies een LEGO MINDSTORMS® Ro- bot te programmeren. Deze robot gaat op een speciale tafel van 2,5 bij 1,25 meter opdrachten uitvoeren en doet daarbij Meer programma’s van precies wat de kinderen geprogrammeerd hebben. De robot moet voorwer- Stichting Techniekpromotie pen verplaatsen, over obstakels rijden en allerlei acties in werking stellen. Doet de Naast de FLL-programma’s zet Stichting Techniekpromotie zich ook in voor de robot wat ‘ie moet doen, dan scoort het volgende programma’s: team punten. OO Techniek is een landelijke techniekwedstrijd voor alle groepen van het Dit is spectaculair en zeer aansprekend basisonderwijs. De leerlingen werken aan verrassende technische vraagstukken voor de deelnemers, maar toch draait rondom een thema. Kinderen én leerkrachten raken spelenderwijs bekend met FLL niet alleen om de robot. Elk team techniek. In juni vindt het OO Techniek Spektakel plaats, een prachtig evenement van maximaal tien kinderen werkt ook waar hoogleraren in toga en andere vrijwilligers van Stichting Techniekpromotie hard aan een project. Ze bijten zich vast het werk van de kinderen bewonderen en jureren. in een vraagstuk en gaan op zoek naar Eureka!Cup is een landelijke technologiewedstrijd voor onderbouw HAVO en een innovatieve oplossing. Bij alle activi- VWO. Leerlingen buigen zich over vraagstukken uit de praktijk van 6 bedrijven teiten van de kinderen spelen de Core Va- en organisaties. In mei vindt de Eureka!Day plaats, waar de teams hun prototype lues een belangrijke rol, de kernwaarden en het doorlopen proces presenteren aan medewerkers van de organisaties en de die zo belangrijk zijn in onze moderne vrijwilligers van Stichting Techniekpromotie. samenleving. Meedoen zorgt niet alleen voor kennis en kunde op het vlak van technologie, maar zeker ook voor groei is heel bijzonder dat kinderen tussen 9 en World Festival in Detroit Michigan (VS). op persoonlijk vlak. 15 jaar hier mee bezig zijn!” De eerste prijs voor de Benelux ging dit In het kader van dit thema hebben ESA jaar naar de MarsMellows, een team van Thema ‘Into orbit’ spreekt en NASA intensief samengewerkt met zeven kinderen uit Delft en Den Haag. kinderen enorm aan FIRST en LEGO® Education. Er zijn speci- Hun project ging over het verbeteren van Elk jaar is er een ander thema, zo was het ale video’s gemaakt, onder andere vanuit de smaak van voedsel in de ruimte. De thema in 2016 ‘Trash Trek’, in 2017 ‘Ani- het ISS door Alexander Gerst. Astronau- kinderen ontwikkelden daartoe een pro- mal Allies’ en in 2018 ‘Hydro Dynamics’. ten en andere wetenschappers gaven totype voor een ‘geurmasker’, waarmee Dit jaar was het thema ‘Into orbit’ en veel informatie over diverse onderwer- astronauten voor hun ruimtevlucht hun hebben de kinderen onderzocht hoe een pen binnen dit thema. Ze verzorgden reukzintuig kunnen trainen en daarmee leven in de ruimte eruit zou kunnen zien. bronnen waar kinderen voor hun onder- voorkomen dat hun smaakbeleving in de Ze hebben onderzocht welke problemen zoek terecht konden. ruimte verminderd. Tijdens de vlucht kan ze kunnen tegenkomen en daar oplos- het masker helpen de smaak van voedsel singen voor bedacht. 325.000 kinderen wereldwijd te versterken. Brigitte van Helden, directeur van Stich- Wel 325.000 kinderen uit meer dan 90 Drie medewerkers van ESA waren te ting Techniekpromotie: “Het thema van verschillende landen nemen deel aan de gast tijdens de Beneluxfinale en hielpen dit seizoen spreekt kinderen enorm aan, FLL en nog veel meer leerlingen gaan onder andere bij de jureringen, te we- maar is soms lastig om je iets bij voor jaarlijks met het lesmateriaal aan de slag. ten Jennifer Ngo-Anh, hoofd van ESA’s te stellen. Dat betekent dat er goed on- Elk team mag zich presenteren op regio- Human Research Office, Martin Born, derzoek moet worden gedaan. Gelukkig finales, waarbij juryleden hen beoordelen Product Assurance and Safety Manager, helpt hun natuurlijke nieuwgierigheid op de verschillende aspecten. Afgelopen en Michel van Pelt, Cost Engineer en om met het onderzoek de diepte in te seizoen mochten uit de 28 regiofinales in Concurrent Design team leader. Michel gaan. De keuze in de problematiek voor de Benelux 50 teams door naar de grote van Pelt: “Ik was verrast door het hoge het project was breed. Dat kon fysiek finale in het Klokgebouw in Eindhoven niveau van de projecten en presentaties, zijn, maar ook mentaal. Een langdurige op zaterdag 16 februari. De winnende en zeker ook de originele onderwerpen. ruimteverkenning binnen ons zonnestel- teams van deze finale bemachtigen, In de jureringsgroep waar ik bij hielp sel is een heel complex gebeuren en het naast hun Benelux titel, een plaats op het kwam een team langs die voorstelde om

Ruimtevaart 2019 | 3 17 Links: teamleden doen een dansje! Plezier hebben staat hoog in het vaandel bij de FIRST® LEGO® League [fotograaf: Thomas Vugs]. Rechtsbo- ven: de winnaars van de Champions Award 2019: de MarsMellows [fotograaf: Thomas Vugs]. Teamleden presenteren hun innovatieve oplossing aan de jury. [fotograaf: Erik Janssens]

honden naar het ISS te sturen, als maatje aan hun onderzoek. Een team bestaat uit len vergeten! voor de bemanning. De honden zouden maximaal 6 kinderen van 6 tot 10 jaar. Meer informatie over de FIRST® LEGO® goed getraind worden en met een soort Dit jaar komt er uitbreiding van de FLL- League: www.firstlegoleague.nl, over luier worden uitgerust om te voorkomen familie. Op 1 augustus lanceert LEGO® OO Techniek: www.ootechniek.nl en dat behoeften door het ISS zouden gaan Education het nieuwe programma over Eureka!Cup: www.eurekacup.nl. vliegen. Een ander team had onderzocht FIRST® LEGO® League Jr. Discovery edi- Het door Alexander Gerst in het ISS ge- of je raketsla in gesimuleerde Marsgrond tion. Kinderen van 4 tot 6 jaar gaan aan maakte filmpje is hier te vinden: www. kan laten groeien met urine, in een zelf- de slag met LEGO® DUPLO®. De basis is youtube.com/watch?v=zidR6Lr2dHM. gebouwde mini-kas. De jury vond de sla een set DUPLO over het pretpark met di- Voor de evenementen kunnen wij veel prima te eten.” verse bewegende onderdelen die tot de vrijwilligers gebruiken. Wil je ons helpen verbeelding spreken, zoals schommels, als vrijwilliger, ga dan naar de betref- Leren terwijl je plezier hebt kanonnen en hellingbanen. Ook op deze fende website of stuur een e-mail naar Steeds meer mensen zien de noodzaak leeftijd kunnen ze al onderzoek doen: [email protected]. van het integreren van technologie in hoe ver denk je dat je auto komt vanaf de het onderwijs. LEGO® Education doet hellingbaan? Elk jaar is er een andere set De auteur werkt als educatief mede- veel onderzoek en aan de hand van de DUPLO als thematische aanvulling; dit werker bij Stichting Techniekpromotie resultaten ontwikkelen ze producten jaar was dat een stoere raket. (http://www.techniekpromotie.nl). Deze voor verschillende onderwijsgebieden en LEGO Education benadrukt in het les- stichting maakt zich sterk om ieder kind leeftijden. Zo is er ook een programma materiaal dat je vaak meer bereikt dan in aanraking te brengen met technologie, voor kinderen van 6 tot 10 jaar, genaamd je ooit alleen kunt bereiken als je samen door het ontwikkelen van lesmateriaal, FIRST® LEGO® League Jr. In dit pro- de schouders eronder zet, elkaar helpt het ondersteunen van leerkrachten en het gramma werken de kinderen aan hun en plezier hebt. Dankzij FLL doen vele organiseren van evenementen voor kinde- Model, een LEGO® WeDo 2.0 robot, en kinderen ervaringen op die ze nooit zul- ren van 4 tot 18 jaar.

18 Ruimtevaart 2019 | 3

Volkssterrenwacht Simon Stevin en de Apollo 10 en 11 missies

Wim Holwerda

Op 21 juli 2019 is het 50 jaar geleden dat Neil Armstrong en Edwin Aldrin de eerste voetstappen in het maanstof achterlieten. Een geweldige prestatie waar meer dan 600 miljoen televisiekijkers en nog veel meer radioluis- teraars op aarde rechtstreeks getuige van waren. Ook nu zal men weer uitgebreid stil staan bij deze onvergetelijke gebeurtenis. Minder bekend is dat ook amateurs via de Volkssterrenwacht Simon Stevin (destijds in Ou- denbosch en sinds 2015 op dezelfde locatie herrezen als Volkssterrenwacht Tivoli) een bijdrage leverden aan het maanonderzoek en het Apollo project.

n 1961 werd in het Noord-Brabantse de tijd van de eerste verkenning van de bijdrage leveren aan het Apollo project. Oudenbosch de Volkssterrenwacht ruimte door de mens en de Apollo missies Allereerst werd Vermeesch gevraagd om Simon Stevin als eerste publieksster- naar de maan. mee te doen aan het wereldomspannend renwacht in Nederland opgericht door waarnemingsprogramma LION (Lunar Itwee broeders van het toenmalig kloos- Volkssterrenwacht Simon International Observers Network), ge- ter. Stevin en Project Apollo durende de maanvluchten van Apollo 10 De sterrenwacht heeft zich, vooral in Dankzij de goede contacten met NASA en Apollo 11 in respectievelijk mei en juli de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw, van de begin 1969 aangestelde directeur 1969. De bedoeling was dat zowel vanaf mogen verheugen in een grote belang- van Simon Stevin, Theo Vermeesch, kon de aarde als door de astronauten zou stelling uit binnen- en buitenland. Dit was men vanuit Oudenbosch een directe worden uitgekeken naar kortdurende veranderingen op het maanoppervlak. Met kijkers had men vanaf de aarde namelijk MAANifestatie 2019 soms in bepaalde gebieden verschijnselen waargenomen die zouden kunnen duiden Ter gelegenheid van het 50-jarig jubileum van de eerste maanlanding, en de samen- op bijvoorbeeld vulkanisme of inslagen. werking tussen NASA en de Volkssterrenwacht in Oudenbosch tijdens de Apollo 10 Er was door NASA een lijst opgesteld van en 11 missies, is de sterrenwacht op 20 en 21 juli a.s. open voor het publiek. Speciaal welke maanformaties op welk tijdstip in grootouders, die de Apollolandingen nog bewust hebben meegemaakt, zijn met hun de gaten gehouden moesten worden. kleinkinderen bijzonder welkom. Er bestaat de laatste tijd een groeiende belangstel- Eventuele waarnemingen moesten on- ling voor sterrenkunde en ruimtevaart onder de jeugd en dit is een prima gelegenheid middellijk gecodeerd per telegram aan om dat te stimuleren. Meer informatie: www.sterrenwachttivoli.nl/apollo11. Voor Amerika worden doorgegeven. een overzicht van evenementen in Nederland die aan de viering van 50 jaar maanlan- Volgens het draaiboek zou tijdens de ding gerelateerd zijn: www.50jaarmaanlanding.nl. maanvlucht een aantal vrijwilligers van Simon Stevin gedurende telkens 15 mi-

20 Ruimtevaart 2019 | 3 Linksboven: bezoekers en vrijwilligers van de sterrenwacht Simon Stevin volgen de eerste maanwandeling (ingekleurde zwart-wit opname). Linksonder: het schoollokaal in De Bukehof met de radio-ontvangstapparatuur in vol bedrijf tijdens Apollo 11. Rechts: aankondiging voor de speciale Apollo 11 activiteiten van Simon Stevin. [Foto’s Archief Simon Stevin] nuten bepaalde formaties op de maan astronauten een lichtverschijnsel hadden capsule uit de ruimte konden worden be- observeren en de waarnemingen note- waargenomen, is er toen op de sterren- luisterd. De sterrenwacht had van NASA ren. Tijdens de vlucht van de Apollo 10 wacht niets bijzonders gezien. de frequenties doorgekregen waarop de in mei 1969 was het gedurende drie van Behalve deelname aan het LION pro- telemetrische gegevens en de spraak van de vijf avonden helder. Er is toen visueel gramma werden door de sterrenwacht tal de astronauten konden worden ontvan- waargenomen met zowel de 30 cm als de van publieksactiviteiten georganiseerd gen. De benodigde ontvanger was door 15 cm Maksutov kijker. Op de Volksster- ter gelegenheid van de vlucht van Apollo de TH Eindhoven in bruikleen gegeven. Er renwacht zijn toen geen veranderingen 11. Men verwachtte een grote belang- waren drie antennes opgesteld, gebouwd op het maanoppervlak waargenomen. stelling van het publiek en daarom werd door vrijwilligers van de sterrenwacht. De besloten om uit te wijken van de beperkte antennes werden gericht met behulp van Apollo 11 ruimte in het klooster, waar de sterren- Apollo baangegevens die in Amerika wa- Bij de vlucht van Apollo 11 werd behalve wacht toen gevestigd was, naar de nabij ren berekend en de positie van de maan, tijdens de vlucht ook gevraagd om in gelegen basisschool “de Bukehof”. berekend door een van de vrijwilligers. de periode direct daaropvolgend nog Deze werd in korte tijd omgetoverd tot een De eerste dag van de Apollo 11 vlucht waarnemingen te blijven doen. Dit om waar vluchtleidingscentrum. Behalve een werden de radiobakens van de capsule eventuele uitbarstingen of inslagen te tentoonstellings- en een filmruimte was er ontvangen en een dag later werd de stem kunnen correleren met metingen door de een radiokamer waar diverse buitenlandse van een van de astronauten luid en dui- seismometer die door de astronauten op radiostations konden worden beluisterd delijk gehoord. De derde dag kon door de maan werd geplaatst. Er kon echter evenals tijdseinen voor de juiste tijd. De reflectie via de maan (z.g. moon bounce) maar beperkt worden waargenomen HTS in Breda zorgde voor een ontvangst- zelfs de CapCom in Houston worden ont- omdat de maan vanuit Oudenbosch laag station voor weerfoto’s afkomstig van vangen. Vanwege de grote afstand was boven de horizon stond. Slechts op twee satellieten, in die dagen zeker een noviteit. de capsule zelf helaas niet meer hoorbaar. avonden is het gelukt. Hoewel er een Voor de school stond een bouwkeet waar Op de terugweg en vlak voor de landing telegram binnenkwam uit Amerika dat de de signalen direct afkomstig van de Apollo op aarde was er echter weer contact. Men

Ruimtevaart 2019 | 3 21 mag dus gerust stellen dat dit experiment zeer geslaagd is. In de hal van de school was een tentoonstelling ingericht met diverse boekwerken en foto’s over de maanvluchten. Verder waren door het Laboratorium voor Ruim- teonderzoek in Utrecht een rakettrap, een zonne-röntgencamera en foto’s in bruikleen gegeven. In de filmzaal werd tweemaal per dag een drietal films vertoond en verder stond er een kleurentelevisie (!) waar de live uitzendingen tijdens de vlucht waren te zien, plus een videorecorder. De tentoonstelling, films en de tv-programma’s trokken zeer veel publiek: naar schat- ting in totaal meer dan 4000 bezoekers. In het kader van een actie van ‘de Zon- nebloem’ werd voor een groot aantal min- dervaliden een speciale filmvoorstelling verzorgd. De belangstelling van de pers uit binnen- en buitenland was zeer groot. Verslaggevers van diverse regionale kran- ten, het A.N.P. en diverse tijdschriften (o.a. Paris Match) waren dagelijks aanwezig. Er werden vanuit Oudenbosch diverse recht- streekse radio- en televisie-uitzendingen verzorgd, waarvoor de PTT een 20 meter hoge straalzender had opgesteld. Ook heeft het Polygoon Journaal opnamen gemaakt, die een week lang in de bioscopen werden vertoond en op de website van de sterrenwacht terug te vinden zijn: www.sterrenwachttivoli.nl/apollo11.

Simon Stevin na Apollo In 1970 waren de bezoekersaantallen zodanig groot dat de sterrenwacht Simon Stevin naar een eigen terrein in Hoeven verhuisde. In de jaren 1990 liepen de bezoekersaantallen echter sterk achteruit en de sterrenwacht werd in 1998 door recreatiebedrijf Molecaten Groep overge- nomen. Helaas bleek het tij niet te keren en in juli 2008 moest de sterrenwacht de- finitief de deuren sluiten wegens gebrek aan belangstelling.

Sterrenwacht Tivoli In 2013 besloot de huidige eigenaar van het klooster de mogelijkheden te onderzoeken om de originele sterrenwacht terug te brengen naar Oudenbosch. Twee jaar lang is er geld ingezameld, en de koepel en de grote 30 cm Maksutov telescoop werden gerestaureerd. Op 10 oktober 2015 is Sterrenwacht Tivoli offici- Linksboven: krantenartikel Sterrenwacht Oudenbosch in De Telegraaf van 21 juli 1969 [De Tele- eel geopend voor publiek door één van de graaf]. Rechtsboven: krantenartikel Sterrenwacht Oudenbosch in Trouw van 19 juli 1969 [Trouw]. oorspronkelijke oprichters, Bruno Ernst, Onder: de radio-ontvanger die gedurende de Apollo missies is gebruikt. [Sterrenwacht Tivoli] en ruimtevaarder André Kuipers.

22 Ruimtevaart 2019 | 3 Aeolus windmetingen

Ad Stoffelen (KNMI), Frank de Bruin (ESA)

De Europese ruimtevaartorganisatie ESA lanceerde op 22 Augustus 2018 vanaf Kourou in Frans-Guyana de nieuwe aardobservatiesatelliet Aeolus. De auteurs mochten daar ter plaatse of in het ESA Space Operations Centre in Darmstadt getuige van zijn; enorm spannend! Er is heel wat voorafgegaan aan deze lancering en het KNMI is een van de partners die hopen dat de Aeolus onderzoeksmissie veel gaat opleveren. In dit artikel een kijkje in de Aeoluskeuken [1] door twee betrokken Nederlanders. De eerste resultaten zijn inmiddels besproken tijdens een workshop bij ESA’s Centrum voor Aardobservatie ESRIN (26 - 28 maart 2019).

Waarom Aeolus? gen zijn nodig om de weersverwachtingen rood. Dit is ook de reden waarom de lucht De weermodellen vandaag de dag zijn te verbeteren voor Nederland en Europa. blauw kleurt overdag. gebaseerd op een veelvoud van gegevens Aeolusmetingen geven nu voor het eerst Aeolus gebruikt weerkaatst laserlicht om zoals temperatuur en luchtdruk. Eén van de gewenste windmetingen boven deze de snelheid van deze luchtmoleculen te de belangrijkste ontbrekende schakels uitgestrekte gebieden. meten. Dat gaat op dezelfde wijze als de hierin is mondiale windinformatie vanaf Aeolus speelt daarnaast ook een rol in verkeerspolitie dat doet met een radar- de grond tot hoogtes van ongeveer 35 km. het klimaatonderzoek omdat daarin ook pistool: een lichtpuls vanuit de satelliet Windsnelheden op deze hoogtes kunnen windparameters belangrijk zijn. Het mo- wordt weerkaatst door de luchtmole- worden gemeten met weerballonnen. nitoren van de atmosferische circulatie en culen en het opgevangen signaal heeft Vroeger werden deze weerballonnen de windvariabiliteit met Aeolus draagt bij een frequentieverschuiving die afhangt opgelaten vanuit weerschepen en er was aan de verdere verfijning van atmosferi- van de snelheid van het weerkaatsende ongeveer zeven man personeel aanwezig sche circulatiemodellen en daarmee aan object, in dit geval dus de lucht. voor de uitvoering van deze metingen op de toekomstige klimaatscenario’s [3]. Een dergelijk instrument wordt een Dop- één plek op zee [2]. De wind verandert pler Wind Lidar (DWL) genoemd, waarbij echter elk etmaal op elke plek op zee en Wind meten vanuit de ruimte Lidar staat voor Light Detection And de kwaliteit van onze weersverwachtin- Je zou het vanaf de grond niet zeggen, Ranging. Omdat licht met kortere golf- gen hangt direct af van onze kennis van maar het overgrote deel van de atmo- lengtes beter weerkaatst wordt, maakt deze veranderingen, voor West-Europa sfeer bestaat uit heldere lucht; de meeste Aeolus gebruik van een Ultra Violet (UV) met name boven de Noord-Atlantische wolken verblijven immers slechts in de laserbundel (golflengte 355 nm). Oceaan. De weerschepen zijn vanwege onderste paar kilometer. Maar hoe meet Door te meten hoe lang het duurt voordat de grote kosten verdwenen. je de wind in heldere lucht? een lichtpuls terugontvangen is, weten Hoewel er nog steeds weerballonnen wor- Licht van de zon wordt verstrooid door de we op welke hoogte de puls is weerkaatst den opgelaten vanaf land, waarbij de wind heldere atmosfeer, zoals we kunnen zien en dus hoe groot de windsnelheid is op wordt afgeleid uit het (GPS) spoor van de wanneer het buiten wél een keer helder die hoogte. Door op verschillende en ballon in de atmosfeer, biedt dit geen op- is. Dat komt door de aanwezigheid van opeenvolgende tijden te meten, kan een lossing om goed te meten boven ruwweg moleculen. Luchtmoleculen verstrooien verticale kolom van metingen gemaakt driekwart van het aardoppervlak boven en weerkaatsen licht met een korte golf- worden. Door deze metingen keer op zee, in de tropen, bij de polen en in het lengte (blauw licht) beter dan licht met keer te herhalen terwijl de satelliet door zuidelijk halfrond. En juist dit soort metin- langere golflengtes zoals geel, oranje en zijn baan beweegt kan de wind vanuit de

Ruimtevaart 2019 | 3 23 Links: lancering van Aeolus met een VEGA-raket [ESA]. Rechts: schematische weergave van het Aeolus meetsysteem met satelliet en UV-laserbundel gericht in de atmosfeer. De satelliet meet langs een baan (track) vanaf 35 km hoogte tot aan het aardoppervlak. De cirkelvormige baan gaat vrijwel over beide polen in een omlooptijd van 90 minuten. Het belangrijkste instrument is het Atmospheric Laser Doppler Instrument (Ala- din), gebaseerd op een krachtige laser, een grote telescoop en een erg gevoelige ontvanger. [ESA]

ruimte bemonsterd worden op verschil- dan 100 bedrijven deelgenomen en de wolken en aerosol, de natuurlijke windva- lende hoogtes en over grote gebieden. totstandkoming van Aeolus is dus een riaties, maar ook variaties in temperatuur Deze technologische mogelijkheid gaf de sterk staaltje Europese samenwerking. en druk. Deze simulaties zijn van belang argumenten om voor Aeolus te ijveren Enige “tegenwind” in het bouwtraject bij de trade-off van systeemparameters. op ESA- gebruikersbijeenkomsten aan heeft tot enkele veranderingen geleid Hierbij moet je denken aan frequentie- het einde van de vorige eeuw, wat geleid in het ontwerp van Aeolus. Uit testen in variaties van het laserlicht, bijvoorbeeld heeft tot de selectie van Aeolus als een een vacuümkamer bleek dat organische geïnduceerd door mechanische trillingen ESA Core Earth Explorer missie (Stoffelen moleculen onder invloed van UV licht aan boord, de intensiteit en divergentie et al., 2005, [4]). neersloegen op spiegels en lenzen: bin- van de laserbundel, de laagdikte van de nen 48 uur halveerde de lichtdoorlaat van metingen, maar ook bijvoorbeeld aan het Tegenwind voor Aeolus deze elementen. Om dit te ondervangen modelleren van het moleculaire bewe- De civiele toepassing van lasertechno- moest een systeem van leidingen, ventie- gingsspectrum. Het LaserLaB van de Vrije logie in de ruimte is in een versnelling len en tanks worden ontworpen, gemaakt Universiteit Amsterdam heeft daarbij geraakt door het Strategic Defence Initi- en getest dat de optiek beschermt door precisiemetingen verricht aan verstrooi- ative (SDI) van Ronald Reagan. Ook Eu- ze in een atmosfeer van pure zuurstof te ing van luchtmoleculen door laserstra- ropa volgde met DWL-studies en na een houden. ling. Ook zijn de Radboud Universiteit tiental jaren bleek het Aeolus-ontwerp Het initiële idee om de Aeolus-metingen Nijmegen en de Technische Universiteit van voldoende kwaliteit, vanwege het puntsgewijs uit te voeren door de laser her- Eindhoven hierbij betrokken geweest. gebruik van moleculaire verstrooiing, haaldelijk aan en uit te zetten, resulteerde Moleculen hebben gemiddeld een snel- zoals hierboven geschetst. De complexe in te grote temperatuurschommelingen. heid van ongeveer 300 m/s en met Aeolus lasertechnologie die nodig is voor de UV De benodigde stabiliteit van de laser werd willen we veranderingen in de gemiddel- lidar vormde de grootste uitdaging. De verkregen door het systeem zo aan te pas- de beweging zien van ongeveer 0,5 m/s. industriële partijen die betrokken zijn bij sen dat de laser continu aanstaat. Dit betekent dat we met grote precisie Aeolus presenteerden jaren geleden een Tenslotte bleken de optische elementen het pad van het laserlicht in de atmo- technologisch ontwerp en spraken hun zoals spiegels en lenzen niet bestand sfeer en het instrument moeten kennen, vertrouwen uit in de haalbaarheid ervan. tegen de kracht van een geconcentreerde alsook de bewegingsverdeling van mole- Daarop heeft ESA met deze partijen afge- ultraviolette laserstraal. Nieuwe “coa- culen, die afhankelijk is van temperatuur sproken om het laatste deel van de beta- tings” en bijbehorende testmethoden en druk. De informatieinhoud van de ling uit te stellen tot nadat de werking van moesten worden ontwikkeld om de Aeolus-metingen is letterlijk vluchtig als Aeolus volgens de ontwerpspecificaties in benodigde energieniveaus te kunnen de wind. Dat betekent dat de metingen de ruimte is aangetoond. Deze afspraak is weerstaan. binnen drie uur bij de gebruikers moeten cruciaal geweest bij de goedkeuring van worden afgeleverd via het zogeheten Ae- Aeolus in 1999 en inderdaad is de ontwik- Van UV- naar windmetingen olus grondsegment. Het grondsegment keling van de lasertechnologie leidend Het KNMI is vanaf het eerste uur betrok- bevat satellietontvangststations nabij geweest in het 15-jarige bouwtraject van ken bij simulaties van de Aeolus-metingen de polen en satellieten landlijnen die de satelliet. Aan dit traject hebben meer in de echte atmosfeer, dat wil zeggen, met de verwerkte gegevens naar de gebrui-

24 Ruimtevaart 2019 | 3 Linksboven: illustratie van het effect van de gemiddelde wind op het teruggestrooide UV licht. Een smalle spectrale laserpuls (paars) wordt door moleculen (Rayleigh backscatter) en aerosolen wolkendeeltjes (Mie backscatter) verstrooid in de atmosfeer. De moleculaire verstrooiing is spec- traal breed door het brede moleculaire bewegingsspectrum, terwijl andere atmosferische deeltjes met de gemiddelde wind meebewegen en resulteren in een verschoven smalle spectrale piek. Aeolus meet zowel de spectrale verschuiving (wavelength) van de moleculaire- en deeltjes- verstrooiing [ESA]. Rechtsboven: de tweede laser in de ADM-Aeolus satelliet vlak voor afsluiting; ter illustratie van de complexiteit van de 80 optische componenten geïntegreerd in een kleine ruimte van 45 x 3 x 20 cm en een gewicht van ongeveer 30 kg [ESA]. Onder: ongeijkte moleculaire (Rayleigh) windmetingen van Aeolus langs een deel van de baan boven Europa op Woensdag 14 november 2018 van 5:55 t/m 6:15 uur. Verschei- dene effecten, bijvoorbeeld veroorzaakt door wolken en aerosolen, worden in 2019 nader gekwantificeerd, gevalideerd en geverifieerd, voordat de metingen gebruikt worden voor de weersverwachting [KNMI]. Geheel onder: Als onderdeel van activiteiten voor kalibratie van Aeolus zijn vergelijkbare metingen vanuit een vliegtuig gemaakt gebaseerd op een vliegwaardige versie van het Aeolus satellietinstrument. De piloot zorgt voor een vlucht voor metingen passend bij de satellietbaan. [ESA/DLR]

Ruimtevaart 2019 | 3 25 Links: de eerste winddata van Aeolus (gepubliceerd op 12/09/2018). De data is gebaseerd op driekwart van een baan. De figuur laat grootschalige oost- en westenwinden tussen het aardoppervlak en de lage stratosfeer zien [ESA/ECMWF]. Rechts: deze latere Adolus meting over west-Europa dateert van 10 maart 2019. Rood refereert naar winden van oost naar west en blauw refereert naar winden van west naar oost. De sterke westen- wind in de jetstroom met windsnelheden van meer dan 200 km/uur, is duidelijk zichtbaar op een hoogte van ongeveer 10 kilometer. Op die dag strekte de invloed zich uit tot het aardoppervlak en resulteerde bijvoorbeeld in problemen voor het verkeer. De zwarte gebieden geven gebieden aan waar de satelliet geen metingen kon doen wegens een dik wolkendek. [ECMWF–M. Rennie]

kers brengen. Het KNMI is uiteraard een Allereerst werd de laserapparatuur een gerealiseerd: na 111 omwentelingen in spin in het web van de meteorologische week lang met zuivere zuurstof gespoeld zeven dagen is Aeolus weer op het be- satellietinfrastructuur en heeft dan ook om alle schadelijke moleculen uit het in- ginpunt. Het grondpatroon is geoptima- bijgedragen aan de inbedding van de Ae- strument te verdrijven voordat op 2 sep- liseerd zodat met regelmaat meteorolo- olus missie hierin. De verwerking van de tember een begin kon worden gemaakt gische meetstations worden gepasseerd Aeolus-gegevens gebeurt op verschillen- met de stapsgewijze activering van Ala- waarbij de Aeolus-metingen met die van de niveaus en op verschillende plaatsen din. In iedere stap werd de laserenergie de grond kunnen worden vergeleken. in het grondsegment. Alles is erop gericht opgevoerd en de resultaten vergeleken Deze optimale baan op ongeveer 320 km om de windgegevens zo accuraat en snel met de resultaten van eerdere tests. Het hoogte werd bereikt op 23 oktober 2018. mogelijk bij de gebruikers te krijgen voor was cruciaal dat de lasterstraal, met een De eerste kalibratie en validatie workshop het testen van de impact van Aeolus op dikte van een menselijke haar, noch te heeft inmiddels eind maart plaatsge- de operationele weersverwachtingen. dik noch te dun zou zijn om schade aan vonden, waarin zeer bemoedigende De gehele verwerkingscyclus verloopt lenzen en spiegels en omliggende mate- resultaten zijn besproken. De gegevens volledig geautomatiseerd en de eerste rialen te voorkomen. die verzameld zijn in de testfase van het dataproducten zijn normaliter beschik- In de ochtend van 4 september werd voor instrument blijken, na ad hoc correcties, baar voor verdere verwerking door de het eerst vol vermogen bereikt en nau- al een duidelijke positieve invloed te heb- gebruikers 30 minuten na ontvangst door welijks drie uur later waren de eerste re- ben op de weersverwachting in diverse het grondstation. sultaten beschikbaar. Een uitzonderlijke weermodellen. Het minder goede nieuws prestatie die het startpunt was van een is dat de ontvangen energie lager is dan Kalibratie en eerste maanden durende kalibratiecampagne verwacht en dat de eerste laser langzaam resultaten Aeolus van zowel het instrument als de satelliet. energie verliest. Er is besloten om in juni Een uur en tien minuten na de lancering Aeolus is geplaatst in een zogenaamde op de tweede laser over te schakelen, werd het eerste signaal in het contro- “zon-synchrone baan”. In een dergelijke welke in grondtests beter te controleren lecentrum ontvangen: Aeolus had zich baan is de invalshoek van het zonlicht na- bleek. De tweede laser was niet eerste zonder problemen losgekoppeld van de genoeg constant. Dit heeft zowel techni- keus om de missie mee aan te vangen. raket. Daarna werd het even spannend sche voordelen, de zonnepanelen hoeven Om deze te kunnen gebruiken is namelijk omdat een te strak afgesteld veiligheids- niet continu gedraaid te worden, alsook een mechanische handeling nodig waarbij mechanisme de satelliet in een “veilige wetenschappelijke voordelen: er hoeft aan boord een set prisma’s wordt verscho- modus” bracht. De vluchtleiding, grondig in de berekeningen niet gecorrigeerd te ven om het pad van de laserstraal te ver- getraind op dit soort situaties door mid- worden voor een veranderende lichtinval. anderen. Dit mechanisme is fouttolerant del van een drie weken durende simula- Zon-synchrone banen voeren over de bei- ontworpen en zou te allen tijde een van tiecampagne, kon in de loop van de nacht de polen en omdat de aarde als het ware beide lasers toegankelijk moeten houden. de normale tijdslijn herstellen. Twee onder de satelliet doordraait, kan het Echter de gevolgen van een eventueel dagen later was de satelliet klaar voor de hele aardoppervlak bemonsterd worden. falen, hoe klein de kans daarop dan ook, volgende vuurproef: de ingebruikname Door de hoogte van Aeolus zorgvuldig te zouden enorm zijn: een goedwerkende van het laserinstrument Aladin. kiezen is een repeterend grondpatroon configuratie zou worden vervangen door

26 Ruimtevaart 2019 | 3 een niet bruikbare configuratie. Elk risico wordt door de Wereld Meteorologische om met DWL in de ruimte verder te gaan op een onbruikbare Aeolus missie werd Organisatie (WMO) [5]. Deze wereldwijde en alle ogen zijn nu gericht op het succes uiteindelijk ongewenst geacht en deze publieke samenwerking omvat hiermee van de Aeolus missie en de stappen die omschakeling is daarom uitgesteld. Het een erg effectief businessplan, waar de Europa zet voor het vervolg. werk aan beide lasers en de ontvangen Nederlandse investeringsbijdrage in Eu- Over de auteurs: Sinds 1992 is Ad Stof- signalen gaat onverminderd door; in Euro- ropa een veelvoud aan geretourneerde felen van het Koninklijk Nederlands Mete- pees verband bij het ESA projectteam en waarde oplevert. orologisch Instituut (KNMI) betrokken bij ook in een breder internationaal verband. Onderzoeksmissie Aeolus voegt aan dit de ontwikkeling van Doppler Wind Lidar De eerste Aeolus workshop trok een 100- WMO netwerk een nieuwe en wereldwijd missies door ESA. In internationale pro- tal betrokken onderzoekers aan. unieke windcomponent toe in grote ge- jecten voor EuMETSAT en de EU is daar- bieden die anders geen windprofielmetin- naast ook onderzoek verricht aan andere Vervolgstappen gen zouden bevatten. Het nut van Aeolus satellietwindmetingen. Frank de Bruin Nederland draagt ongeveer 2% bij aan ESA zal nu volgens plan worden aangetoond, werkte zeven jaar als Engineering and en voor die bijdrage krijgen we industriële maar na een aantal jaar zal de Aeolus Satellite Manager voor Aeolus en werkt deelname en bovendien, voor de verdere missie aflopen, wanneer de te gebruiken meer dan 25 jaar aan software en systems Nederlandse economie en samenleving, brandstoffen opraken. Europa beheerst engineering aspecten van ESA missies. het gebruik van alle daaruit voortvloei- met Aeolus de technologie voor vervolg- ende gegevens, zoals die van Aeolus. Alle missies en de ervaring om verbeteringen Referenties meteorologische aardobservatie is gericht in het ontwerp van Aeolus door te voeren 1 ESA Aeolus: www.esa.int/Our_Activities/ op de verbetering van weer- en klimaat- in een operationele meteorologische mis- Observing_the_Earth/Aeolus 2 KNMI en gebruik weerschepen: www.knmi.nl/ verwachtingen, en satellietgegevens wor- sie, maar zo’n missie blijft kostbaar. Voor kennis-en-datacentrum/uitleg/weerschepen den hiertoe internationaal uitgewisseld. het vervolg zijn we daarom waarschijnlijk 3 Toekomstbeelden Klimaatscenario’s KNMI: Hierdoor worden Europese publieke mid- aangewezen op verdere internationale www.klimaatscenarios.nl/ delen, samen met de publieke middelen samenwerking en de vraag is nu hoe die 4 Stoffelen, et. al., 2005: The atmospheric dynamics mission for global wind field measu- uit de VS, India, China, Korea, Japan, etc., programmatisch met de Europese kennis rement. Bull. Amer. Meteor. Soc., 86, 73 - 88, geïntegreerd in een internationaal mete- verweven kan worden. Er is in ieder geval https://doi.org/10.1175/BAMS-86-1-73. orologisch netwerk, dat gecoördineerd interesse uit de VS, India, Japan en China 5 OSCAR-tool: www.wmo-sat.info/oscar/

Lens R&D is a Dutch SME specialized in Sunsensors for space applications. The BiSon64-ET and BiSon64-ET-B sensors currently under qualification at ESTEC exhibit the widest temperature range available world wide. These analogue Sunsensors are designed for use on extendable solar panels of GEO stationary satellites and are small enough to be used on all satellites >10kg.

scale 1:1 In order to introduce further innovations in the Sunsensor market, we are currently BiSon64-ET-B developing the smallest high reliability MAMA Tool analogue Sunsensor true digital Sunsensor (IBIS) in fframe of for high reliable missions dedicated an ESA Artes contract and a low profile high-precision analogue Sunsensor to be used on assembly robot cubesats (MAUS).

The latter will have sufficient radiation tolerance to surpass the lifetime of any cubesat build and can be taken to outer space without anya issues.

scale 1:1 IBIS Lens R&D out of space MAUS true digital Sunsensors scale 1:1 analogue Sunsensor Sunsensor for cubesat missions for a down to earth price TESS Ruimtetelescoop speurt naar planeten bij andere sterren

Gerard van de Haar & Rob van Mackelenbergh

Zo’n 15 jaar geleden waren ze nog alleen indirect waargenomen en al decennia bron van speculaties en Science Fiction: exoplaneten. Nu zijn er dankzij betere grondtelescopen en NASA’s Kepler satelliet ca. 4000 geïdentificeerd en NASA’s nieuwe satelliet TESS voegt er continu aan toe. De verwachting is zelfs dat er meer exoplaneten gevonden worden dan sterren, waarvan een flink aantal dat op de Aarde lijkt. Dit artikel geeft een introductie plus nadere beschrijving van de TESS-missie en gaat ook in op de Europese (en Nederlandse) bijdrage.

Historie jaar afstand in het sterrenbeeld Hydra; dat er exoplaneten zijn in alle soorten en Exoplaneten zijn planeten die draaien een half jaar later bevestigde ESO met maten: supergrote (5x Jupiter) tot kleiner om andere sterren dan de Zon. Grond- haar telescoop in Chili deze ontdekking. dan de Aarde en gasreuzen, rotsblokken telescopen waren in de jaren ’90 in staat Een nieuwe fase in de sterrenkunde werd maar ook aardachtige waarop zeer goed het bestaan van exoplaneten af te leiden ingeluid! Al gauw werden meerdere exo- leven mogelijk is. NASA noemt de laatste uit de onregelmatige banen van redelijk planeten gevonden, zo’n 50 tot 100 per categorie “exoplanets in the habitable nabije sterren; het ging daarbij vaak om jaar, maar dit aantal groeide spectaculair zone”; Kepler ontdekte de eerste in april grote planeten bij relatief kleine sterren. nadat NASA in 2009 de Kepler satelliet 2014 rond een ster in het sterrenbeeld In 1995 werd in het sterrenbeeld Pegasus lanceerde. Cygnus. De ‘bewoonbare of leefbare de eerste exoplaneet indirect afgeleid uit Kepler werd als eerste specifieke exopla- zone’ hangt af van de afstand tot de de baanbeweging van de ster 51 Pegasi. neetmissie gelanceerd, vanuit Florida op betreffende ster en haar type, want op Op 10 september 2004 lukte het voor het 7 maart 2009. In de ruim 9 jaar dat Kepler de exoplaneet mag het niet te warm of eerst om een exoplaneet rechtstreeks werkte heeft de satelliet 2662 exoplane- te koud zijn en moet er een voldoende waar te nemen rond een ster op 200 licht- ten ontdekt. Dankzij Kepler weten we nu dikke atmosfeer zijn. Binnen een jaar

Links: TESS in de clean room te NASA Goddard [NASA]. Rechts: TESS model op ware grootte met links PI dr Ricker en rechts deputy PI dr Vanderspek. [MIT] had Kepler al acht planeten van dit type gevonden. Inmiddels zijn er nu tiental- Rob’s verslag van zijn bezoek aan de len van deze aardachtige exoplaneten bekend. Falcon-raket met TESS Daarbij zit ook een exoplaneet (K2- 288Bb) die twee maal zwaarder dan Bij het aanmelden voor de camera remote setup om de lancering vast te leggen de Aarde is en zich in de leefbare zone was ik niet de enige. Maandagochtend vertrokken twee bussen met fotografen bevindt van K2-288B, een zon-achtige van de ‘press-site’ naar lanceerplatform 40 op Cape Canaveral Air Force Station. ster die zich op 226 lichtjaar afstand in Voor vertrek werd een snuffelhond in snel tempo langs alle fototassen geleid. het sterrenbeeld Taurus bevindt. Ook Onderweg passeerden we lanceerplatform 39A, met daarnaast de grote hangar werden exoplaneten ontdekt in meer- van SpaceX. voudige stelsels, d.w.z. een planeet die Binnen de hekken van het beveiligde lanceerplatform 40 stelden wij onze draait om twee of meer sterren, en ook camera’s op. We kregen daarvoor ongeveer 50 minuten de tijd. De Falcon-9- zijn bij enkele sterren meerdere planeten raket stond op nog geen 200 meter van ons vandaan. Binnen enkele uren zou dit waargenomen. Een hoogtepunt was de gevaarte moeten worden gelanceerd. De camera’s zouden dan alleen hun werk ontdekking begin 2018 van maar liefst doen, zonder ons erbij. zeven(!) aardachtige exoplaneten rond Elke fotograaf ging op zoek naar een locatie vanwaar de lancering zo mooi de dwergster Trappist-1, op slechts 39,5 mogelijk in beeld zou kunnen worden gebracht. Ik vond ook een geschikte lichtjaar afstand in het sterrenbeeld plek. Mijn cameraopstelling, die ik bij menig andere lancering al met succes Waterman. Vorig jaar is zelfs al een exo- had ingezet, bestaat uit een stevig, in de grond verankerd statief met daarop planeet gevonden met een maan, een geschroefd een zelfgebouwde, opvouwbare aluminium box, die een waterdichte exomaan dus. behuizing vormt voor een Canonspiegelreflexcamera. De camera is voorzien van een geluidssensor, die de sluiter activeert als de raketmotoren worden gestart; TESS soms zelfs wat eerder, als grote hoeveelheden water onder de raket worden De $300 miljoen kostende TESS (Tran- gespoten om de geluidstrillingen te dempen. siting Exoplanet Survey Satellite) werd in 2013 door NASA geselecteerd als opvolger van Kepler. De satelliet heeft een noordelijke. De jaren daarna zijn her- will be able to look for characteristic sig- massa van 362 kg en meet 3,9 x 1,2 x 1,5 m. halingen en specifieke sterren het doel. natures of materials in the atmospheres Daarmee is TESS weliswaar flink kleiner In totaal zal TESS ongeveer 300 miljoen of those (exo)planets … and something dan Kepler (> 1 ton, 4,7 x 2,7 m) maar sterren observeren. that’s potentially a biogenic signature.” qua instrument is de nieuwe satelliet Het veel betere instrument dan dat van veel geavanceerder. De satellietbus is Kepler zou naar verwachting in vier jaar NASA promootte TESS enorm in de gemaakt door Orbital Sciences ATK (nu tijd oplopend tot 10.000(!) nieuwe exo- week van de lancering. Zo werd op het Northrop Grumman). TESS opereert planeten kunnen opleveren; na amper bezoekerscentrum onder de Shuttle sinds vorig jaar vanuit een omloopbaan een half jaar stond de teller van exopla- Atlantis (zie Ruimtevaart 2016/2 pagina van 108.400 x 376.300 kilometer en 37⁰ neetkandidaten al op 1000. TESS richt 26/27) een grote TESS-stand gerund waar inclinatie. zich vooral op het zoeken naar planeten iedereen uitleg kreeg, video’s werden TESS heeft een enkel instrument van bij relatief nabije sterren, op 30 tot 300 vertoond en posters en stickers werden ca. 150 kg aan boord, bestaande uit 4 lichtjaar afstand. uitgedeeld. De beide auteurs dachten wide-field optische camera’s gemaakt Oorspronkelijk zou TESS in maart 2017 door de twee dagen uitstel de lancering door MIT die gecombineerd een 24 x 96⁰ gelanceerd worden. Dit schoof al snel te zullen missen maar zagen TESS toch blikveld hebben. Ze opereren in golf- een jaar op naar maandag 16 april 2018, naar de ruimte stijgen vanaf het vliegveld lengtes van 600 - 1000 nanometer. TESS maar het werd uiteindelijk woensdag 18 van Orlando, vlak vóór het instappen van bestrijkt met haar waarnemingen de hele april 2018. In het kader beschrijft één van het vliegtuig naar Amsterdam. sterrenhemel; het waargenomen gebied de auteurs zijn bezoek aan de raket met is daarmee 400 keer zo groot als dat van TESS erop. Resultaten haar voorganger Kepler. Hierbij wordt Een maand na de lancering passeerde Op 17 mei 2018 werd bij de fly-by langs de hemel verdeeld in 26 (deels overlap- TESS de Maan om zo in de juiste opera- de Maan, voor een ‘gravity-assist ma- pende) sectoren die elk gedurende 2 tionele sterk elliptische baan te komen neuvre’, een eerste testfoto gemaakt van omlopen (=27 dagen) worden gemeten; en ruim twee maanden later, op 25 juli, potentiële exoplaneetkandidaten in het per sector worden 15.000 kandidaatster- begon TESS met de observaties. Zowel sterrenbeeld Centaurus. Vanaf augustus ren bekeken, waarbij 600 opnames van Principle Investigator (PI) George Ricker kwam de satelliet op stoom met de ster elke ster worden gemaakt; de variaties als Deputy PI Roland Vanderspek (met Pi Mensae als eerste succes: deze op de in de helderheid van een ster wijzen naar Nederlandse roots) waren bij de lance- Zon lijkende ster op 60 lichtjaar afstand mogelijke exoplaneten die voor die ster ring. “With its broad field of view TESS blijkt een tweede planeet (Pi Mensae langstrekken. In twee jaar moet zo 85% will observe 85% of the sky, some 200.000 c) te hebben die bijna vijfmaal zo zwaar van de hemel bekeken zijn; eerst het stars.” zei Dr. Ricker enkele dagen voor en tweemaal zo groot is als de Aarde. Al zuidelijke hemelhalfrond en daarna het de lancering. Hij voegde zelfs toe “TESS snel volgden er meer, ook nabijere exo-

Ruimtevaart 2019 | 3 29 Links: TESS lancering vanaf vliegveld van Orlando op ca. 50 km afstand [G vd Haar]. Rechtsboven: doorsnede van een TESS telescoop [MIT]. Rechtsonder: tekening van TESS omgeven door exoplaneten. [NASA]

planeten die meer lijken op de Aarde. In ster (TOI-197) draait; het betreft een erg In april werd ook de ‘TESS Habitable december had TESS al zo’n 100 exopla- hete gasplaneet ter grootte van Satur- Zone Star Catalog’ gepubliceerd, met neten gevonden, waarvan 10 bevestigd, nus. Beide hemellichamen veroorzaken 1822 nabije sterren die planeten in de plus nog eens ruim 280 kandidaten. Ove- seismische storingen bij elkaar (‘sterbe- leefbare zone kunnen hebben, de ‘target rigens blijken op de foto’s ook andere, vingen’). stars’ voor TESS dus. Voor de identificatie meest tot dan toe onbekende, objecten In april werd bekend dat TESS de eerste is mede de database van ESA’s Gaia sa- als kometen, asteroïden, supernovae etc. exoplaneet ter grootte van de Aarde telliet gebruikt. voor te komen. had ontdekt: HD 21749c, draaiend rond In juni maakte NASA bekend dat rond de PI Dr. Ricker was dan ook zeer tevreden de K-type dwergster HD 21749 (70% nabije ster L 98-59 minstens drie plane- over de eerste maanden: “…the data Zonmassa) op 53 lichtjaar afstand in ten draaien waarvan één (L 98-59b) de floodgates are just beginning to open”, het sterrenbeeld Reticulum. De planeet kleinste tot nu toe door TESS gevonden gaf hij begin januari als commentaar op draait dicht rond haar ster, in slechts 36 exoplaneet is, in omvang tussen Aarde en de eerste resultaten. Daarbij zat ook een dagen, en is dus vrij heet: 400 ºC, verge- Mars in. De beide andere zijn maar iets exoplaneet slechts 30% groter dan de lijkbaar met de temperatuur op Venus. groter dan de Aarde. Alle drie draaien te Aarde. Deze planeet, LHS 3844b, draait “On hot Earth look-alikes advanced life dicht bij hun ster om in de ‘leefbare zone’ rond de M-klas dwergster LHS 3844 op would be a no go… complex molecules te zitten. De ster L 98-59 is een M-klas 49 lichtjaar afstand in het sterrenbeeld can not survive in such temperatures”, dwergster met éénderde Zonsmassa die Indus. Vanwege de nabijheid tot haar gaf plaatsvervangend PI Vanderspek als zich bevindt op 35 lichtjaar afstand in het ster, een omloop duurt slechts 11 uur (!), reactie op het vinden van dergelijke exo- sterrenbeeld Volans. is het oppervlak behoorlijk warm (>500 planeten. “(But) it sets the path for fin- Overigens geeft NASA ook gastonder- ºC) en daarmee zit de planeet buiten de ding smaller planets around even smaller zoekers uit de hele wereld de gelegenheid leefbare zone. stars, and those planets may potentially de door TESS verzamelde data te bestu- In maart werd een planeet (genoemd be habitable”, vulde Dr. Diana Dragomir, deren; enkele Europese wetenschappers TOI 197.01) gevonden die in slechts twee een TESS teamlid die ook bij de lancering zijn hiervoor geselecteerd (o.a. uit België, weken rond haar (op de Zon lijkende) was, hierop aan. Italië en het Verenigd Koninkrijk).

30 Ruimtevaart 2019 | 3 Linksboven: boven op de Falcon raket zit TESS klaar voor lancering [R v Mackelenbergh]. Linksonder: weergave van de volgorde waarop TESS de hemel afspeurt [NASA]. Rechts: Falcon raket met TESS staat klaar voor lancering vanaf Cape Canaveral. [R v Mackelenbergh]

ESA ESA vanaf 2026 mee te gaan doen aan Leidse astronoom Kenworthy, op basis Naast het analyseren van data afkom- de speurtocht naar nieuwe exoplane- van TESS-data drie exokometen had stig van Kepler en TESS ontwikkelt Eu- ten, in navolging van TESS. De 2150 ontdekt; de primeur heeft de zeer jonge ropa ook eigen exoplaneet-satellieten. kg zware Plato heeft net als TESS een ster Bèta Pictoris op 63 lichtjaar afstand. ESA selecteerde Cheops als eerste zo- combi-instrument (533 kg) aan boord, Deze ster heeft ook een exoplaneet genaamde Small-mission (S1) in 2012; met maar liefst 24 geschakelde ca- (Bèta Pictoris b) à la Neptunus, maar Europa’s eerste exoplaneetmissie ken- mera’s tegenover vier bij TESS, zodat de deze is zich nog wel aan het vormen. de nogal wat vertraging: de lancering nauwkeurigheid flink groter is. Plato zal Over de ontdekking zegt Kenworthy in was aanvankelijk voor 2017 voorzien veel meer aardachtige exoplaneten in het Leidse persbericht: “In het geval van maar technische problemen zorgden de leefbare zone kunnen zien plus beter de exokometen zien we een heel precie- voor ruim twee jaar uitstel: de start de grootte ervan meten. In 2018 selec- ze asymmetrische dip (in de helderheid is nu eind 2019 gepland. Het project teerde ESA een nog geavanceerdere van het sterlicht) die wordt veroorzaakt omvat een relatief kleine satelliet, een exoplaneetspeurder met de naam Ariël, door de lange, stoffige staart van de 300 kg kubus van 1,5 m3, met een 58 kg waarvan de lancering gepland is in 2028. komeet; bij exoplaneten zie je een sym- instrument aan boord: een nauwkeurige metrische afname.” photometer met een 32 cm Ritchey- Nederland Nederland doet ook mee aan de ont- Chrétien telescoop die meet binnen een Diverse Nederlandse wetenschappers wikkeling van exoplaneetspeurders. Zo spectrum van 330 tot 1100 nanometer. zijn actief bij onderzoek naar en van gaat SRON instrumentbijdrages leveren ESA hoopt dat Cheops tijdens de mini- exoplaneten. Het betreft met name de voor de ESA-exoplaneetmissies Plato en maal twee jaar levensduur de dichtheid universiteiten te Leiden, Amsterdam Ariël. En Astron levert een grote bijdra- van zoveel mogelijk al bekende exopla- en Utrecht, waarbij o.a. gebruik wordt ge aan het MIRI-instrument op NASA’s neten zal meten. gemaakt van data afkomstig van de James Webb ruimtetelescoop (opvolger Al twee jaar na de selectie van Cheops ESO-sterrenwacht te Chili. van de bekende Hubble, lancering 2021) koos ESA een grotere opvolger van In mei werd bekend dat een Europees waarmee atmosferen van exoplaneten Cheops genaamd Plato. Hiermee hoopt wetenschappelijk team, met ook de kunnen worden geanalyseerd.

Ruimtevaart 2019 | 3 31 Mobiele communicatie altijd en overal via de satelliet

Toon Norp, TNO

Hoe kun je snel en efficiënt mobiel communiceren vanaf een plek waar je telefoon geen bereik heeft? Het antwoord is eenvoudig: via een satelliet die is aangesloten op het aardse 5G-netwerk. Om dat te realiseren zijn niet alleen technische aanpassingen nodig, maar vooral ook overleg en samenwerking.

n Nederland hebben aardse mobiele die onderweg is van Buenos Aires naar van zijn land te verbeteren. Of aan een communicatienetwerken eigenlijk Rotterdam. De ontvanger zal willen we- Nederlandse militair die op missie in het overal wel dekking. Internationaal ligt ten of de temperaratuur in de container buitenland via een satelliet een praatje dat duidelijk anders. Binnen Europa onderweg niet te hoog oploopt. Dat kan maakt met het thuisfront en dat gewoon I en zeker in de rest van de wereld zijn er snel en eenvoudig via een warmtesensor, met zijn of haar vertrouwde telefoon nog genoeg plaatsen te vinden waar je het ‘Internet of Things’ en een satelliet doet. mobiele telefoon stilvalt. die contact maakt met het mobiele 5G- De combinatie van een communicatie- Dat kan tot ongewenste of zelfs ge- netwerk. satelliet en 5G maakt het mogelijk om vaarlijke situaties leiden. Een wandelaar Zo zijn er meer toepassingen voor de op plekken waar nog geen aards mobiel die in het Lake District in het Verenigd combinatie van satellietcommunicatie en netwerk is, toch snel en zonder poespas Koninkrijk in de problemen raakt, kan het 5G-netwerk, dat binnen afzienbare te bellen of te internetten. Niet met lang niet overal met zijn mobiele tele- tijd het 4G-netwerk waarmee we nu nog aparte apparatuur die alleen geschikt is foon een hulpdienst bereiken. Is de hulp mobiel communiceren zal gaan vervan- om te communiceren met satellieten, uiteindelijk toch gearriveerd, dan moet gen. Denk maar eens aan een boer in een maar met de eigen vertrouwde telefoon. die bijvoorbeeld een helikopter kunnen afgelegen deel van Australië die efficiënt Als een televisiecamera straks via 5G tele- oproepen – ook dat is momenteel nog sensorgegevens wil uitlezen om visiebeelden kan gaan doorgeven, moet niet altijd eenvoudig. Een telefoon die de opbrengst dat ook kunnen via de satelliet. zelfstandig, via een combinatie van satel- Dat is een gat in de markt, want de sa- lietcommunicatie en het supersnelle 5G- tellietindustrie kan gaan aansluiten netwerk, contact met de bewoonde bij de veel omvangrijkere aardse wereld legt, kan in zo’n communicatienetwerken. geval uitkomst Daarvoor moeten de qua bieden. technologie nog zeer verschil- Er zijn andere si- lende satellietnetwerken van tuaties waarin die de commerciële aanbieders combinatie zinvol is. wel op elkaar en op de aardse Neem een container met vlees mobiele netwerken worden afgestemd. Als dat lukt, dan Optel-u, laser optische module voor kan de satellietcommunicatie LEO naar grondstation communi- een aanzienlijk schaalvoordeel catie, ontwikkeld door TNO in sa- behalen. menwerking met NEDINSCO. [TNO/ Henri Werij] Het gaat daarbij om forse bedragen. De aardse netwerken behalen

32 Ruimtevaart 2019 | 3 Wat is de temperatuur in een container op weg van Buenos Aires naar Rotterdam? Een warmtesensor in de container kan eenvoudig contact maken met een satelliet die is verbonden met het mobiele 5G-netwerk [Hollandse Hoogte]. samen nu al jaarlijkse omzetten van rond is) en ook als zo’n mast vanwege een na- dergelijke vertragingen juist zo veel mo- de één biljoen dollar. De satellietcommu- tuurramp beschadigd is, blijft de behoefte gelijk wil voorkomen. Bovendien vereisen nicatie blijft steken op bedragen van rond om snel en eenvoudig met vertrouwde de grotere afstanden meer zendvermo- de 130 miljard dollar. Daarbij gaat het apparatuur te communiceren. In der- gen van de mobiele telefoon die contact vooral om satelliettelevisie; de jaaromzet gelijke gevallen zijn satellietnetwerken zoekt met een GEO-satelliet. Dat vermo- van de mobiele satellietcommunicatie ook nu al eens het alternatief, maar dat gen is niet eenvoudig te leveren door een komt niet verder dan vier miljard dol- vereist omschakelen naar een satelliet- mobiele telefoon met een betrekkelijk lar. In de wereld van de ruimtevaart zijn telefoon en die werkt waarschijnlijk net kleine batterij. commerciële communicatiesatellieten even wat anders dan je eigen, vertrouwde Om LEO-satellieten in te zetten zijn wel overigens wel de echte ‘moneymakers’. telefoon. Dat is niet het enige: wanneer je technische aanpassingen noodzakelijk. Bij de integratie van aardse mobiele zo’n satelliettelefoon niet regelmatig ge- Daarbij draait het in de eerste plaats om netwerken en satelliettelecommunicatie bruikt, ben je waarschijnlijk vergeten om de standaardisatie van de systemen die is wel een kanttekening te maken. Een de batterij op te laden, staan de nieuwe in gebruik zijn bij de diverse aanbieders mobiele telefoon die via beide netwerken software-updates niet geïnstalleerd of van satellietcommunicatie. Die stan- kan communiceren, zal bij voorkeur de heb je de juiste contacten nog niet voor- daardisatie is noodzakelijk, omdat een minst dure optie kiezen. De verwachting geprogrammeerd. LEO-satelliet zich door de ruimte voort- is dat aardse mobiele communicatie Aansluiting van de netwerken voor beweegt en slechts gedurende beperkte goedkoper zal zijn. Voor aanbieders van aardse mobiele communicatie en satel- tijd de communicatie met een vast punt communicatiesatellieten lijkt het dan lietnetwerken heeft dus ontegenzeggelijk op aarde kan verzorgen. Om constant be- niet aantrekkelijk om satelliettelefoons voordelen. Om te zorgen voor een brede reik te garanderen, is dus samenwerking ook voor aardse mobiele netwerken dekking, bijvoorbeeld ook op zeeën en tussen meerdere LEO satellieten nodig. geschikt te maken. De andere kant van oceanen, zullen er wel veel meer satel- Voor toepassing voor dergelijke Inter de zaak is echter, dat er op deze manier lieten moeten komen. Het zal gaan om Satellite Links werkt TNO aan communi- veel meer mobiele apparaten komen die honderden LEO-satellieten, Low Earth catie via laserbundels, zogenaamde laser- met satellieten kunnen communiceren. Orbit-satellieten, die in een lage baan van satellietcommunicatie. In plaats van via Satellietnetwerken krijgen zo misschien tussen de 350 en 1400 kilometer boven glasvezelkabels gaat het laserlicht daarbij een kleiner deel van de koek, maar die is het aardoppervlak vliegen. gewoon door de vrije ruimte. wel veel groter. Het gebruik van GEO-satellieten (Geosta- De voortdurende wisselingen tussen de De voordelen van die integratie zijn niet tionary Earth Orbit) ligt minder voor de LEO-satellieten leidt ook tot een andere alleen economisch. Op plaatsen waar het hand, onder andere omdat die veel verder technische uitdaging. Bij een aards net- niet haalbaar is om een mast voor aardse van de aarde staan. Dat brengt met zich werk bevindt een mobiele telefoon zich mobiele communicatie te plaatsen (bij- mee dat signalen langer onderweg zijn altijd in een cel, dat is het gebied dat voorbeeld omdat er te weinig dataverkeer en dat er vertraging optreedt, terwijl 5G door een specifiek basisstation wordt be-

Ruimtevaart 2019 | 3 33 TNO 5G satcom seminar

De integratie tussen satellietcommunicatie en aardse mobiele communicatie vraagt om meer dan standaardisatie en techniek. Het is ook nodig dat de aanbieders van satellietcommunicatie, van aardse mobiele communicatie en hun klanten elkaar gaan vinden. Communicatiegebruikers vanuit de sector openbare orde en veiligheid, mediapartijen of scheepvaartbedrijven moeten aangeven welke diensten ze willen afnemen van satellietcommunicatie- en aardse communicatieleveranciers. De aanbieders van communicatie moeten ontdekken hoe ze samen hun klanten beter van dienst kunnen zijn. Dat werkt het best als de verschillende partijen met elkaar in gesprek gaan. Om de onderlinge contacten te bevorderen, organiseert TNO het 5G Satcom seminar. Het eerste seminar is in oktober 2018 gehouden in Den Haag. Bij deze succesvolle workshop waren de satellietindustrie, de mobiele operators en de leveranciers vertegenwoordigd. Van de kant van de gebruikers waren onder andere de overheid, de sector logistiek & transport en de media aanwezig. Ook dit jaar staat er een TNO 5G satcom seminar op het programma. Dat zal op 30 september en 1 oktober 2019 plaatsvinden in Den Haag. Zie www.5gsatcom.nl voor meer informatie over programma en aanmelding.

Ook bij natuurrampen zal de combinatie van satellietcommunicatie en het 5G-netwerk betrouwbaarder zijn. [Hollandse Hoogte] TNO-ESA letter of intent met andere woorden sprake zijn van vrij Begin 2019 hebben TNO en ESA een ‘letter of intent’ getekend waarin ze afspreken zicht. Een oplossing voor dat probleem te gaan samenwerken aan de integratie van 5G- en satellietcommunicatie. Tot de is om de communicatie te laten lopen plannen behoort het gezamenlijk testen van geïntegreerde 5G-netwerken met via een ander toestel, een ‘relay’ die wel satelliettoegang en met gebruik van lasercommunicatie. Ook standaardisatie en met de satelliet kan communiceren. De promotie van 5G-satellietintegratie maakt onderdeel uit van de samenwerking. mobiele telefoon van een auto, met een antenne op het dak en met een krachtige batterij, kan als relay dienen die de streken. Het mobiele netwerk houdt ook array-antennes voor radartoepassingen signalen doorgeeft van de telefoons van bij in welke cel de telefoon zich bevindt. nu ook in voor de ontwikkeling van com- de inzittenden. Een container die onder Wanneer die van cel verandert terwijl er municatie-antennes voor satellieten. aan een stapel containers in het ruim van een verbinding bestaat, moet die ver- Ook de snelheid waarmee de satellieten een schip staat, kan op een vergelijkbare binding van de ene basisstation naar de zich voortbewegen door de ruimte vraagt manier gebruikmaken van het communi- andere basisstation worden overgezet, om een aanpassing. Bij het ontvangen catiekanaal van een andere container die de handover. Het bedekkingsgebied van van hun radiosignalen op een vast punt wel vrij zicht heeft op de satelliet. een satelliet beweegt mee over de aarde. op aarde treedt een Dopplereffect op Al met al vormen de genoemde uit- Dat betekent dat zelfs een stilstaande dat de signalen vervormt. Aardse net- dagingen serieuze, maar zeker geen mobiele terminal steeds naar een andere werken kunnen zich al aanpassen aan onoverkomelijke problemen. In de 5G- satelliet moet worden overgezet. Het de signalen van een mobiele telefoon radio-interface zelf zijn waarschijnlijk brengt bovendien met zich mee dat het die zich voortbeweegt, bijvoorbeeld als geen fundamentele aanpassingen nodig. lastiger is om te bepalen via welke satel- de beller in de trein zit. Maar zelfs hoge- Die interface is ontworpen voor flexibel liet een mobiel bereikt kan worden. snelheidstreinen rijden niet harder dan gebruik in verschillende toepassingen en Een mogelijke oplossing voor deze vijfhonderd kilometer per uur. Voor een is geschikt voor een frequentiebanden problemen is het bundelen van de ra- satellietnetwerk is het nodig om hogere van 450 MHz tot 50 GHz. Een aanpassing diosignalen van een satelliet met een snelheden te ondersteunen. voor communicatie met satellieten die array-antenne. Door de verschillende Een ander probleem is dat niet iedere mo- veel verder weg staan dan een aardse elementen van zo’n array-antenne op biele telefoon geschikt zal zijn om onder communicatiemast is daarin relatief een- een slimme manier aan te sturen, kan alle omstandigheden te communiceren voudig. een bundel vanuit de satelliet op een met een satelliet. Voor satellietcommu- De verschillende aanpassingen moeten vaste plek op aarde worden gericht. De nicatie kan het nodig zijn om telefoons er, in de vorm van een brede standaar- bundel draait dan mee als de satelliet uit te rusten met een betere antenne en disatie, dan natuurlijk wel komen. Daar zich over de aarde beweegt. Wanneer met een batterij die meer vermogen kan ligt de grootste uitdaging voor de com- de satelliet te ver weg dreigt te raken, leveren. merciële aanbieders van mobiele satel- volgt overschakeling naar de volgende. Tenslotte mogen er geen obstakels zijn lietcommunicatie, de betrokken overhe- TNO zet haar jarenlange ervaring met tussen de telefoon en de satelliet; er moet den en kennisinstellingen. Zij zullen om

34 Ruimtevaart 2019 | 3 5G Projecten

TNO neemt deel aan de volgende projecten op gebied van 5G en satellietcommunicatie: • ESA ALIX project – het doel is om actieve participatie te ondersteunen van de standaardisatie van een 3GPP-satellietcomponent en om kritieke massa te creëren om standaardisatie in 3GPP te beïnvloeden. Zie: https://artes.esa.int/projects/alix. • ESA Metamorphosis project – dit project definieert businessmodellen met daarin de verschillende rollen van satellietoperators, aardse operators en zakelijke gebruikers, en vervolgens een referentie-netwerkarchitectuur die deze rollen kan ondersteunen. Zie: https://artes.esa.int/projects/metamorphosis. • H2020 Sat5G – de visie van dit EU R&D-project is om een plug-and- play satellietcommunicatie-oplossing voor 5G te definiëren die het voor netwerkoperators makkelijker maakt om 5G uit te rollen en die voor de satellietoperators nieuwe businessmogelijkheden ontsluit. Zie: www.Sat5G-project.eu.

Ook bij natuurrampen zal de combinatie van satellietcommunicatie en het 5G-netwerk betrouwbaarder zijn. [Hollandse Hoogte] Wat kan satellietcommunicatie te beginnen vaker hun gezicht moeten laten zien bij 3GPP, het Third Generation toevoegen aan 5G? Partnership Project dat de specificaties voor mobiele netwerken vaststelt. Daar • Datacommunicatie, van Internet of Things tot grote datasnelheden waar ook kunnen zij aantonen dat communicatie ter wereld, via satellieten een waardevolle aanvul- • Verspreiding van tv-beelden, zowel van opnames door tv-camera’s als van ling is op de aardse mobiele netwerken uitzendingen van omroeporganisaties, en dat de voordelen daarvan betrekkelijk • Leveren van verbindingen voor 5G basisstations op afgelegen locaties of op eenvoudig te realiseren zijn. mobiele platforms, bijvoorbeeld schepen of vliegtuigen, De standaardisatie in 3GPP krijgt onder- • En dat alles op een commercieel aantrekkelijke basis. steuning van de Europese ruimtevaartorganisatie ESA – onder andere via het ARTES ALIX project waarin ook TNO par- tellietoperators en aardse operators. specificeren van oplossingen in de 3GPP- ticipeert. Vanuit dit ARTES ALIX project En ook de Japanse satellietindustrie heeft radio- en protocolstandaarden. Daarbij is een Satellite Standardisation Interest interesse getoond. In een workshop in zijn vele handen nodig om alle bijdragen Group (SSIG) opgericht. In dit SSIG wis- Tokyo, georganiseerd door het Japanse te schrijven. Ook zullen meer vertegen- selen geïnteresseerde satellietpartijen in- National Institute of Information and Com- woordigers van de satellietcommunicatie formatie uit over ontwikkelingen in 3GPP munications Technology (NICT), hebben moeten aanschuiven bij de standaardi- en kunnen technische bijdragen aan 3GPP TNO, ESA en verschillende Europese satievergaderingen. In een vergadering worden afgestemd. Er zijn wereldwijd projecten presentaties gehouden over van een 3GPP-werkgroep zitten vaak al zo’n veertig bedrijven en instanties lid 5G-integratie met satellietcommunicatie. een paar honderd vertegenwoordigers van de SSIG en dat aantal stijgt nog. TNO Doel van de workshop was om de Japanse van de aardse telecommunicatiesector. speelt een actieve rol in 3GPP standaar- industrie te mobiliseren en samenwer- Willen de vertegenwoordigers van de disatie, met onder andere het voorzitter- king met Europa op te starten. Omdat zo satellietcommunicatie niet worden weg- schap van de 3GPP werkgroep ‘Services’, ongeveer de gehele Japanse telecommu- gestemd bij het bepalen van de prioriteit en gebruikt haar 3GPP-ervaring om de nicatie-industrie was vertegenwoordigd van de diverse agenda-items, dan is een standaardisatie van 5G-satellietintegratie op die workshop is er goede hoop dat dit stevige vertegenwoordiging van hun kant te stimuleren en ondersteunen. gaat lukken. noodzakelijk. TNO participeert ook in een ander ESA In 3GPP staat 5G-standaardisatie daar- project, het ARTES Metamorphosis mee ook op de agenda. Integratie van Toon Norp is Senior Business Consultant bij project. In het Metamorphosis project 5G met satelliettoegang is als vereiste TNO en Voorzitter van 3GPP SA1 – KPN. wordt geïnventariseerd welke wensen opgenomen in 5G-specificaties. Momen- Na een studie elektrotechniek in Eindhoven en eisen potentiële gebruikers van teel is intensief onderzoek gaande naar en 10 jaar als innovator bij KPN research 5G-satellietcommunicatie hebben aan manieren om deze eisen in te vullen. werkt hij sinds 2003 voor TNO. Toon is be- businessmodellen en interfaces met sa- De grootste opgave is het selecteren en reikbaar per email: [email protected].

Ruimtevaart 2019 | 3 35 First Man – een mooie, ingetogen film over een introverte man

Berry Sanders

ls rechtgeaard ruimtefanaat natuurgetrouw tijdsbeeld, waarin alles claustrofobisch gevoel. In de film zijn dit was ik natuurlijk bij de ope- tot in de fijnste details correct is weer- korte scenes, maar bedenk dat in werke- ningsavond van de film First gegeven: cockpits, kleding, inrichting lijkheid de astronauten tot twee weken Man in oktober vorig jaar in het van huizen, alles ademt de jaren zestig lang met drie man in zo’n ruimte van krap A theater in Delft. De film over het leven en is met zorg nagemaakt. De film laat zes kubieke meter werden opgesloten. van Neil Armstrong, gemaakt door de Armstrong zien als een mens, met te- Ondanks het oog voor detail kon ik de film mensen achter het succesnummer ‘La La kortkomingen, zorgen en verdriet en niet toch op enkele kleine foutjes betrappen. Land’, zorgde voor hoge verwachtingen. alleen als de ijspegelheld die zelfs onder In de eerste scene mislukt een X-15 vlucht Helaas vielen de bezoekersaantallen te- de meest extreme omstandigheden het van Neil Armstrong bijna omdat hij “af- gen en verdween de film na enkele weken hoofd koel houdt. ketst op de atmosfeer”. In werkelijkheid alweer uit de bioscopen. Inmiddels is de Bijzonder is hoe de krapte in de ruimte- was dit een experimentele manoeuvre die film op DVD, Blu Ray en diverse online vaartuigen in beeld wordt gebracht: het te lang werd voortgezet, waardoor Neil filmsites verschenen en kan iedereen die gebrek aan bewegingsruimte en het kra- de beoogde landingsbaan voorbijvloog. het wil hem thuis bekijken. ken, rammelen en kreunen van de con- Van verlies van controle was geen sprake. De film geeft een indrukwekkend en zeer structie tijdens de vlucht geven een bijna In de film wordt ook de indruk gewekt dat

36 Ruimtevaart 2019 | 3 Gemini 8 de eerste missie was die met een Agena raket zou koppelen. Echter, dat was Gemini 6, maar de lancering van hun Agena mislukte en de rendez-vous werd omgezet in een formatievlucht met Gemini 7. Dit was echter niet storend voor de beleving van de film. In de film komt Armstrong vooral naar voren als een introverte man die zijn emoties het liefst zelf verwerkt. Tekenend hiervoor is een scene waar Armstrong wegvlucht van de begrafenis van een van zijn collega’s die in een crash omkwam. Als mede-astronaut en vriend Ed White hem in zijn tuin terugvindt en vraagt hoe het gaat, antwoord Armstrong bot dat hij zich niet in de tuin heeft afgezonderd om met White te praten, waarna White afdruipt. Een ander mooi voorbeeld is de scene waarin zijn vrouw hem moet dwingen de risico’s van zijn maanreis met zijn zoons te bespreken en hen te laten begrijpen dat er een kans bestaat dat hij niet terugkomt. We zien Armstrong met zijn gevoelens en verantwoordelijkheden worstelen. Toch zien we Armstrong ook als een fa- milieman die van zijn gezin houdt en alles doet wat hij kan om zijn jonge dochter van een hersentumor te genezen. Haar dood blijft hem de rest van de film achter- volgen. De film is heel mooi gemaakt en geeft een goed beeld van de man, maar is ook ingetogen en hij wordt eigenlijk nooit echt spannend. Je krijgt daarmee soms meer het gevoel dat je naar een documentaire zit te kijken dan naar een speelfilm. Dat is jammer, want zoals ‘Apollo 13’ en ‘The Right Stuff’ hebben laten zien is het zeker mogelijk om een ruimtevaartfilm spannend te maken terwijl je de uitkomst van het verhaal al weet. De film is daarmee, net als Armstrong zelf, introvert en een beetje afstandelijk; hij weet je niet echt te pakken. Ondanks het feit dat hij nooit spannend wordt is het een mooie en indrukwekkende film over een belangrijk tijdperk in de ruimtevaart, en zeker aan te raden. Dat hij nooit spannend wordt nemen we op de koop toe.

Ruimtevaart 2019 | 3 37 Samenwerken aan het meest geavanceerde navigatiesysteem In gesprek met Bas van der Hoeven

Jolanda Peek

CGI is nauw betrokken bij de beveiliging van het Europese satellietnavigatiesysteem Galileo. Alle aanleiding voor een gesprek met de leider van de ruimtevaartafdeling van deze ICT-dienstverlener, die inmiddels vijftien jaar actief is in de ruimtevaartindustrie. Dat is best uitzonderlijk voor een ICT-professional in Nederland. We zijn nieuwsgierig hoe de ICT-expert erin slaagt een belangrijk steentje bij te dragen aan het prestigieuze project van de Europese Unie, technisch ontwikkeld door de European Space Agency (ESA) en met de European GNSS Agency (GSA) verantwoordelijk voor het beheer en gebruik. Bas van der Hoeven, Vice President Consulting Services Space bij CGI, legt uit.

Het space team voor het CGI hoofdkantoor in Rotterdam. Wat doet CGI voor Galileo? Al decennia bouwt CGI wereldwijd aan grond- en beveiligingssystemen voor de ruimtevaartinfrastructuur. Voor het eerst heeft CGI Nederland nu een overeen- komst gesloten met het Franse Thales Alenia Space voor de doorontwikkeling en het onderhoud van de besturings- software ter beveiliging van het Galileo satellietnavigatiesysteem.

Hoe wordt het Europese navigatiesysteem daar beter van? Galileo satellieten in een baan rond de aarde. [ESA] Onze opdracht is de functionaliteit, robuustheid en betrouwbaarheid van data gaan ze daarmee ophalen? Allemaal neel zijn. Aan het einde van dit jaar komt Galileo’s grondinfrastructuur te verbete- vragen waar we heel graag antwoord op er nog een nieuwe release. Voor zover ik ren. Daarnaast zijn wij verantwoordelijk willen hebben. Verder is het vooral een nu kan overzien, gaat dat allemaal lukken. voor de doorontwikkeling en het onder- sociaal en multidisciplinair team. Deze houd van de software voor de zogeheten experts zijn ongelooflijk precies in hun Wat zie jij tenslotte als Public Regulated Service Key Management IT-vak, hebben grote maatschappelijke belangrijkste ontwikkeling in Facility (PKMF). betrokkenheid en bruisen vooral van de de ruimtevaartindustrie? ideeën. Uiteraard bekijk ik dat vanuit onze rol Wat is de functie van deze dienst? als ICT-dienstverlener. Wat opvalt, is de De Public Regulated Service (PRS) is een Wat zijn hun vaardigheden? verschuiving van een hardware- naar een door de overheid gereguleerde dienst Het zijn met name software-ontwikke- softwaregedreven industrie. We krijgen die ervoor zorgt dat alleen door overheid laars maar ook bijvoorbeeld data scien- steeds meer digitale data tot onze be- geautoriseerde instanties toegang heb- tists. Experts die zich bezighouden met schikking. Slimme tooling zorgt ervoor ben tot het beveiligde PRS-signaal van de verificatie en validatie van bedrijfs- dat we veel meer intelligentie uit deze Galileo. Daarmee onderscheidt Galileo kritische infrastructuren. Het bizarre is informatie halen. Dat maakt dat we bij- zich van elk ander satellietnavigatiesys- dat niet iedereen altijd even goed beseft voorbeeld veel nauwkeuriger inzage heb- teem. Het wordt vooral gebruikt voor dat ze betrokken zijn bij het prestigieuze ben in de impact van lichtvervuiling op toepassingen waar tijden positiebepa- Galileo-project, omdat ze heel erg in hun onze slaap, of hoe snel water vertroebelt ling met strenge veiligheidsnormen van eigen materie zitten. Gelukkig hebben de (waarmee waterwegen kunnen dichtslib- belang zijn, zoals voor rechtshandhaving, meeste experts wel prima door dat het ben) of dat we in staat zijn een betere defensiedoeleinden of douaneprocessen. positiebepalingssysteem op hun nieuw- keuze te maken tussen de ene of de an- ste telefoon een stuk nauwkeuriger is en dere grond voor de plek van een sport- Hoeveel mensen werken meer dekking biedt dan voorheen. En dat veld. Verder voorzie ik dat ESA steeds aan dit project? maakt hen tegelijkertijd apetrots dat ze meer beroep gaat doen op het afnemen Dat varieert afhankelijk van de -werk daar hun bijdrage aan kunnen leveren. van diensten in plaats van het volledig zaamheden. Maar doorgaans zijn zo’n Met name de jongere generatie ICT- op maat ontwikkelen van bijvoorbeeld veertig ICT-professionals actief in dit professionals wil meer dan ooit betrokken grondsystemen. Mede uiteraard onder project. Binnen ons gehele ruimtevaart- zijn bij maatschappelijk relevante projec- invloed van de Cloud. team werken ongeveer zeventig mensen. ten. Nou, dit is daar zeker eentje van! Dus je kunt je voorstellen dat dit voor ons Daar profiteert CGI dan ook van toch? een belangrijke opdracht is. We praten Hoe internationaal is Nou ja, de combinatie van onze ruimte- over een project met een waarde van jullie Galileo-team? vaartkennis die we in de afgelopen 20 jaar 14 miljoen euro, dat in ieder geval tot eind In samenwerking met Thales trekken we hebben opgebouwd en onze software- en 2020 doorloopt. uiteraard op met Franse collega’s maar data-expertise brengt ons wel in een ook met de Duitsers. Sinds de Brexit- positie waarmee we de ruimtevaartin- Wat maakt een ICT-professional in de perikelen maken de Engelsen geen deel dustrie verder kunnen helpen. Niet voor ruimtevaart anders dan bij andere IT- meer uit van het team. Dat was voor ons niks voorzie ik dat ons team het komend projecten? allemaal even schakelen. De Engelsen jaar zal uitbreiden naar meer dan 100 Allereerst hebben we een grote passie brachten veel kennis mee. De veerkracht experts. We bieden allerlei diensten, voor voor deze industrie. We kletsen ruimte- in ons team zorgt ervoor, dat we dat ook bijvoorbeeld positiebepaling met secure vaart. Als Amazon vertelt dat ze 3.000 op gaan lossen. Zo wordt er nu gewerkt tracking services tot aan toepassingen satellieten de ruimte in sturen, is dat ons aan een zogeheten post-Brexit versie. voor aardobservatie. Het interessante is belangrijkste gesprek bij de koffieauto- dat er nog veel meer op ons afkomt, waar maat. Wat kunnen ze daar allemaal mee Heeft dat gevolgen voor de tijdslijn? we vandaag de dag niet of nauwelijks nog doen? Wordt dat geen bende en welke Eind 2020 moet Galileo volledig operatio- weet van hebben!

Ruimtevaart 2019 | 3 39 Succesvolle handelsmissie Bremen Aftrap voor verdere samenwerking tussen Duitse en Nederlandse Space-sector

Reineke van der Kolk

nder aanvoering van Minister Willem-Alexander en Hare Majesteit Ko- SpaceNed, en deelstaat Bremen met het Sigrid Kaag hebben op 5 en ningin Máxima, waardoor het koninklijk Bremer ruimtevaartcluster AviaSpace. De 6 maart jl. zo’n dertig Neder- paar aanwezig was bij een paar onderde- provincie Zuid-Holland zet zich in voor het landse organisaties deelgeno- len van de handelsmissie. Het tweedaag- versterken van het space cluster, waarvan O men aan een handelsmissie naar Bremen se werkbezoek heeft er in ieder geval al het zwaartepunt zich in Zuid-Holland en Bremerhaven. De handelsmissie werd toe geleid dat de Provincie Zuid-Holland bevindt. De provincie, het Rijk en de georganiseerd door RVO (Rijksover- en SpaceNed nauwer gaan samenwerken gemeente Noordwijk investeren samen heid voor Ondernemend Nederland) met de deelstaat Bremen en AviaSpace in de ontwikkeling van Space Campus in samenwerking met de Nederlandse Bremen. Daarnaast bouwen het Duitse Noordwijk. Op deze Space Campus wordt Ambassade in Berlijn, in opdracht van OHB en Airbus Defence and Space Ne- (nieuwe) bedrijvigheid rond het thema het Ministerie van Buitenlandse Zaken. derland hun samenwerking verder uit. ruimtevaart geclusterd in de nabijheid De handelsmissie vloeide voort uit het van ESA’s technische centrum ESTEC. Dit succesvolle International Astronautical Samenwerking Zuid-Holland vergroot meteen de wisselwerking tussen Congress (IAC) dat vorig jaar oktober in en Bremen ESTEC en zijn omgeving. Bremen heeft Bremen werd gehouden. Een Joint Declaration of Intent werd ge- met AviaSpace ook haar ruimtevaartacti- De handelsmissie liep parallel aan een tekend tussen de provincie Zuid-Holland, viteiten bij elkaar gebracht. De regio’s ver- werkbezoek van Zijne Majesteit Koning samen met de brancheorganisatie wachten veel van elkaar te kunnen leren.

Ondertekening van Joint Declaration of Intent. [RVO]

40 Ruimtevaart 2019 | 3 De NSO directeur Harm vd Wetering spreekt de Duitse en Nederlandse delegatie toe. [RVO]

Renate Beausoleil, senior-beleidsmede- Satellietonderdelen leveren die bijdragen aan de structuur van werker bij bureau Economische Zaken Bij Airbus in Bremen tekenden de Duitse een satelliet én in staat zijn om warmte af van de provincie Zuid-Holland: “Bremen satellietbouwer OHB en Airbus Defence te voeren. En we kijken naar de uitvouw- en Zuid-Holland staan voor ongeveer and Space Nederland een Letter of Intent mechanismes voor antennes. Op beide dezelfde uitdagingen. Daarom vinden (LOI). De bedrijven werken al jaren gebieden hebben we veel expertise in we het van belang om samen te werken, nauw samen bij de ontwikkeling van het huis.” bijvoorbeeld op het gebied van ontwikke- Europese satellietnavigatiesysteem ling en onderzoek, academische uitwis- Galileo. OHB is hoofdaannemer voor de Bezoek versterkt samenwerking selingen en we kunnen leren van elkaars satellieten, Airbus Nederland levert de Harm van de Wetering, delegatieleider en successen. We hebben de ambitie om zonnepanelen. Deze samenwerking ver- directeur van het Netherlands Space Of- samen met SpaceNed, deelstaat Bremen loopt zo goed, dat beide partijen willen fice (NSO), is trots op het resultaat van de en AviaSpace voor het eind van dit jaar onderzoeken of ze in de toekomst meer handelsmissie naar Bremen. “We hebben een concrete actieagenda op te stellen.” gezamenlijk kunnen doen, vooral op het twee zeer intensieve dagen gehad, waar- Aan een meer inhoudelijk programma gebied van structuren en thermische sub- bij Nederlandse en Duitse partijen elkaar met betrekking tot verdere samenwer- systemen voor satellieten. beter hebben leren kennen. De bedrijven king tussen deze instanties wordt deze “Deze intentieverklaring is het startpunt en instellingen hebben uitgebreid kunnen zomer gewerkt. In de loop van deze zo- voor een serieuze uitbreiding van onze verkennen waar vormen van verdere sa- mer zal een delegatie van vertegenwoor- samenwerking en een duidelijk richtpunt menwerking mogelijk zijn. Internationale digers van AviaSpace en de regio Bremen voor de toekomst”, zei Frank Meiboom, samenwerking is vaak een weg van de een bezoek brengen aan Nederland, directeur Programma’s en Innovatie bij lange adem, maar als goed vervolg wordt waarbij het doel is om tot een gemeen- Airbus Defence and Space Nederland. gegeven aan deze missie ben ik er zeker schappelijke agenda te komen tijdens de “OHB is een zeer tevreden afnemer van van dat er nog meer resultaten gaan Space Tech Expo in Bremen later dit jaar onze zonnepanelen. Nu gaan we onder- volgen op basis van deze start die hier (19 – 21 november 2019). zoeken of we ook onderdelen kunnen gemaakt is.”

Groepsdelegatie. [RVO] Ruimtevaartkroniek Marco van der List

Deze kroniek beschrijft de belangrijkste gebeurtenissen • Iridium NEXT-66 t/m -75 • COSPAR: 2019-002A t/m -002J in de ruimtevaart die hebben plaatsgevonden tussen 1 Amerikaanse commerciële communicatiesatellieten. De januari 2019 en 11 april 2019. Tevens zijn alle lanceringen kunstmanen, elk met een massa van 800 kg, zijn gebouwd door vermeld waarbij een of meerdere satellieten in een baan Thales Alenia Space en Orbital ATK. Uiteindelijk zullen de satel- om de aarde of op weg naar verder in de ruimte gelegen lieten in een operationele baan op 780 km met een inclinatie bestemmingen zijn gebracht. van 86,7° geplaatst worden. Alle in deze kroniek vermelde tijden zijn in UTC (Coordi- Bradford heeft de zonnesensoren voor de satellieten gele- nated Universal Time). verd.

1 januari 2019 13 januari 2019 De Amerikaanse sonde New Horizons passeert het Kuiper Belt Het onbemande vrachtschip Dragon CRS-16 wordt losgemaakt object 2014 MU69, tevens bekend onder de bijnaam Ultima Thule. van het ISS en voert enkele uren later een parachutelanding uit De passage is met een afstand van 43 Astronomische Eenheden voor de kust van Baja California. (6,6 miljard km) het verst verwijderde bezoek van een hemel- lichaam tot nu toe. New Horizons passeert Ultima Thule op een 15 januari 2019 | 00:30 uur afstand van 3500 km, bij een relatieve snelheid van 14,5 km/s. Draagraket: Simorgh • Lanceerplaats: Semnan De lancering mislukt als de derde trap onvoldoende snelheid bereikt. 4 januari 2019 • Payam • COSPAR: Geen, mislukt. De Chinese sonde Chang’e-4 verlaat haar parkeerbaan om de Iraanse aardobservatiesatelliet met een massa van 100 kg, Maan, en voert een succesvolle zachte landing uit op de van de ontwikkeld en gebouwd door de Amirkabir University of Tech- Aarde afgewende achterzijde. Het toestel (massa 1200 kg) landt nology in Teheran. in de 180-km grote Von Karman krater. Enkele uren na de landing wordt een maanwagentje, Yutu-2 (massa 135 kg), met succes op 18 januari 2019 | 00:50 uur het oppervlak geplaatst. Draagraket: Epsilon • Lanceerplaats: Uchinoura Omdat een directe verbinding met de Aarde niet mogelijk is, verloopt de communicatie via een achter de Maan in een halobaan geplaatste satelliet, de in mei 2018 gelanceerde Queqiao.

10 januari 2019 | 17:05 uur Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang • Zhongxing-2D • COSPAR: 2019-001A Chinese militaire geostationaire communicatiesatelliet.

11 januari 2018 | 15:31 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Vandenberg De eerste trap landt op een ponton in de Grote Oceaan.

Door New Horizons gemaakte opname van Ultima Thule, op een af- Boven: de Chinese maanlander Chang’e-4 in de Von Karman krater aan stand van 6.628 km, ongeveer 6,5 minuten voor de kortste passage. de achterzijde van de Maan. De foto is genomen door het maanwagentje [NASA/Johns Hopkins Applied Physics Laboratory/Southwest Re- Yutu-2. Onder: voor de tweede maal zetten de Chinezen een Maanrover, search Institute, National Optical Astronomy Observatory] de Yutu-2, op het oppervlak. [Xinhua News Agency]

42 Ruimtevaart 2019 | 3 §º§

• RAPIS-1 • COSPAR: 2019-003A Office. Vermoedelijk een verbeterde versie van de KH-11 optische Japanse technologische satelliet van JAXA, gebouwd door spionagesatellieten. Wordt in een lage omloopbaan met de on- Axelspace, met een massa van 200 kg. De satelliet zal o.a. nieuwe gebruikelijke inclinatie van 74° geplaatst. zonnepanelen, een groen voortstuwingssysteem en een X-band communicatiesysteem gaan testen. In een zonsynchrone baan 21 januari 2019 | 05:42 uur op 500 km hoogte. Draagraket: Chang Zheng-11 • Lanceerplaats: Jiuquan • ALE-1 • COSPAR: 2019-003 • Jilin-1-01 & -1-02 • COSPAR: 2019-005A & -005B Japanse technologische satelliet welke een kunstmatige mete- Twee Chinese commerciële aardobservatiesatellieten van Chang orenregen zal genereren door kleine pellets de atmosfeer in te Guang Satellite Technology Co. In een zonsynchrone baan sturen. (525 km x 525 km x 97,5°). • MicroDragon • COSPAR: 2019-003 • Xiaoxiang-1-03 & Lingque-1A • COSPAR: 2019-005 Technologische satelliet (50 kg) gebouwd voor Vietnam National Twee kleine Chinese satellieten met technologie-experimenten. Satellite Center met Japanse steun, waaronder training van 36 Vietnamese studenten aan 5 Japanse universiteiten 24 januari 2019 | 18:07 uur • RISESAT • COSPAR: 2019-003 Draagraket: PSLV-DL • Lanceerplaats: Satish Dhawan Japanse technologische satelliet met aardobservatiecamera-, • Microsat-R • COSPAR: 2019-006A standregeling- en communicatie-experimenten. Indiase militaire spionagesatelliet met een massa van 740 kg. In • OrigamiSat, Aoba VELOX-IV & NEXUS • COSPAR: 2019-003 een lage zonsynchrone baan (265 km x 279 km x 96,5°). Diverse CubeSats. • Kalamsat-v2 • COSPAR: 2019-006B Indiase CubeSat. 19 januari 2019 | 19:10 uur Draagraket: Delta-4 Heavy • Lanceerplaats: Vandenberg 25 januari 2019 • USA-290 • COSPAR: 2019-004A Het onbemande Russische vrachtschip Progress MS-9 ontkoppelt Amerikaanse militaire satelliet van het National Reconnaissance van de Pirs module van het ISS. Enkele uren later verlaat het toestel haar baan en verbrandt in de atmosfeer boven de zuidelijke Grote Oceaan.

5 februari 2019 | 21:01 uur Draagraket: Ariane-5ECA • Lanceerplaats: Kourou • HellasSat-4 • COSPAR: 2019-007A Griekse commerciële geostationaire communicatiesatelliet, met een massa van 6495 kg en gebouwd door Lockheed Martin. Aan boord bevindt zich tevens de SaudiGeoSat-1 commu- nicatieapparatuur, ontwikkeld door KACST, een Saoedische overheidsorganisatie voor de promotie van wetenschap en technologie. • GSat-31 • COSPAR: 2019-007B Indiase civiele geostationaire communicatiesatelliet (massa 2536 kg), gebouwd door en eigendom van het Indiase ruimte- vaartagentschap ISRO. Airbus en APP hebben respectievelijk het motorframe en de ontstekers van de eerste trap van de Ariane-5 gebouwd.

5 februari 2019 | ~00:00 uur Draagraket: Safir • Lanceerplaats: Semnan De lancering mislukt kort na de start. • Dousti • COSPAR: Geen, mislukt Iraanse aardobservatiesatelliet met een massa van 52 kg, ontwikkeld en gebouwd door de Sharif University of Technology in Teheran.

6 februari 2019 Boven: lancering van de Japanse Epsilon raket op 18 januari. Dit is pas Het contact gaat verloren met de twee interplanetaire MarCO (Mars de vierde vlucht van deze relatief kleineraket [JAXA]. Onder: voorbe- Cube One) CubeSats die in mei 2018 samen met de InSight lander reidingen voor de later mislukte lancering van de Iraanse raket met de naar Mars gelanceerd werden en in november de rode planeet pas- Payam aardobservatiesatelliet. [IRNA] seerden.

Ruimtevaart 2019 | 3 43 Beth Moses, de eerste passagier van SpaceShipTwo, zweeft tijdens de suborbitale ruimtevlucht vrij door de cabine. [Virgin Galactic]

8 februari 2019 Het onbemande vrachtschip Cygnus NG10 wordt losgekoppeld van het ISS en begint aan een zelfstandige vlucht. De Cygnus verhoogt haar baan iets tot 453 km x 460 km x 51,6° en zet een aantal Cube- Sats uit.

13 februari 2019 Er komt een officieel einde aan de missie van de in januari 2004 op Mars gelande rover Opportunity. Er is voor het laatst contact geweest op 10 juni 2018, kort na het uitbreken van een zware stof- In maart voerde de Crew Dragon een onbemande testvlucht uit. Bij de volgende vlucht zullen astronauten via deze toegangsarm de capsule storm. De rover was gedurende 5111 Sols (Marsdagen) actief en betreden. [SpaceX] heeft in die periode 45,16 km afgelegd. Beresheet (Hebreeuws voor Genesis/Sparrow) is gebouwd door 21 februari 2019 | 16:47 uur SpaceIL en IAI. De sonde wordt in een geostationaire overgangs- Draagraket: Soyuz-2.1b • Lanceerplaats: Baykonur baan geplaatst en zal op eigen kracht naar de Maan vliegen en De derde trap van de Soyuz slaat 6 seconden voortijdig af, waardoor landen. het gewenste apogeum 60 km te laag komt te liggen. De bovenste Bradford heeft druksensoren voor de Maanlander gele- trap, Fregat, detecteert dit manco, en kan door de motor 17 secon- verd. den langer te laten werken de satelliet alsnog in de gewenste baan plaatsen. 22 februari 2019 • EgyptSat-A • COSPAR: 2019-008A Het suborbitale ruimtevliegtuig SpaceShipTwo maakt haar tweede Egyptische civiele aardobservatiesatelliet (massa ongeveer vlucht voorbij de 80 km grens die de Amerikaanse overheid stelt aan 1000 kg), gebouwd door RKK Energiya in Rusland. In een zonsyn- officiële ruimtevluchten. De VSS Unity bereikt een apogeum van chrone baan (652 km x 656 km x 98°). 89,9 km. Aan boord bevindt zich, naast de piloten Dave Mackay en Mike Masucci, ook de passagier Beth Moses, hoofd astronautenop- 21 februari 2019 leiding van Virgin Galactic en verantwoordelijk voor de training van De Japanse sonde Hayabusa-2 maakt een ‘touch-and-go’ landing de toekomstige passagiers van SpaceShipTwo. op de planetoïde Ryugu. Tijdens het korte contact met het oppervlak wordt een klein projectiel afgeschoten waardoor bodemmate- 25 februari 2019 riaal in een monstertrechter opgenomen wordt. Hayabusa-2 zal dit Het onbemande vrachtschip Cygnus NG-10 verlaat haar baan en bodemmonster in december 2020 naar de Aarde brengen. verbrandt in de atmosfeer boven de zuidelijke Grote Oceaan.

22 februari 2019 | 01:45 uur 27 februari 2019 | 21:37 uur Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Canaveral Draagraket: Soyuz ST-B • Lanceerplaats: Kourou • Nusantara Satu • COSPAR: 2019-009A • OneWeb-0006, -0007, -0008, -0010, -0011 & -0012 • COSPAR: Indonesische commerciële geostationaire communicatiesatel- 2019-010A t/m -010F liet met een massa van 4100 kg. De kunstmaan is gebouwd door Zes commerciële communicatiesatellieten. Dit zijn de eerste Maxar SSL en is eigendom van PT Pasifik Satelit Nusantara. exemplaren van de OneWeb-constellatie die uiteindelijk uit 600 • S5 • COSPAR: 2019-009D satellieten zal bestaan. Elk van de door Airbus gebouwde satel- Amerikaanse militaire technologische satelliet (60 kg) van het US liet heeft een massa van 148 kg. De kunstmanen worden in een Air Force Reach Laboratory. 984 km x 1007 km x 87,8° baan geplaatst. • Beresheet • COSPAR: 2019-009B Israëlische maanlander, oorspronkelijk ontwikkeld en gebouwd in 2 maart 2019 | 07:49 uur het kader van de inmiddels geannuleerde Google Lunar X-Prize. Draagraket: Falcon-9 • Lanceerplaats: Kennedy

44 Ruimtevaart 2019 | 3 §º§

In maart voerde de Crew Dragon een onbemande testvlucht uit. Bij de volgende vlucht zullen astronauten via deze toegangsarm de capsule Boven: de onbemande Crew Dragon capsule koppelt tijdens haar test- betreden. [SpaceX] vlucht volledig automatisch aan de voorste koppelpoort van het ISS [NASA]. Onder: Op deze door OSIRIS-REx gemaakt opname van de planetoïde Bennu is te zien dat er kleine deeltjes vanaf het oppervlak • Crew Dragon DM-1 • COSPAR: 2019-011A de ruimte in stromen. Naast het navigatiegevaar maakt de grootte Eerste onbemande testvlucht van de door SpaceX ontwikkelde van deze kiezelachtige objecten het verzamelen van bodemmonsters Crew Dragon capsule. later in de missie lastiger. [NASA/Goddard/University of Arizona/ Lockheed Martin] 3 maart 2019 De Crew Dragon arriveert bij het ISS en koppelt aan de voorste Aarde geplaatst, en zes uur na de start koppelt het toestel met de PMA-2 poort van de Harmony module. Deze koppelpoort is voor Rassvet module van het ISS. het laatst gebruikt tijdens de Atlantis STS-135 missie in juli 2011. Na de koppeling openen de ISS bewoners de Crew Dragon capsule om 16 maart 2019 | 00:26 uur deze te inspecteren. Draagraket: Delta-4 • Lanceerplaats: Canaveral • USA-291 • COSPAR: 2019-014A 8 maart 2019 Amerikaanse militaire geostationaire communicatiesatelliet. De De Crew Dragon ontkoppelt van het ISS. Na drie omlopen keert het 6000 kg zware Wideband Global Satcom (WGS-10) is gebouwd toestel in de atmosfeer terug en maakt een parachutelanding in de door Boeing en gebaseerd op hun 702 platform. Atlantische Oceaan voor de kust van Florida. 19 maart 2019 9 maart 2019 | 16:28 uur De Israëlische maanlander Beresheet verhoogt haar omloopbaan Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang om de Aarde zodat het verste punt op 405.000 km hoogte komt te • Zhongxing-6C • COSPAR: 2019-012A liggen, net voorbij de Maanbaan. Chinese commerciële geostationaire communicatiesatelliet, eigendom van China Satcom. De kunstmaan is gebouwd door 22 maart 2019 | 01:50 uur CAST en is gebaseerd op hun DFH-4 ontwerp. Draagraket: Vega • Lanceerplaats: Kourou • PRISMA • COSPAR: 2019-015A 14 maart 2019 | 19:14 uur Italiaanse civiele aardobservatiesatelliet (massa 879 kg), ge- Draagraket: Soyuz-FG • Lanceerplaats: Baykonur bouwd door Carlo Gavazzi Space SpA. De satelliet wordt in een • Soyuz MS-12 • COSPAR: 2019-013A zonsynchrone baan geplaatst (617 km x 620 km x 97,9°). Russisch bemand ruimteschip met aan boord de Rus Aleksei Ov- Airbus NL en APP hebben respectievelijk de tussentrappen en chinin en de Amerikanen Nick Hague en Christina Koch. Ovchinin de ontstekers van de Vega gebouwd. en Hague waren de bemanningsleden van de Soyuz MS-10 toen de lancering van dat ruimteschip in oktober 2018 moest worden 22 maart 2019 afgebroken en een noodlanding gemaakt moest worden. ISS bewoners Anne McClain en Nick Hague maken een 6 uur en 3 Nu wordt de Soyuz MS-12 wel met succes in een baan om de kwartier durende ruimtewandeling vanuit de Amerikaanse Quest

Ruimtevaart 2019 | 3 45 De vier O3b satellieten, gemonteerd op hun centrale adapter, tijdens De Mars InSight heeft inmiddels de seismometer (rechts) en de HP3 de laatste voorbereidingen voor hun lancering. [ArianeSpace] boorhamer (links) op het oppervlak geplaatst. Door rotsen onder het oppervlak heeft de HP3 boor nog niet de gewenste diepte van 3 m kunnen bereiken. [NASA/JPL-Caltech]

luchtsluis. Ze voltooien de elektrische installatie van een drietal 29 maart 2019 nieuwe batterijen. Deze batterijen zijn in september 2018 door het Een tweede ruimtewandeling vindt plaats voor de installatie vrachtschip HTV-7 aangevoerd, en door de robotarm Canadarm2 op van nieuwe batterijen voor het ISS. Deze 6 uur en 3 kwartier het P4-Truss geplaatst. durende ruimtewandeling wordt uitgevoerd door Nick Hague en Christina Kock. Oorspronkelijk was het plan dat Anne McClain 27 maart 2019 in plaats van Nick Hague deze ruimtewandeling zou uitvoeren, India lanceert een PDV Mark II raket op een suborbitale vlucht, zodat er voor het eerst een ruimtewandeling zou plaatsvinden bedoeld om een antisatellietwapen te testen. Drie minuten na de met louter vrouwelijke ruimtewandelaars. Helaas kon dit niet lancering komt de raket in botsing met de satelliet Microsat-R op doorgaan toen na de eerdere ruimtewandeling bleek dat Mc- een hoogte van ongeveer 275 km. Microsat-R is op 24 januari jongst- Clain problemen zou ondervinden met het op maat stellen van leden gelanceerd, en bewoog zich op het moment van de botsing het ruimtepak. noordwaarts in haar zonsynchrone omloopbaan. De PDV raket bewoog zich juist zuidwaarts om de kinetische botsingsenergie te 31 maart 2019 | 15:51 uur maximaliseren en bevond zich nabij het apogeum van haar suborbi- Draagraket: Chang Zheng-3B • Lanceerplaats: Xichang tale baan. Na de botsing worden meer dan 270 fragmenten waarge- • Tianlian 2-01 • COSPAR: 2019-017A nomen, waarvan een aantal met een apogeum dusdanig hoog dat Eerste exemplaar van de verbeterde generatie Chinese geo- zij een bedreiging vormen voor het International Space Station. stationaire communicatiesatellieten. Het Tianlian netwerk is specifiek bedoeld voor het ondersteunen van Chinese be- 27 maart 2019 | 09:39 uur mande ruimteschepen en ruimtestations. Draagraket: OS-M • Lanceerplaats: Jiuquan De eerste vlucht van de OS-M raket ontwikkelt door het Chinese 1 april 2019 | 03:57 uur bedrijf OneSpace mislukt als kort na het afstoten van de eerste trap Draagraket: PSLV-QL • Lanceerplaats: Satish Dhawan de controle van de standregeling verloren gaat. OS-M is een vier- • EMISAT • COSPAR: 2019-018A trapsraket, waarbij alle trappen op vaste stuwstof werken. Indiase militaire elektronische afluistersatelliet met een massa • Linqgue-1A • COSPAR: Geen, mislukt van 436 kg. In een zonsynchrone baan (493 km x 511 km x 97,5°). Kleine Chinese satelliet met technologie-experimenten. De • Bluewalker-1, M6P, Astrocast-0.2, Danu Pathfinder-1, Le- kunstmaan gaat verloren als de lancering mislukt. mur 2-96 t/m 2-99, Flock 4a-1 t/m 4a-20 & AISAT-1 • COS- PAR: 2019-018 28 maart 2019 | 23:27 uur Diverse CubeSats. Draagraket: Electron • Lanceerplaats: Mahia • DARPA R3D2 • COSPAR: 2019-016A 4 april 2019 | 11:01 uur Amerikaanse militaire technologische satelliet. De 150 kg zware Draagraket: Soyuz 2-1a • Lanceerplaats: Baykonur DARPA R3R2 (Radio-frequency Risk Reduction Deployment De- • Progress MS-11 • COSPAR: 2019-019A monstration) satelliet is gebouwd door Northrop Grumman en Russisch onbemand ruimtevaartuig met voorraden voor het beschikt over een uitvouwbare 2,3 meter antenne. De kunstmaan ISS. Al na twee omlopen koppelt de Progress aan de Pirs mo- komt in een 421 km x 438 km x 39,5° baan. dule van het ISS.

46 Ruimtevaart 2019 | 3 §º§

Boven: ruimtewandelaars Saint-Jacques en McClain tijdens hun uit- Kort voor haar mislukte landing stuurde Beresheet deze opname naar stapje op 8 april [NASA]. Onder: Voor de tweede maal wordt een Falcon de Aarde, genomen op een hoogte van 22,5 km boven het maanop- Heavy gelanceerd, nu voor haar eerste commerciële vlucht. [SpaceX] pervlak. [SpaceIL]

4 april 2019 wandeling. Tijdens het 6,5 uur durende uitstapje voltooien McClain De Israëlische maanlander Beresheet wordt met succes in een om- en Saint-Jacques de installatie van de nieuwe Li-ion batterijen en loopbaan (400 km x 10.000 km) om de Maan geplaatst. De komende voeren ze onderhoud uit aan de robotarm Canadarm2. dagen wordt de baan verlaagd in voorbereiding op de ladingspoging. 11 april 2019 4 april 2019 | 17:03 uur De landingspoging van maansonde Beresheet mislukt als gedu- Draagraket: Soyuz ST-B • Lanceerplaats: Kourou rende de afdaling een traagheidssensor faalt en er (waarschijnlijk als • O3b-17 t/m -20 • COSPAR: 2019-020A t/m D gevolg van een commando van de grond om van sensor te wisselen) Commerciële communicatiesatellieten, bedoeld voor ontwik- een onverwachte computer reboot plaatsvindt. De sonde slaagt er kelingslanden en geïsoleerde gebieden waar geen breedband nog wel in om de hoofdmotor te herstarten, maar dan is de hoogte internettoegang beschikbaar is. In een 7825 km x 7825 km x 0° baan. al te laag en de snelheid te hoog om nog te kunnen landen. De O3b heeft haar operationeel hoofdkantoor in Nederland. sonde slaat met 900 m/sec te pletter in Mare Serenitatis. Bradford heeft druksensoren en zonnesensoren voor de O3b satellieten geleverd. 11 april 2019 | 22:35 uur Draagraket: Falcon Heavy • Lanceerplaats: Kennedy 5 april 2019 Tweede vlucht van de Falcon Heavy raket. De twee side boosters Hayabusa-2 zet, op een hoogte van 500 meter boven het oppervlak keren terug naar het landingsterrein op Cape Canaveral, terwijl de van Ryugu, de Small Carry-on Impactor (SCI) uit, en verwijdert zich centrale eerste trap op een drijvend platform 975 km van de kust van daarna tot een veilige afstand achter de lokale horizon. Om 02:36 Florida landt. Hoewel voor het eerst de centrale trap van de Falcon uur explodeert de SCI, waarbij een 2 kg zware koperen massa inslaat Heavy behouden landt, glijdt deze enkele dagen later van het lan- op de planetoïde en een krater veroorzaakt. dingsponton als gevolg van zware zeegang. Later in de missie zal Hayabusa-2 proberen bodemmonsters te • Arabsat-6A • COSPAR: 2019-021A verzamelen in de nieuwgevormde krater. Saoedi-Arabische commerciële geostationaire communicatiesatelliet. De kunstmaan, met een massa van 6000 kg, is gebouwd 8 april 2019 door Lockheed Martin en gebaseerd op hun LM-2100 satelliet- Voor de derde maal in een maand maken ISS bewoners een ruimte- platform.

Ruimtevaart 2019 | 3 47 De Nederlandse Vereniging voor Ruimtevaart (NVR) werd in 1951 opgericht met als doel belangstellenden te informeren over ruimteonderzoek en ruimtetechniek en hen met elkaar in contact te brengen. Nog altijd geldt:

De NVR stelt zich tot doel de kennis van en de belangstelling voor de ruimtevaart te bevorderen in de ruimste zin.

De NVR richt zich zowel op professioneel bij de ruimtevaart betrokkenen, studenten bij ruimtevaart-gerelateerde stu- dierichtingen als ook op andere belangstellenden, en biedt haar leden en stakeholders een platform voor informatie, communicatie en activiteiten. De NVR representeert haar leden en streeft na een gerespecteerde partij te zijn in discus- sies over ruimtevaart met betrekking tot beleid, onderzoek, onderwijs en industrie, zowel in Nederlands kader als in internationaal verband. De NVR is daarom aangesloten bij de International Astronautical Federation. Ook gaat de NVR strategische allianties aan met zusterverenigingen en andere belanghebbenden. Leden van de NVR ontvangen regelmatig een Nieuwsbrief en mailings waarin georganiseerde activiteiten worden aangekondigd zoals lezingen en symposia. Alle leden ontvangen ook het blad “Ruimtevaart”. Hierin wordt hoofdzakelijk achtergrondinformatie gegeven over lopende en toekomstige ruimtevaartprojecten en over ontwikkelingen in ruimteonderzoek en ruimtetechnologie. Zo veel mogelijk wordt aandacht geschonken aan de Nederlandse inbreng daarbij. Het merendeel van de auteurs in “Ruimtevaart” is betrokken bij Nederlandse ruimtevaartactiviteiten als weten- schapper, technicus of gebruiker. Het lidmaatschap kost voor individuele leden € 35,00 per jaar. Voor individueel lidmaatschap en bedrijfslidmaatschap: zie website.