Хералдичкиот Лав На Марки Heraldic Lion on Postage Stamps

БРОЈ 12 • ЈУЛИ 2019 JULY 2019 • ISSUE 12

ISSN 1857-5544 e-ISSN 2671-3136 Гласник на Македонско грбословно друштво Gazette of the Macedonian Heraldic Society

ФИЛАТЕЛИЈА • PHILATELY

ХЕРАЛДИЧКИОТ ЛАВ НА HERALDIC LION ON POSTAGE МАРКИ STAMPS

ХЕРАЛДИКА • HERALADRY ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY

ОСВРТ ЗА ПРИРОДАТА ПРОЦЕСОТ НА КАКО УСВОЈУВАЊЕ ИЗВОР НА НА ДРЖАВНИТЕ НАЦИОНАЛЕН СИМБОЛИ НА СИМБОЛ НА РЕПУБЛИКА ДРЖАВАТА: МАКЕДОНИЈА ВО „СЛУЧАЈ 1992 АФРИКА“ REVIEW OF THE THE NATURE PROCESS OF AS A SOURCE ADOPTION OF THE OF NATIONAL STATE SYMBOLS OF SYMBOL OF THE THE REPUBLIC OF STATE: ‘CASE MACEDONIA IN 1992 STUDY: AFRICA’

МГД е член на Меѓународната федерација на МХЗ беше член на Меѓународната генеолошка и вексилолошки здруженија • MHS is a member of the FIAV CIGH хералдичка конфедерација • MHS was a member of the International Federation of Vexillologic Association International Genealogic and Heraldic Confederation ВО ОВОЈ БРОЈ • IN THIS ISSUE УРЕДУВАЧКИ ОДБОР ОСВРТ ЗА ПРОЦЕСОТ 3 REVIEW OF THE Д-р Јован Јоновски, aih (Македонија) НА УСВОЈУВАЊЕ НА PROCESS OF ADOPTION Главен и одговорен уредник ДРЖАВНИТЕ СИМБОЛИ OF THE STATE SYMBOLS д-р Иван Нацевски (Македонија) - се- НА РЕПУБЛИКА OF THE REPUBLIC OF МАКЕДОНИЈА ВО 1992 MACEDONIA IN 1992 кретар Јован Јоновски Jovan Jonovski д-р Стојан Антонов, aih (Бугарија) д-р Жељко Хајмер, aih, LF, FF, FFRC ДЕНОМИНАЦИСКИ 25 DENOMINATIONAL (Хрватска) СИМБОЛИ ВО SYMBOLS IN HUNGARIAN проф. д-р Иван Балта (Хрватска) УНГАРСКАТА МЕСНА И CIVIC AND COMMUNAL ОПШТИНСКА ХЕРАЛДИКА HERALDRY доц. д-р Емир О. Филиповиќ (Босна и Шимон Павлас Szymon Pawlas Херцеговина) проф. д-р Стјепан Ќосиќ (Хрватска) ПРИРОДАТА КАКО 44 THE NATURE AS A SOURCE д-р Тудор Раду Тирон, aih (Романија) ИЗВОР НА НАЦИОНАЛЕН OF NATIONAL SYMBOL OF д-р Агне Рајлајте-Барде, aih (Литванија) СИМБОЛ НА ДРЖАВАТА: THE STATE: ‘CASE STUDY: проф. д-р Мито Панов (Македонија). „СЛУЧАЈ АФРИКА“ AFRICA’ Никола Стојаноски Nikola Stojanoski Проф. Лазе Трипков (Црна Гора)  ХЕРАЛДИЧКИОТ ЛАВ НА 55 HERRALDIC LION ON МАРКИ STAMPS Симјон Симев Simjon Simev EDITORIAL BOARD ОД УРЕДНИЦИТЕ • EDITORIAL D-r Jovan Jonovski (Macedonia) Editor АКТИВНОСТИ НА МГД 61 ACTIVITIES OF MHS in chief РЕГИСТЕР НА ГРБОВИ 63 REGISTER OF ARMS d-r Ivan Nacevski (Macedonia), Secretary d-r Stoyan Antonov, aih (Bulgaria), d-r Zeljko Heimer, aih, LF, FF, FFRC, НА КОРИЦАТА - ON THE COVER (Croatia), Прв ден пликови - марките од серијата Хералдика во Ма- prof. d-r Ivan Balta (Croatia), кедонија: лево, марката со земскиот грб на Македонија од doc. d-r Emir O. Filipovic (Bosnia and грбовникот на Корениќ- Неориќ; десно, од Оловскиот грбов- Herzegovina), ник и од Стематографијата на Жефаровиќ. prof. d-r Stjepan Cosic (Croatia), First Day Envelopes of series Heraldry in Macedonia: left d-r Tudor Radu Tiron, aih (Romania) with Macedonian Land arm from Korenic-Neoric‘s Armorial; d-r Agne Railaite- Barde, aih (Lithuania), right, from Olovo armorial and Zhefarovic‘s Stemmatographia. prof. d-r Mito Panov (Macedonia). Девојче со знаме на Зелен`Рт/ Girl with Cape Verde flag. Prof. Laze Tripkov (Montenegro) https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Praia-Carnaval_das_ escolas_(11).jpg Македонски хералд објавува научни

ИМПРЕСУМ • IMPRESSUM статии кои се рецензирани и попу- ларни статии кои не се рецензирани Здружение за хералдика, Лектура / Proofreading: / Macedonian herald publishes peer- вексилологија и фалеристика, Силвија Филипова -Митревска reviwed scientific papers as well as МАКЕДОНСКО ГРБОСЛОВНО Ted Kaye ДРУШТВО Macedonian Heraldic Society popular non reviewed articles.

Претседател: Јован Јоновски President: Jovan Jonovski Статиите се објавуваат поединечно / +389 70 252 989 [email protected] Papers are published separately http:// heraldika.org.mk/macedonianherald Петар Манџуков 113/6 Petar Mandžukov 113/6 1010 Скопје, Македонија 1010 Skopje, Macedonia Цели броеви / entire issues http:// www.heraldika.org.mk [email protected] heraldika.org.mk/macedonian-herald

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 2 ЈУЛИ • 2019 ОСВРТ ЗА ПРОЦЕСОТ REVIEW OF THE НА УСВОЈУВАЊЕ НА PROCESS OF ADOPTION ДРЖАВНИТЕ СИМБОЛИ НА OF THE STATE SYMBOLS РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА OF THE REPUBLIC OF ВО 1992 ГОДИНА MACEDONIA IN 1992

Јован Јоновски Jovan Jonovski

Македонско грбословно друштво, Macedonian Heraldic Society, Претседател и главен хералд President and Chief Herald https://orcid.org/0000-0003-2448-3441 https://orcid.org/0000-0003-2448-3441

УДК 929.911(497.7) UDC 929.911(497.7)

АПСТРАКТ ABSTRACT Процесот за утврдување на грбот, The process for determining the coat знамето и химната на Република of arms, the flag, and the anthem. actual- Македонија. фактички започна со ly started with public competition for the спроведување конкурс за избор на selection of their content/design. Proposals идејни решенија. Потоа беа претставени for a law were then presented, followed by предлози на закон и редица амандманиод a series of amendments by the MPs to the страна на пратениците за изгледот design of the coat of arms and the flag, with на грбот, знамето и химната, којашто the anthem remaining unchanged. The остана иста. Трите најдобри решенија three best entries from the public compe- од конкурсот за грб и знаме не се најдоа tition for the coat of arms and flag did not во понатамошната постапка, туку се претстави find themselves in the further procedure, but the концепт за грб и знаме со нов дизајн на сонцето. concept of a coat of arms and a flag with a new de- ХЕРАЛДИКА • HERALDRY Во целиот процес, за знаме од 6 предлози, 3 се sign of the sun was introduced. In the whole proess, со сонце, 2 со лав и 1 со постојниот грб. За грб for a flag, out of six types of proposals, three used 23 предлози се за 16 типа грбови, 8 се со лав the sun, two used a lion, and one used the existing и 8 со сонце. Конечно, најголема поддршка coat of arms. Out of 23 proposals for the coat of имаше концептот за знаме и грб со 16 кракото arms, there were 16 types of arms—half with a lion сонце, предложено од Тодор Петров. Знамето and half with a sun. In the end, the greatest support се изгласа, но не се постигна концензус за грб.. was for the concept of a flag and a coat of arms with a 16-rayed sun, suggested by Todor Petrov. Клучни зборови: грб, знаме, химна, лав, The flag was voted on, but for the arms no concen- сонце, државни симболи, Македонија. sus was reached.

Keywords: coat of arms, flag, anthem, lion, sun, state symbols, Macedonia.

MACEDONIAN HERALD 12 3 JULY • 2019 Со декларацијата за сувереност на Републи- With the declaration of Sovereignty of the ка Македонија од 25.1.1991 година, започнува Republic of Macedonia on 25 January 1991, the процесот за донесување нови државни симболи process started for adopting new state symbols што ќе ја отсликаат новата реалност на државата that would reflect the new reality of the state (cf (cf Jonovski, 2018). Во членот 3, меѓу другото се Jonovski, 2018). Article 3, among other things, вели: „ќе се донесе нов устав со кој, покрај дру- said: “a new constitution will be adopted by which, гото ќе се определи општественото уредување и among other things, the social order and the future идните симболи на државноста на Македонија“ symbols of the statehood of Macedonia will be de- (Декларација 1991). fined” (Декларација 1991). Процесот на усвојување на знамето и химна- The process of adopting the flag and the an- та, како и за обидот за усвојување грб, може да them, as well as the attempt to adopt the coat of се реконструира со проучување на материјалите arms, can be reconstructed by studying the mate- и стенограмите од првото продолжение на 41 rials and the transcripts from the first proceeding of седница. За жал ликовно графичките прилози не the 41st session. Unfortunately, the graphic designs ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY се наоѓаат заедно со материјалите, и веројатно cannot be found with the materials, and probably не се зачувани. Дадените илустрации во текстот were not preserved. The illustrations given in the се реконструкции врз основа на објавени фото- text are reconstructions based on photos published графии во медиумите, и разговор со учесници in the media, and conversations with participants in во тој процес. Дел од предлозите се објавувани the process. Some of the proposals were published во Нова Македонија, којашто добро го покрива- in daily newspaper Nova Makedonija, which cov- ше целиот процес и оттука можат, покрај изгле- ered the entire process well and additional informa- дот на предлозите да се добијат и дополнителни tion on the course of the process, besides the design информации за текот на процесот. of the proposals, can be obtained from its pages. Истражениот материјал се наоѓа во Државни- The material is located in the State Archives of от архив на Република Македонија во Фонд 1304 the Republic of Macedonia in the Fundus 1304 “As- „Собрание на Република Македонија 1990-1994“, sembly of the Republic of Macedonia 1990–1994”, 41 седница, точки 2,3 и 4, кутија 46, каде се на- 41st session, points 2, 3, and 4, box 46, where the оѓаат предлозите за закон за грб, знаме и химна proposals for the law on the coat of arms, flag, and на Република Македонија, како и амандманите anthem of the Republic of Macedonia, as well as на тие предлог закони. the amendments to those draft laws are found. Во текот на летото 1991 година, Тодор Пе- In the summer of 1991, independent MP Todor тров на двапати поднесе иницијатива за до- Petrov submitted an unsuccessful initiative to несување „Одлука за формирање комисија за adopt a “Decision on Establishing a Commission државните симболи на Република Македонија for the State Symbols of the Republic of Macedo- и именување нејзини претседател и членови“, nia and Appointing its President and Members”. нешто што никогаш не се случи. The Constitution of the Republic of Mace- Уставот на Република Македонија, од donia, adopted 17 November 1991, did not de- 17.11.1991 година не ги утврди државните симбо- termine the state symbols, but prescribed that ли, туку дека грбот, знамето и химната на Репу- the coat of arms, the flag, and the anthem of the блика Македонија се утврдуваат со закон, а според Republic of Macedonia are determined by law, уставниот закон, државните симболи треба да се and according to the constitutional law, the state донесат во рок од шест месеци од денот на прогла- symbols should be adopted within six months of сувањето на Уставот. the proclamation of the Constitution. Собранието на Република Македонија на On 26 December the Assembly of the Re- 26.12.1991 година, ја усвои информацијата за ак- public of Macedonia adopted instructions for the тивностите што треба да се преземат за подготву- preparation and adoption of the Law on the coat вањето и донесувањето на Закон за грбот, знамето of arms, the flag, and the anthem of the Republic и химната на Република Македонија и донесе ро- of Macedonia and adopted a timetable according

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 4 ЈУЛИ • 2019 ковник според кој: во јануари 1992 година ќе се to which the public competition would be held in спроведе конкурс, а во март Предлог-законот ќе се January 1992; the Draft Law would be unveiled стави на јавна дискусија која би требало да трае до in March for public discussion through the end крајот на месецот. Во април 1992 ќе се разгледа of the month; the report of the public discussion извештајот од јавната дискусија, и најдоцна до 20 would be considered in April; and the Law would мај ќе се донесе Законот за грбот, знамето и хим- be adopted by 20 May at the latest. The working ната на Република Македонија. Работната група за group for the implementation of the procedure спроведување на постапката за избор на идејни ре- for selecting design for the coat of arms, flag, шенија за грбот, знамето и химната на Република and anthem of the Republic of Macedonia was Македонија заседава дури на 20 март 1992 година, in place on 20 March, when the timetable was кога е згуснат роковникот, со цел донесување на tightened, with the aim of passing the law by 20 законот до 20 мај (Петров 1992а). May (Петров 1992a). Комисијата за уставни прашања беше за- The Commission for Constitutional Affairs was должена да ги преземе сите активности, под- obliged to undertake all the activities: to prepare готвување текст на Предлогот за донесување на text of the Proposal for passing a law on the coat закон за грбот, знамето и химната, како и да рас- of arms, the flag, and the anthem of the Republic пише конкурс за избор на идејни решенија за гр- of Macedonia; to conduct a public competition for бот, знамето и химната. и да основа работна група their designs; and to establish a working group for за избор на идејни решенија за грбот, знамето и the selection of designs. In addition, the working химната на Република Македонија, во чиј состав group included members of the Macedonian Acad- покрај членовите на Комисијата беа вклучени и emy of Sciences and Arts in the fields of science, одреден број членови на Македонската академија fine arts, and music. The jury for determining the на науките и уметностите од областа на науката, coat of arms and flag comprised Aneta Svetieva— ликовната и музичката уметност. Жири коми- ethnologist, Aleksandar Cvetkovski—artist, Kosta сијата за утврдување грб и знаме на Република Balaban—art historian, and Dimitar Kondovski— Македонија беше во состав: Анета Светиева – ет- artist (Aleksandar Matkovski was also proposed нолог, Александар Цветковски – ликовен умет- for the jury). ник, Коста Балабан – историчар на уметноста, и In the public competition, which was an- Димитар Кондовски – ликовен уметник. Во ко- nounced on 25 March and lasted until 10 April, мисијата е предложен и Александар Матковски. 275 proposals arrived, 239 for the coat of arms На конкурсот што беше објавен на 25 март and the flag and 36 for the anthem of the Repub- 1992 година и траеше до 10 април, пристигнаа lic of Macedonia. A large number of participants вкупно 275 предлози, од коишто 239 за грбот и offered variants for both the arms and the flag за знамето и 36 за химната на Република Маке- (Стенографски 1992, I/7), most with the sun донија. Поголем број од учесниците на конкур- and a lion in differing compositions, showing сот истовремено понудија идејни решенија и за what the participants thought should be found on грбот и за знамето во поголем број варијанти the coat of arms and the flag. ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY (Стенографски 1992, I/7). При што, најголем дел The Commission, as possible proposals for од предлозите беа со сонце и со лав, што ја по- the anthem of the Republic of Macedonia, ac- кажува перцепцијата на учесниците кои симбо- cepted the musical works that won the first, sec- ли треба да се најдат на грбот и на знамето. ond, and third prizes: “Hym” by Taki Hrisik; Комисијата како можни решенија за химна на the current anthem, “Today Over Macedonia” Република Македонија ги предложи музичките in an arrangement by Todor Skalovski; and творби што добија прва, втора и трета награда: “Let us be eternal” by Aleksandar Dzambazov „Химна“ од Таки Хрисик; актуелната химна (Младеновски 2005, 371). ,„Денес над Македонија“ во музичка обработка There were no awards for the coat of arms and на Тодор Скаловски; и „Да ни бидеш вечна“ од flag given; the Commission held that it would Александар Џамбазов (Младеновски 2005, 371). recognize only the final official arms and flag

MACEDONIAN HERALD 12 5 JULY • 2019 Не беа доделени награди за грб и знаме, туку designs. The Commission комисијата беше со став да ги откупи решенијата consulted with the three за грб и знаме коишто ќе станат официјални. Не- finalist designers several колку пати беа правени консултации со авторите times and requested some на трите решенија избрани како најдобри и беа changes. On 29 May, it побарани извесни корекции. Комисијата на 29 decided to make separate мај 1992 година одлучи одвоено да се дадат пред- proposals for a laws on the лозите за закон за грбот, за знамето и за химната. coat of arms, the flag, and Бидејќи рокот 20 мај беше пробиен без кон- the anthem.

кретни решенија, Тодор Петров на 1.6.1992 годи- сл./ fig. 1 Since the 20 May dead- на достави Предлог за донесување Закон за грбот, line had passed, on 1 June знамето и химната на Република Македонија, со Todor Petrov submitted предлог на закон, како и Предлог за донесување a proposal for adopting the Law on the coat of Закон за употребата на грбот, знамето и химна- arms, the flag, and the anthem of the Republic of ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY та на Република Македонија со предлог на Закон Macedonia, with a draft law, as well as a proposal (Петров 1992а). Предложените решенија се: for adoption of the Law on the use of the coat of Член 2 arms, the flag, and the anthem of the Republic of Грбот на Република Македонија претставу- Macedonia with a draft law (Петров 1992a). The ва четириаголен отсечен штит, во средината на proposals were: штитот се наоѓа лав исправен на двете задни Article 2 нозе и свртен кон десно, The coat of arms of the со мала петокрака круна Republic of Macedonia is a на главата и со двокрака quadrangular shield, in the опашка свртена нагоре. Ла- middle of the shield is a lion вот е готов за напад, страш- upright on both the hind legs но накострешен, зинат, со and turned to the right, with испуштен јазик, со пока- a small five-pointed crown on жани заби, очите свирепо the head and a two-pointed изразени и прстите на но- сл./ fig. 2 tail upward. The lion is ready зете разделени со изразени for attack, terrible, with open нокти. mouth, with a extended tongue, with pointed Над штитот има петокрака круна богато укра- teeth, eyes fiercely expressed and toes of the legs сена со дијаманти, рубини и смарагди, а под него separated by emphasized nails. лента во форма на пергаментна врвца чии краеви Above the shield there is a five-pointed се различно извиткани со натписот „Македонија“. crown richly decorated with diamonds, rubies, Штитот е црвено поле со златно-жолт раб, а and emeralds, and below there is a ribon in the лавот, круната и лентата во златно-жолта боја. form of a parchment whose ends are differently Натписот „Македонија“ е во црна боја. (сл.1) twisted with the inscription “Macedonia”. Член 3 The shield is a red field with Знамето на Републи- a golden-yellow edge, and the ка Македонија е црвено lion, crown, and ribbon are со златно-жолтиот лав со in golden-yellow color. The мала петокрака круна на inscription “Macedonia” is in главата од грбот на Репу- black. (Fig. 1) блика Македонија во сре- Article 3 дината. Центарот на лавот The flag of the Republic

се поклопува со точката во сл./ fig. 3 of Macedonia is red with the која се сечат дијагоналите golden-yellow lion with a

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 6 ЈУЛИ • 2019 на знамето, а големината на лавот е ед- small five-pointed crown on the head, наква на една половина од широчината taken from the arms of the Republic of на знамето. Macedonia, in the middle. The center Односот на широчината и должина- of the lion coincides with the point at та на знамето е еден спрема два.(сл.2) which the diagonals of the flag interect, АЛТЕРНАТИВА НА ЧЛЕНОТ 3; and the size of the lion is equal to one- Знамето на Република Македонија е half the width of the flag. црвено со златно-жолто сонце со осум The ratio of the width and length of еднакви кратки и осум еднакви долги the flag is one to two. (Fig. 2) зраци наизменично поредени, така што сл./ fig. 4 ALTERNATE Article 3; еден пар од долгите зраци е паралелен со The flag of the Republic of должината, а друг пар од долгите Macedonia is red with a golden- зраци е паралелен со широчината yellow sun with eight equal на знамето. Центарот на сонцето short and eight equal long rays се поклопува со точката во која alternately arranged so that a се сечат дијагоналите на знамето, pair of long rays is parallel to со дијаметар еднаков на една пе- the length, while another pair of тина од широчината на знамето. long rays is parallel to the width Должината на краткиот зрак е ед- of the flag. The center of the sun наква на дијамтарот на сонцето, а сл./ fig. 5 coincides with the point at which односот на должината на краткиот the diagonals of the flag intersect, зрак и долгиот зрак е еден спрема еден и полови- with a diameter equal to one fifth of the width of на. the flag. The length of the short rays equals the Односот на широчината и должината на зна- diameter of the sun, and the ratio of the length of мето е еден спрема два. (сл.3) the short ray and the long ray is one to one and a Член 4 half. Химната на Република Македонија е „Денес The ratio of the width and length of the flag над Македонија“. is one to two. (Fig. 3) Со амандман Петров ја отстранува лентата со Article 4 натпис „Македонија“ од под штитот (сл. 4) и ги The anthem of the Republic of Macedonia is менува пропорциите на сонцето. (сл. 5), “Today Over Macedonia”. Така сега предлогот е односот на зраци- With an amendment, Petrov re- те да биде шест спрема седум, а односот moved the ribbon with the inscription на широчината и должината на знамето “Macedonia” from the shield (Figure 4) е два спрема три (Петров 1992b) . and changed the proportions of the sun На 5 јуни јавно се објавени делата (Figure 5), making the ratio of the rays на трите автори за коишто комисијата six to seven, and the ratio of the width ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY смета дека треба да се најсоодветни, to the length of the flag two to three што се смета за јавна дебата за што се (Petrov 1992b). сл./ fig. 6 оставени 3 дена. Предлозите за химни On 5 June the works of the three de- беа емитувани на програмите на Маке- signers (using code names), which the донска радио телевизија (З. Д. 1992). Commission considered the most appropriate from Шифрата „МАКО“ е со еден издвоен пред- the public competition, were publicly displayed for лог за грб каде на црвен штит е поставено црвен a three-day public debate. The proposals for the an- сончев диск, обрабен црно, со 16 црни тенки ди- them were broadcast on the programs of the Mace- вергентни зраци краци како на дотогашниот грб, donian Radio Television (З. Д. 1992). но со помал диск. На шесте предлози за знаме “MAKO” proposed single proposal for the има и два други предлога за грб: истото сонце но coat of arms on red shield red sun disc outlined

MACEDONIAN HERALD 12 7 JULY • 2019 жолто и предлог со црвен black with 16 black narrow di- лав на жолто поле (сл. 6). vergent rays, as the sun from Варијантите за знаме се во the current state emblem. On размер 1:2: (1) Поле поде- the proposals for the flag, two лено дијагонално од гор- more arms are applied: one with ниот слободен до долниот the same sun where the disc and копјен дел, црвен во копје- the rays are yellow and a propos- ниот и жолт во слободниот al with a red lion on gold (Fig. дел, со црвен штит во цен- 6). For the flag, there are six de- тарот со жолто сонце со signs in proportions of 1:2 : (1) 16 зраци. (2) Жолто поле A field divided diagonally from со тесни црвени ленти на upper fly to lower hoist, red at горниот и долниот раб и the hoist and yellow at the fly, црвен штит во центарот with a shield at the center bear- со жолто сонце со 16 зра- ing sun with 16 rays in yellow ци. (3) Бело поле со тесни on a red background. (2) A yel- црвени ленти на горниот и low field with narrow red stripes долниот раб и црвен штит at the top and bottom edges and во центарот со жолто сон- a shield in the center bearing це со 16 зраци. (4) Бело sun with 16 rays in yellow on поле со тесни црвени лен- a red background. (3) A white ти на горниот и долниот field with narrow red stripes at раб и црвен штит во цен- the top and bottom edges and a тарот со црвено сонце со shield in the center bearing sun црвен диск обрабен црно with 16 rays in yellow on a red и со 16 црни зраци. (5) Цр- background. (4) A white field вено поле со тесни жолти with narrow red stripes at the top ленти на горниот и долни- and bottom edges and a shield in от раб. (6) Црвено поле, со the center bearing sun with red тесни жолти ленти на гор- disc and 16 rays in black on a ниот и долниот раб и жолт red background. (5) A red field штит во центарот со црвен with narrow yellow stripes at лав (сл.7). the top and bottom edges. (6) Шифра „ФЕНИКС 92“ A red field, with narrow yellow е со предлог грб со разгне- stripes at the top and bottom вен лав во неколку комби- edges and a shield in the center

ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY нации на бои: златен лав bearing lion in red on a yellow со круна над главата на background (Fig. 7). црвено или црно поле, црн “FENIKS 92” proposed a лав на црвено поле и црвен coat of arms with a crowned лав на златно поле. (сл.8). lion in several color combina- Сите премногу слични на tions: gold lion on red, gold lion постоечки државни грбо- on black, black lion on red and ви, додека третиот го на- сл./ fig. 7 red lion on gold (Fig. 8). All рушува правилото на бои resembled the arms of existing во хералдиката. Предлозите за знаме се дадени states too closely, while the third violated the heral- во три варијанти во однос 1:2, без апликација на dic rule of tincture. For the flag, red/white designs грбот: (1) Хоризонтално поделено на бело-црве- in proportions of 1:2 without the arms (Fig. 9). (1)

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 8 ЈУЛИ • 2019 сл./ fig. 8

но-бело (кое веќе беше знаме на Белорусија) , (2) A horizontal tribar of white-red-white, (2) On a На црвено поле бел триаголник чија основа е во red field a white triangle whose base is the hoist јарболот а врв во центарот на слободниот дел, (3) and whose point is the center of the fly, (3) On a На бело поле три црвени форми одделени со тенка white field three overlapping red shapes fimbriat- бела лента. Десниот раб на секоја е кос нагоре и ed in white, the right edge of each sloping upward надесно и завршува на една замислена вертикал- and to the right and ending at a point. The largest на линија, на една четвртина од растојанието од is roughly half the flag’s area, the other two appear слободниот дел.. Најголемата е околу половина од as truncated stripes sloping upward; the right-most полето на знамето, другите две се скратени ленти, points all align vertically about a quarter of the dis- кои завршуваат на 1/3 и 2/3 од висината (сл. 9). tance from the fly (Fig. 9). Шифрата „5222“ со предлог од три варијанти “5222” proposed a red shield with a yellow за грб. Два се базиран на досегашниот грб, со тоа sunrise over blue waves. Other versions placed што на црвен штит е преста- a black sun and waves on a вено жолто изгрејсонце над red shield, violating the he- сини бранови. Под штитот raldic rule of tincture. Be- црвена лента со текст Маке- low the shield a red ribbon донија. Дадена е и верзија bore the text “Makedonija” со црна апликација на сон- (Fig. 10). For the flag, in цето и брановите на црвен proportions of 1:4 Fig. 11): штит. Третиот предлог е (1) A horizontal tribar of на црвен штит црно сонце red-white-red overlaid by со 16 дивергентни зраци од red triangle whose base is кои се отсечени, од кои хо- the hoist and whose point ризонталните и вертикал- is on the horizontal center ните се подолги (сл.10). За 4/10 the length of the flag знамето, предлозите се во from the hoist. (2) On a ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY размер 1: 4 (сл 11): (1) хо- red field, a yellow triangle ризонтална тробојка црве- whose base is the hoist and но-бело-црвено покриена со whose point is on the hori- црвен триаголник чија ос- zontal center 1/4 the length нова е во копјето и чиј врв of the flag from the hoist, е на хоризонталниот центар and two horizontal yellow 4/10 од должината од зна- stripes 1/10 the height of мето. (2) На црвено поле, the hoist running the re- жолт триаголник чија осно- maining 3/4 of the length

ва е во копје и чиј врв е на сл./ fig. 9 of the flag to the fly, set хоризонталниот центар 1/4 1/10 of the height of hoist

MACEDONIAN HERALD 12 9 JULY • 2019 должината на знамето и две хоризонтални жолти ленти со висината од 1/10 од копје- то кои поминуваат 3/4 од должината на знамето кон слободниот дел, поставени на висината од 1/10 на копје- то одвоено од горниот и до- лниот раб. (3) Пет еднакви хоризонтални ленти црве- сл./ fig. 10 но-бело-црвено-бело-црвено покриени со црвен квадрат на копјена страна. (4) Хоризонтална тробојка цр- away from the top and bottom edges. (3) Five вено-бело-црвено покриена со црвен квадрат на equal horizontal stripes of red-white-red-white- ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY копјена страна, на кој се наоѓа црно лого со јај- red overlaid by a square of red whose side is the цевиден стилизиран предлог hoist. (4) A horizontal trib- за грбот. ar of red-white-red overlaid Работната група со ог- by a square of red whose ромно мнозинство се опре- side is the hoist, the square дели за предлог за знаме и за bearing an ovoid stylized грб да биде избран предло- proposal for arms in black. гот од шифра ФЕНИКС 92: The working group, на црвена боја бел триагол- with a strong majority, pro- ник и без апликација на гр- posed the flag and coat of бот. Додека за грбот е усвоен arms of FENIKS 92: On црвен лав на златна основа. a red field a white triangle (Дарковска 1992а). Автори whose base is the hoist and на шифрата ФЕНИКС 92 се whose point is the center Костадин Танчев- Динката и of the fly. For the coat of Владимир Боројевиќ (Велич- arms red lion on gold field. ковски 2019, 180). (Дарковска 1992a). The Уставната комисија на authors of FENIKS 92 were 8 јуни одлучи за предлог за сл./ fig. 11 Kostadin Tanchev –Dinka- химна да биде „Денес над ta and Vladimir Borojevik Македонија“. Следниот ден, комисијата заклучи (Величковски 2019, 180). знамето на Република Македонија да биде црвено The Commission decided on 8 June to propose со апликација на златно жолто сонце и побара од as the anthem “Today Over Macedonia”. The next авторите да додадат решение кое воопшто не го day, it decided that the flag and the coat of arms имаа предложено, со што излегоа од рамките на would be red with a yellow sun and, outside of the конкурсот. На 17 јуни, биле готови предлозите за original framework of the competition, asked the црвено знаме со сонце со 32 зраци во бела и жолта designers to come up with new designs. On June варијанта (З. Д. 1992b). 17, proposals for a red flag and coat of arms with a Во одбраната на предлогот, Тито Петковски sun with 32 rays in white and yellow variants were ќе наведе дека боите црвена и жолта се постоја- ready (З. Д. 1992b). ни низ историјатана македонците, со наброју- In defense of the proposal, Tito Petkovski вање на многу примери, но и на малцинствата stated that Macedonia’s colors had been red and кои живеат во Република Македонија. Понатаму yellow throughout history, listing many exam- за конкретниот предлог ќе истакне: ples, as well as representing minorities living in

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 10 ЈУЛИ • 2019 Прво, од стручни и компетентни личности the Republic of Macedonia. He pointed out fur- што учествуваа во постапката за вреднување ther: на трудовите по конкурсот за државните сим- First, from professional and competent persons боли добивме уверување дека предложените who participated in the procedure for evaluating решенија за државните симболи ги исполнуваат the proposals of the competition for state symbols, строгите правила и критериуми на хералдиката we were convinced that the proposed designs for во однос на традиционалноста и оригиналноста. the state symbols meet the strict rules and criteria Второ, тргнувајќи од правилото дека едностав- of the heraldry in terms of tradition and originality. ното е најблиску до совршеното се определивме Secondly, starting from the rule that simple is the за едноставни и лесно прифатливи симболи. closest to the perfect, we have chosen simple and Шесто, тргнувајќи од фактот што грбот, зна- easily acceptable symbols…. мето и химната како симболи на самостојна де- Sixth, starting from the fact that the coat of мократска и суверена држава имаат политичко arms, the flag, and the anthem are symbols of an историско и културно значење и се избираат independent democratic and sovereign state having за неопределено време, односно за вечни вре- political, historical, and cultural significance and миња, предложените решенија сметаме дека are chosen for an indefinite period, i.e., for eternal имаат историска втемеленост и се израз на др- times, we consider the proposed solutions to жавно-правниот континуитет на Република Ма- have a historical foundation and an expression of кедонија (Стенографски 1992, I/12). statehood—the legal continuity of the Republic of На 13 јули Уставната комисија ги усвои пред- Macedonia. (Стенографски 1992, I / 12) лозите за знамето и грбот на Македонија. Црвено On 13 July the Commission adopted the final знаме со златно сонце со 32 зрака е конечниот proposals for the flag and coat of arms: a red flag предлог. Грбот го прикажува истото сонце на цр- with a golden sun with 32 rays and a coat of arms вена подлога. Под штитот се наоѓа лента со текст with the same sun on a red background. Under „Република Македонија“. Најнапред предлогот the shield is a ribbon with the text “Republic of бил со бело сонце, но бојата подоцна била сме- Macedonia”. The proposal originally had a white нета во жолта (Китановска 1992а). sun, but the color was later changed ПДП-НДП не се согласуваат сме- to yellow (Китановска 1992a). тајќи дека сонцето е симбол на еден на- PDP-NDP (party of Macedonian род, а не на земјата. Исто така и се про- Albanians) disagreed, considering тив предлогот за химна да биде „Денес the sun a symbol of one nation, not of над Македонија“ којашто исто така не the country. It also spoke against the ги претставува Албанците во Македо- proposal for the anthem as “Today нија (Китановска 1992а). Over Macedonia” which it believed Решението на Уставната комисија е did not represent the Albanians in сл./ fig. 12 преточено во Предлог на закони каде Macedonia (Китановска 1992a). предлагачи се јавуваат Тито Петковски, On 20 July the Commission’s rec- ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY Зоран Крстевски и Киро Поповски од 20.7.1992 ommendation was introduced as a draft law spon- година. За предлогот на хим- sored by Tito Petkovski, на се јавува како предлагач и Zoran Krstevski, and Kiro Томислав Стефковски (Пет- Popovski. For the propos- ковски 1992). al of the anthem Tomislav Описот на грбот е даден Stefkovski also appeared во 2 член од предлог зaконот as a sponsor (Петковски за грб и тој гласи: 1992). „Грбот на Република The description of the Македонија претставува сл./ fig. 13 arms is given in Article 2

MACEDONIAN HERALD 12 11 JULY • 2019 штит со црвено поле опточен со жолт (златен) of the draft law: раб. Во средината на штиотот се наоѓа жолто The coat of arms of the Republic of (златно) сонце. Сонцето е со 16 основни зра- Macedonia is a shield with a red field enclosed ка кои се прекршуваат во 32 зрака, од кои 16 with a yellow (golden) edge. In the middle of се поставени на врвот на основните, а другите the shield is a yellow (golden) sun. The sun 16 се наоѓаат во средината помеѓу два основни has 16 primary rays that break in 32 rays, 16 зрака. Под штитот се наоѓа лента на која пи- of which are at the top of the primary rays, and шува `Република Македонија`.“ (Група 1992). the other 16 are in the middle between primary (сл 12) rays. Under the shield is a ribbon on which Предлог законот за знаме во член 2 вели: is written “Republika Makedonija”. (Група „Знамето на Република Македонија е црве- 1992). (Fig. 12) но со жолто сонце. Сонцето е со 16 основни The description of the flag is given in Article зраци кои се прекршуваат во 32 зрака од кои 2 of the draft law: 16 се поставени на врвот од основните зраци, а The flag of the Republic of Macedonia is red ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY другите 16 се наоѓаат во средината меѓу два ос- with a yellow sun. The sun has 16 primary rays новни зрака. Центарот на сонцето се поклопу- that break in 32 rays, 16 of which are placed ва со точката во која се сечат дијагоналите на at the top of the primary rays, and the other 16 знамето. Односот на широчината и должината are in the middle between the two primary rays. на знамето е еден спрема два.“ (Група 1992) The center of the sun coincides with the point at (сл. 13). which the diagonals intersect. The ratio of the На 20.7.1992 година се доставени и други width and length of the flag is one to two. (Гру- предлози за Законот. Пратеникот Драги Арсов па 1992) (Fig. 13) од ВМРО-ДПМНЕ достави предлог за грб со Other proposals for the Law were submit- лав што е идентичен со оној на Тодор Петров, ted on 20 July as well. MP Dragi Arsov from со поправките од амандманот, со таа разлика VMRO-DPMNE submitted a proposal for a coat што се враќа лентата на којашто пишува „Репу- of arms with a lion identical to that of Todor блика Македонија“ (Арсов 1992). (сл.14) Petrov, with an amendment returning the ribbon За знамето се предлага слично од предлогот with the text “Republic of Macedonia (Арсов на Тодор Петров, но со додаток: 1992). (Fig. 14) Сончевиот диск се состои од два He proposed a flag similar to that of симетрични круга, од кои внатреш- Todor Petrov, but with the addition: ниот е со здебелена линија, а над- The solar disk consists of two ворешниот дијаметрално е потенок. symmetric circles, the inner one with a Во внатрешноста се стилизирани thickened line, and the outer diametrically десет цветни листови, сино обоени thinner. Inside are styled ten flower со мал кружен центар (Арсов 1992). leaves, blue with a small circular center. (сл. 15) (Арсов 1992). (Fig 15) За химна е предложена дотогашна- сл./ fig. 14 He proposed retaining the current та. „Денес над Македонија“. anthem, “Today above Во објаснувањето на Macedonia”. предлогот за грбот е наве- In explaining the propos- дено дека грбот со лав –зем- al for the coat of arms, he скиот грб на Македонија stated that the coat of arms треба да биде грб на Ре- with the lion—the land arms публика Македонија, како of Macedonia—should be што е презентирано во „Гр- the coat of arms of the Re-

бовите на Македонија“ од сл./ fig. 15 public of Macedonia, as Александар Матковски. За presented in “The Coat of

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 12 ЈУЛИ • 2019 знаме пак се наведува дека „постои матрица на Arms of Macedonia” by Aleksandar Matkovski. сонцето како симбол во историската традиција For the flag he stated that “there is a matrix of на Македонија“. Додека за химната е важна по- the sun as a symbol in the historical tradition of стојаноста, особено да текстот. Macedonia”, and consistency was important for На седницата на 20.7.1992 година Уставната the anthem, especially of its text. комисија го прифати предлог законот од Тито At the session on 20 July the Commission Петковски, Зоран Крстевски и Киро Поповски. А accepted the draft law by Tito Petkovski, Zoran веќе следиот ден почнаа да пристигнуваат аманд- Krstevski, and Kiro Popovski. The following day мани. На амандманот од 21.7.1991, Ратка Дими- amendments were submitted. Ratka Dimitrova трова, каде за грб на Република Македонија е proposed: предложен: The coat of arms of the Republic of „Грбот на Република Македонија прет- Macedonia is a shield with a red field, with a ставува штит со црвено поле, опточен со жолт yellow (gold) edge. In the middle of the shield (златен) раб. Во средината на штитот се наоѓа is a lion, yellow golden colored, upright on лав, жолто златно обоен, исправен на двете зад- both the hind legs and turned to the right, with ни нозе и свртен кон десно, со мала трокрака a small triangle crown on the head and a two- круна на главата и со двокрака опашка свртена pointed tail facing up. Under the shield there is a нагоре. Под штитот се наоѓа лента на која пи- ribbon written ‘REPUBLIC OF MACEDONIA’ шува ’РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА’.“ (сл. 16) (Figure 16) За конкретен изглед на лавот е предложен For the specific design, the lion from the лавот од првичниот предлог од „ФЕНИКС 92“ initial proposal of “FENIKS 92” was proposed (Димитровска 1992). (Димитрова 1992). Предлогот на Димитрова за знаме е Dimitrova’s proposal for a flag идентичен со првичниот од Тодор Пет- was identical to the original by Todor ров, со текст „црвено со жолт лав во сре- Petrov: “…red with a yellow lion in дината. Лавот е исправен на двете зад- the middle. The lion is upright on ни нозе и свртен кон десно. Над главата both legs and turned to the right. A на лавот се наоѓа круна“ (Димитровска crown is placed above the head of the 1992). (сл. 17). lion” (Димитрова 1992). (Fig. 17). Амандман на 21.7.2016, група прате- With the amendment of 21 July, ници на чело со Александар Флоровски a group of MPs headed by Aleksan- поднесуваат амандман на Законот за грб сл./ fig. 16 dar Florovski submit an amendment и во него се предлложува грбот да биде proposing that the coat of arms be дефиниран како во предлог за- defined as in the draft конот на Драги Арсов. И пред- law of Dragi Arsov and логот на знаме е ист како тој на the flag proposal be that Арсов, со цветот со 10 сини лив- of Arsov, with a flower ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY чиња. with 10 blue leaves. Фаик Абди поднесе аманд- Faik Abdi proposed мани според коишто грбот на an amendment holding Република Македонија треба да that the coat of arms re- сл./ fig. 17 остане истиот со отстранување main the same, only re- на петокраката, (сл. 18) а ѕвез- moving the five pointed дата од знамето да се замени со грбот без пето- star (Fig. 18), and that the star on the flag should крака (Абди 1992). (сл. 19) be replaced by the arms without a five pointed Група пратеници, предводени од Тодор Пе- star (Абди 1992). (Fig. 19) тров, поднесуваат амандман со којшто се дефи- A group of MPs led by Todor Petrov submit- нира грбот: ed an amendment defining the coat of arms:

MACEDONIAN HERALD 12 13 JULY • 2019 Грбот на Република Македонија The coat of arms of the Republic претставува четириаголен штит со of Macedonia is a quadrilateral shield црвено поле опточен со златно-жолт with a red field enclosed with a golden- раб. Во средината на штитот се наоѓа yellow edge. In the middle of the златно-жолто сонце со осум основни shield is a golden-yellow sun with и осум споредни сончеви зраци, благо eight primary and eight secondary здебелени во првата половина, наизме- rays, slightly thickened in the first

нично и симетрично наредени околу сл./ fig. 18 half, intermittently and symmetrically сончевиот диск. Основните сончеви arranged around the solar disk. The зраци непосредно се одделуваат од сончевиот basic solar rays are directly detached from the диск, а крајната надворешна должина на сите solar disk, and the final outer length of all sixteen шеснаесет сончеви зраци се sun rays coincides with the поклопува со надворешната outer periphery of the sun. периферија на сонцето. The diameter of the ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY Дијаметарот на сонче- solar disk is one-sixth of виот диск е една шестина the length of the shield. од должината на штитот. The ratio of the diameter of Односот на дијаметарот на the solar disk to the length сончевиот диск и должината of the basic solar rays is сл./ fig. 19 на основниот сончев зрак е one to two, and the ratio of еден спрема два, а односот the length of the secondary на должината на споредниот и основниот сон- and basic sun rays is seven to eight. чев зрак е седум спрема осум. Under the shield is a red ribbon with a Под штитот се наоѓа црвена лента опточена golden-yellow edge on which “Makedonija” со златно-жолт раб на која со златно-жолти бук- is written with golden-yellow letters. (Група ви пишува „Македонија“ (Група 1993c). (сл. 20) 1993c). (Fig. 20) Амандманот на Благој Тошев од 31.7.1992 го- Blagoj Toshev’s amendments of 31 July were дина, е идентичен со оние на Драги Арсов (То- identical to those of Dragi Arsov (Тошев 1992). шев 1992). Finally, on 4 August, the Com- Конечно, на 4 август Уставната ко- mission accepted a proposal for a мисија го прифати предлогот за знаме flag with sun with 16 rays, with no со сонце со 16 крака, а за грбот не се consensus was reached on the arms. постигна консензус. Мнозинството гла- The majority voted for the arms саше за грб со 16 кракото сонце но не- with 16 rays sun, but one vote was достасуваше еден глас. ВМРО не го под- missing. VMRO insisted on the држа и повторно инсистираше на лавот. lion instead. The Albanian parties Не гласаа ни албанските партии. За гр- did not vote either. There were two бот останаа два предлога: со сонце со 16 сл./ fig. 20 suggestions for the arms: a sun with или 32 крака, за што останува да решат 16 or 32 rays, which the MPs de- пратениците на 41 седницата ferred to the 41st session (Дарковска 1992d). (Дарковска 1992d). На 6 август, Уставната ко- On 6 August the Com- мисија ги прегледа пристигна- mission reviewed the тите амандмани и за знаме го amendments and accept- прифати предлогот на група ed the proposal of a group пратеници предводени од То- of lawmakers led by дор Петров. За грб го прифати Todor Petrov for the flag. сл./ fig. 21 амандманот на Тодор Петров For the arms it accepted

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 14 ЈУЛИ • 2019 да се отстрани текстот за почетокот на примена- Petrov’s amendment to remove the text from the та на законот, а ги отфрли сите други амандмани beginning of the application of the law, and re- (Андов 1992). jected all other amendments (Андов 1992). Следниот ден, Владимир Голубовски подне- The next day, Vladimir Golubovski filed a се нов амандман за законот за грбот: new amendment to the law on the coat of arms: Државниот грб на Република Македонија The State Coat of Arms of the Republic of е преставен со стилизација на земскиот грб на Macedonia is represented by the stylization of Македонија од грбовникот од 1595 година, сти- the Land Arms of Macedonia from the armorial лизиран 1620 година и кој е опишан и претста- of 1595, styled in 1620 and described and вен во студијата на академик Др. Александар presented in the study by Academician Dr. Матковски, „Грбовите на Македонија“ на стра- Aleksandar Matkovski, ‘The Coat of Arms of на 90, слика 41 (Голубовски 1992). (сл. 22) Macedonia’ on page 90, figure 41. (Голубов- На првото продолжение на 41 седница, на 11 ски 1992). (Fig. 22) август 1992 година, владата на Никола Кљусев On the first continuation of the 41st session, испрати писмо во кое се вели дека Вла- on 11 August, the government of Niko- дата на Република Македонија, за хим- la Kljusev sent a letter stating that the на ја поддржува „Денес над Македо- Government of the Republic of Mace- нија“, за знаме предлогот со 16 крако donia supported “Today over Macedo- сонце, додека за грб да биде земскиот nia” for the anthem, the 16-rayed sun грб на Македонија (Кљусев 1992). for the flag, and the land coat of arms На седницата беше сменет дневни- of Macedonia for the arms (Кљусев от ред, најнапред да се усвојат химната 1992). и знамето за коишто има консензус, а At the meeting, the agenda was потоа и грбот. changed to adopt the anthem and the

Знамето на Република Македонија, сл./ fig. 22 flag first, as there was a consensus for со златното 16 - крако сонце (што по- them, and then consider the arms. доцна ќе го добие името сонцето од The flag of the Republic of Macedo- Кутлеш / Ѕвездата од Вергина) утврдено е прак- nia, with the golden 16-rayed sun (which would тично без расправа, откако сите амандмани што later be called the Sun of Kutlesh / the Star of беа прифатени и беа вградени во текстот на за- Vergina) was adopted practically without debate конот. За донесување на Законот за знаме, гла- after all the amendments that were accepted and саа 87 пратеници. incorporated in the text of the law— 87 MPs vot- Членот 2 од законот, гласи: ed for in favor. Знамето на Република Македонија е црвено Article 2 of the Law read as follows: со златножолто сонце. Сонцето е со осум ос- The flag of the Republic of Macedonia is новни и осум споредни сончеви зраци, благо red with the golden yellow sun. The Sun has здебелени во првата половина, наизменично и eight primary and eight secondary rays, slightly ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY симетрично наредени околу сончевиот диск. milled in the first half, intermittently and Основните сончеви зраци непосредно се одде- symmetrically arranged around the solar disk. луваат од сончевиот диск, а крајната надвореш- The primary sun rays are directly detached на должина на сите шеснаесет сончеви зраци from the solar disk, and the final outer length се поклопува со надворешната периферија на of all sixteen sun rays coincides with the outer сонцето. Дијаметарот на сончевиот диск е една periphery of the sun. The diameter of the solar седмина од широчината на знамето. Односот на disk is one-seventh of the width of the flag. дијаметарот на сончевиот диск и должината на The ratio of the diameter of the solar disk to основниот сончев зрак е еден спрема два, а од- the length of the primary solar rays is one to носот на должината на споредниот и основниот two, and the ratio of the length of the secondary сончев зрак е седум спрема осум. Центарот на and primary rays is seven to eight. The center

MACEDONIAN HERALD 12 15 JULY • 2019 сонцето се поклопува со точката во која се се- of the sun coincides with the point at which чат дијагоналите на знамето. Односот на широ- the diagonals of the flag intersect. The ratio of чината и должината на знамето е еден спрема the width and length of the flag is one to two два (Службен 1992). (сл.21) (Службен 1992). (Fig. 21) Законот не дава технички опис ниту пак таков The law did not provide a technical descrip- е даден како прилог на Службен весник. Постои tion nor was one provided as an attachment to илустрација што е објавена во сите тогашни вес- the Official Gazette. However, an illustration ници. was published in all of the newspapers. За предлог законот за химна имаше само еден For the draft law on the anthem, there was амандман од пратеникот Кирил Ковачевски во only one amendment, by MP Kiril Kovacevski, текстот од втората строфа наместо „Даме“, да стои to change the word in the second stanza from „Карев“ (Ковачевски 1992). Но Уставната коми- “Dame” to “Karev” (Ковачевски 1992). But сија не го поддржа амандманот, „од причини што the Commission did not support the amendment, песната што се пее е авторско дело чиј последен “for the reason that the song that is being sung is ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY текст е уходан и прифатен од сите во време на жи- a copyright work whose final text is well known веење, кога беше во живот авторот“ (Стенограф- and accepted by everyone at the time when the ски 1992, II/6). author was alive” (Стенографски 1992, II/6). На гласањето пратениците едногласно со 88 The MPs voted unanimously for the current гласови за, ја изгласаа дотогашната химна „Де- anthem “Today Over Macedonia” (88 votes). нес над Македонија“. Текстот даден во законот The text in the Law runs (Службен 1992): вели (Службен 1992): Today, over Macedonia is being born, Денес над Македонија се раѓа, a new sun of freedom! ново сонце на слободата! Macedonians fight, Македонците се борат, for their rights! за своите правдини! Macedonians fight, Македонците се борат, for their rights! за своите правдини! Again, the flag is flying, Одново сега знамето се вее, of the Krushevo Republic! на Крушевската република! Goce Delchev, Pitu Guli, Гоце Делчев, Питу Гули, Dame Gruev, Sandanski! Даме Груев, Сандански! Goce Delchev, Pitu Guli, Гоце Делчев, Питу Гули, Dame Gruev, Sandanski! Даме Груев, Сандански! The Macedonian mountains are loudly sing- Горите македонски шумно пеат, ing, нови песни, нови весници! new songs, new news! Македонија слободна, Macedonia is free, слободнo живее! lives free! Македонија слободна, Macedonia is free, слободнo живее! lives free!

Пред расправата за грбот, Тито Петковски ги Before the debate on the arms, Tito Petkovs- претстави зборовите на Матковски при негови- ki presented a message from Matkovski from от последен контакт: „она што имам да го кажам his last contact: “I have written what I have to за грбот и знамето, јас го напишав во мојата кни- say about the coat of arms and the flag in my га. И молам да се повикате на мојата книга. Тоа book. And please refer to my book. That’s my

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 16 ЈУЛИ • 2019 е моето мислење. Јас додатно мислење немам“ opinion. I do not have an additional opinion” (Стенографски 1992, II/9). (Стенографски 1992, II/9). Покрај предлогот на закон од Петковски, Кр- In addition to the law proposal by Petkovs- стевски и Поповски се разгледа амандманот на ki, Krstevski, and Popovski, an amendment by Благој Тошев: Blagoj Toshev was also considered: „Грбот на Република Македонија претставу- The coat of arms of the Republic of ва четириаголен штит со црвено поле опточен Macedonia is a quadrilateral shield with a red со златно-жолт раб. Во средината на штитот field enclosed with a golden-yellow border. се наоѓа златно-жолто обоен лав, исправен на In the middle of the shield is a golden-yellow двете задни нозе и свртен кон десно со мала colored lion, upright on both the hind legs and трокрака круна на главата и со двокрака опаш- turned to the right with a small triangle crown ка свртена нагоре. Лавот е готов за напад со on the head and a two-pointed tail upward. испуштен јазик и покажани заби. Со свиревно The lion is ready for an attack with a displayed изразени очи и прстите на нозете разделени со tongue and pointed teeth. With the cruel eyes изразени нокти. Над штитот има трокрака кру- and toes on the legs separated by prominent на во златно жолта боја опточена nails. Above the shield there is a three- со црвен раб. Под штитот се наоѓа pointed crown in a golden yellow color, црвена лента опточена со златно- surrounded by a red edge. Under the shield жолт раб на која со златно жолти there is a red ribbon with a golden-yellow букви пишува Македонија,“ (сл. 23) edge on which Macedonia is written with Амандманот на Фаик Абди, за ак- golden-yellow letters. (Fig. 23) туелниот грб без петокраката беше Faik Abdi’s amendment—to use the повлечен. current coat of arms without the five Голем дел од дискусијата беше pointed star—was withdrawn. укажување на историчноста на лавот Much of the discussion was about сл./ fig. 23 како земски симбол, каде тој се наоѓа, the historicity of the lion as a land sym- со цел да се убедат пратениците да го bol and where it was found, in order to поддржат овој предлог. Расправијата се вжешти persuade the MPs to support this proposal. The и беше побарана пауза. По паузата, дискусија- quarrel was heated and a pause was request- та се сврте кон процедурални прашања со какво ed. After the break, the discussion turned to мнозинство треба да се донесе овој закон за гр- procedural questions with which majority this бот, и со тоа дискусијата отиде во друга насока law should be adopted for the arms, and with (Стенографски 1992, X/6). that the discussion went in another direction Пратениците на ПДП-НДП не присуствуваа на (Стенографски 1992, X / 6). седница поради незадоволството од начинот како PDP-NDP MPs did not attend a session be- партиите од македонскиот блок се однесувале кон cause of dissatisfaction with the way the parties предлозите за системските закони. ПДП-НДП сме- from the Macedonian bloc were referring to their ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY таат дека треба да се гради држава на рамноправни proposals for systemic laws. The PDP-NDP be- основи а не со донесување државни симболи исти lieved that a state should be built on equal ba- со партиските и со усвојување на химна која е ко- sis, not by adopting state symbols based on мунистичка творба во којашто се велича борбата party symbols or by adopting a communist an- само на еден народ (Отсуство 1992). them that praised the struggle of only one nation Расправата за грбот продолжи веднаш, на 12 (Отсуство 1992). август во комисијата за уставни прашања која The debate on the coat of arms continued the ги разгледа повторно реафирмираните предлози next day as the Constitutional Affairs Committee на Владимир Голубовски (Голубовски 1992b), и which reviewed the re-affirmed proposals by Vlad- Драги Арсов, за грб со лав (Арсов 1992b). Коми- imir Golubovski (Голубовски 1992b) and Dra- сијата не донесе конкретно решение, но конста- gi Arsov for a coat of arms with the lion (Арсов

MACEDONIAN HERALD 12 17 JULY • 2019 тира дека има чувство дека договорот е близу 1992b). The Commission did not make a specific и кога ќе се договорат пратеничките групи, ќе decision, but concluded that there was a feeling продолжи 41 седница (За грбот 1992). that agreement was close and when the parliamen- Во текот на август 1992 година се остварија tary groups agreed, the 41st session would contin- уште неколку обиди за договарање на решение ue (За грбот 1992). за грбот. На 17.8.1992 година, Тодор Петров даде During August 1992, several more attempts предлог за грбот со лав, со опис споменат од Дра- were made to settle the coat of arms question. On ги Арсов и други, но при тоа барајќи заедничка 17 August, Todor Petrov proposed a coat of arms декларација со која сите партии кои го with a lion, with a description mentioned имаат лавот во својот партиски амблем, by Dragi Arsov and others, but request- ќе се откажат од тој амблем од денот на ing a joint declaration by which all the донесување на државниот грб со лав, и parties with the lion in their party em- со законска регулатива да се санкцио- blems would give it up upon adoption of нира употребата на лавот на амблеми the state coat of arms with a lion, and ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY на политички партии и здруженија на by legal regulation would prevent the граѓани. use of the lion on emblems of political Петров дава и опција за грб со лав и parties and civic associations. со сонце со следниов опис: Petrov also provided an option for Грбот на Република Македонија сл./ fig. 24 a coat of arms with a lion and a sun, претставува четириаголен отсечен with the following description: штит со црвено поле опточен со златно-жолт раб. The coat of arms of the Republic of Macedonia Во средината на штитот се наоѓа златно-жолто is a quadrilateral cut-off shield with a red field обоен лав, исправен на двете задни нозе и свртен with a golden yellow border. In the middle of the кон десно, со мала трокрака круна над главата и shield is a golden-yellow-colored lion, upright on со двокрака опашка свртена нагоре. Лавот е готов both hind legs and turned to the right, with a small за напад, со испуштен јазик и покажани заби, со triangle crown over his head and a two-pointed свирепо изразени очи и прстите на нозете разде- tail turned upward. The lion is ready for an attack, лени со изразени нокти. with a tongue displayed and pointed teeth, with Над штитот има трокрака круна во златно-жол- fiercely expressed eyes and toes on the paws та боја опточена со црвен раб со златно-жолто separated by prominent claws. сонце во средината. Сонцето е со осум основни Above the shield is a three-pointed crown in и осум споредни сончеви зраци, благо здебеле- a golden-yellow color surrounded by a red edge ни во првата половина, наизменично и with a golden-yellow sun in the middle. симетрично наредени околу сончеви- The sun has eight primary and eight от диск. Основните сончеви зраци не- secondary rays, slightly milled in the first посредно се одделуваат од сончевиот half, intermittently and symmetrically диск, а крајната надворешна должина arranged around the solar disk. The на сите шеснаесет сончеви зраци се по- primary rays directly detach from the клопува со надворешната периферија sun disk, and the ultimate external length на сонцето. Односот на дијаметарот на of all sixteen sun rays coincides with the сончевиот диск и должината на основ- outer periphery of the sun. The ratio of the ниот сончев зрак е еден спрема два, а diameter of the solar disk to the length of односот на должината на споредниот и the basic solar ray is one to two, and the основниот сончев зрак е седум спрема ratio of the length of the secondary and осум. сл./ fig. 25 the primary rays is seven to eight. Под штитот се наоѓа црвена лен- Under the shield is a red ribbon with a та опточена со златно-жолт раб на која со злат- golden-yellow edge on which “MACEDONIA” но-жолти букви пишува „МАКЕДОНИЈА“ (Пет- is written with golden-yellow letters.” (Петров

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 18 ЈУЛИ • 2019 ров 1992d). (сл 24) 1992d). (Fig. 24) На 18.8.1992 година Томислав Стефковски и On 18 August MPs Tomislav Stefkovski and Ѓорѓи Котевски поднесоа амандман според кој: Gjorgi Kotevski submitted an amendment accord- Грбот на Република Македонија претставува ing to which: заоблен четириаголен штит со црвено поле опто- The coat of arms of the Republic of Macedonia чен со златно-жолт раб. Во средината на штитот is a rounded quadrilateral shield with a red field се наоѓа златно-жолто обоен лав, исправен на with a golden yellow border. In the middle of the двете задни нозе и свртен кон десно со мала тро- shield is a golden-yellow-colored lion, upright on крака круна на главата и со двокрака опашка свр- both hind legs and turned to the right with a small тена нагоре. Лавот е готов за напад со испуштен triangle crown on its head and a two-pointed tail јазик и покажани заби. Со свирепо изразени очи turned upward. The lion is ready for an attack, with и прстите на нозете разделени со изразени нокти. a tongue displayed and pointed teeth, with fiercely Над штитот има сонце со 16 крака во expressed eyes and toes on the paws златно жолта боја опточена со црвен separated by prominent claws. Above the раб. Под штитот се наоѓа црвена лента shield is a 16-rayed sun in a golden-yellow опточена со златно- жолт раб на која со color with red-colored edge. Below the златно жолти букви пишува Македо- shield is a red ribbon with a golden-yellow нија (Стефковски, Котевски, 1992) (сл. border on which is written ‘Macedonia’ in 25). golden-yellow letters. (Стефковски, Ко- Нови два предлога за грб поднесе тевски 1992) (Fig. 25) сл./ fig. 26 Димитар Димитровски со амандман од Two new proposals for the coat of 25.8.1992 година, во коишто грбот се де- arms were submitted by Dimitar Dimi- финира како: trovski in an amendment dated 25 August, where Грбот на Република Македонија претставува the arms were defined as: правоаголен штит кој во долната третина е зао- The coat of arms of the Republic of блен во кружна форма. Центарот на кругот прес- Macedonia is a rectangular shield, which in the тавува и центар на сонцето со шеснаесет зраци lower third is curved in a circular shape. The во кое е впишана и првата буква од глаголицата center of the circle is also the center of the sun „АЗ“ (ЈАС). with sixteen rays, on which is inscribed the first Краците на сонцето се еднакви со радиусот на letter of the glagolitic alphabet “AZ” (I –the сочевиот круг и истите се простираат до долна- first person singular pronoun). та полукружна половина на штитот. The rays of the sun are equal to the На горниот дел од штиотот стои пра- radius of the void circle and they extend воаголна лента со широчина од една to the lower semicircular half of the половина од радиусот на сончевиот shield. On the upper part of the shield круг, која на двата краја е двоструко is a rectangular stripe with a width of прекршена. На лентата со стилизира- one half of the radius of the solar circle, ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY ни старословенски букви пишува Ма- which is double-broken at both ends. On кедонија. the ribbon ‘Macedonia’ is written with На грбот се употребени три бои: со сл./ fig. 27 stylized Old Slavic letters. црвена боја е штитот и лентата на која Three colors are used on the arms: red со црни букви пишува Македонија. Со жолта боја is the shield and stripe on which ‘Macedonia’ е сонцето со 16 краци, со црна боја е централни- is written in black letters. The yellow is the sun от симбол – буквата „АЗ“. Штитот е обрабен со with 16 rays, within the black symbol is the две тенки линии меѓу кои се појавува жолта лента central symbol—the letter “AZ”. The shield is широка колку и оквирните ленти (Димитровски covered with two narrow lines, among which 1992). (сл. 26) there is a yellow stripe wide as the edge stripes. (Димитровски 1992). (Figure 26)

MACEDONIAN HERALD 12 19 JULY • 2019 Во предлогот е дадена и верзија со сонце со The proposal showed a version with a sun 16 дивергентни зраци. (сл.27) with 16 divergent rays. (Fig.27) На последната седница на Комисијата на 25 ав- At the last session of the Commission on 25 густ се гласаше за амандманите на Тодор Петров, August, it voted on Todor Petrov’s amendments: за грб со лав и со сонце во круната, кој доби само 6 a coat of arms with a lion and a sun in the crown, гласа, амандманот на Владимир Голубовски за грб which received only 6 votes; the amendment of со лав и сонце над штитот доби 5 гласа, колку што Vladimir Golubovski: the coat of arms with a доби и амандманот на Драги Арсов за државен грб lion and the sun over the shield, which received 5 да биде избран земскиот грб. Предлогот на Дими- votes; as did the amendment of Dragi Arsov: that тар Димитровски за друго сонце, доби 3 гласа (З. the Land arms be chosen as the state coat of arms. Д. 1992c) Беа отфрлени сите амандманите на зако- Dimitar Dimitrov‘s proposal for different sun re- нот за грб и Уставната комисија му предложи на ceived 3 votes (З. Д. 1992c). All amendments to Собранието да го разгледа и усвои грбот од група the law on coats of arms were rejected and the пратеници (со 16-крако сонце) (Петковски 1992b). Commission proposed that the Parliament consider ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY Бидејќи не беше постигнат договор, 41 седница со and adopt the coat of arms proposed by a group предлогот за грбот никогаш не продолжи. of MPs (with a 16-rayed sun) (Петковски 1992b). До крајот на годи- Since no agreement was reached, the ната имаше уште три 41th session ended without adopting предлога за грб. Ди- a proposal for the arms. митар Димитровски By the end of the year there were на 18.9.1992 година three more suggestions for the arms. го реафирмира својот On 18 September, Dimitar Dimitro- предлог на грб со нов vski reaffirmed his proposal for the текст што го прецизи- coat of arms with a new text that ра описот на грбот со further specified the description of димензии на елемен- the arms, adding the dimensions of тите (Димитровски the elements (Димитровски 1992b). 1992b) . Истиот пред- The same proposal was re-affirmed лог е реафирмиран и сл./ fig. 28 on 7 October (Димитровски 1992c). на 7.10.1992 година The Commission did not support this (Димитровски 1992c). Уставната комисија не го amendment (Петковски 1992d). поддржа овој амандман (Петковски 1992d). On 22 October, a group of MPs from differ- На 22.10.1992 година, група пратеници од ent political parties proposed a coat of arms in различни политички партии, каде предложуваат two designs: грб во две претстави: The coat of arms of the Republic of Грбот на Република Македонија претставу- Macedonia is a triangular shield with a red ва триаголен штит со црвено поле. Во средина- field. In the middle of the shield there isa та на штитот се наоѓа златно жолт обоен лав, golden-yellow-colored lion, upright on both the исправен на двете задни нозе и свртен кон дес- hind legs and turned to the right, with a small но, со мала трокрака круна над главата и со дво- triangle crown over its head and a two-pointed крака опашка свртена нагоре. tail turned upward. Грбот на Република Македонија, во случаите The coat of arms of the Republic of утврдени со закон или друг пропис, може да се Macedonia, in cases determined by law or other употребува со златно жолто обоена трокрака кру- regulation, can be used with a golden-yellow- на над штитот, а под него црвена лента на која colored three-pointed crown above the shield, and златно-жолти букви пишува „МАКЕДОНИЈА“. below it a red ribbon on which ‘MACEDONIA’ (Група 1992d) (сл 28) is written in stylized Old Slavic letters. (Група Друг предлог од група пратеници предложе- 1992d) (Fig. 28)

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 20 ЈУЛИ • 2019 ни од Божо Рајчевски за грб пред- Another proposal by a group of MPs led лага: by Bozho Rajchevski for the coat of arms Штит со црвено поле опточе- described: но со жолт (златен) раб. Во сре- A shield with a red field enclosed within дината на штитот се наоѓа жол- a yellow (golden) edge. In the middle of the то (златно) сонце. Сонцето е со shield is a yellow (golden) sun. The sun has осум основни и осум споредни eight primary and eight secondary rays, slightly сончеви зраци, благо здебелени milled in the first half, intermittently and во првата половина, наизменич- symmetrically arranged around the solar disk. но и симетрично наредени око- сл./ fig. 29 In the solar disk the letter ‘M’ appears in the лу сончевиот диск. Во сончевиот Old Slavic font. In the lower five sun rays are диск е втисната буквата „М“, дадена во старо- three wavy lines indicating a water surface. Below словенски шлиф. На долните пет сончеви зраци the shield there is a ribbon that reads ‘Republic of се наоѓаат три брановидни линии што означу- Macedonia’. (Група 1992d) (Fig. 29) ваат водена површина. Под штитот се наоѓа The Commission supported Bozho Rajchevs- лента на која пишува ’Република Македонија’. ki’s amendment. But government then changed (Група 1992d) (сл. 29) and the adoption of the coat of arms was no lon- Уставната комисија го поддржа амандманот ger a priority. On the other hand, the escalating на Божо Рајчевски. Но со промената на Владата, challenges raised by the Republic of Greece to the донесувањето на грб не беше веќе приоритет. Од 16-rayed sun flag led to an embargo, so adopting друга страна проблемот на Република Грција око- an emblem with that sun was no longer an option. лу знамето со 16 кракото сонце сè повеќе ескали- раше што доведе до ембарго. Така донесувањето CONCLUSION грб со тоа сонце веќе не беше опција. According to Tito Petkovski, president of the working group, the basic principles that guided the ЗАКЛУЧОК committee during the determination of the propos- Според Тито Петковски, претседател на ра- al for the coat of arms and the flag included: ботната група, за основните принципи од ко- Third, given the fact that we are discussing ишто се раководела комисијата при утврдување state symbols at the begining of the 21st предлог за грбот и знаме биле: century, we were trying to get rid of the claims Трето, имајќи го предвид фактот дека рас- of renewal of the great kingdoms. праваме за државни симболи на прагот на 21 Fourth, we endeavored with the symbols век, настојувавме да се ослободиме од претен- of our state not to offend the feelings of other зиите за обновување на големите царства. nations and members of other countries, not to Четврто, настојувавме со симболите на на- take anyone else’s symbols, nor to adopt state шата држава да не навредиме чувства на други symbols that would awaken different harmful народи и припадници на други држави, да не associations in certain nations and states. ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY присвоиме ничии туѓи симболи, како и да не Fifth, with the proposed solutions for state донесеме државни симболи што кај одделни symbols, we wanted to avoid designs that our народи и држави ќе будат најразлични штетни citizens experienced as a symbol of an enemy, асоцијации. occupier, or slavery.” (Стенографски 1992, I/11) Петто, со предложените решенија за др- It is obvious that the principles chosen for the жавни симболи сакавме да ги избегнеме реше- selection of symbols, the flag, and the arms were нијата што нашите граѓани ги доживеале како a specific reaction to the given situation. The con- симбол на непријател, окупатор или ропство. ditions were a distancing from historical symbols, “(Стенографски 1992, I/11) which inevitably led to a design that would be new, Очигледно е дека принципите што се избра- without a direct connection with symbols that form ни за избор на симболите, т.е. знамето и грбот part of the cultural heritage.

MACEDONIAN HERALD 12 21 JULY • 2019 конкретно се реакција на дадената ситуација. Така The public competition for the coat of arms поставените услови даваа оградување од исто- and the flag had more a purely formal role, since риските симболи, што неминовно водеше до дизајн in the last phase included proposals that were not кој ќе биде нов, без дирекна врска со презентација received at all. The working subgroup of experts на симболи кои се дел од културното наследство. came to the conclusion that the sun and the lion Конкурсот за грб и за знаме имаа повеќе чис- were symbols that could be placed on the flag and то формална улога, бидејќи во последната фаза се coat of arms of the Republic of Macedonia. There најдоа предлози кои воопшто не беа добиени од was a full consensus on colors, that is, a combina- конкурсот. Работната подгрупа од експерти дојде tion of red and yellow. до заклучок дека сонцето и лавот се симболи ко- Under the third principle of “freed from the ишто би можеле да се најдат на знамето и грбот на claims of renewal of the great kingdoms,” the Република Македонија. Имаше целосен консензус proposals based on the Kutlesh Sun, which was за боите, односно за комбинацијата од црвена и popularly known as the symbol of the ancient em- жолта боја. pire of Macedonia, were eliminated. This was fur- ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY Со третиот принцип „ослободување од претен- ther confirmed by the fourth principle “not to take зиите за обновување на големите царства“ директ- anyone else’s symbols, nor to adopt state symbols но се отстрануваат предлозите базирани на сонцето that would awaken different harmful associations од типот, кој подоцна ќе биде познат како Кутлеш, in certain nations and states” referring directly to кој бил популарен како симбол на античката импе- the Republic of Greece, and its position claiming рија Македонија. Ова уште повеќе се потврдува со the exclusive right to ancient Macedonian history четвртиот принцип според кој се води грижа „да and its symbols. не присвоиме ничии туѓи симболи“, и „кај оддел- The fifth principle, “avoiding designs that our ни народи и држави ќе будат најразлични штетни citizens experienced as a symbol of an enemy, oc- асоцијации“ директно алудирајќи на Република cupier, or slavery”, refers to the proposals based Грција, и нивниот став за ексклузивно право на ма- on a lion. The golden lion on a red background кедонската античка историја и нејзините симболи. had been the coat of arms of Bulgaria since 1879, Петтитот принцип, „избегнување на решенијата and under that symbol the Kingdom of Bulgaria што нашите граѓани ги доживеале како симбол на occupied a large part of Macedonia during the непријател, окупатор или ропство“, се однесува на Second World War. A veterans organization ad- предлозите базирани на лав. Златниот лав на црве- vanced this principle, as did a part of the members на основа е грбот на Бугарија од 1879 година, и под of the Union of Communists of Macedonia–—the тој симбол Царството Бугарија изврши припоју- Party for Democratic Transformation. Therefore, вање на голем дел од Македонија во текот на Вто- although most of the proposals had lions based рата светска војна. Ова е аргумент на кого упатува on the land coats of arms (14 of the 23 propos- и боречката организација, но и дел од членовите als, with 8 types of lion), the Commission rejected на Сојузот на комунистите на Македонија – Пар- them all. Some were repeated several times in the тија за демократска преобразба. Поради тоа, иако procedure. најголемиот дел од предлозите се со лав базиран на The description of the arms through the pro- земските грбови, од 23 предлога, 14 се за лав (за 8 posals gradually became uniform, but almost all типа), предлозите со лав воопшто не беа прифаќа- proposals were inaccurate in all points: ни од Комисјата за уставни прашања. Некои се пов- 1. The shield is described as a quadrilateral, торуваат неколку пати во постапката. but as a Gothic shield it is basically triangular. Описот на грбот постепено низ предлозите се 2. The lion is described as upright on both уедначува, но скоро сите предлози се хералдички feet, which is a heraldic lion salient—a com- неточни по сите точки: pletely different posture—while all the depic- 1. Описот на штитот е претставен како четири- tions showed a lion rampant. аголен кога станува збор за готски штит, кој во ос- 3. The descriptions gave completely unnec- нова е триаголен. essary poetic descriptions such as: “the lion is

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 22 ЈУЛИ • 2019 2. Лавот е опишан како исправен на двете нозе, ready for an attack, with a tongue displayed and што хералдички е стоечки лав, кој е сосема пои- pointed teeth, with fiercely expressed eyes and наква поза, додека сите ликовни претстави се со toes on the paws separated by prominent claws”, разјарен лав, кој стои на една нога. which either are implied or they cannot influence 3. Во описот се даваат потполно непотреб- the artistic design at all. ни поетски описи како:„ лавот свртен кон десно 4. The “three-pointed crown” in the descrip- со опашка свртена нагоре, готов за напад со ис- tions is a different heraldic crown altogether; the пуштен јазик и покажани заби, свирепо изразени depictions showed a strawberry or ducal crown очи и прстите на нозете разделени со изразени (cf Јоновски 2015). нокти“, кои или се подразбираат или воопшто не Among the proposals with lions, four are with можат да влијаат на ликовното решение. no crown, and in one the sun it replaces the crown, 4. Трокрака круна во описот е сосема друга хе- while in one the sun is on the crown. Three pro- ралдичка круна, додека таа преставената е јагодо- posals have no ribbon and motto, while eight have ва или војводска круна (cf Јоновски 2015). the text “MACEDONIA”, three “REPUBLIC OF Од предлозите со лав 4 се без круна, а во еден MACEDONIA”, and one “MACEDONIAE”. сонце ја заменува круната, додека на еден сонцето Of the suggestions for the arms with a sun, се наоѓа на круната. Три предлози се без лента со four used the sun from the current coat of arms, a девиза, а 8 се со текст МАКЕДОНИЈА, 3 со РЕПУ- sun with 16 divergent rays, one of which has ad- БЛИКА МАКЕДОНИЈА а еден со MACEDONIAE. ditional wavy lines in the lower part, and one with Од предлозите за грб со сонце, 4 предлога се со the Glagolitic letter “AZ”. Two showed the sun сонце од актуелниот грб, сонце со 16 дивергент- with 16 divergent rays, one had 32 rays, another ни краци, од кои во еден случај е со дополнителни used the letter “AZ”, two had the 16-rayed sun брановидни линии во долниот дел, а едно со апли- type, and one used the letter “M” and additional цирана глаголска буква „АЗ“. Два предлога се со wavy lines in the lower part (cf Јоновски 2016). сонце со 16 дивергентни зраци, едниот со допол- Among the proposals for the flag, two had a нителен венец од 32 зраци, а другиот со аплици- lion, four a Kutlesh-type sun, one a convergent рана глаголска буква „АЗ“ и два со сонце од ти- sun, and one the current coat of arms without the пот кутлеш со 16 зраци на едниот е со аплициран five pointed star. абуква „М“ и дополнителни брановидни линии во The process of obtaining state symbols showed долниот дел (cf Јоновски 2016). a deeply divided nation. Independence in 1991 Предлозите за знаме 2 се со лав, 4 со сонце тип found Macedonia “symbolically” and “emblem- Кутлеш, 1 со конвергентно сонце и едно со актуел- atically” unprepared. During the last decades of ниот грб без ѕвезда. the 20th century, two symbols—the golden lion, Процесот на утврдуање на државни симболи ја and the golden 16-rayed sun on a red field—had покажа длабоко поделената нација. Независноста been introduced slowly, used initially by the во 1991 година ја затекна Македонија „симболич- Macedonian diaspora. But they failed to become но“ и „амблематично“ неподготвена. Во послед- unifying symbols and soon were perceived only ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY ните децении на 20-тиот век, полека се воведуваа as symbols of a single ideology or party. Macedo- два симболи - златниот лав и златното сонце со nia instead adopted its existing anthem and coat шеснаесет зраци на црвено поле - прво користени of arms, and a flag with a new form of sun. од македонската дијаспора. Но, тие не успеаја да станат обединувачки симболи, но наскоро беа пер- цепирани само како симболи на единствена идео- логија и партија.

MACEDONIAN HERALD 12 23 JULY • 2019 БИБЛИОГРАФИЈА • BIBLIOGRAPHY

ДАРМ Фонд 1304, Собрание на РМ 1991-1994, сед- (З. Д. 1992a) З. Д. 1992. Конечни предлози за државни- ница 41, точка 3,4,5 кутија 46, (датумите се според те симболи. Нова Македонија, 5 јуни 1992. приемниот печат)./ State Archives of the Republic З. Д. 1992b) „Ново одлагање за расправата за знаме- of Macedonia, Fundus 1304, Parliament of RM 1991- то“, Нова Македонија, 18.6.1992. 1994, Session 41, articles 3, 4, 5. box 46. З. Д. 1992 c, „Одбиени амандманите за лав во држав- Абди Фаик, 1992, Амандман на Предлог за донесу- ниот грб“, Нова Македонија, 26.8.1992. вање закон за знамето на Република Македонија, 29.7.1992. „За грбот- дополнителни консултации“, Нова Маке- донија, 13.8.1992. Андов Стојан, 1992, Извештај, 6.8.1992, Јоновски Јован, 2014, Симболите на Македонија, Арсов Драги, 1992, Предлог за донесување закон за Скопје: Силсон. грбот, знамето и химната на Република Македо- нија со предлог на закон, 20.7.1992. Јоновски Јован, 2016, „Сонцето на знамињата во Ма- кедонија“, ГЛАСНИК на ИНИ, 2016. Арсов Драги, 1992b, Амандман на Предлогот на зако- нот за грбот на Република Македонија, 12.8.1992. Китановска, Л, 1992а. „Усвоени предлозите за знамето и грбот на Македонија“, Нова Македонија, 14.7.1992. Дарковска, З, 1992 а, „Црвено знаме со златно сон- це“, Нова Македонија, 5.8.1992. Кљусев Никола, 1992, Мислење, 11.8.1992. ХЕРАЛДИКА И ВЕКСИЛОЛОГИЈА • HERALDRY AND VEXILLOLOGY Дарковска З. 1992 d, „Црвено знаме со шеснаесеткра- Ковачевски Кирил, 1992, Амандман на законот за ко сонце“, Нова Македонија, 5.8.1992. химна на Република Македонија, 5.8.1992. Димитровска Ратка,1992 Амандман на Предлог за Младеновски Симо, 2005, „Државните симболи на донесување закон за грбот на Република Македо- Република Македонија“, Република Македонија: нија, 21.7.1992, 60 години по АСНОМ, Скопје: МАНУ. Димитровски Димитар, 1992, Амандман на законот за Отсуство 1992, „Отсуство поради неусогласени ста- грбот на Република Македонија, 25.8.1992. вови“, Нова Македонија, 12.8.1992. Димитровски Димитар, 1992b, Описот на Грбот на Петковски, Тито, 1992, Предлог за донесување Закон Република Македонија, 18.9.1992. за химна на Република Македонија со предлог за- кон, 20.7.1992. Димитровски Димитар, 1992c, Амандман на Пред- логотна закон за грбот на Република Македонија, Петковски Тито, 1992b, Извештај, 25.8.1992. 7.10.1992. Петковски Тито, 1992d, Извештај, 15.10.1992. Декларација за сувереност 1991, http://www.sobranie. Петров Тодор, 1992а, Предлог за донесување на За- mk/WBStorage/Files/suverenost.pdf посетено на кон за грбот, знамето и химната на Република Ма- 8.9.2016. кедонија, 1.6.19912. Голубовски Владимир 1992, Амандман на текстот на Петров Тодор, 1992d, Амандман на Предлогот на зако- Предлог законот за грбот на Република Македо- нот за грбот на Република Македонија, 17.8.1992. нија, 7.8.1992, Стенографски 1992, Стенографски белешки од Прво- Голубовски Владимир, 1992b, Амандман на текстот то продолжение на Четириесет и првата седница на Предлог законот за грбот на Република Маке- на Собранието на Република Македонија, одржа- донија, 12.8.1992. на на 11 август 1992 година. Група 1992a Група пратеници, Предлог за донесу- Стефковски Томислав и Ѓорѓи Котевски, 1992, вање закон за грбот на Република Македонија со Амандман на текстот на Предлог законот за грбот предлог на закон, 20.7.1992. на Република Македонија, 18.8.1992 Група 1992b, Група пратеници, Амандман на Пред- Службен весник на Република Македонија, 50/92. лог за донесување закон за знамето на Република Тошев Благој, 1992, Амандман на Предлог за донесу- Македонија, 22.7.1992, вање закон за грбот на Република Македонија, под- Група 1993c Група пратеници, Амандман на Предлог несен од група пратеници, Петковски, Крстевски и за донесување закон за грбот на Република Маке- Поповски, 31.7.1992. донија, поднесен од група пратеници, Петковски, Jonovski Jovan, 2018. „The Coats of Arms and Other Крстевски и Поповски, 30.7.1992. Forms of State Emblem Proposed for the Republic Група, пратеници, 1992d Амандман на Предлогот на за- of Macedonia, and the Process of Their Adoption, кон за грбот на Република Македонија, 22.10.1992. 1992–2014“ Genealogy 2018, 2(4).

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 24 ЈУЛИ • 2019 ДЕНОМИНАЦИСКИ DENOMINATIONAL СИМБОЛИ ВО SYMBOLS IN HUNGARIAN УНГАРСКАТА МЕСНА И CIVIC AND COMMUNAL ОПШТИНСКА ХЕРАЛДИКА HERALDRY

Шимон Павлас Szymon Pawlas

Оддел за унгарски студии Department of Hungarian Studies Варшавски универзитет University of Warsaw https://orcid.org/0000-0002-3405-8855 https://orcid.org/0000-0002-3405-8855

УДК 929.6:2-526.6(439) UDC 929.6:2-526.6(439)

АПСТРАКТ ABSTRACT Статијата разработува како конкретни The paper discusses how particular христијански деноминации се претставе- Christian denominations are represented ни во грбовите на унгарските градови и in the coats of arms of Hungarian towns села. Меѓу анализираните хералдички and villages. Among the heraldic charges достигнувања има многу претстави на analyzed there are many depictions of ac- вистински црковни згради (или стан- tual churches (or standardized ones), but дардизирани), но исто така се користат и also other, more abstract symbols are in други апстрактни симболи (иако со ма- use (although with material prototypes), теријални прототипови). На пример, ед- for example a simple Latin or two-barred ноставен латински или двоен крст (пред- cross (items usually ascribed to Roman мети обично припишувани на римокатолиците), Catholics), an Eastern Orthodox cross (used источен православен крст (главно користен од mostly by Greek Catholics) and an octagram гркокатолиците) и октаграм познат како „ѕвезда- known as the „Calvin star“ or the „Star of Beth- та на Калвин“ или „Витлеемска ѕвезда“ (еден од lehem“ (one of the symbols of the Hungarian ХЕРАЛДИКА • HERALDRY симболите на Унгарската реформирана црква). Reformed Church). However, all these assign- Сепак, сите овие укажувања не се ексклузивни; ments are not exclusive; only the Luther rose само Лутеровата роза уникатно ги идентифику- uniquely identifies Lutherans in all instances. ва лутераните во сите случаи. Особено интересен A particularly interesting aspect of some of the аспект на некои од дискутираните амблеми е упо- emblems discussed is the use of hybrid (dimidi- требата на хибридни (преполовени) амблеми, ко- ated) charges representing two different denom- ишто претставуваат две различни деноминации inations at once. одеднаш. Keywords: municipal heraldry, civic herald- Клучни зборови: општинска хералдика, ре- ry, religious symbols, denominational symbols, лигиозни симболи, деноминациски симболи, Hungary, Roman Catholic, Greek Catholic, Lu- Унгарија, римокатоличка, грчкокатоличка, лу- theran, Reformed, Eastern Orthodox теранска, реформирана, источна православна.

MACEDONIAN HERALD 12 25 JULY • 2019 На пописот од 2011 (KSH 2014а,15), 27,16% од In the 2011 census (KSH 2014а,15), 27.16% населението на Унгарија одбило да даде одговор of the population of Hungary refused to answer на прашањето за верската определба, а 18,18% the question of religious affiliation, and 18.18% од населението се изјасниле како нерелигиозни, declared themselves irreligious. Roman Catho- додека: римокатолици (38,96%), реформирани lics (38.96%), Reformed Protestants (aka Cal- протестанти (односно калвинисти, 11,61%), луте- vinists, 11.61%), Lutherans (2.16%), and Greek рани (2,16%) и гркокатолици (1,80%) се појавиле Catholics (1.80%) were the four most numerous како четирите најбројни демноминации. Остана- religious groups. The remaining 1.94% of the тите 1,94% од населението припаѓале на други population belonged to other denominations, in- верски групи, вклучувајќи унитаријанци (0,07%), cluding Unitarians (0.07%), Jews (0.11%), and Евреи (0,11%) и различни национални јурисдик- different national jurisdictions of the Eastern Or- ции на Православната црква (0,14%). thodox Church (0.14%). Оваа верска разновидност е пресликана и во This religious diversity is reflected in some некои примери на унгарската месна хералди- examples of Hungarian territorial ка. 3083 од 3155 унгарски села (község или heraldry. Out of 3,155 Hungarian nagyközség) и градови (város) (KSH 2016) villages (község or nagyközség), (97, 72%) имаат грбови. Најстариот унгар- towns, or cities (város) 3,083 ски територијален грб потекнува од 13 век (97.72%) have a coat of arms (Bertényi 1983, 94), додека пак традицијата, (KSH 2016). The oldest Hun- унгарските села да користат печат со нивен garian civic arms come from the симбол, започнала во 14 век (Bertényi 1983, 13th century (Bertényi 1983, 94), ХЕРАЛДИКА • HERALDRY 100). Законот којшто бил донесен во 1990 го- while the practice of Hungarian дина (MK 1990,1637 – 1664) им дал можност villages using seals with their на телата на локалната самоуправа (урбани и own symbols started in the 14th рурални) да создаваат и да користат нивни сим- century (Bertényi 1983, 100). A law passed in боли (önkormányzati jelképek), а друг закон (MK 1990 (MK 1990, 1637–1664) entitled local gov- 2011, 41084 – 41094), донесен во 2011, ги обврзал ernment bodies (both urban and rural) to create да се консултираат за нов грб (или промени на по- and use their symbols (önkormányzati jelképek), стоечките) со Националниот хералдички комитет and another law, passed in 2011 (MK 2011, (Nemzeti Címer Bizottság), што бил основан 5 годи- 41084–41094), obliged them to consult on new ни подоцна, во 2016 (MK 2016, 6308). coats of arms (or alternations to existing ones) Сите унгарски месни грбови се прикажани на with the National Heraldic Committee (Nemze- интернет-страницата www.magyarcimerek.hu со ti Címer Bizottság), which was established only графички приказ и текстуален опис. Во голем број five years later (MK 2016, 6308). случаи, „блазоните“ се придружени со објасну- All Hungarian local coats of arms are shown вања коишто ги разгледуваат значењата на одре- on the website www.magyarcimerek.hu as both дени елементи и слично. Релативно често станува graphic files and verbal descriptions. In many збор за објаснувања што се однесуваат за верски- cases, the “blazons” are accompanied by expla- от состав на одреденото место. Понекогаш тие nations discussing the meanings of particular се јасно анахрони, но ги земаме предвид таквите charges, etc. These explanations often refer to интерпретации бидејќи претпоставуваме дека таа the denominational composition of a particular симболика никогаш не е зададена еднаш и за се- locality. Sometimes they are clearly anachronis- когаш и дека наследните генерации може да ги tic, but I do take such over-interpretations into протолкуваат нивните симболи на начин којшто е consideration because I assume that symbolism значаен за нив. is never given once and for all and that succes- Во случај кога нема споменување на која било sive generations may reinterpret their symbols in верска симболика во објаснувањето, но дадениот a way that is meaningful to them. грб вклучува симболи коишто вообичаено се сме- In cases when there is no mention of any de-

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 26 ЈУЛИ • 2019 таат за верски, се осврнуваме кон проценување nominational symbolism in the explanation but на нивното можно значење со помош на статис- a coat of arms includes symbols that are usual- тичките податоци во однос на верскиот состав на ly considered denominational, when evaluating дадениот град или село (OGyK, n.d.) и информа- their possible meaning I resort to the statistical циите за светите објекти што се издигнати таму data concerning religious composition of a given (Gyömrő-Molnár 1996 – 2019). town or village (OGyK, n.d.) and to the infor- Собраните материјали се анализирани во mation about the sacral buildings erected there поглавја што се совпаѓаат со верска група, а (Gyömrő-Molnár 1996–2019). поглавјата се поделени на секции, коишто се пос- The collected material is analyzed in chapters ветени на одредени симболи што се вообичаено corresponding to particular denominations, and поврзани со овие деноминации. На крајот на се- the chapters are divided into sections devoted која секција, исто така споменуваме вообичаени to particular symbols that are usually associated употреби на овие симболи, бидејќи во голем број with these denominations. I also mention unusu- случаи, на истиот симбол може да му се зададат al uses of particular symbols, for in many cases различни значења на различни грбови. Во крајно- the same symbol may have different meanings in то поглавје опишуваме грбови каде што единстве- different coats of arms. In the last chapter, I de- ната деноминациска информација што е достапна scribe the coats of arms where the only denomi- е за сите верски групи, присутни во даденото ме- national information provided concerns the mere сто или каде еден хералдички елемент (крст, ѕвез- number of religious groups present in a given да, црква, итн.) е опишан дека ги претставува сите locality, or where one charge (a cross, a star, a (наброени) деноминации унитаријанци коишто се church, etc.) is described as standing for all the активи во регионот. (enumerated) denominations active in the area. Ги земаме предвид сите релевантни симболи, I take into account all relevant symbols, re- без разлика дали тие се поставени внатре или над- gardless of whether they are placed inside or out- вор од штитот. side the shield.

1. РИМОКАТОЛИЧКА ЦРКВА 1. ROMAN CATHOLIC CHURCH Најголемата верска група којашто е активна The largest religious group active in Hungary во Унгарија е претставена на неколку стотици is represented on several hundred coats of arms, грбови, но поради голем број причини, тешко е but due to many reasons it is hard to unequiv- ХЕРАЛДИКА • HERALDRY недвосмислено да се посочи нивниот број. Во ocally specify their number. In many cases a голем број случаи, „католички“ елемент (крст, “Catholic” charge (a cross, a crosier, a mitre, жезло, митра, бискупска капа, итн.), не ја сим- bishop’s hat, etc.) symbolizes not so much the болизира до толку деноминациската определба denominational affiliation of the inhabitants of a на населението на даденото место колку што го given place, but rather the historical fact that the претставува историскиот факт дека тоа место place was part of a church estate. било дел од црковниот посед. Another issue concerns the very frequent Друг проблем е во однос на зачестената прак- practice of using the images of saints (or their тика да се користи слика на светец (или нивни attributes) as heraldic charges. This practice својства) како хералдички елементи. Оваа прак- may indirectly indicate the Catholic church (as тика може индиректно да индицира на Католич- the veneration of saints is fundamentally for- ката црква (бидејќи искажувањето почит кон eign to Protestant practice), but in many cases светци е во основа несвојствено за Протестанти- the connection between a given saint and a town те), но во голем број случаи врската помеѓу еден or village, visible in its coat of arms or name, светец и градот или селото, видлив на грбот или was established before the Reformation and the името, била основана пред Реформацијата и де- resulting denominationalization. Furthermore, номинализацијата што произлегла. Дополнител- many saints are also historical figures (e.g., Hun- но, голем број светци се исто така и историски garian kings) and thus important to Hungarians

MACEDONIAN HERALD 12 27 JULY • 2019 личности (на пример унгарски кралеви) и така regardless of their confession. тие се важни за Унгарците без разлика на нивната Last but not least, it must be remembered that верска определба. a lot of the Christian symbols found in the coats На крај, мора да се запомне дека голем број of arms analyzed are popular art motifs in many од христијанските симболи што се наоѓаат на different churches, so it is often impossible to анализираните грбови се популарни уметнички tell if they symbolize Christianity as a whole, мотиви во голем број различни цркви, па така or only Roman Catholicism or another church. често е невозможно да се каже дали тие го сим- Sometimes this ambiguity even goes beyond the болизираат христијанството како целина или denominational sphere. само Римокатоличката црква или некоја друга 1.1. Two-barred cross (“double cross”, црква. Понекогаш ваквата двосмисленост оди и kettős kereszt) надвор од деноминациската сфера. For example, the popular motif of a two- 1.1. Двоен крст, kettős kereszt barred cross (more than 160 appearances) may На пример, популарниот мотив на двоен крст represent not only Christianity, but also Hun- (повеќе од 160 прикази) може да не го претставу- garian ethnicity (e.g., Bakonyjákó). The reason ва само христијанството, туку и самата унгарска for the latter interpretation is, of course, that етничка група (на пример Бакоњјако). Причината ever since the rule of King Béla III (1172–96) за оваа интерпретација е секако фактот, дека уште this symbol has been the main charge of the coat од времето на владеењето на кралот Бела of arms of Hungary. Its origins lie III (1172 – 1196), овој симбол бил главниот in the Byzantine Empire (Bertényi елемент на грбот на Унгарија. Неговото по- 1983, 67), but it is widely believed ХЕРАЛДИКА • HERALDRY текло е од Византија (Bertényi 1983, 67), но (Laszlovsky 1989, 15) that it was распространето е верувањето (Laszlovsky given to Stephen I (1001–38) by 1989, 15) дека тој му бил даден на кралот Pope Sylvester II (Ivánfi 1869, 16). Стефан I (1001 – 1038) од папата Силвестер In the religious context, this II (Ivánfi 1869,16). symbol is thus associated with both Во верски контекст, овој симбол е поврзан сл./ fig. 1 the Christian East and West. This и со христијанскиот Исток и со христијан- ambiguity has been used in the ex- скиот Запад. Оваа двосмисленост била користе- planations of some of the coats of arms analyzed на при објаснувањата за некои од анализираните in which the two-barred cross symbolizes the грбови во коишто двојниот крст ги симболизира two directions of the medieval Christianization двете насоки на средновековната христијанизација (Kiszombor) or, explicitly, both Roman and (Кишзомбор) или, особено, двете и римокатоли- Greek Catholics (Beregsurány and Vizsoly). In цизот и гркокатолицизмот (Берегшурањ и Вижој). 14 cases (including when part of a depiction of Во 14 случаи (вклучително и кога е дел од приказ a church) it symbolizes only Greek Catholics, на црква), тој го симболизира гркокатолицизмот, but mostly (in more than 60 cases, e.g., Pálhá- но во повеќето случаи (во повеќе од 60 случаи, на za) (fig.1) it stands for Roman Catholics,- sim пр. Палхаза)(сл.1), тој го симболизира римокатоли- ply because of their predominance in Hungary. цизмот, едноставно поради неговата истакнатост Unusually, three coats of arms feature a double во Унгарија. Невообичаено, три грба прикажуваат cross adorning a church of another denomina- двоен крст којшто украсува цркви на други деноми- tion, namely Lutheran (Kistormás, Vanyola) or нации, односно лутеранска (Киштормаш, Вањола) Eastern Orthodox (Medina). и православна (Медина). 1.2. Other Roman Catholic crosses and 1.2. Други римокатолички крстови и црк- churches ви A simple cross is the most common sym- Едноставен крст е најчест симбол на bol of Christianity, but in Hungary it is usually христијанството, но во Унгарија најчесто се meant to represent only Catholics, as contrast- користи за да ги претставува само католиците, ed with Calvinists, the second largest religious

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 28 ЈУЛИ • 2019 за разлика од калвинистите, втората group, usully symbolized by a star најголема верска група, која е симбо- (cf. 4.1.3). Crosses do not only adorn лизирана од ѕвезда (cf. 4.1.3.). Крстови- church spires or are liturgical objects, те не само што ги украсуваат куполите but they may also be free-standing на црквите или претставуваат литур- monuments, like the one erected on a гиски предмети, тие може исто така да hill during the Counter-Reformation бидат самостојни споменици, како тој and shown in the coat of arms of Up- што е подигнат на брдото за време на pony. Контрареформацијата и којшто е при- Roman Catholic churches or bel- кажан на грбот на Уpпоњ. сл./ fig. 2 fries are depicted on nearly 300 coats Римокатолички цркви или камбана- of arms, and more than 230 of these рии се прикажани на скоро 300 грба, и повеќе depictions are adorned with a simple Latin cross од 230 од овие прикази се украсени со едноста- (e.g., Kisdombegyház). It is also the most com- вен латински крст (пр. Кишдомбеѓхаз). Тој исто mon type (about 150 occurrences, e.g., Pécsde- така е најчест вид (околу 150 прикази, на пр. vecser) (Fig.2) among those cases where cross- Печдевечер) (сл.2) помеѓу случаите каде крсто- es are shown alone (without any depiction of a вите се сами прикажани (без какви било прикази church tower). However, there are also other, на цркви). Како и да е, има исто така други, по- more sophisticated forms of the Latin cross used современи форми на латински крст, коишто се as Roman Catholic symbols, namely trefly (about користат како римокатолички симболи, особено 30 occurrences, e.g., Kajárpéc), fleury (Csertő), тролистен (околу 30 прикази, на пр. Кајарпец), pommy (Kelebia), or even barby (Táplánszent- лилјанест (Чертe), топчест (Келебија), па дури и kereszt), which is similar to the arrow cross. The бодликав (Таплансенткерест), којшто е сличен crucifix is used only twice (Bogyoszló, Kemene- со крст со стрели. Распетието се користи само shögyész). двапати (Боѓосло, Кеменешхеѓес). 1.3. Other Roman Catholic symbols 1.3. Други римокатолички симболи In isolated cases, Roman Catholics are rep- Во изолирани случаи, римокатолиците се resented by other charges, e.g., a bell (Szentpé- претставени со други елементи, на пр. ѕвоно terfölde), a heart (Bükkaranyos), a rose (Feke- (Сентпетерфелде), срце (Биккарањош), роза teerdő), the Host with (Magyarbóly) or without (Фекеетерде), хостија со (Маѓарбој) или без пу- the chalice (Ipolyvece), or a small cross forming ХЕРАЛДИКА • HERALDRY тир (Ипојвеце) или мал крст што формира дел од part of the globus cruciger (Inke). The strang- шар (Инке). Најчуден пример на карактеристики est example of such an attribution may be found на крст може да се пронајде во објаснувањето на in the explanation of the coat of arms of Büssü, грбот на Бишши, каде оваа група е претставена where this group is represented by a lion stab- од лав што го забодува своето срце со сабја – bing his throat with a sword—a depiction tak- опис преземен од грбот на благородничкото се- en from the coat of arms of the noble family of мејство Ѓулај Гал, кое ја финансирало локалната Gyulai Gaál, who funded the local Roman Cath- римокатоличка црква. olic church.

2. ГРКОКАТОЛИЧКА ЦРКВА 2. GREEK CATHOLIC CHURCH Околу 40 грба содржат елемент што исклучи- About 40 coats of arms contain an element во ја симболизира Гркокатоличката црква. Во 10 symbolizing exclusively the Greek Catholic примери (пр. Енченч, Ваја), тоа е двоен крст, во Church. In 10 instances (e.g., Encsencs, Vaja) 11 примери – троен крст, каде што долниот крак it is a two-barred cross; in 11, a three-barred е накосен, таканаречениот „руски крст“ (пр. cross with the lower crossbeam slanted, called Дебрете (сл.3), Кањ) или „православниот крст“ the “Russian cross” (orosz kereszt, e.g., Debréte (Јанкмајтиш), и во седум примери – троен крст, (Fig.3), Kány) or the “Orthodox cross” (orto- каде што сите краци се паралелни (пр. Њир- dox kereszt, Jánkmajtis); and in seven—a three-

MACEDONIAN HERALD 12 29 JULY • 2019 ташш, Палхаза). Осум грба при- barred cross with all its beams parallel кажуваат гркокатолички цркви со (e.g., Nyírtass, Pálháza). Eight coats of двоен (пр. Каллошемјен) или троен arms show Greek Catholic churches with (пр. Филкехаза) крст. Кај грбот на two-barred (e.g., Kállósemjen) or three- Халастелек има индиректна инди- barred (e.g., Filkeháza) crosses. In the кација на гркокатолицизам – слика coat of arms of Halásztelek, there is an in- на Св. Ладислав, патрон на месната direct indication of Greek Catholicism— гркокатоличка парохија. an image of St Ladislaus, the patron saint сл./ fig. 3 of the local Greek Catholic parish. 3. ПРАВОСЛАВНА ЦРКВА Православната црква е претставена на девет 3. EASTERN ORTHODOX CHURCH грба. Три од нив имаат приказ на српски црк- The Eastern Orthodox Church is represent- ви, прикажани со обичен (Деск, Ујсентиван) ed on nine coats of arms. Three of them fea- или двоен (Медина) крст. Во дополнителни три ture Serbian churches, shown with one-barred примерока, православното население од српска (Deszk, Újszentiván) or two-barred (Medina) (Липпо) или романска (Кетеѓхаза, Шаркадке- crosses. In further three instances, the Eastern рестур) националност е претставено од латин- Orthodox population of Serbian (Lippó) or Ro- ски тролистен крст, како контраст на латински- manian (Kétegyháza, Sarkadkeresztúr) ethnicity от крст што го симболизира римокатолицизмот. is represented by a Latin cross trefly, contrasted Руски православен крст се појавува двапати with a simple Latin cross symbolizing Roman во ваква функција: тој ги претставува Србите Catholics. A Russian Orthodox cross occurs (Херцегсанто) или капелата на големата војвот- twice in this function: it represents Serbians ка Александра Павловна на Русија (Ирем). Кај (Hercegszántó) or the burial chapel of the Grand грбот на Маѓарбољ, православното население е Duchess Alexandra Pavlovna of Russia (Üröm). претставено од византиски крст. In the coat of arms of Magyarbóly, the Eastern 3.1. Други употреби на православните кр- Orthodox population is represented by a Byzan- стови tine cross. Важно е да се напомне дека во унгарската 3.1. Other uses of Eastern Orthodox cross- хералдика, рускиот православен крст почесто es ХЕРАЛДИКА • HERALDRY се користи за да се претстават гркокатолиците It is worth noting that in Hungarian herald- отколку православните, додека пак, тролисниот ry the Russian Orthodox cross is used to repre- крст и крстот со еднакви краци вообичаено сим- sent Greek Catholics more often than Orthodox болизира римокатолици (на околу 20 грба, пр. Christians, while the cross trefly and a cross with Желицкишлак). equal arms usually indicate Roman Catholics Најкарактеристична особина на рускиот пра- (the latter represents them on about 20 coats of вославен крст е косиот долен крак. Во анализи- arms, e.g., Zselickislak). раните грбови, има скоро еднаква дистрибуција The most characteristic feature of the Russian помеѓу двете можни ориентации на овој елемент Orthodox cross is the slanting lower beam. In (без разлика на тоа дали тој се користи за да ги the coats of arms analyzed, there is an almost симболизира гркокатолиците или православни- equal distribution between the two possible ori- те): „точната“ верзија“ (превез, \) се појавува се- entations of this element (regardless of wheth- думпати и е нешто малку почеста отколку „не- er it is used to represent Greek Catholicism or точната“ верзија (превез на лево, /), којашто се Eastern Orthodoxy): the “correct” version (bend, појавува на шест грба. \) occurs seven times and is only slightly more frequent than the “incorrect” one (bend sinister, 4. РЕФОРМИРАНА ЦРКВА /), which appears on six coats of arms. 4.1. Ѕвезда 4.1.1. Појавување на ѕвездата 4. REFORMED CHURCH

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 30 ЈУЛИ • 2019 Најчест симбол на Реформираната црква во 4.1. Star унгарската хералдика е ѕвездата. Таа се користи 4.1.1. Appearance of the star за ваквата функција на околу 170 грба (на не- The most common symbol of the Reformed кои, на пример Атањ, повеќе од еднаш). Таа е Church in Hungarian heraldry is the star. It is вообичаено прикажана со осум идентични зра- used in this function on about 170 coats of arms ци, формирани со остри агли и е ориентирана (on some more than once, e.g., Átány). It is usu- на таков начин што наликува дека стои на еден ally shown with eight identical rays formed by од нејзините зраци (пр. Тисачермеј). Но други acute angles and is oriented in such a way that верзии се исто така можни, на пр. ѕвезди со пет it appears to be standing on one of its rays (e.g., (пр. Њирпарасња), шест (Медина), седум (Ти- Tiszacsermely). However, other variations are саигар), девет (Маѓархоморог) или повеќе зраци also possible, e.g., stars with five (Nyírparasz­ (Саболчбака). На повеќе од 40 грба, таа е детаљ nya), six (Medina), seven (Tiszaigar), nine (Ma­ од црковна купола, и во пет случаи е прикажана gyarhomorog), or more (Szabolcsbáka) rays. On само со палка, којашто вообичаено се користела more than 40 coats of arms, it forms a detail of a за да се прицврсти ѕвездата на кулата. Поради church spire, and in about five cases it is shown нејзиниот облик, последниот мотив понекогаш only with a rod, which was usually used to fix се нарекува боздоган (buzdigán), односно „ѕвез- the star to the tower. Because of its shape, the да деница“ (вид на оружје). latter motif is sometimes called buzdigán, that is, 4.1.2. Други (верски и секуларни) значења a morning star (a type of a weapon). на ѕвездата 4.1.2. Other (religious and secular) mean- Ѕвезда со шест зраци може да симболизира jу- ings of the star даизам (Напкор) или католицизам (Сабади). Ѕвез- A six-pointed star may symbolize Judaism дата може да биде и надденоминациски симбол (Napkor) or Catholicism (Szabadi). A star may (cf. 7.2.) или (понекогаш прикажана повеќе пати) also be a supradenominational symbol (cf. 7.2) верски симбол што не претставува некоја одре- or (sometimes multiplied) a religious symbol дена верска група. Кај грбот на Јасдожа, ѕвездата which does not identify any particular denom- со шест зраци го претставува азиското потекло ination. In the coat of arms of Jászdózsa, the на народот Јас и се однесува на нивното древно six-pointed star stands for the Asiatic origin of богослужение на сонцето. Друг соларен симбол, Jász people and refers to their ancient sun wor- но без верска конотација, е ѕвездата со осум крака ship. Another solar symbol, but without religious ХЕРАЛДИКА • HERALDRY што се наоѓа на грбот на Наѓлоц. Црна ѕвезда со connotations, is the eight-pointed star in the coat осум крака може да симболизира средновеков- of arms of Nagylóc. A black eight-pointed star на печка (Сомоѓфајс), каде сребрениот двојник may symbolize a medieval furnace (Somogy­ може да ја симболизира непроменливоста на на- fajsz), whereas its silver counterpart may stand селбата (Шолт). Ѕвездите исто така може да го оз- for the permanence of settlement (Solt). Stars начуваат бројот на деловите од селото (Келебија) may also indicate the number of parts of a vil- или едноставно, може да служат како декорати- lage (e.g., Kelebia), or they may just serve as вен елемент (пр. Поррогсенткирај). decorative elements (e.g., Porrogszentkirály). 4.1.3. Ѕвездата како калвинистички симбол 4.1.3. Star as a Calvinist symbol Фактот што унгарските реформирани цркви The fact that Hungarian Reformed church- немаат крстови може да се смета како нешто es lack crosses may be perceived as something што нема паралела (Paládi-Kovács 1988, 466), unparalleled (Paládi-Kovács 1988, 466), for бидејќи калвинистите насекаде го користат чес- Calvinists elsewhere do use this symbol com- то овој симбол (барем денес). Причините за ова monly (at least nowadays). The reasons for this воздржување лежат во строгата интерпретација Hungarian reluctance lies both in the restrictive на заповедта, којашто забранува идоли и во interpretation of the commandment prohibiting строгиот период на контрареформите, кога про- idolatry and in the harsh period of the Count- тестантите биле гонети и биле присилени да сле- er-Reformation, when Protestants were perse-

MACEDONIAN HERALD 12 31 JULY • 2019 дат католички практики, како што е бакнување cuted and forced to observe Catholic practices на распетието (Hegedűs 2012). such as the kissing of a crucifix (Hegedűs 2012). Некои од унгарските реформирани цркви Some of the Hungarian Reformed church- немаат некои одредени верски симболи, но во es do not have any particular denominational повеќето случаи, ова решение се покажало како symbol, but in most cases this solution proved неефикасно. Така постепено, ѕвездата станала inefficient. Eventually the star became the de- основен симбол за да се декорираат кулите на fault symbol to decorate the towers of Reformed реформираните цркви (Takács 2009). Теолошки churches (Takács 2009). Theologically speak- гледано, овој реформиран еквивалент на „като- ing, this Reformed equivalent of the “Catholic” личкиот“ крст е исто така христијански симбол: cross is likewise a Christological symbol: it таа посочува кон Исус како Витлеемската ѕвез- points to Jesus like the Star of Bethlehem. N.B. да. Некои од испитаните „блазони“ го користат some of the examined “blazons” use this term овој поим како име за симболот, додека други го as the name of this symbol (betlehemi csillag), нарекуваат „протестантска ѕвезда“ или „калви- while others call it “Protestant star” (protestáns нистичка ѕвезда“. csillag), “Reformed star” (református csillag), or 4.2. Грбот на Жан Калвин “Calvin star”. Поимот „Ѕвездата на Калвин“ е најчестото 4.2. John Calvin’s coat of arms име што се користи за ѕвездата со осум крака. The term “Calvin star” (Kálvin-csillag), the Била најверојатно создадена врз истиот принцип most common name applied to the eight-pointed како и „ѕвездата на Лутер“, но ова име можеби star, was probably coined on the same princi- не е соодветно, бидејќи нема доказ дека Жан ple as the “Luther rose” (Luther-rózsa), but this ХЕРАЛДИКА • HERALDRY Калвин некогаш го користел овој симбол. Него- name may be misleading as there is no evidence виот личен печат бил различен; тој содржел рака that John Calvin ever used this symbol. His per- што држи срце. Овој мотив е релативно редок во sonal seal was different: it featured a hand hold- црковната хералдика, но како и да е, тој е прика- ing a heart. This motif is relatively rare in eccle- жан во долното поле на грбот на Унгарската ре- siastical heraldry, but it is nevertheless shown in формирана црква во Хрватска (Dudziński 2007, the lower field of the coat of arms of the Hun- 356) и на грбот на Бешенце – село што е во бли- garian Reformed Christian Church in Croatia, зина на хрватската граница, каде што единстве- (Dudziński 2007, 356) and in the coat of arms ната црква е Реформираната. of Besence—a village near the Croatian border 4.3. Петел where the only church is a Reformed Три грба имаат приказ на Рефор- one. мирана ѕвезда, придружена од повеќе 4.3. Rooster (Апоштаг) или помалку (Јанкмајтиш, Three coats of arms feature a Re- Саболчбака) стилизиран петел. До- formed star accompanied by a more полнителни два грба (Абаујкер(сл. 4), (Apostag) or less (Jánkmajtis, Sza­ Бодмер) ја прикажуваат птицата како bolcsbáka) stylized rooster; two other единствена декорација на кулата. Гр- coats of arms (Abaújkér (Fig.4), Bod- бот на Харка е исклучок, бидејќи пе- mér) show the bird as the only deco- телот (заедно со крстот) е преземен од ration of the tower. The coat of arms кулата на месната лутеранска црква. of Harka is an exception, as its rooster 4.4. Путир (together with a cross) is taken from На повеќе од 20 грба, Реформирана- the tower of the local Lutheran church. та црква е претставена со путир. Овој сл./ fig. 4 4.4. Chalice сад се користи во сите христијански On more than 20 coats of arms, the цркви, но како симбол со којшто се идентифи- Reformed church is represented by a chalice. кува одредена деноминација. За првпат се ко- This vessel is used in all Christian churches, but ристел од Хуситите, кои повикувале на служење as a symbol identifying a particular denomina-

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 32 ЈУЛИ • 2019 причест со двата елемента на мирја- tion it was used for the first time by the ните – практика којашто денес е во Hussites, who called for serving Com- сите протестантски цркви. Путир е munion under both kinds to the laity—a често единствениот предмет (освен practice now ubiquitous in all Protes- Библијата) што се користи во еднос- tant churches. The chalice is also often тавните литургии на Реформирана- the only object (apart from the Bible) та црква, па така, неговата употреба used in the simple liturgy of the Re- како симбол со којшто се идентифи- formed church, so its use as the symbol кува оваа гранка на протестантството identifying this branch of Protestantism е разбирлива. сл./ fig. 5 is understandable. Путирот како знак на завет во A chalice as a sign of the covenant in Христовата крв (Лука, 22:20) може да се види Christ’s blood (Luke 22:20) may be seen as syn- како синоним на крстот. Двата симбола постојат onymous to the cross. The symbols coexist on заедно на неколку грба (пр. Иштванди), каде што several coats of arms (e.g., Istvándi) where they тие ги претставуваат калвинистите и католици- represent Calvinists and Catholics respectively. те. Грбот на Кошд (сл. 5) е интересен пример The coat of arms of Kosd (Fig.5) is an inter- бидејќи симболите што се прикажани тука се esting example because the symbols are shown објекти налик на споменик, поставени на зелена here as monument-like objects placed on a green основа – сосем природен контекст на крстот, но ground—a context quite natural to a cross, but не за путирот (иако важно е да се напомене дека not so for a chalice (although it is worth noting путирот е еден од симболите што се употребу- that chalice is one of the symbols employed by ваат од унгарските протестанти за бележење на Hungarian Protestants to mark their gravestones) нивните надгробни плочи) (Paládi-Kovács 1988, (Paládi-Kovács 1988, 466). 466). Although a lone chalice symbolizes Protes- Иако самиот путир симболизира протестанти tants (usually Calvinists and, more rarely, Lu- (вообичаено калвинисти и поретко, лутерани), therans), a chalice with the addition of Com- путир и хостија претставуваат римокатолици munion bread stands for Roman Catholics (as (како што е грбот на Маѓарбој). Три грба (Буча, in the coat of arms of Magyarbóly). Three Рашоњшапберенч и Ермењкут) го прикажуваат coats of arms (Bucsa, Rásonysápberencs, and комбинираниот мотив од путир, крст и круг што Örménykút) show the combined motif of chal- ХЕРАЛДИКА • HERALDRY наликува на хостија. Овие комбинации прет- ice, cross, and a circle resembling the Host. This ставуваат мирна коегзистенција на католици со combination represents a peaceful coexistence калвинисти (или во последниот случај, со луте- of Catholics with Calvinists (or, in the last case, рани), иако објаснувањето не ја основа точната with Lutherans), although the explanation does кореспонденција меѓу овие три симбола и двете not establish an exact correspondence between деноминации. those three symbols and the two denominations. 4.5. Грб на Реформираната црква во Ун- 4.5. Coat of arms of the Reformed Church гарија in Hungary Грбот на Реформираната црква во Унгарија The coat of arms of the Reformed Church in бил усвоен во 1933 година (Millisits 2013) и е Hungary was adopted in 1933 (Millisits 2013), скоро ист со грбот на Дебрецен (сл. 6) (Gömbös and it is almost identical to the coat of arms of 1993, 157), којшто потекнува од 17 век. Причи- Debrecen (Fig. 6) (Gömbös 1993, 157), which ната за оваа сличност е добро основана: градот, dates to the 17th century. The reason for this con- познат како „унгарска Женева“ или „калвинис- vergence is well founded: the city, known as “the тички Рим“, бил центар на унгарската реформа- Geneva of Hungary” or “the Calvinist Rome”, has ција. been the center of the Hungarian Reformation. Главниот амблем на двата грба е Јагнето Гос- The main charge in both coats of arms is the

MACEDONIAN HERALD 12 33 JULY • 2019 подово што стои пред палмино дрво, Lamb of God standing in front of a гази на две отворени книги (Стар За- palm tree, standing on two open books вет и Нов Завет) и држи крст со знаме, (the Old and the New Testament) and коешто е прицврстено за него. Знамето holding a cross with a flag affixed. коешто има бел крст на црвена позади- The flag comprises a white cross on на, според описот што е достапен на red background, which, according to службената страница на црквата (Az the description available on the offi- MRE, n.d.), се именува како Втора хел- cial website of the church (Az MRE, ветска конфесија – документ којшто сл./ fig. 6 n.d.), refers to the 2nd Helvetic Con- го искажува верувањето на голем број fession—a document expressing the реформирани цркви, меѓу коишто и Унгарската belief of many Reformed churches, including реформирана црква. Причината за таквата ин- the Hungarian Reformed Church. The reason терпретација е навидум слична помеѓу ова зна- for such a reinterpretation is apparently the simi- ме и швајцарското знаме. larity between this flag and the Swiss flag. Друг важен елемент е челенка, составена од Another important element is the crest, con- феникс што гледа кон сонцето и носи победнич- sisting of a phoenix looking at the Sun and wear- ки ловоров венец на вратот (Hoppál 1994, 71). ing a victorious laurel wreath on its neck (Hop- Оваа митска птица е алегорија на воскресну- pál 1994, 71). This mythical bird is an allegory вањето на Исус, но исто така може да се осврне of the resurrected Christ, but it may also evoke кон минатата дискриминација на калвинистите past discrimination against Calvinists as well as и нивната истрајност (Dudziński 2007, 355). their perseverance (Dudziński 2007, 355). ХЕРАЛДИКА • HERALDRY 4.5.1. Јагне Господово 4.5.1. Lamb of God Јагнето Господово е присутно во уметнос- The Lamb of God motif is present in the art of та на многу различни христијански цркви (со many different Christian churches (with the excep- исклучок на православната, каде што зоомор- tion of the Eastern Orthodox Church, in which zoo- фните претставувања на Исус се забранети) morphic representations of Christ are prohibited), и може да се најде на околу 40 грба на унгар- and it may be found in about 40 coats of arms of ските градови и села, каде го симболизира на Hungarian towns or villages, where it symbolizes, пример Јован Крстител или општо христијан- e.g., John the Baptist or Christianity in general. In ството. На околу 10 грба (пр. Њирбатор), тоа е about 10 coats of arms (e.g., Nyírbátor), it is nev- опишано како симбол на Реформираната црква. ertheless described as a symbol of the Reformed Барем еднаш (во случајот со Наѓрозваѓ), тоа ја Church. At least once (in the case of Nagyroz- исполнува двојната улога на претставување и vágy), it fulfills the double role of representing both на Реформираната црква (поточно фактот дека the Reformed Church (more precisely the fact that месната калвинистичка конгрегација има своја the local Calvinist congregation has its own parish) парохија) и традиционалното овчарство. and the traditional activity of sheep farming. 4.5.2. Феникс 4.5.2. Phoenix Митската птица феникс е недвосмислено The mythical phoenix bird is an unequivocal- калвинистички симбол во барем три грба (Ба- ly Calvinist symbol in at least three coats of arms рањахидвег, Чањосро, Катадфа). Кај грбот на (Baranyahídvég, Csányoszró, Katádfa). In the Дебрецен (сл. 6), тој ја симболизира можнос- coat of arms of Debrecen (Fig. 6), it symbolizes та да се регенерира, а кај Наѓпали – сончевата the ability to regenerate and in that of Nagypá- енергија. li—the solar energy. 4.6. Пеликан 4.6. Pelican Пеликан што се ранува себеси на градите за A pelican wounding its breast to feed its да ги нахрани своите пилиња е популарен мо- chicks is a popular motif in Hungarian heraldry тив во унгарската хералдика (присутен кај по- (present on more than 30 coats of arms). Just веќе од 30 грба). Исто како Јагнето Господово, like the Lamb of God, it is a Christological sym-

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 34 ЈУЛИ • 2019 тој е христолошки симбол, познат во уметноста bol known in the art of different churches, but it кај различни цркви, но особено е популарен кај is especially popular in Reformed churches, where реформираните цркви, каде што неговата слика its image is often placed over the pulpit (Hoppál е често сместена над проповедалницата (Hoppál 1994, 177). It symbolizes the Calvinist population 1994, 177). Тој го симболизира калвинистичкото on about 10 coats of arms (e.g., Lápafő, Márfa). население на околу 10 грба (пр. Лапафе, Марфа). 4.7. Other Calvinist symbols 4.7. Други калвинистички симболи Calvinists are also occasionally represented Калвинистите се исто така понекогаш прет- by other ad hoc symbols, such as two fish (Ma­ ставени од други ад хок симболи, како што се gyarbóly) or a cup (Magyaregres). Coats of arms две риби (Маѓарбој) или чаша (Маѓарегреш). of two other villages are based on the symbols of Грбовите на други две села се базирани врз сим- territorial units of the Reformed Church: the Sun болите на територијалните единици на Рефор- in the coat of arms of Tiszasas comes from the мираната црква: сонцето на грбот на Тисашаш seal of a local congregation, and the shape of the потекнува од печатот на месната конгрегација, shield of the coat of arms of Vizsoly is, accord- а формата на штитот на грбот на Вижој, според ing to the description, inspired by the shape of the описот е инсипириран од формата на грбовите coats of arms of Reformed parishes and dioceses. на реформираните парохии и епархии. 4.8. Reformed churches 4.8. Реформирани цркви Silhouettes of the Reformed churches (or bel- Силуетите на реформираните цркви (или fries) are shown on about 100 coats of arms. As камбанарии) се прикажани на околу 100 грба. already mentioned (4.1.1), about 40 of them are Како што е веќе напоменато (4.1.1.), околу 40 topped with stars (e.g., Kémes), but a consider- од нив се со ѕвезда на врвот (на пр. Кемеш), able number lack any symbol. Other options in- но значаен број немаат никаков симбол. Други clude simple orbs, vanes (flags), or roosters. Five опции вклучуваат едноставни топки, знамиња coats of arms (Pap, Botpalád, Kispalád, Túrricse, или петли. Пет грба (Пап, Ботпалад, Кишпалад, and Szorgalmatos) are remarkable because they Турриче и Соргаламатош) се значајни бидејќи show local Reformed churches (whose denomi- тие прикажуваат локални реформирани цркви national affiliation is explicitly given in the de- (чијашто деноминациска припадност е јасно на- scription) erroneously crowned with crosses. It ведена во описот), коишто по грешка was probably the graphic designer who со круна со крст. Најверојатно графич- was responsible for this inaccuracy be- ХЕРАЛДИКА • HERALDRY киот дизајнер бил одговорен за оваа cause there is no mention of crosses in неточност, бидејќи нема споменување any of the “blazons”. A similar mistake каков било крст во „блазонот“. Слична can be seen in some depictions of the грешка може да се види во некои прет- coat of arms of Vámosoroszi, where the ставувања на грбот на Вамошороси, church vanes are replaced by crosses. каде црковните ветропокажувачи се 4.9. Catholic-Calvinist hybrid заменети со крстови. symbols 4.9. Католичко-калвинистички Three coats of arms show bidenom- хибридни симболи сл./ fig. 7 inational churches which do not exist Три грба прикажуваат дводеноми- in reality and are marked with both нациски цркви што не постојат во реалноста и the Catholic cross and the Calvinist star (Bar- се обележани и со католички крст и со калви- nag (Fig. 7), Garé, Pálfiszeg). There are a lot of нистичка ѕвезда (Барнаг (сл. 7), Гаре, Палфи- coats of arms that show both these symbols (of- сег). Има многу грбови коишто ги прикажуваат ten together with other denominational symbols) овие два симбола (често заедно со други дено- and place them next to each other, but four coats минациски симболи) и ги сместуваат нив еден of arms are special as they feature them closely до друг, но четири грба се специјални бидејќи connected. The coat of arms of Tápszentmiklós тие ги прикажуваат како блиску споени. Грбот (Fig. 8) with its hybrid symbol of half-cross, half-

MACEDONIAN HERALD 12 35 JULY • 2019 на Тапсентмиклош (сл. 8) со неговиот star is the clearest example, but the хибриден симбол на пола крст и пола symbols may also be shown crossed ѕвезда е најјасен пример, но симболи- (Rádóckölked), put on each other (Bi- те може исто така да бидат прикажани harkeresztes) or held by the mythical вкрстени (Радоцкелкед), еден врз друг turul bird (Márokföld). (Бихаркерестеш) или држени од мит- ската птица турул (Марокфелд). 5. LUTHERAN CHURCH 5.1. Luther’s rose 5. ЛУТЕРАНСКА ЦРКВА сл./ fig. 8 Lutheran symbols may be found on 5.1. Лутеранска роза almost 70 coats of arms; in half of the Лутеранските симболи може да бидат најдени cases, this function is fulfilled by the Luther rose. на скоро 70 грба. Во половина од нив, оваа функ- It is the most unequivocal among the symbols ција е исполнета од Лутеровата роза. Тој е најне- analyzed, but also the most complex. In its full сомнениот симбол од анализираните, но исто така form, it occurs only on two coats of arms (Bezi, и најсложен. Во неговата целосна форма, тој се Sárszentlőrinc (Fig. 9)). Its central element con- појавува на два грба (Бези, Шарсентлеринц (сл. sists of a black Latin cross on a red heart and 9)). Неговиот централен елемент се состои од ла- symbolizes the saving faith in the Crucified. тински крст на црвено срце и ја симболизира спа- The heart lies on a white (silver) rose (the most сителната вера во име на Распнатиот. common version is oriented in such a Срцето лежи на бела (сребрена) роза way that one of the five petals points (најчестата верзија е ориентирана на тој upwards), which in turn is placed on a ХЕРАЛДИКА • HERALDRY начин што еден од петте листови е на- blue background and surrounded by a сочен нагоре), којашто пак е поставена golden ring symbolizing eternity. на сина позадина и опколена од златен 5.1.1. Variations of the Luther прстен што симболизира вечност. rose 5.1.1. Варијации на Лутеровата Martin Luther, in his 1530 descrip- роза tion of the rose as a “symbol of his the- Мартин Лутер, во неговиот опис на ology”, put a special emphasis on the овој „симбол на неговата теологија“ од meaning of its colors (for example, he

1530, дал посебен нагласок на значење- сл./ fig. 9 wrote that the rose—a symbol of joy, то на боите (на пример, тој напишал comfort and peace—“should be white дека розата – симбол на радост, спокој and not red, for white is the color of the и мир – „треба да биде бела, а не црвена, бидејќи spirits and the angels” (Knaake 934, 445)). How- белата е бојата на духовите и ангелите“ (Knaake ever, in the majority of the depictions analyzed, the 934, 445)). Сепак, во повеќето од анализираните number of colors is reduced (which is understand- описи, бројот на боите е намален (што е разбир- able in heraldry) to the extent that in four cases ливо во хералдиката) до тој степен што (e.g., Mende) the Luther rose became во четири случаи (пр. Менде), Луте- monochromatic. In the coats of arms ранската роза станала монохроматска. analyzed, the cross is not always black, Во анализираните грбови, крстот не е but sometimes white (e.g., Mórichida) секогаш црн, туку понекогаш е бел (пр. or yellow (e.g., Kaskantyú), the back- Морицхида) или жолт (пр. Кашканќу); ground occurs basically in any col- позадината се појавува во суштина во or (in the case of Vadosfa, where the секоја боја (во случајот со Вадошфа, Luther rose forms a crest, there is no каде Лутеровата роза формира круна, background at all); and the rose may be нема воопшто позадина), а розата може yellow (Rábaszentandrás). Only one-

да биде жолта (Рабасентандраш). Само сл./ fig. 10 third of the depictions analyzed stick to една третина од анализираните описи се the color scheme prescribed by Luther.

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 36 ЈУЛИ • 2019 придржуваат на шемата на бои на Лутер. Furthermore, almost all depictions lack the Дополнително, на скоро сите описи им не- golden ring. In the coat of arms of Kötcse it takes достасува златниот прстен. Кај грбот на Кетче, the form of a shield, and in the coat of arms of ја презема формата на штит, а кај грбот на Шар- Sárszentlőrinc it is conflated with the golden sun сентлеринц, розата е опкружена со златно сонце, symbolizing the martyrdom of St. Laurentius, the што пак го симболизира мачеништвото на Св. eponym of the village. In the coat of arms of Ráb- Лаврентиј, светец по кој е именувано селото. Кај cakapi, the rose itself is missing from this Luther- грбот на Рабцакапи, самата роза недостасува од an symbol, and in the case of Szakony, Lutherans овој лутерански симбол и во случајот со Сакоњ, are represented by a white rose lacking the heart Лутераните се претставени со бела роза којашто and the cross. Similarly in an article published in нема срце и крст. Слично, во една статија, обја- the official newspaper of the Evangelical Lutheran вена во службен весник на Евангелистичката лу- Church in Hungary, the simple golden rose from теранска црква во Унгарија, едноставната злат- the coat of arms of Acsa has been interpreted as a на роза од грбот на Ача била интерпретирана “stylized Luther rose” (Ittzés 2016, 16–17). I have како „стилизирана лутеранска роза“ (Ittzés 2016, decided to count all these three extreme cases as 16 – 17). Одлучивме да ги вклучиме сите овие Luther roses because otherwise I should have ex- три екстремни случаи како лутеранска роза, би- cluded all the depictions without the golden ring дејќи на друг начин би ги исклучиле сите описи and even all the coloristic variations. без златен прстен и дури сите варијации на бои. The Luther rose is never shown twice on a coat Лутеровата роза никогаш не е прикажана of arms. However, on the coats of arms of three двапати на еден грб. Како и да, на грбовите на villages of North-Western Hungary (Malomsok, три села во северозападна Унгарија (Маломшок, Magyarkeresztúr (Fig.10), Sobor), it is cut in half Маѓаркерестур (сл. 10), Шобор), таа е пресечена and coupled with a similarly halved Latin cross tre- на половина и споена со слично пресечен латин- fly representing Roman Catholics. ски крст, којшто ги претставува римокатолици- 5.2. Lutheran churches те. Another popular charge representing Luther- 5.2. Лутерански цркви ans is a church (sometimes only a tower), in the Друг популарен елемент што ги претставу- majority of cases (22 out of 32) with a cross. It is ва лутераните е црква (понекогаш само кула), usually a simple Latin cross (e.g., Nagycserkesz), во повеќето од случаите (22 од 32) со крст. Во- but it may have some additional features, such as ХЕРАЛДИКА • HERALDRY обичаено е едноставен латински крст (пр. Наѓ- rays between its arms (Nagyhajmás),­ concentric черкес), но може да има некои дополнителни circles and a rooster (Harka), or an addition- особини, како што се зраци меѓу краците (Наѓ- al beam (Kistormás, Vanyola). Other possible хајмаш), концентрични кругови и петел (Харка) decorations of Lutheran churches include stars или дополнителни краци (Киштормаш, Вањо- (Apostag, Csomád) and orbs. ла). Други можни декорации на лу- In the coat of arms of Nagygyimót теранските цркви вклучуваат ѕвезди (Fig. 11), three denominational sym- (Апоштаг, Чомад) и топки. На грбот bols (the Luther rose, the cross, and на Наѓѓимот (сл. 11), три деноминаци- the Calvin star) are placed above three ски симболи (лутеранска роза, крст и identical churches with “bare” towers. калвиснистичка ѕвезда) се поставени In that of Lajoskomárom, the towers над три идентични цркви со „голи“ of three churches (with a Catholic кули. Кај тој на Лајошкомаром, кули- two-barred cross, a Lutheran single те на трите цркви (со католички дво- Latin cross, and a Reformed star) are ен крст, лутерански обичен латински not only highly stylized and identical, крст и Реформирана ѕвезда) не само but also connected to each other. што се високостилизирани и идентич- сл./ fig. 11 5.3. Crosses and other Lutheran ни, туку и споени една со друга. symbols

MACEDONIAN HERALD 12 37 JULY • 2019 5.3. Крстови и други лутерански симболи A lone cross (one that neither tops a church Само крст (крст којшто не е на врвот на црква tower nor forms the central element of the Luther ниту е централен елемент на лутеранска роза) е rose) is relatively rarely used to identify Luther- релативно ретко користен симбол за идентифи- ans because in Hungarian heraldry it has come кација на лутераните, бидејќи во унгарската хе- to be associated mainly with the more numerous ралдика тој се поврзува со побројните католици. Catholicism. Nevertheless, in one coat of arms Сепак, на еден грб (Шомоѓсоб), лутераните се (Somogyszob) Lutherans are represented in ex- претставени на ист начин како и Католиците (со actly the same way as Catholics (by one of two тролисни крстови) и на друг (Еч), тие се прет- Greek crosses trefly), and in another (Öcs) they ставени со латински крст со четири дијагонални are symbolized by a Latin cross with four diag- зраци, за контраст на католички латински тро- onal rays, which is contrasted with the Catholic листен крст. Latin cross trefly. Лутеранското население може исто така да The Lutheran population may also be rep- биде претставено со симболи коишто се вообича- resented by symbols that are usually associat- ено поврзани со калвинистите, особено ѕвездата ed with Calvinists, namely a star (Veszprém- (Веспремваршањ) или путирот (Тофи, Ермењкут). varsány) or a chalice (Tófű, Örménykút).

6. ДРУГИ ДЕНОМИНАЦИИ 6. OTHER DENOMINATIONS 6.1. Други христијански деноминации 6.1. Other Christian denominations Сите четири главни деноминации (под „глав- All four major denominations (those whose ни деноминации“ се подразбираат тие чиишто members constitute more than 1% of the overall ХЕРАЛДИКА • HERALDRY членови сочинуваат повеќе од 1% од вкупното population) are represented in Hungarian local население) се претставени во унгарската месна heraldry and the ratio of their heraldic repre- хералдика и сразмерот на нивните хералдички sentations is roughly similar to their sizes. The претставувања е скоро сличен, како и нивната relatively high presence of Eastern Orthodoxy големина. Релативно големото присуство на (despite it constituting 0.14% of the population) православието (иако тоа сочинува 0,14% од на- results from its long history in Hungary and селението) произлегува од неговата долга исто- the fact that Orthodox people have been tradi- рија во Унгарија и фактот дека православните tionally clustered together in a small number of биле традиционално сместени заедно во мал places. On the other hand, the more numerous број места. Од друга страна пак, побројните нови new Protestant denominations, e.g., Pentecostals протестантски деноминации, пр. пентакосталци (0.28%) or Baptists (0.18%), are not mentioned (0,28%) или баптисти (0,18%), не се воопшто at all in the descriptions analyzed. In some coats споменати во анализираните описи. Кај некои of arms, they may be represented nonetheless, грбови, тие може да се претставени, на пример for instance in that of Nagydorog, where three кај Наѓдорог, каде има три силизирани црковни stylized church towers, differentiated only by кули, коишто се разликуваат само по деномина- denominational symbols (a multi-rayed star, a циските симболи (ѕвезда со повеќе зраци, крст) cross) or lack thereof, probably correspond to или без присуство на симбол, што пак можеби three actual churches: Reformed, Roman Cath- соодветствува со трите реални цркви: Реформи- olic, and Baptist. Similarly, in the coat of arms раната, Римокатоличка и Баптистичка. Слично of Mezőcsokonya, three stars represent the reli- на тоа, на грбот на Мезечокоња, три ѕвезди ја giosity (vallásos érzület) of its inhabitants, who претставуваат верската определба на население- happen to belong mainly to three denominations: то, кое пак е поделено на три деноминации: ре- Reformed, Roman Catholic, and Pentecostal. формирана, римокатоличка и пентакостална. 6.2. Other religions 6.2. Други религии As far as other religions are concerned, some Што се однесува за другите религии, некои coats of arms feature a Turkish crescent. This грбови имаат приказ на турска полумесечина. charge is usually associated with Islam, but in Hun-

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 38 ЈУЛИ • 2019 Овој елемент е вообичаено поврзан garian heraldry it tends to commemorate со исламот, но во унгарската хералди- struggles against the Ottoman Empire, ка тој ја симболизира борбата против as is the case with the coat of arms of Отоманската Империја, како што е Pusztamagyaród (Fig. 12), which shows случајот со грбот на Пустамаѓарод (сл. a cross and a crescent, both burning. 12), каде има приказ на крст и полуме- Some explanations also mention сечина што горат. Judaism (or, rather, its historical pres- Некои објаснувања исто така споме- ence). In the coat of arms of Napkor, нуваат јудаизам (или неговата истори- сл./ fig. 12 a six-pointed star serves as an exclu- ска присутност). Кај грбот на Напкор, sively Jewish symbol, while in that of ѕвезда со шест крака служи исклучиво како ев- Tolna, its eight-pointed counterpart symbolizes рејски симбол, додека пак кај тој на Толна ѕвезда religion in general and “Catholicism, Reforma- со осум крака ја симболизира верата како цели- tion, and Judaism” in particular. In the coat of на, и поконктретно „католицизмот, реформато- arms of Úny (Fig. 13), denominational informa- раните и јудаизмот“. Кај грбот на Уњ tion is encoded not only in its charge (a (сл. 13), деноминациските информации pelican symbolizing Reformed Chris- се кодирани не само преку елементите tians), but also in its colors: besides (пеликан што ги симболизира рефор- the blue background representing Cal- мираните христијани), туку и преку vinists and the green base representing боите: покрај сината позадина што ги Catholics, there is also a yellow nest симболизира калвинистите и зелената symbolizing Úny’s Jewish population. основа којашто ги симболизира като- The coat of arms Szolnok is similar, лиците, има и жолто гнездо коешто ги and it has been given the same inter- симболизира Евреите од Уњ. Грбот на pretation, but here the function of rep-

Солнок е сличен и му е зададена истата сл./ fig. 13 resenting the three religious branches интерпретација, но тука функцијата на (Catholicism, Protestantism, and Ju- претставување на трите верски гранки daism) is—quite cleverly—assigned to (католицизам, протестантизам и јудаизам) е со- three pelican chicks. The same denotation may сема јасно, зададена на трите пилиња на пелика- be given to the three leaves in the coat of arms of нот. Истата денотација може да се даде на трите Kistelek (Barna, n.d.). ХЕРАЛДИКА • HERALDRY листа на грбот на Киштелек (Ittzés 2016, 16 – 17). 7. ECUMENICAL SYMBOLS 7. ЕКУМЕНСКИ СИМБОЛИ 7.1. Multiplied charges 7.1. Умножени елементи As it has been shown above, some coats of Како што беше прикажано погоре, некои гр- arms do carry information about denominations, бови носат информации за деноминацијата, но but only in respect of their number. Among the само во однос на нивиот број. Меѓу симболите symbols used for this purpose are flowers (Ber- што се користат за таа цел се цветови (Берзек), zék), stars (Lajosmizse), stylized ears of wheat ѕвезди (Лајошмиже), стилизирани класја врз topped with crosses (Beled), etc. The coat of крст (Белед) и сл. Грбот на Нагоч можеби ја има arms of Nágocs has probably the most far- далекoсежната интерпретација, главниот штит fetched interpretation; its main shield contains содржи друг помал и тие симболизираат, меѓу another, smaller one and they symbolize, among другото, коегзистенција на католици и калви- other things, the coexistence of Catholics and нисти. Calvinists. 7.2. Универзални христијански симболи 7.2. Universal Christian symbols used as што се користат за индикација на деномина- indication of denominational diversity циската разновидност Some universal Christian symbols are used to Некои универзални христијански симбо- represent not only Christianity in general, as is

MACEDONIAN HERALD 12 39 JULY • 2019 ли се користат не само за да го претставуваат the case with the “ecumenical star” (Sellye) or христијанството, како што е случајот со „еку- the ichthys (Tordas) (Fig. 14), but rather all of менската ѕвезда“ (Шејје) или рибата ихтис (Тор- the enumerated denominations of a given local- даш) (сл. 14), туку сите набројани деноминации ity. The Lamb of God may represent Calvinists во даденото место. Јагнето Господово as well as Roman and Greek Catho- може да ги претставува калвинистите, lics (Vizsoly); a cross may stand for но и римокатолиците и гркокатолиците Roman Catholics, Lutherans but also (Вижој); крст може да ги симболизира Calvinists (Vanyarc); a two-barred римокатолиците, лутераните, но и кал- cross may symbolize both Catholic винистите (Вањарц); двоен крст може churches (Kiszombor), and the Noah’s да ги симболизира и католичките цркви dove (Ároktő); or the fish (Geszteréd) (Кишзомбор); а ноевиот гулаб (Арокте) may represent Catholics and Calvin- или рибата (Гестеред) може да ги прет- ists. ставува католиците и калвинистите. Sometimes certain symbols are Понекогаш одредени симболи се сл./ fig. 14 less general; they do stand for more помалку општи. Тие претставуваат по- than one church, but their universali- веќе од една црква, но нивната универзалност е ty is confined by other denominational symbols. ограничена од други деноминациски симболи. For example, the two-barred cross in the coats of На пример, двојниот крст кај грбот на Берегшу- arms of Beregsurány and Vizsoly—contrasted рањ и Вижој – како споредба со ѕвездата со осум with an eight-pointed star symbolizing Calvin- зраци на калвинистите – не ги претставува сите ists—does not represent all local denominations, ХЕРАЛДИКА • HERALDRY месни деноминации, туку само две од нив, од- but only two of them, namely the Roman and the носно римокатолиците и гркокатолиците. Greek Catholics. Грбот на Шаркадкерестур е интересен при- The coat of arms of Sarkadkeresztúr is an in- мер, бидејќи прикажува три симбола (путир и teresting example, as it features three symbols (a два латински крста, еден од нив тролистен), но chalice and two Latin crosses, one of them tre- се толкува како претставување на дури пет дено- fly) but is interpreted to represent as many as five минации. Лесно е да се препознаат симболите на denominations. It is easy to identify the symbols реформираните, римокатолиците и православ- of Reformed, Roman Catholic, and Eastern Or- ните, но не е лесно за баптистите и лутераните thodox Christians, but it is not clear if Baptists за тоа дали се претставени од путир (бидејќи се and Lutherans were to be represented by a chal- протестанти) или од едноставен крст (како што ice (as they are Protestants) or by a simple cross вообичаено се украсуваат нивните цркви). (as it usually adorns their churches). 7.3. Црквите како надденоминациски сим- 7.3. Churches as supradenominational боли symbols Во секцијата 4.9. веќе опишавме три грба In section 4.9, I have already described three коишто прикажуваат фиктивни „калвинистич- coats of arms which show fictitious “Calvin- ко-католички“ цркви. Нема да ги образложиме ist-Catholic” churches. I do not discuss them тука бидејќи соодносот помеѓу дено- here because the correspondence be- минациите и индивидуалните компо- tween the denominations and the in- нентни симболи на овие цркви е лес- dividual component symbols of these но да се востанови. churches is easy to establish. Како и да е, повеќеденоминаци- However, multidenominational ските цркви не се само производ на chur­ches are not only products of heral­ хералдичката замисла: во Сатта (сл. dists’ imagination: in Szatta (Fig. 15) 15) (и неговиот грб) има поранешна (and its coat of arms), there is a former пожарникарна станица, пренаменета fire-station converted into an ecumen- сл./ fig. 15 во екуменска капела и посветена за- ical chapel and consecrated jointly by

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 40 ЈУЛИ • 2019 еднички од реформираните, лутераните и като- Reformed, Lutheran, and Catholic clergy. лиците. Слични цркви – без кој било деномина- Similar churches—without any denominational циски симболи, но исто така без прототипи во symbols, but also without prototypes in reality— реалноста – се присутни на некои други грбо- are present on some other coats of arms, where ви, каде тие го симболизираат коегзистирањето they represent the coexistence of different Chris- на различните христијански деноминации (пр. tian denominations (e.g., Gyúró, Szentantalfa). Ѓуро, Сентанталфа). Furthermore, the Reformed church of Siójut Дополнително, Реформираната црква на is depicted (together with a clearly marked star) Шиојут е прикажана (заедно со јасно in the coat of arms of this village, and обележана ѕвезда) на грбот на ова село, it represents both the Reformed and the и ги симболизира и реформираното и Catholic population of the village. On католичкото население на селото. Од the other hand, in several coats of arms другата страна пак, на неколку грба (Pusztadobos, Szálka (Fig. 16), etc.) (Пустадобош, Салка (сл. 16), итн.), ри- Roman Catholic churches symbolize мокатоличките цркви го симболизира- Christianity, “Christian culture”, belief ат христијанството, „христијанската in God, etc. However, it is hard to tell култура“, вербата во Бог и слично. Се- if authors of the explanations to these сл./ fig. 16 пак, тешко е да се каже дали авторите coats of arms really wanted to include на овие објаснувања на овие грбови на- non-Catholics, or if they confused the вистина сакале да вклучат некатолици или пак, level of denomination with that of religion, as in тие го помешале нивото на деноминација со тоа the case of Rinyaújlak, whose coat of arms fea- на религијата, како што е случајот со Рињаујлак, tures a star and a cross, which, according to the чијшто грб има приказ на ѕвезда и крст коишто, explanation, represent respectively the Protestant според објаснувањето, ги претставуваат протес- and the Christian [sic] parts of the village’s pop- тантите и христијаните во селото. ulation.

КРАЈНИ ЗАБЕЛЕШКИ FINAL REMARKS Деноминациските мотиви се присутни на Denominational motifs appear on about 35% околу 35% од анализираните грбови. На некои of the coats of arms of Hungarian cities, towns, од грбовите, мотивите биле употребени со јасна and villages. On some of the coats of arms, the ХЕРАЛДИКА • HERALDRY намера да ги претстават одделните верски гру- motifs were employed with a clear intention to пи: православниот крст секогаш е за гркокато- represent a particular religious group: the Eastern лиците или православните; сложениот мотив на Orthodox cross always stands for Greek Catho- лутеранската роза е недвосмислено лутеранска lic or Eastern Orthodox Christians, the complex и силуетите на црквите (често намалени на ниво motif of the Luther rose is unequivocally Luther- на кули и вообичаено украсени со воочлив сим- an, and church silhouettes (often reduced to their бол, претставуваат, како правило одредена де- steeples and usually adorned with a distinctive номинација. symbol) as a rule represent particular denomina- Во други случаи, деноминациските интерпре- tions. In other cases, denominational interpreta- тации биле додадени подоцна, на веќе постоеч- tions were added later, to already existing coats ки грбови, коишто прикажуваат подвосмислени of arms featuring some more ambiguous sym- симболи – како што е ѕвездата, којашто е мошне bols, such as the star, which is a very popular популарен мотив во унгарската хералдика. Иако motif in Hungarian heraldry. Although original- првично потекнува од предхералдичките печати ly derived from pre-heraldic seals (Znamierows- (Znamierowski 2017, 461), ѕвездата е често ин- ki 2017, 461), the star is often interpreted as a терпретирана како калвинистички симбол. Како Calvinist symbol. However, it is worth noting и да е, важно е да се напомене дека во многу that in many instances this association is fully случаи оваа асоцијација е целосно оправдана, на justified, e.g., when the star is juxtaposed with

MACEDONIAN HERALD 12 41 JULY • 2019 пр. кога ѕвездата е поставена паралелно со други other denominational symbols, a fairly frequent деноминациски симболи, што е ретка practice. практика. The most common combination Најчеста комбинација на деноми- of denominations represented in one нации, претставени на еден грб се сос- coat of arms consists, not surprisingly, тои (што не е изненадувачки) од двете of the two largest religious groups in најголеми верски групи во Унгарија. Hungary: both Roman Catholics and На околу 125 грба на коишто се прет- Reformed Protestants are represented ставени и римокатолиците и реформи- on about 125 coats of arms. Further- раните протестанти. Дополнително, more, the most common combination најчеста комбинација на три деноми- of three denominations represented нации, претставени на грб се состои од сл./ fig. 17 in a single coat of arms consists of трите најголеми деноминации: римо- the three largest denominations: Ro- католиците, калвинистите и лутераните кои се man Catholics, Calvinists, and Lutherans are претставени заедно на околу 25 грба, на пример represented together on about 25 coats of arms, на тој на Шомловече (сл. 17) – село, каде што e.g., on that of Somlóvecse (Fig. 17)—a village, до 1725 година, трите групи делеле една црква where, up until 1725, the three groups shared (Paládi-Kovács 1988,465). Еден грб (Маѓарбој one church (Paládi-Kovács 1988, 465). One (сл.18)) има симболи коишто претставуваат coat of arms (Magyarbóly (Fig. 18)) features четири деноминации (тие споменати погоре и symbols representing four denominations (those дополнително Православната црква). mentioned above with the addition of ХЕРАЛДИКА • HERALDRY Случајот на Шаркадкерестур, чијшто the Eastern Orthodox Church). The грб најверојатно претставува пет де- case of Sarkadkeresztúr, whose coat of номинации, беше опишан во секцијата arms allegedly represents five denom- 7.2. inations, has been described in section Популаноста на деноминациски- 7.2. те мотиви на грбовите на унгарските The popularity of denominational градови и села може да е поради мно- motifs in the coats of arms of Hun- гу причини. Еден од факторите што garian towns and villages may result влијаат врз заматувањето на грани- сл./ fig. 18 from many reasons. One of the factors ците помеѓу верските и граѓанските influencing the blurring of the borders или општинските симболики може да е фактот between religious and civic or communal sym- дека главниот национален симбол на Унгарија bolism may be the fact that the main national – двојниот крст – е исто така христијански сим- symbol of Hungary—the double cross—is si- бол. Дополнително, деноминациската определ- multaneously a Christian symbol. Furthermore, ба е за многу Унгарци важен елемент на личната denominational affiliation is for many Hungar- идентификација. На крај, деноминациските сим- ians an important element of personal identity. боли може да служат како атрактивен извор на Last, but not least, denominational symbols may инспирација за создавачите на грбови, особено serve as an attractive source of inspiration for во случаите на мали села што имаат недостаток creators of coat of arms, especially in the case од други соодветни прикази. (Во Унгарија, се- of small villages which lack any other suitable кој град или село, без разлика колку е мало, има imagery. (In Hungary, every town or village, no право да има хералдички симбол.) matter how small, is entitled to have a heraldic symbol.)

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 42 ЈУЛИ • 2019 БИБЛИОГРАФИЈА • BIBLIOGRAPHY

“Az MRE címere”, n.d., Reformatus.hu. http:// népszámlálás. 10. Vallás, felekezet, Budapest. http:// reformatus.hu/mutat/6163/ www.ksh.hu/docs/hun/xftp/idoszaki/nepsz2011/ Barna Gábor, n.d., “Kistelek város”, Magyar Állami nepsz_10_2011.pdf Jelképek. http://www.nemzetijelkepek.hu/ KSH = Központi Statisztikai Hivatal, 2016, Területi onkormanyzat-kistelek.shtml atlasz—Magyarország közigazgatási területbeosztása. Bertényi Iván, 1983, Kis magyar címertan, Budapest. https://www.ksh.hu/teruleti_atlasz Dudziński Paweł, 2007, Współczesna heraldyka i Laszlovsky József, 1989, A magyar címer története, zwyczaje heraldyczne w Kościołach chrześcijańskich, Budapest. vol. 1, Warszawa. Magyar címerek—Magyarország címerei, n.d., http:// Gömbös Tamás, 1993, A szerzetes és lovagrendek www.magyarcimerek.hu/ címerei és viseletei. A protestáns egyházak jelképei, Millisits Máté, 2013, “Nyolcvan éves egyházunk címere”, a szentek jelképes ábrázolása címerekben, Budapest. Reformatus.hu. http://reformatus.hu/mutat/8641/ Gyömrő-Molnár Béla, 1996–2019, Templomok és MK 1990 = 1990. évi LXV. törvény a helyi gyülekezetek. http://nagyvofely.hu/templomok önkormányzatokról, Magyar Közlöny 80, Budapest, Hegedűs Márk, 2012, “Kereszt-kérdés, avagy 1637–1664. reformátusságunk és a kereszt jelképe” [interview MK 2011 = 2011. évi CCII. törvény Magyarország with Fekete Károly], Reformátusok Lapja, Budapest. címerének és zászlajának használatáról, valamint http://reformatus.hu/mutat/kereszt-kerdes-avagy- állami kitüntetéseiről, Magyar Közlöny 165, reformatussagunk-es-a-kereszt-jelkepe/ Budapest, 41084–41094. Hoppál Mihály, 1994, Jankovics Marcell, Nagy András, MK 2016 = 138/2016. (VI. 13.) Korm. rendelet a Nemzeti Szemadám György, Jelképtár, Budapest. Címer Bizottságról, Magyar Közlöny 84, Budapest, Ivánfi Ede, 1869, A magyar birodalom vagy Magyarország 6308. s részeinek címerei, Pest. OGyK = Országgyűlési Könyvtár, n.d., Nemzetiségi János Ittzés, 2016, “Jelképek, szimbólumok”, adatbázisok | Keresés a népszámlálási adatokban Evangélikus Élet 13, Budapest. http://mtatkki.ogyk.hu/nepszamlalas_adatok.php Knaake J. K. F. et al. (ed.), 1934, D. Martin Luthers Paládi-Kovács Attila (ed.), 1988, Magyar néprajz nyolc Werke. Kritische Gesamtausgabe. Briefwechsel, 5. kötetben, vol. 7, Budapest. Band, Weimar. Takács József Péter, 2009,“Toronycsúcsdísz” in: KSH = Központi Statisztikai Hivatal, 2014а, 2011. Diós István (ed.), Magyar katolikus lexikon, vol. évi népszámlálás. 10. Vallás, felekezet, Budapest XIV., Budapest. http://lexikon.katolikus.hu/T/ http://www.ksh.hu/nepszamlalas/docs/tablak/ toronycsúcsdísz.html vallas/10_01_01.xls Znamierowski Alfred, 2017, Heraldyka i weksylologia, KSH = Központi Statisztikai Hivatal, 2014b, 2011. évi Warszawa. ХЕРАЛДИКА • HERALDRY

MACEDONIAN HERALD 12 43 JULY • 2019 ПРИРОДАТА КАКО ИЗВОР НА НАЦИОНАЛЕН NATURE AS A SOURCE OF СИМБОЛ НА ДРЖАВАТА: NATIONAL SYMBOLS: „СЛУЧАЈ АФРИКА“ ‘CASE STUDY—AFRICA’

Никола Стојаноски Nikola Stojanoski

Македонско грбословно друштво, https://orcid.org/0000-0002-3081-9039 Macedonian Heraldic Society, https://orcid.org/0000-0002-3081-9039 УДК 929.623/.624(6) UDC 929.623/.624(6) АПСТРАКТ Целта на анализата на знамињата на ABSTRACT: независните држави во Африка во овој The goals of the analysis of the flags преглед се боите и нивната симболика. of the independent countries in Africa Во главниот фокус на анализата се боите in this review are the colours and their

ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY кои симболизираат некое природно бо- symbolism. The focus is on the colours гатство. Следствено на тоа, резултатите that symbolize certain natural abun- од прегледoт наведуваат на фактот дека dance. The review shows that out of 54 од 54 државни знамиња во Африка дури state flags in Africa, 40 have a graphic 40 државни знамиња имаат графичко representation of certain natural or geo- претставување на некоја природна или graphical features. The reasons for such географска карактеристика на државата. a symbolism vary. However, one com- Мотивите за таквото задавaње на симболиката mon mutual and uniting feature of all 40 flags се од различна природа, но една општа заеднич- is embracing “pan-African” graphic symbolism ка и обединувачка црта за сите овие 40 знамиња and colours in response to the dark colonial past е избегнувањето на графички симболики или and avoiding certain ethnic elements in these бои кои се поврзуваат со мрачното колонијално multinational African countries. минато, а воедно избегнувајќи одредени етнич- ки елементи во овие повеќенационални афри- кански држави. Key words: symbolism of colours, African flags, non-ethnic national symbols, nature as Клучни зборови: симболика на бои, афри- national identification кански знамиња, неетнички национални симбо- ли, природата како национално обележје

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 44 ЈУЛИ • 2019 Процесот на градење и втемелување на на- The process of creating and establishing na- ционалните симболи на државите се развива во tional symbols is shaped by the historical and зависност од историско-политич- political developments of a ките прилики на територијата. Зна- given territory. Flags, one of мињата, како едни од основните еле- the basic elements of national менти на националното обележје1, symbolism,1 are tightly con- се тесно поврзани со историскиот nected to the historical and и културно-социјалниот развој на socio-cultural development земјата. Таквиот развој директно of a country. Such develop- или индиректно влијае врз изборот ments directly or indirectly на елементите, боите и нацртот на Знамњето на Маврициус има четири impact the choice of the el- еднакви ленти со четири различни бои. знамето што ја претставува држава- Две симболизираат некоја природна ements, colours, and design та. Со разгледувањето на случајот карактеристика на државата / The flag of the flag that represents the со Африка, односно анализата на of Mauritius is made of four equal stripes country. Through the review симболиката на боите на знамиња- in four different colours. Two symbolise a of African countries (i.e., the natural feature of the country та, јасно се оцртува овој историски analysis of the symbolism of развој и развојот на националната the colours of their flags) the државност. Желбата и потребата да се изнајде historical development and the development of заеднички симбол за мноштвото народи на да- the national statehood are clearly seen. The de- дената територија во Африка, разграничена од sire and the need to find a common symbol for релативно мрачното минато на народите, а из- the numerous peoples in a given territory in Afri- бегнувајќи етнички примеси, денес дава една ca, while trying to suppress the relative dark past лепеза од дизајни коишто навидум се различни, of the nations, and avoiding ethnic elements, но сепак, во суштина мошне блиски. Главниот has resulted in a variety of designs which at first осврт на овој преглед е симболиката на боите на glance are different, but at the core are very sim- африканските знамиња, односно пресликување- ilar. The main focus of this review is the sym- то на важноста на природата и природните ре- bolism of the colours of the African flags, the сури врз знамињата на суверените африкански reflection of the importance of nature and natural нации. resources on the flags Африканскиот континент of independent Afri-

денес е составен од 54 сувере- can nations. ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY ни држави, сите со веќе добро The African conti- утврдени национални симболи. nent today comprises Анализата, направена на афри- 54 independent coun- канските знамиња за овој пре- tries, all with well-es- глед, насочена е кон симболи- tablished national ката на боите што се присутни Знамето на Сејшели е составено од пет бои, од кои symbols. The analysis дури три имаат симболика на некоја природна ка- на знамињата, поточно како и рактеристика на земјата / The flag of the Seychelles is of the African flags for до кој степен се вексилолошки made of five colours, of which three symbolise a certain this review focuses on претставени природното из- natural feature the symbolism of the обилие и природните главни colours on the flags— карактеристики кај овие, во огромен дел по- more precisely, in what manner and to what de- стколонијални, африкански суверени држави. gree natural abundance and geographical char- Според истражувањето се забележува дека во 40 acteristics are represented vexillographically on од вкупно 54 државни знамиња во Африка има these post-colonial African flags. According to присуство на боја којашто симболизира природ- this research, 40 out of 54 state flags in Africa но богатство во една или друга форма. Дополни- have a colour that symbolises natural abundance телно на тоа, се забележува повторување на исти in some form. Additionally, the same colours

MACEDONIAN HERALD 12 45 ЈУЛИ • 2019 бои кај различни држави, односно жолта, сина, occur on different state flags, i.e. yellow, blue, зелена и портокалова боја, во комбинација со green, and orange, with identical or nearly iden- исти или мошне слични симболики. Најкарак- tical symbolism and found on flags in totally dif- теристично за африканските знамиња е тоа што ferent regions on the continent. The reasons for се забележуваат исти мотиви со исти симболики this outcome are discussed below. кај држави што припаѓаат на различни географ- ски области. Причините за таквата ситуација се YELLOW AND GOLD разгледани и продискутирани подолу. Out of the 40 African flags that include vexillographic representations of natural abun- ЖОЛТА И ЗЛАТНА БОЈА dance or geographical features, 12 use Yellow Жолтата боја како една од составните бои (or “gold”) as a constituent colour. Official на знамето се јавува кај 12 од вкупно 40 афри- descriptions differentiate between yellow and кански знамиња кои вклучуваат вексилолош- gold, more specifying “yellow” than specifying ко претставување на природните изобилства. “gold”. However, it is not one of the most dom- Следствено на тоа, сепак, во овој случај, таа не inant colours, as a graphic symbol of a natural е најдоминантната боја меѓу знамињата со ваква resource. зададена симболика. Разгледувајќи ги службе- Yellow is used on the flags of: Benin, Camer- ните описи на државните знамиња се забележува oon, Democratic Republic of the Congo, Gabon, разграничување помеѓу жолтата и златната боја. Guinea, Guinea-Bissau, Eswatini (Swaziland),

ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY Поради таквата дистинкција, вкупната бројка на Mozambique, Sao Tome and Principe, Tanza- знамиња што користат жолта боја се nia, Togo, and Zimbabwe. сведува на 12, што е многу повеќе Yellow symbolizes different од знамињата што користат „златна“ natural resources, depending боја како графичка симболизација on what the country or the на некои од природните богатства. people give larger signifi- Жолтата боја се јавува на зна- cance to. This colour may мињата на Бенин, Габон, Гвинеја, symbolize geographical re- Гвинеја-Бисау, Есватини (Сва- gions, mineral resources, and зиленд), Зимбабве, Камерун, Де- Жолтата боја на знамето на Камерун even astronomical objects. симболизира две природни карактерис- мократска Република Конго, Мо- тики / There is a double meaning to the Official descriptions of the замбик, Сао Томе и Принсипе, yellow colour on the flag of Cameroon flags show that yellow sym- Танзанија и Того. Жолтата боја bolizes the natural treasures симболизира различни природни богатства, во and resources of the country (DR Congo2, Guin- зависност од тоа на што државата или народот ea3, Eswatini4 and Togo5), mineral ore deposits дава поголемо значење. Оваа боја може да прет- (Mozambique6, Tanzania7, and Zimbabwe8), the ставува некои географски региони, минерални savannas as a main geographical feature of the богатства, па дури и астрономски објекти. Ана- country (Benin9 and Cameroon10) and the sun лизирајќи ги службените описи на знамињата се (Cameroon, Gabon11, Guinea, Guinea-Bissau12, увидува дека жолтата боја го симболизира при- and Sao Tome and Principe13). In the case of родното богатство и ресурси на државата (Демо- Sao Tome and Principe the colour symbolises кратска Република Конгo2, Гвинеја3, Есватини4 the sun as well as cocoa, the main agricultural и Того5), минералите и рудните богатства (Мо- product of the country14. This double meaning замбик6, Танзанија7 и Зимбабве8), саваните како for a colour can also be found in the official de- главна географска особина на државата (Бенин9 scriptions of the flags of Cameroon (savannas и Камерун10) и сонцето (Камерун, Габон11, Гви- and sun), Gabon (sun and equator, i.e., the loca- неја, Гвинеја-Бисау12 и Сао Томе и Принсипе13). tion of the country), and Guinea (sun and abun- Во случајот со Сао Томе и Принсипе бојата, dance). It can be concluded that these flags have покрај тоа што го симболизира сонцето, таа го relative harmony in terms of the symbolism of

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 46 ЈУЛИ • 2019 симболизира и какаото како главна земјоделска култура во државата14. Примерот на Сао Томе и Принсипе со двојно значење на бојата го следат и знамињата на Камерун (саваните и сонце), Га- бон (сонцето и екваторот, т.е. местоположбата на државата) и Гвинеја (сонцето и богатствата). Според наведеното, може да се заклучи дека овие знамиња имаат релативна хармонија во однос на симболиката и значењето на бојата, но сепак, истата е за нијанса поразновидна во споредба со останатите бои што се опфатени со овој преглед. Географската распространетост на жолтата боја со осврт кон природните изобилства е голема и се протега низ целиот континент, но сепак се забе- лежителни заедничките мотиви и цели при избор на таквата употреба и симболика на жолтата боја. Тесната поврзаност и големата идентичност помеѓу златната и жолтата боја се јасно воочли- ви. Сличноста помеѓу овие две бои се јавува како на визуелно така и на симболичко поле. Сепак, „двете бои“ всушност се технички претставени со иста боја на знамињата, а разликата е во служ- бената номенклатура. Анализирајќи ги државни- https://commons.m.wikimedia.org/wiki/File:Enseignante_defile.jpg те знамиња во Африка, коишто имаат боја што симболизира природно изобилство, се доаѓа до the colour yellow, while varying more compared податокот дека само четири независни држави to the other colours that follow in this review. имаат употребено златна боја за дадената симбо- The geographical distribution of the yellow co- лика. Државите што користат златна боја за таква lour with this symbolism is wide; it can be found намена се Гана, Мали, Мавританија и Чад, сите in almost all regions of the continent. However, дел од Западна Африка. the reason or motives for selecting the colour for

Како и со случајот со жолта- such symbolism is consistent. ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY та, така и кај златната боја, сим- The correspondence be- боликата е слична скоро кај сите tween gold and yellow is clearly знамиња. Златната боја кај овие visible. The similarity between анализирани африкански знамиња these two colours is on the visu- најчесто претставува симбол на al and symbolic levels. Howev- рудното богатство на државата er, these ‘two colours’ actually (Гана15, Мали16) и пустината како are technically represented by доминантна географска каракте- Златата боја како симбол на рудното the same colour on the flags, the ристика на државата (Чад17 и Мав- богатство на државата на знамето на difference being in the official Гана / Golden color on the flag of Gana, 18 ританија , каде јасно е посочена as symbol of the mineral richness of the nomenclature. In this analysis, Сахара). На златната боја од зна- stater only four independent countries мето на Чад ѝ се припишуваат две use gold for this purpose: Gha- значења, односно сонцето (астрономски објект) na, Mali, Mauritania, and Chad—all in West Af- и пустината. Како што може да се забележи од rica. овој преглед, симболиката што ја претставува As with yellow, the symbolism of gold is sim- златната боја е мошне слична со симболиката на ilar in all four cases. Gold usually stands for the жолтата боја, односно двете бои ја имаат улогата

MACEDONIAN HERALD 12 47 ЈУЛИ • 2019 на национално обележје преку симболизирање- mining in the country (Ghana15, Mali16) and the то на главните природни ресурси на регионите. desert as a dominant geographical feature of the country (Chad17 and Mauritania18, where the Sa- ПОРТОКАЛОВА И ЦРВЕНА БОЈА hara is represented). Chad gives a second mean- Портокаловата боја е една од послабо заста- ing to the colour, it also stands for the sun (an пените бои во вексилологијата. Бројот на зна- astronomical object). As can be seen from the миња што ја користат оваа боја како национал- review, the symbolism of gold is quite similar на е значително помал во споредба со повеќе to that of yellow—both colours play the role of застапените бои (црвена, сина, зелена, жолта). national symbolism through the graphic repre- Оваа боја како национален симбол се користи sentation of the natural resources of the regions. од Брегот на Слоновата Коска, Нигер и Замбија. Сите овие три знамиња ја користат бојата за да ORANGE AND RED претстават некоја природно-географска особи- Orange rarely occurs as a vexillographic на. Брегот на Слоновата Коска ја colour. The number of national користи портокаловата боја како flags using this colour as a one is симбол на северните савани во substantially smaller in compari- државата, често именувани како son to the more common colours „плодната почва на државата“.19 (red, blue, green, yellow, black, Портокаловата боја кај знамето and white). In Africa, orange is

ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY на Нигер ги симболизира север- used as a national symbol by the ните пустински предели на др- Ivory Coast, Niger, and Zambia. жавата (Сахара), што е како кон- Знамето на Брегот на Слоновата All three flags use the colour to траст на зелената боја, којашто Коска - добар пример за употребата на represent a natural or geograph- ги симболизира јужните поплод- портокаловата боја како симбол на гео- ical feature of the country. In графски регион / The flag of Ivory Coast 20 ни предели на Нигер . Замбија – a good example of the use of orange as a Ivory Coast orange symbolis- ја користи портокаловата боја во symbol of geographical region es the northern savannas of the подруг контекст, односно боја- country, often called ‘the fertile та од знамето на Замбија е симбол на рудното land of the country’.19 On the flag of Niger or- бoгатство на земјата (бакар)21. Следствено на ange symbolises the northern desert regions of веќе споменатото, може да се види дека постои state (Sahara), which contrast with the green co- сличност, па дури и идентичност со употреба- lour that represents the southern fertile regions та и симболиката на жолтата боја, којашто е of Niger20. Zambia, on the other hand, uses or- веќе дискутирана погоре. Дополнително на тоа, ange as a symbol for mineral deposits (copper)21. разгледувајќи ги овие три знамиња, може да се With the analysis of this colour it can be noted увиди дека сите три држави ја избрале портока- the similarity, if not complete correspondence, ловата боја за да симболизира некоја природна with the use and symbolism of yellow as dis- особина којашто е од суштинско и препознатли- cussed above. Additionally, all three countries во значење за државата, нешто што е заедничко adopted orange to stand for a recognizable natu- за сите анализирани бои. ral feature of national significance. This is com- За да се увиди степенот на употреба на цр- mon to all of the colours analyzed in this study. вената боја на знамињата во светот, не треба да There is no need for detailed analysis of the се направи детална анализа. Таа е една од нај- usage of red among the African flags, since its често користените бои во вексилологијата, ако use is widespread. The colour is one of the most не и најчеста, и може да се види кај знамиња од used colours in vexillography and appears on сосема различни региони во светот. Сепак, кога flags from totally different regions in the world. станува збор за употреба на црвената боја со However, as a symbol of a natural abundance or зададена природно-географска симболика, упо- resource, the use of red is limited. The infrequent требата е сведена на минимална. Несвојствената use of red as a symbol of natural resource is due

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 48 ЈУЛИ • 2019 употреба на црвената боја за таквата симболи- to the fact ка е главно поради фактот што „е резервирана“ that this како симбол на борбата на народот за ослобо- colour ‘is дување од туѓа власт (Ангола, Македонија, Лат- reserved’ вија, и др.) или пак, таа симболизира одредена as a sym- политичко-социјална идеологија на земјата22 bol of the (Виетнам, НР Кина). Така, се забележува дека struggle of од 40 знамиња во Африка, коишто користат боја the people Плодната почва во Есватини е прет- со природно-географска симболика, само две for liberty ставена со црвена боја на знамето на знамиња ја користат црвената во овој контекст, (Angola, државата / The fertile land in Eswatini is represented by red on the country’s flag Гамбија и Есватини. Macedonia, Есватини и Гамбија, како уникатни примери, Latvia, etc.) задале сосема друго значење на црвената боја. or as a symbol of certain political or social ideol- Бојата на знамето на Есватини ја симболизира ogy of the state 22(Vietnam, China). Therefore, плодната почва на државата23, а црвената боја out of 40 flags that adopted a color to symbolise во знамето на Гамбија ги симболизира сонцето a natural feature, only two state flags use red: (и блиската местоположба до екваторот) и сава- Eswatini and The Gambia. ната24. Дополнителна причина поради којашто As unique examples, Eswatini and The Gam- овие две држави се издвојуваат од останатите bia attribute totally different meanings to the co- е фактот дека за претставување на таквите гео- lour red. For Eswatini it symbolizes the fertile графски и природни карактеристики, останатите land of the country23, while for The Gambia it држави во Африка користат жолта боја (во по- symbolizes the sun (and the approximate close- мал дел и портокалова), а црвената боја е „ре- ness to the equator) and the savannas24. Anoth- зервирана“ за симболизирање други национални er reason for such uncommon use of red is that елементи што не се поврзани со оваа тематика. other countries represent the same geographical Таквата практика не е применета кај овие две features with yellow (a few use orange), in part знамиња. Сепак, и покрај овие значајни разлики because red is ‘reserved’ for symbolizing types помеѓу симболиката на бојата од овие две зна- of other national elements. However, red is still миња во споредба со останатите, постои клучна represents a natural or geographical feature as a заедничка особина, а тоа се мотивите за избор national symbol on these two flags.

на таквите природно-географски карактеристи- ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY ки како национални симболи. BLUE Blue is the second most used colour for geo- СИНА БОЈА graphical or natural symbolism, appearing on 16 Резултатите од анализата на горенаведените out of 40 such flags. Blue appears on the flags of знамиња покажуваат дека сината боја е втората Botswana, Cabo Verde, Chad, Djibouti, Equato- најчесто употребувана боја. Од вкупно 40 зна- rial Guinea, Eritrea, Eswatini, Gabon, The Gam- миња што користат боја со природно-географска bia, Lesotho, Mauritius, Namibia, Seychelles, симболика, дури 16 знамиња ја користат сината Somalia, South Sudan and Tanzania. The results боја за таквата цел. Сината боја се јавува на зна- show a relatively more compact and more ho- мињата на Боцвана, Габон, Гамбија, Екваторска mogenous use and symbolism. Blue symbolises Гвинеја, Еритреја, Есватини, Зелен ’Рт, Јужен rain (Botswana25, Lesotho26, Namibia27), oceans Судан, Лесото, Маврициус, Намибија, Сејшели, or seas (Cabo Verde28, Djibouti29, Equatorial Сомалија, Танзанија, Чад и Џибути. Guinea30, Gabon, Eritrea31, Mauritius32, Namib- Резултатите од анализата даваат релативно ia, Seychelles33, Somalia34, Tanzania), rivers or покомпактна и похомогена употреба и симбо- lakes (The Gambia, South Sudan35, Tanzania), лика на сината боја. Деталната анализа на упо- and the sky (Cabo Verde, Chad, Djibouti, Eswa- требата на сината боја во овој контекст укажува tini, Lesotho, Namibia, Seychelles, Somalia).

MACEDONIAN HERALD 12 49 ЈУЛИ • 2019 дека таа се користи за да ги симболизира дождот The se- (Боцвана25, Лесото26, Намибија27), океаните или lection of морињата (Зелен ’Рт28, Џибути29, Екваторска blue to rep- Гвинеја30, Габон, Еритреја31, Маврициус32, Нами- resent each бија, Сејшели33, Сомалија34, Танзанија), реките of these re- или езерата (Гамбија, Јужен Судан35, Танзанија) flects a phys- и небото (Зелен ’Рт, Чад, Џибути, Есватини, Ле- ical charac-

сото, Намибија, Сејшели, Сомалија). teristic (its Дождот (водата) е значаен за Боцвана и Изборот на бојата за симболизирање на по- colour) of оттука и потребата за негово графичко горе наведените работи е очигледна поради са- the feature визуелизирање / The rain (water) is мата физичка карактеристика (боја) на нештото symbolized. important for Botswana and therefore the need for its graphic representation што се симболизира. Овој принцип е речиси This practice универзален за сите 16 примери, но со одредени is almost universal for all 16 examples, but with разлики во нијансата на бојата. Што се однесува certain differences regarding the shade of the co- за мотивите, тие варираат од држава до држава. lour. The motives or reasons for selecting the Боцавана36, Лесото и Намибија се наоѓаат главно colour as a national symbol differ from country во пустинските предели на Јужна Африка, реги- to country. Botswana36, Lesotho, and Namibia он каде што дождот и водата се од суштинско are located in the desert regions of Southern Af- значење за напредокот на државата и опстанокот rica, region where water and rain are critically

ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY на живиот свет. Гамбија и Јужен Судан ја из- important for the state and its biota. The Gam- брале сината боја како симбол на главната река bia and South Sudan use blue as a symbol of the во државата, односно реката Гамбија и Нил. Не- main river in the countries, Gambia River and бото често се избира како симбол на надеж или The Nile. The sky is usually portrayed as a sym- мир (во најголем број случаи, како што е на при- bol of hope and peace (as in the case with Chad), мер Чад), а морето или океанот се избрани како while the sea or ocean refers to the geographi- референца на местоположбата на државите на cal location of the country (the Indian Ocean for географската карта на светот (Индискиот Океан Mauritius, the Atlantic Ocean for Cabo Verde, за Маврициус, Атлантскиот Океан за Зелениот etc.). Even though the colour symbolizes differ- ’Рт итн.). Иако бојата симболизира различни ent natural and geographic features, in all cases природно-географски облици, сепак сите овие these features play an important role in the life of ги спојува фактот дека тие се важни и клучни од the country and its people. егзистенцијално-социјален аспект за државата и народот кој живее во неа, и оттаму, нивната пре- GREEN сликаност на знамето. The most common colour among the flags analysed in this study is green, appearing 31 ЗЕЛЕНА БОЈА out of 40 flags. Green is present in different Најзастапената боја кај знамињата што се во shades, with similar or identical symbolism and фокусот на анализата е зелената. Таа се појаву- on flags from totally different regions of the ва кај 31 од анализираните 40 африкански зна- continent. The colour is present on the flags of миња. Зелената боја се појавува на знамињата Benin, Burkina Faso, Cameroon, Republic of во различни нијанси, со слични или идентични the Congo, Djibouti, Eritrea, Equatorial Guinea, симболики кај држави коишто се од сосема раз- Ethiopia, Gabon, Ghana, Guinea, Guinea-Bis- лични региони на континентот. Зелената боја се sau, Ivory Coast, Kenya, Libya, Malawi, Mali, јавува на знамињата на Бенин, Брег на Слоно- Mauritius, Mozambique, Namibia, Niger, Nige- вата Коска, Буркина Фасо, Габон, Гана, Гвинеја, ria, Sao Tome and Principe, Seychelles, Sierra Гвинеја-Бисау, Екваторска Гвинеја, Еритреја, Leone, South Sudan, Sudan, Tanzania, Togo Етиопија, Замбија, Зимбабве, Јужен Судан, Zambia, and Zimbabwe. Камерун, Кенија, Република Конго, Либија, The colour in the listed flags symbolizes

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 50 ЈУЛИ • 2019 Малави, Мали, Маврициус, Мозамбик, the following natural Намибија, Нигер, Нигерија, Сао Томе и or geographical fea- Принципе, Сејшели, Сиера Леоне, Судан, tures: agriculture of Танзанија, Того и Џибути. the country and its Бојата кај наведените знамиња ги сим- abundance (Burkina болизира следните природно-географски Faso, Equatorial Guin- карактеристики: земјоделието во држава- ea, Eritrea, Zimbabwe, та и неговото изобилство (Буркина Фасо, Зелената боја како симбол на зелени- South Sudan, Republic Екваторска Гвинеја, Еритреја, Зимбабве, лото во државата - знамето на Замбија / of the Congo37, Lib- Јужен Судан, Република Конго37, Либија38, The green colour as a symbol of the green ya38, Mauritius, Na- land in the country – the flag of Zambia Маврициус, Намибија, Судан39, Того), зе- mibia, Sudan39, Togo), лените појаси во државата како што се the green lands of the шумите, џунглите и вегетацијата (Бенин, Габон, country, such as forests, jungles and vegetation Гана, Гвинеја, Гвинеја-Бисау, Брег на Слонова- (Benin, Gabon, Ghana, Guinea, Guinea-Bissau, та Коска, Екваторска Гвинеја, Замбија, Камерун, Ivory Coast, Equatorial Guinea, Zambia, Camer- Република Конго, Намибија, Сао Томе и Прин- oon, Republic of the Congo, Namibia, Sao Tome ципе, Танзанија, Того) и природните богатства, and Principe, Tanzania, Togo) and natural abun- т.е. природните ресурси, природата и плодноста dance, i.e. natural resources, the nature and the на земјата (Буркина Фасо, Габон, Гана, Етиопија, fertility of the land (Burkina Faso, Gabon, Gha- Екваторска Гвинеја, Јужен Судан, Кенија40, Ли- na, Ethiopia, Equatorial Guinea, South Sudan, бија, Малави41, Мали, Мозамбик, Нигер42, Ниге- Kenya40, Libya, Malawi41, Mali, Mozambique, рија, Сејшели, Сиера Леоне43, Судан, Танзанија, Niger42, Nigeria, Seychelles, Sierra Leone43, Su- Того, Џибути44). Во овој контекст само Еритреја dan, Tanzania, Togo, Djibouti44). In this context се издвојува од ова релативно хомогено множе- only Eritrea differs from this relatively homog- ство на симболика, бидејќи државата дала вто- enous group of flags; its green also symbolizes ростепно значење на бојата и таа го симболизи- livestock. ра живиот добиток. In short, green’s symbolism again demon- Како кратко резиме може да се заклучи дека strates a colour representing something of ‘cru- и кај оваа боја повторно се јавува факторот на cial significance for the country’. The same fac- „суштинска значајност за државата“ при избор tor or reason for selecting the colour as national

на нештото што се симболизира. Истиот фак- can be seen in the analysis of the other colours ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY тор се јавува и во другите анализирани бои, што as well. This is a common element that connects всушност е заедничка особина што ги поврзува all of these flags from totally different parts of различните африкански нации од различни де- Africa. лови на црниот континент. THE REASONS FOR CHOOSING КРАТОК ОСВРТ КОН МОТИВИТЕ ЗА NATIONAL COLOURS ИЗБОРОТ НА НАЦИОНАЛНИТЕ БОИ When reviewing the symbolism of the co- Со прегледот погоре за симболиката на lours on the 40 African national flags symbolis- боите на знамињата на африканските држави ing natural or geographical features, the subject коишто имаат визуелна симболизација на некоја matter is relatively clear and easy to classify. природна или географска карактеристика, тема- The elements and symbols on the flags are dis- тиката е релативно појасна и полесно може да tinct and easily noticeable, and thus are the ideas се класифицира. Јасно и лесно воочливи се еле- that they represent. But deeper and more exten- ментите и симболиката на знамињата, а со тоа sive is the analysis of the history of the flags, that и идеите што тие ги претставуваат. Подлабоко is, why and how the designs with their elements и поопширно е анализирањето на историјатот and symbols became established as national на знамињата, односно зошто и како нацртите symbols.

MACEDONIAN HERALD 12 51 ЈУЛИ • 2019 со своите елементи и симболики се установени како национални симболи на државите. Општиот преглед на историјатот на знамиња- та и историскиот развој на државите што се предмет на овој преглед, наведува на разумно размислување дека државите избрале такви бои со такви дизајни поради првенствено истори-

ско-политичките прилики во коишто се развива- Поради својата историја и политичка ситуација, ле државите, а потоа и поради етно-социјалните знамето на Етиопија било прифатено како панаф- аспекти од коишто е составена државата. Глав- риканско од страна на останатите постколонијални ниот настан којшто одиграл значајна улога при држави / Due to its history and political situation, the Ethiopian flag was accepted as a Pan-African by the rest развојот на континентот е колонизацијата што of the post-colonial states започнала во 16 век од европските империјал- ни сили. Колонијалните европски држави успе- A general overview of the history of the flags але да ги колонизираат сите современи држави and the historical development of the countries освен Етиопија и Либерија45. Овој процес имал subject of this review suggests that their flags’ директно и силно влијание, не само врз политич- colours reflect the historical and political circum- киот, социјалниот и општествениот живот на на- stances under which each developed as well as the циите туку и врз етничкиот и јазичниот карактер ethno-social aspects of the country. The most sig-

ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY на државите. nificant event in the development of the continent Таквата нова политичко-општествена состој- was the colonization by the European imperial ба, испреплетување народи без јасно зададени powers, beginning in the 16th century. Europe- етнички граници и репресивни режими, директ- an countries succeeded in colonizing all modern но влијаела и врз текот на развојот на постко- states except Ethiopia and Liberia45. This process лонијалните новосоздадени држави и нивните had a direct and strong impact on African coun- национални обележја46. Со исклучок на веќе tries, not only on their political and social life but споменатите две независни држави, скоро сите also on their ethnic and linguistic character. други африкански држави имаат слични судби- Colonialization’s political and social nature, ни кога станува збор за процесот на избор на characterized by repressive regimes and the cre- национално обележје и организирање на својата ation of countries disregarding ethnic boundaries, новосоздадена држава. Според општата анализа directly influenced the course of the development на знамињата, може да се заклучи дека добар дел of post-colonial newly created states and their na- од знамињата на новосоздадените африкански tional features46. With the exception of those two држави, при изборот на нацртот и боите за свои- countries, all African countries had similar expe- те нови национални знамиња, биле инспирира- riences in the process of selecting a national sym- ни од боите и дизајнот на етиопското и панаф- bol and organizing the newly established state. риканското знаме. Етиопското знаме (црвено, A large number of the flags of the newly cre- жолто и зелено), иако не е панафриканско, имало ated African countries were inspired by the co- огромно влијание врз дизајнот на голем број од lours and designs of the Ethiopian and Pan-Afri- новите африкански државни знамиња. Таквата can flags. Although not pan-African per se, the улога на еден вид „панафриканско“ знаме е како Ethiopian flag (red, yellow, green) had a huge директна последница на историјата на државата impact on the design of many of the new African во однос на присуството на колонијалните сили state flags. Its role as a “pan-African flag” results во Африка. Државите коишто ги избрале боите from its history resisting the colonial powers in од етиопското знаме, често ги избрале поради Africa. Emergent countries often chose the co- солидарноста на државата со останатите афри- lours of the Ethiopian flag in solidarity with the кански држави и заедничката судбина што ја other African countries and the same fate they

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 52 ЈУЛИ • 2019 имале во минатото. Често, боите се гледале had experienced47. како симбол на единство47 на африканските The colours were of- нации. Паралелно со овој процес се случи- ten seen as a symbol ло и прифаќањето на панафриканските бои of unity of the Afri- (црвена, зелена и црна) од одделни нови аф- can nations. Simul- рикански држави. Мотивите и целите за из- taneously, the “true” бор на таквите бои се скоро исти како и во pan-African colours случајот со етиопското знаме. Употребата Знамето на Кенија е еден од најрепре- (red, green, black— на боите (сите или само дел од нив) вари- зентативните примери за употреба на the “Marcus Garvey” ра од држава до држава, тие се разликуваат панафрикански бои /The flag of Kenya colours). The use of is one of the most representative example по симболиката што ја претставуваат, но се of the use of Pan-African colours the colours (some or сепак поврзани во однос на побудите и при- all of them) varies чините за избор на боите како национални бои from country to country and they differ in the на постколонијалните држави. symbolism they represent, but are still connected Тесно поврзано со колонијалниот период е и by the motives and reasons for choosing those феноменот на ненационални, односно неетнич- particular colours as national colours of these ки држави. Новосоздадените држави, своите др- post-colonial states. жавни граници ги наследиле од колонијалниот The phenomenon of non-national (i.e., период, а со тоа и мешаниот етнички карактер non-ethnic states) is closely related to the colonial на државите. Непостоењето (во голем дел) не- period. The newly created states inherited their национални етнички држави на африканскиот state borders from the colonial period, leaving континент, а особено меѓу 40-те анализирани them with a mixed ethnic character. The absence во овој преглед, исто така директно влијаело (in most cases) of single-ethnicity national states врз изборот на национални симболи. Поради on the African continent, and in particular among непостоењето доминантно мнозинска етничка the 40 countries analysed in this review, also di- група (со исклучок на одделни држави како што rectly influenced the choice of national symbols. е Боцвана на пример48), државите при проце- Due to the lack of a dominant majority ethnic сот на усвојување на новите национални сим- group (though there are some exceptions, such боли имале тенденција да усвојуваат симболи as Botswana48), post-colonial states tried to adopt коишто не претставуваат етнички симбол или new national symbols that did not represent a sin-

етничко знаме. Предводени од идеологија- gle ethnicity. Led by ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY та за единство и солидарност со сите по- the ideology of unity стколонијални нации, државите создавале and solidarity with all знамиња коишто ќе бидат обединувачки post-colonial nations, симбол за сите етнички групи во држава- the countries created та. Избегнувањето симболи на само една flags to serve as - uni етничка група довело до создавање на де- fying symbols for all

нешните дизајни, коишто, да напоменеме Знамето на Малави е исто така одличен their ethnic groups. повторно, немаат етничка симболика, туку пример за употреба на боите од панаф- Avoiding ethnic sym- се предводеле (во најголем дел) од идео- риканското знаме /The flag of Malawi is bols has led to the cre- логиите на панафриканската солидарност also an excellent example about the use ation of today’s de- of the colours of the Pan-African flag и единство. Поради тоа, сличниот или ист signs, which instead број бои со иста или слична симболика можат reflect, in most cases, an ideology of pan-African да се пронајдат кај држави од сите региони од solidarity and unity. Therefore, similar colors Африка, често и кај држави коишто немаат со- with the same or similar symbolism can be found седска блискост и непосредна социо-политичка in countries from all regions of Africa, often in комуникација. countries that do not share borders or close so- cio-political communication.

MACEDONIAN HERALD 12 53 ЈУЛИ • 2019 НАВОДИ • ENDNOTES

1 Thomas Hylland Eriksen, Flag, Nation and Symbolism web/guest/national-symbols in Europe and America, 2007 28 Flag of Cabo Verde, https://www.britannica.com/ 2 Flag of Democratic Republic of Congo, https://fotw. topic/flag-of-Cabo-Verde info/flags/cd.html 29 Flag of Djibouti, https://www.britannica.com/topic/ 3 Flag of Guinea, https://www.britannica.com/topic/flag- flag-of-Djibouti of-Guinea 30 About Equatorial Guinea, http:// 4 National Symbols of Eswatini, http://www.gov.sz/ embassyofequatorialguinea.co.uk/key-facts/ index.php/about-us-sp-15933109/our-flag 31 Government of Eritrea, http://eritrean-embassy.se/ 5 Flag of Togo, https://web.archive.org/ government-agencies/government-of-eritrea/ web/20070607220043/http://www.fotw.us/flags/ 32 National symbols of Mauritius, http://www.govmu. tg.html org/English/ExploreMauritius/NationalSymbols/ 6 Flag of Mozambique, https://fotw.info/flags/mz.html Pages/National-Flag.aspx 7 The National Flag, https://www.tanzania.go.tz/home/ 33 National ceremonies and symbols, http://www.egov. pages/258 sc/GovernmentAgencies/natcesym/natcesym.ASPX 8 Di Piazza, Francesca (2005), Zimbabwe in Pictures, 34 https://web.archive.org/web/20120915100458/ pp. 69 https://www.cia.gov/library/publications/the-world- 9 Smith, W. Flag of Benin, Encyclopaedia Britannica factbook/flags/flagtemplate_so.html Сепак, за ова знаме потешко е да се одреди официјалното зна- 10 Flag of Cameroon, https://fotw.info/flags/cm.html чење на боите поради нефункционирањето на др- 11 Flag of Gabon, https://www.cia.gov/library/ жавата во целост/ However, for this flag it is difficult publications/the-world-factbook/geos/gb.html to determine the official meaning of the colours due 12 Country Profile: Guinea-Bissau, https://www.cia. to the non-functionality of the country. gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ 35 Flag of South Sudan, https://www.britannica.com/ ВЕКСИЛОЛОГИЈА • VEXILLOLOGY pu.html topic/flag-of-South-Sudan 13 Smith, W. Flag of Sao Tome and Principe, 36 Smith, W. Flag of Botswana, Encyclopaedia Encyclopaedia Britannica Britannica 14 Country Profile: Sao Tome and Principe, https://www. 37 Flag of the Republic of Congo, https://www.cia.gov/ cia.gov/library/publications/the-world-factbook/ library/publications/the-world-factbook/geos/cf.html geos/tp.html 38 Flag of Libya, https://www.britannica.com/topic/flag- 15 Flag of Ghana, GhanaWeb, https://www.ghanaweb. of-Libya com/GhanaHomePage/republic/flag.php 39 Flag of Sudan, https://www.crwflags.com/FOTW/ 16 Flag of Mali, https://fotw.info/flags/ml.html flags/sd.html 17 Minahan, J., The complete guide to national symbols 40 Flag of Kenya, https://www.crwflags.com/FOTW/ and emblems, Santa Barbara, 2010 flags/ke.html 18 Country Profile: Mauritania, https://www.cia.gov/ 41 Flag of Malawi, https://www.crwflags.com/FOTW/ library/publications/the-world-factbook/geos/ flags/mw.html mr.html 42 Именувани како плодни региони во јужниот дел 19 Rougerie, Gabriel (1964), La Cote d’Ivoire на земјата, односно Јужен Нигер со реката Нигер/ 20 Flag of Niger, https://www.britannica.com/topic/flag- Named as fertile regions of the southern parts of the of-Niger country, i.e. Southern Niger with the river Niger. 21 Flag of Zambia, https://www.britannica.com/topic/ 43 Специфично посочени планините, од каде flag-of-Zambia потекнува и името на државата/ Specifically 22 Brink, Jan Ten, 1899. determined the mountains, who gave the name of the country 23 National Symbols of Eswatini, http://www.gov.sz/ index.php/about-us-sp-15933109/our-flag 44 Именувано како „зеленилото и земјата“/ Listed as „greenery and earth“ 24 Flag of The Gambia, https://www.britannica.com/ topic/Gambia-flag-of-The 45 Kivite, T., Liberia and Ethiopia, The Never Colonised African Countries, https://streamafrica.com/culture/ 25 Дури и националното гесло на Боцвана, Pula, зна- liberia-ethiopia-never-colonized-african-countries/ чи „дожд“/ Even the national motto of Botswana is “Pula”, which translates as ‘rain’. Flag of Botswana, 46 Kabia, J., Humanitarian Intervention and Conflict Flag of Botswana, https://fotw.info/flags/bw.html Resolution in West Africa, 2009 26 Flag of Lesotho, https://www.britannica.com/topic/ 47 Smith, N., What Flag?, 2015 flag-of-Lesotho 48 Мнозинството од населението се Цвани / The 27 National Symbols of Namibia, http://www.gov.na/ majority of the population are Tswanas.

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 54 ЈУЛИ • 2019 ХЕРАЛДИЧКИОТ ЛАВ НА HERALDIC LION ON POST МАРКИ STAMPS Симјон Симев Simjon Simev

https://orcid.org/0000-0003-0521-4713 https://orcid.org/0000-0003-0521-4713 УДК 929.6:656.835.11(497.7) UDC 929.6:656.835.11(497.7)

Хералдиката/грбословието како на- Heraldry as a science of the coats of ука за грбовите и филателијата - колек- arms and philately - a collector’s love ционерска љубов за собирање и изучу- of collecting sand studying stamps: they вање на марките: се прикосновени. Ги are inseparable. The artistic expression зближува и ликовниот израз. brings them closer. Тоа се потврдува со поштенските This is confirmed by the postage марки издадени од Република Македонија­ . stamps issued by the Republic of Macedonia. Конкретно: ЈП Македонска пошта отпечати под Specifically: PE Macedonian Post, under the заглавие Хералдика од Македонија поштенски heading Heraldry of Macedonia issued postal целини со номинали од 10; 36 и 9; 36 денари; stationery with face value of 10; 36 and 9; 36 вклучително и Прв ден плик. Имено, поштен- denars; including First Day Envelope. The post- ските вредносници се отпечатени на 19 и 23 age stamps were printed on 19 June 2002 and 23 јуни 2002 и 2003. Мотивот хералдички лав на June 2003. The motif of the heraldic lion on the марките е преземен од различни грбовници. stamps was taken from various armorials.

ГРБОВИТЕ ПРЕД НАС ARMS IN FRONT OF US Првин за грбовникот на Корнеnићъ - First is taken from the Korenic Neoric armo- Nеорнћъ (Ano Dni 1595). Долго време во rial (Ano Dni 1595). It has long been considered науката е сметан за најстара копија (пред да the oldest copy by the scientific community (be- биде откриен Лондонскиот грбовник). Иако, за fore the London armorial was discovered). Al- некои научници, датумот испишан на корицата though, for some scholars, the date on the cover

е спорен: дека е настанат по објавувањето на is disputed: claiming it came in existence after ФИЛАТЕЛИЈА • PHILATELY Царството на Славјаните (1601 г.) од Мавро Ор- the publication of the Kingdom of the Slavs бини; дека е сомнителна годината на грбовни- (1601) by Mavro Orbini; that the year on the ar- кот...; не е составен пред 1593 година. И други morial is dubious ...; not composed before 1593. гледишта (Матковски 1970, 77-78). Самиот And other views (Матковски 1970, 77-78). The грбовник е со формат 21х14,5см. Прототипот е armorial is 21x14.5cm. The prototype is written пишуван на латиница и кирилица. Блазонот на in Latin and Cyrillic. The blazon of the Land земскиот грб на Македонија е: coat of arms of Macedonia is: Жолт исправен лав на црвено поле. Лавот Gules lion Or armed and ensigned with a е вооружен златно (јазикот и канџите се crown of the second (Јоновски 2015, 143). прикажани златни). Круната е претставена The lion is taken from the bestiaries. Above подигната (Јоновски 2015, 143). the shield there is a large ancient crown. The he- Лавот е тератолошки. Над штитот има голема raldic shield is of a German type with an orle. древна лачеста корона. Хералдичкиот штит Underneath the arms it reads: MACEDONIÆ, е германски со потенка бордура (ореол). Под and above it ЦНМЕРН МАVEДОNCKE ȤC- цимерот пишува: MACEDONIÆ, а над него MAE. (in poor Cyrillic writing: Cimeri1 Make- ЦНМЕРН МАVEДОNCKE ȤCMAE. donske zemle – Arms of the Macedonian Land) Вториот грбовник е од 1620 година. Но The second coat of arms is from the armorial според водениот знак - хартијата е произведена form 1620. According to the watermark - the paper

MACEDONIAN HERALD 12 55 JULY • 2019 меѓу 1574 и 1603 лето во Прага или Грац. was produced between 1574 and 1603 in Prague or Откупен е од виенска антикварница, се чува во Graz. The armorial was redeemed from a Vienna Белград. Грбовникот е со голем формат 35х24см. antique shop, and is kept in Belgrade. The armorial Врз него има втиснат наслов illiria herald. Лен- is 35x24cm in size. It has an imprint titled illiria тите, пак, под грбовите се со имиња напишани herald. Under the coats of arms, the ribbons are in- на латиница. Грбовникот е изработен во боја со scribed in Latin alphabet. The armorial is painted многу позлата (Матковски 1970, 90,91). Во него and richly gilded (Матковски 1970, 90.91). In it, македонскиот грб е даден трипати: двапати во the Macedonian coat of arms is given three times: доминионските грбови на Стефан и Урош, и ед- twice in the dominion coats of Stefan and of Uros, наш како земски грб (Јоновски 2015, 146). Сле- and once as land coat of arms (Јоновски 2015, дува описот на земскиот грб. 146). The description of the Land arms follows: Блазонот е: лавот е златно жолт на црвено The blazon is: Gules lion Or with queue поле. Разгневен. Вооружен со двокрака опашка. forchee, ensigned by crown. Above the shield, На главата има мала круна. Над штитот древна an ancient crown. The shield is renaissance. The корона. Штитот е ренесансен. Емблазонот е emblason is convincing ... Full colors, successful убедлив...Полни бои, успешен цртеж. drawing.

ГО ОТВОРАМЕ КЛАСЕРОТ СО МАРКИ WE OPEN THE STOCK BOOK Грбовиве со хералди­ ­чки лавови, заед­ ­но со The coats of arms with heraldic lions, along Оловскиот (Болоњскиот) и грбот од Жефаровиќ with Olovo (Bologna) and the arms from of Zhe-

ФИЛАТЕЛИЈА • PHILATELY се изобразени на марки и Плик прв ден. farovic are pictured on stamps and the First Day Хронолошки (2002 Envelope. г.), прва е издадена Chronological- мар­ка­та со лавот ly (2002), the first од Корениќ-Неориќ postage stamp is- (1595г.) (сл. 1). Ци­ме­­ sued is with lion рот1 со лавот е врз ви­ form armorial of Ko- олетен фон (на граница renic-Neoric (1595) кон сино).­ Виолетовата, (Fig.1). The arms која е секундарна with lion is on a pur- (смешана­ боја), е по­ ple background (at сеана­ со преслика­ ­ the edge with blue). ни цимери- лавчи­ ­­ња, The purple, which во кои шти­тот е со is secondary (mixed бледовиолетова­ боја, color), is with semè а лавчињата се со of smaller imag- истиот тон на фонот. es of the arms, in Ова т.н. хералдичка which the shield is шара влече кон лила pale-purple in color или лаванда. Лаван­ду­ and the lions are of ла. Смирува. Спо­ред the same tone as the Јакоби (Velika 2011, background. This 189), виолетовото го so-called heraldic симболизира мисти­­ ­ pattern is going чното, длабоко­ инту- to lilac or laven- итивно сфаќање.­ der color. It calms

Марката, под нас­ сл./ fig. 1 down. According лов: Хералдика од to Jacoby (Velika

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 56 ЈУЛИ • 2019 Македонија. е из­ 2011, 189), the vi- дадена­ на 19 јуни olet symbolizes a 2002 г. во номинала mystical, deeply 10 денари во тираж intuitive under- 40,000. Печатот е standing. повеќебоен, печате­ ­ The postage но во Tiskarna Delo stamp, entitled: He­ (Ljubljana). Таба­ raldry­­ of Macedo- ците­­ се со 9 (3х3) nia was published марки, со чешлесто on June 19, 2002. запчење 14. На in the face value Аракот/ табакот врз of 10 denars in cir- кој се отпечатени culation of 40,000 марките, на при- samples. The print мер: на милезимот2 is more colorful, се забележу­ ва­ мни­ printed in Tiskarna­ мо (имита­цио­ но)­ Delo (Ljubljana).­ сребре­­ никаво­ зап­ The blocks are of 9 чење­ (з’мбите не се (3x3) stamps, with игли), додека, пак, comb perforation of на перфорираните 14. On the block of табаци има мали stamp on which the четири цинобер stamps are printed, (вермилион) лав­ for example on the чиња­ (Macedonia millésime2: a silvery 2019). Општиот imitation of perfo- впечаток е илуми­ сл./ fig. 2 ration, while on the ниран манускрипт perforated blocks - минијатура посеана со темјанушки. there are small four vermilion lions (Macedonia

Окото наше, натопено со студено-мистичниот 2019). The general impression is of an illuminated ФИЛАТЕЛИЈА • PHILATELY тон од сино-лилјаковото се лизга кон белиот manuscript - a miniature seme of violets. милезим и контрастното зелено на марката од Our eye, dipped in the cold-mystical tone of Белградскиот грбовник II. Марката, под наслов: the blue-lilac, slides towards the white milieus Хералдика од Македонија е издадена на 23 јуни and the contrasting pistachio-green of the stamp 2002, во номинала 36 денари (сл. 2). Табаците се 9 with the arms form the Belgrade armorial II. The /3х3/. Печатот е повеќебоен офсет, а перфорацијата stamp, titled: Heraldry of Macedonia, was issued чешлеста. На белото поле од табакот има on June 23, 2002, with face value of 36 denars имитација на златно запчење. Табакот на крајните (Fig. 2). The blocks are of 9 (3x3). The printing агли е фланкиран со четири златни лава на црвено. is multicolored offset and with the comb perfo- Таму, вертикалната композиција со компле­ ration. On the white field of the block there is an ментарниот контраст: црвено-зеленото и грбо­ imitation of a golden perforation. The corners are вната фигура на жолтиот рампант лав, е мед за flanked by four golden lions in red. окото. Звучна хрома. There, the vertical composition with the complementary contrast: the red-green and the ПЛИКОВИТЕ ПРВ ДЕН charge of the golden rampant lion, is honey to Ахроматските, два бели плика, се основата the eye. Sounding chroma. врз кој е втиснат црниот печат Прв ден. На ле- вото поле од пликовите е Графичкото решение

MACEDONIAN HERALD 12 57 JULY • 2019 со сличен мотив на марките­ (лавот). Преку него е FIRST DAY COVERT втиснат­ текст: Хералдика Achromat- од Македонија, а лево ic, two white е отпечатено, Пошта envelopes, are FDC7a/2002; Пошта the base on FDC7б 2002. Но, верми­ which the first лион (циноберот) - day’s black штитовите се прелеваат seal is im- во темно-црвено и printed. To the многу темно-црвено. left of the en- Забележ­ ­ливи се и ди­ velope is the фузирани сенки фр­ Graphic inter- лени­ од фигурите врз pretation with зеленото и црвеното a similar motif поле. И, особено влегува to the stamps во око грбова тро­ди­ (lion). Over it, мензионална фигура - the following доловена со филтер во text is print- фотошоп. Или: поинаку ed: Heraldry кажано - plastic wrap of Macedonia,

ФИЛАТЕЛИЈА • PHILATELY (обвиено со пластика). and to the left: На третиот прво­ Post Office дневен­ плик се зале­ FDC7a/2002; пени две марки отпе­ Mail FDC7b чатени со мотив од 2002. But Стематографијата на vermillion - сл./ fig. 3 Жефаровиќ. Пошта shields spill FDC8/2003. Графичка over into dark подготовка на марката: Скенпоинт. Номи­ red and very dark red. There are also diffused нала: 9 и 36 денари. Запчење: 13 и една shadows cast from the figures on the green and четвртина. Табаци 9 (3х3). Тираж 40.0003. red fields. And, in particular, a three-dimension- Бидејќи грбовите од Оловскиот и Христофоро­ al charge - captured with a filter in a photoshop виот не се во боја, овозможува послободно - comes into view. Or, put differently - plastic ликовно решение на дизајнерот. Едната марка е wrap. тонирана во сино-зелено (сл. 4) фонот е топло On the third First Day Covert, there are two матирано сиво-бело, а другата е колористички stamps printed with motifs from Zhefarovic’s гама кафено-црвено (сл. 3). Акцентирано со Stematographia. Mail FDC8/2003. Graphic de- жолто-црвено и бели контури. На белото поле, sign of the stamp: Scanpoint. Face value: 9 and пак, од марките се нижат халфтон точки: цијан 36 denars. Perforation 13 and a quarter. Blocks крупен хоризонтален син халфтон. of 9 (3x3) stamps. A circulation of 40,0003. Темата од пригодниот плик е дополнета Since the Coats of Arms of Olovo and Chris- со пресликаниот ренесансен доминионски tofor Zefarovic are not in color, they provide a грб, кој е на бело поле. Под него пишува: freer visual design solution for the designer. One Regis Stephani Vrosa Nemanich insignia. Врз stamp is toned in blue-green background (Fig. 4) овој општ грб на владетелот или на неговото and is warm matt whithe-gray, and the other is владение на територии (реални или митски), a color gamma brown-red (Fig. 3). Accentuated како прв хералдички десно е претставен грбот with yellow-red and white outlines. On the white на Macedonia. Следуваат: Bosnia...Dalmatia... field, however, are stamped halftone dots: cyan

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 58 ЈУЛИ • 2019 Bulgaria...Surbia... Со други зборови, се турка large horizontal blue halftone. Илирската идеја. Идеалот. The theme of the appropriate envelope is complemented by a image of Renaissance Do- УШТЕ ЗА ЦИМЕРИТЕ... minion coat of arms. Underneath it writes: Regis Друг илирски земски грб е т.н. Оловски Stephani Vrosa Nemanich insignia. On this coat (Болоњски)4. Неговиот блазон е следниов. of arms of the ruler are his conquested of territo- - Исправен лав свртен на десно со раздвое- ries (real or mythical), the coat of arms of Mace- на опашка5. Штитот е со германски облик, а donia is represented as the first field in heraldic над него има петокрака корона (со бисери). right. Follow: Bosnia ... Dalmatia ... Bulgaria ... Под грбот на една драперија на латиница пи- Surbia ... In other words, the Illyrian idea is be- шува Macedoniᶒ (Матковски 1970, 107). Во ing pushed. The ideal. грбовникот, сите 174 грба се дадени без боја: фонот на полињата е сребрен. Нема хералдичка MORE ABOUT COATS OF ARMS ... шрафура. Емблазонот е успешен, инвентивно Another Illyrian land coat of arms is so called цртан со мастило на хартија. А, блазонот на Olovo (Bologna)4. Its blazon is as follows. – грбот со лавот кај Христофоръ Жефаровїчъ6 Gules lion Or queue forchee5. The shield is of е црвен лав на златно поле. Лавот е со една German type and has a five-pointed crown (with опашка. Над главата нема дијадема. pearls) above it. Under the arms, on drapery in Полето на грбот е определено од шпанскиот Latin is written Macedoniᶒ (Матковски 1970, штит врз кој е ставена (царска) петокрака кру­на 107). In the coat of arms, all 174 coats of arms со стема. За означување are given without colors: the background of the на боите е сугерирано fields is silver. There is no heraldic hatching. (внушено) со хералдичко The emblazon is a successful, inventively drawn шрафирање. Авторот with an ink. And the blazon of the arms with the изображенијата ги lion from Christopher Zhefarovich6 is Or lion исцртува во затворена Gules. The lion has one tail. There is no diadem рамка со исписани, over the head. околу секој грб, топчести The field is made by a Spanish shield on which (клопчести) облаци a (royal) five-pointed crown with a stemma is ФИЛАТЕЛИЈА • PHILATELY (Василиев 1986, 9-28.). сл./ fig. 4 placed. Color are suggested by heraldic hatch- Стематографијата ing. The author draws the sketches in a closed е умножувана со frame with spherical clouds drawn around each втиснување на секоја страница од бакарната arms, (Василиев 1986, 9-28). плоча по принципот на графиката (livre à The Stemmatographia is reproduced by im- gravure) (Davidov 1962, 9). printing each page of the copper plate on the Општиот впечаток за работата на Христофор principle of graphics (livre à gravure) (Davidov е: мошне слободен (новаторски) пристап. 1962, 9). Инвенцијата е видлива и порано во манастирот The general impression of Christopher’s Боѓани. Ако се бара некое влијание, тоа е од ба- work is: a very free (innovative) approach. The рокот. inventivnes is visible earlier in the monastery of И, така. Го затвораме Каталогот со марки. Bogyani. If some influence is sought, it is from Грбовите се скриваат од погледот. the Baroque. Основниот елемент на хералдиката грбот - за And so. We close the Catalog with stamps. составувањето и оформувањето на поштенските The arms are hidden from the view. марки (за кои меѓу другото пишувавме) - е The basic element of the heraldry - coat of зачуван. Притоа, визуелниот (ликовен) симбол arms - for the compilation and decoration of на лавот е колористички збогатен. Технички, stamps (of which we wrote, among other things) графички перфектно реализиран. Слободата - is preserved. The visual (artistic) symbol of the

MACEDONIAN HERALD 12 59 JULY • 2019 на дизајнерите при реализирањето на марките, lion is colorfully enriched. Technically, graphi- е непосредна, ненарушувајќи ги хералдичките cally perfect. The freedom of designers to make правила (чувајќи ги филателистичките). Белите the stamps is immediate, without violating the he- полиња, перфорациите се поле за креација: raldic rules (keeping the philatelistic ones). White виолетово, зелено, сино, жолто. Сребро и злато. fields, perforations are a field of creation: purple, - Рај за очите. green, blue, yellow. Silver and gold. - Paradise for Мотивите за марките се преземени селективно the eyes. од припишаните „Цимери македонске земле“. The motives for the stamps are selectively tak- Идејата е илирска: грбот на Корениќ-Неориќ en from the attributed “Arms of the Macedonian (1595); Болоњскиот (Белградски) 1620; Олов- Land”. The idea is Illyrian: coat of arms from Ko- скиот (Болоњски) - 1689; (и од) Стематографија- renic-Neoric’s (1595); Bologna (Belgrade) 1620; та на Жефаровиќ (1741 лето). Olovo (Bologna) - 1689; (and from) Zhefarovic’s Stemmatographia (1741).

НАВОДИ • ENDNOTES

1 Цимер – унгар. грб, терминот што се користи conceal a magical force, covering their trails ... The во раните грбовници/ Cimeri-Ungarian for coat of two-tailed lion, wrapping its tail around the body arms, as used in rearlier armorials. becomes invisible „the longer the tail, the stronger 2 Millésime, (фр.).Бело поле што ги оградува мар- the magic“ (Ковачев 2005, 33).

ФИЛАТЕЛИЈА • PHILATELY ките од белиот лист / Millésime - french for the 6 Христофоръ Жефаровїчъ, Иᴧᴧνрїко рассїанскі white area around th estamps on the block of stamps общій зωграф...кој изобразил Σтематографиїа,B (Нонев 1989, 154). ВІѢΝΝΙѢ ᵪᵃ ψма:окт:ка: Θωма Мессмеръ 3 www.posta.ge%20stamps/1992-2019/ Посетено во Сечецъ. 1741. Патем: Христофор е наречен (од јули 2019. митрополит карловачки Ненадович) „Ревнитель отчества Болгарскагω“. А, Жефаровиќ пак, за 4 Според А. Соловјев, Оловскиот грбовник бил на- јазикот на Стематографијата вели дека е славяно- правен во Дубровник (веројатно 1689) од Џовани сербский [всушност, е руско-църковнославянски]. Бењини, кој можеби бил трет ктитор на Олов- Роден е во Дојран 1690. Умира во Москва скиот манастир во Босна. Пишуван е на хартија: (Богојавленски манастир) на 18.09.1753. Таму 19,9 х 14,2см. / According A. Solovjev, The Olovo се чува и „Завештанието на Жефарович“, каде Armorial was made in Dubrovnik (probably 1689) што пишува: „священик булгар Зефарович“. / by Giovanni Benigni, who may have been the third By the way: Christopher is called (by Metropolitan founder of the Olovo Monastery in Bosnia. Written of Karlovac - Nenadovich) „The zelous of his on paper: 19.9 x 14.2 cm. (Матковски 1970, 106). homeland Bulgaria“. And, Zhefarovic says, for the 5 (Во митологијата) лавовите во својата опашка language of Stemmatographia it is Slavic-Serbian кријат магична сила, со која ги покриваат своите [in fact, it is Russian-Church Slavic]. He was born следи...Арсланот со две опашки (двокрака опаш- in Dojran in 1690. He dies in Moscow (Epiphany ка), обвивајќи го опашот околу телото станува Monastery) on 18.09.1753. There is also the „Last невидлив „колку подолга опашка, толку посилна Will of Zhefarovich“, which reads: „Priest Bulgar е магијата“ / (In mythology) the lions in their tail Zhefarovich“ – (Петровский Н.М 1910, 297-313).

БИБЛИОГРАФИЈА • BIBLIOGRAPHY

Василиев, Асен. 1986. „Стематографията” на Нонев Богомил ред., 1989 Енциклопедичен Христофор Жефарович. – во: Христофор справочник по филателия. Редактор,. София: д-р Жефарович. Стематография. Факсимилно Петър Берон. издание, коментирано от Асен Василиев. София: Петровский Н.М. 1910, „К биографии Христофора Наука и изкуство, 9-28. Жефаровича“. Известия ОРЯС - АН,. Т.15. Ч.2. Јоновски, Јован. 2015. Симболите на Македонија. 297-313. Скопје: Силсонс. Davidov, Dinko. 1962. „Srpski bakropisci XVIII stoljeća Ковачев, Георги. 2005. Средновековна хералдика. (Žefarović - Orfelin)“. Katalog. Zagreb. В.Търново: Фабер. Jakobi, Jolanda in: Klausbernd, Folmar. Velika knjiga o Матковски, Александар. 1970. Грбовите на bojama. Beograd: Laguna, 2011. 189. Македонија (Прилог кон македонската Macedonia 2019. Macedonia - postage stamps (1992- хералдика). Скопје: ЗИД Нова Македонија; 2019). https://www.stampworld.com/en/stamps/ Институт за национална историја. Macedonia/ Пристапено во јули 2019.

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 60 ЈУЛИ • 2019 АКТИВНОСТИ НА МГД ACTIVITIES OF MHS

 

Здружението за хералдика, вексилологија и The Society for Heraldry, Vexillology and фалеристика МАКЕДОНСКО ГРБОСЛОВНО Phaleristics MACEDONIAN HERALDIC SOCI- ДРУШТВО започна со работа на 15 јули 2018 го- ETY started its operatins on July 15, 2018. Exact- дина. Точно на 15 годишнината од започнување ly on the 15th anniversary of the commencement на работа на Македонското хералдичко здруже- of the work of the Macedonian Heraldry Society ние и на денот на престанокот на постоење на and the day of the termination of the MHS. A few МХЗ. Неколку дена претходно, на 12 јули 2018 days earlier, on July 12, 2018, at the Institute of г. во Институт за национална историја се одржа National History, the President of the Society Jo- одбраната на докторската теза на претседателот van Jonovski defended his PhD thesis on the topic на друштвото Јован Јоновски на тема „Сонцето „The Sun and the Lion as Symbols in Heraldry и лавот како симболи во хералдиката и вексило- and Vexilology in Macedonia“. логијата во Македонија“. The Executive Board of the Macedonian He- Извршниот одбор на Македонското грбослов- raldic Society: President and Chief Herald is Dr. но друштво го сочинуваат: Претседател и главен Jovan Jonovski, Vice President and Herald of хералд е д-р Јован Јоновски, потпретседател и хе- Vardar is Dr. Ivan Nacevski; and Secretary and ралд вардарски е д-р Иван Нацевски; а секретар и Herald Erigone is General Pavle Arsovski. хералд еригонски е генерал Павле Арсовски. Jonovski participated in the 4th International Јоновски во септември учествуваше на 4та Conference of Heraldry and Vexillology in Cze- меѓународна конференција за хералдика и szyn, Poland in September where he had presen- вексилологија во Чешин, Полска каде настапи tation on the Macedonian Territorial Heraldry со излагањето за Македонскиот териториjален System. Later, the paper was published in Geor- хералдички систем. Подоцна, излагањето е обја- gia, in a journal for the Georgian Parliament‘s вено во Грузија, во гласникот на хералдичката Heraldry Commission. комисија при парламентот на Грузија. The Macedonian Heraldic Society continued Македонското грбословно друштво про- to publish the Macedonian Herald newsletter, должи да го издава гласникот Македонски хе- and in December 2018 issue 11 was published ралд и во декември 2018 излезе бројот 11 кој which gives a retrospective of the 10 issues pub-

дава ретроспектива на 10те броеви издадени во lished in the period 2005-2016, giving an index АКТИВНОСТИ НА МГД • ACTIVITIES OF MHS периодот 2005-2016 г. давајќи индекс на обја- of published articles. The history of MHS was вените статии. По- shown, according натаму ја пренесува to the section of the историјата на МХЗ, Activities oh MHS според делот Актив- published in each is- ностите на МХЗ sue. The MHS Coat објавувани во секој of Heraldic Register број. Беше објавен и was also published, регистерот на грбо- with the coat of ви на МХЗ заклучно arms registered until со грбот регистриран 2016. 2016. At the beginning

На почетокот на Од предавањето на д-р Јован Јоновски од февруари 2019 / From the of February 2019, февруари 2019 годи- lecture by dr. Jovan Jonovski in February 2019 Jonovski‘s thesis

MACEDONIAN HERALD 12 61 JULY • 2019 на, тезата на Јоновски was published in an беше објавена во инте- integral form and грален облик и со ис- with the same title тиот наслов од страна by the Macedonian на Македонското гр- Heraldic Society. бословно друштво. An abbreviated Скратена верзија на version in English англиски јазик е објаве- has also been pub- на и од страна на Фонда- Од предавањето на д-р Иван Нацевски од јуни 2019 / From the lished in US by the цијата за вексилолошко lecture by dr. Ivan Nacevski in June 2019 Flag Heritage Foun- наследство од САД. dation. Потоа следеше серија предавања на д-р Јо- Then a series of lectures by Dr. Jonovski was новски во Скопје. Првото на 26.2. на тема за ма- held in Skopje. The first on 26.2. on the topic of кедонските грбови и знамиња, а потоа на 25.3. Macedonian Coats of Arms and Flags, and then предавање на Правниот факултет на тема др- on 25.3. lecture at the Faculty of Law on State жавна и партиска хералдика. Во април, во пред and Party Heraldry. In April, just before Easter, велигденскиот период одржа две предавања на two lectures on the symbolism of the Cross were

АКТИВНОСТИ НА МГД • ACTIVITIES OF MHS симболиката на крстот на 23 и 25.4.2019 held on 23 and 25.4.2019. Mеѓународен ден на хералдиката, 10 јуни, International Heraldry Day, June 10, was беше одбележан со положување свежо цвеќе на celebrated by laying fresh flowers at the Hris- споменикот на Христофор Жефарович и со две tofor Zhefarovic Monument and with two lec- предавања на 7.6.2018. Иван Нацевски на тема: tures on 7.6.2018. Ivan Nacevski on the topic: Македонија меѓу европската и илирската херал- Macedonia between European and Illyrian Her- дика: влијанија и преплетување. Јоновски пак aldry: Impacts and Intertwining. Jonovski spoke зборуваше за Матковски и македонската херал- about Matkovski and the Macedonian heraldic дичка мисла. thought. На XXVII Интернационален конгрес на векси- At the XXVII International Congress of Vex- лологија во Сан Антонио, САД, на 16.7.2019, чле- illology in San Antonio, USA, on 16.7.2019, the нот на Македонското грбословно друштво, д-р member of the Macedonian Heraldic Society, Жељко Хеимер, кој воедно е претседател на Хр- Dr. Zeljko Heimer, who is also the President ватското грбословно и заставословно друштво, of the Croatian Heraldic and Vexillologic So- беше избран за претседател на претседател на ciety, was elected President of the International R ФИАВ, Интернационална федерација на вексило- federation of vexillological associations,FIAV, лошките асоцијации, which also organiz- која воедно и го орга- es the congress. At низира конгресот. На the same congress истиот конгрес МГД, MHS, represented by претставувано од Zeljko Heimer, was Жељко Хајмер, беше re-admitted to mem- повторно примено bership in this presti- во членство на оваа gious world scienti­ ­fic престижна светска на- federation. учна федерација. The work on the Три македонски хералдичари: Јоновски, Жефаровиќ, Нацевски - По Продолжи и рабо- повод на полагање на цвеќе на споменикот на Христофор Жефаро- registry and enrich- тата на регистерот и виќ на меѓународниот ден на хералдиката 10 јуни/ Three Macedonian ment of the web site збогатување на сајтот heraldrists: Jonovski, Zhefarovic, Nacevski - from the ceremony with new content of laying flowers at the monument of Hristofor Zhefarovic for the со нови содржини. ■ occasion of International day of heraldry, 10 June. continued. ■

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 62 ЈУЛИ • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА РАДОВАН И ЛЕПОСАВА ARMS OF RADOVAN AND LEPOSAVA ПОПОВСКИ POPOVSKI Економист и инженер од Скопје Economist and engineer form Skopje ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

Штит: Црвено, меѓу два соочени сребрени Shield: Gules chevron Or between two doves гулаба кои во клуновите држат иста зелена gardant Argent holding in their beaks an olive маслинова гранка и отворена книга вкори- branch Vert, and open book Argent bounded Or чена златно, златно стропило Mantle: Gules doubled Argent Мантија: Црвено поставено сребрено Crest: Three plumes Gules charged with funcia Челенка: На три црвени паунови пера сре- flower Argent брена функија Motto: Saxum Volutum Non Obducitur Musco Девиза: Saxum Volutum Non Obducitur Musco Motto in English: A rolling stone gathers no Девиза на македонски: На камен кој се moss тркала не расте мов Blazon and Emblazon: Jovan Jonovski Блазон и емблазон: Јован Јоновски Registered: number 1/2018 on 21.4.2018 ■ Заведен: број 1/2018 на 21.4.2018 година ■

MACEDONIAN HERALD 12 63 JULY • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА МАКЕДОНСКО ARMS OF MACEDONIAN HERALDIC ГРБОСЛОВНО ДРУШТВО SOCIETY R Здружение од Скопје кое се занимава со Society from Skopje that deals with хералдика, вексилологија, фалеристика Heraldry, Vexillology, Phaleristics and и сродни дисциплини similar disciplines

Блазон: Црвено, сребрен хипокамп, со Blazon: Gules, Hippocamp Argent, armed, канџи, јазик, грива и перка, сите златни. langued, crined and queued Or. Above the Над штитот круна на главен хералд на shield Chief herald’s crown. Behind the shield, МГД. Зад штитот вкрстени две палки на two Chief herald’s batons in saltire. А great главен хералд. Над штитот голема црвена mantle Gules doubled Argent crowned with мантија, поставена сребро, со златна хе- Chief herald’s crown Or. ралдска круна. Блазон и емблазон: Иван Нацевски Blazon and Emblazon: Ivan Nacevski Заведен: број 2/2018 на 15.7.2018 година ■ Registered: number 2/2018 on 15.7.2018 ■

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 64 ЈУЛИ • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА ХЕРАЛД ВАРДАРСКИ ARMS OF VARDAR HERALD Македонско грбословно друштво Macedonian Heraldic Society

Блазон: Црвено, шест брановидни ремена, Blazon: Gules, six bars wavy Azure, over all сини, сребрен хипокамп, со канџи, јазик, Hippocamp Argent, armed, langued, crined грива и перка, сите златни. Над штитот and queued Or. Above the shield herald’s хералдска круна. Зад штитот вкрстени две crown. Behind the shield, two herald’s batons хералдски палки. in saltire. ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

Блазон и емблазон: Иван Нацевски Blazon and Emblazon: Ivan Nacevski Заведен: број 3/2018 на 15.7.2018 година Registered: number 3/2018 on 15.7.2018

Симболика: Брановидните ремени ги Symbolism: Bars wavy represent the претставуваат македонските реки Вардар, Macedonian rivers: Vardar, Treska, Pchinja, Треска, Пчиња, Брегалница, Бабуна, Црна. Bregalnica, Babuna, Crna. The hippocampus Хипокампот е еден од симболите припи- is one of the symbols attributed to Alexander шани на Александар Македонски во древ- the Great in antiquity. ■ носта. ■

MACEDONIAN HERALD 12 65 JULY • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА ХЕРАЛД ЕРИГОНСКИ ARMS OF ERIGON HERALD Македонско грбословно друштво Macedonian Heraldic Society

Блазон: Пурпурно, винова лоза со плод, Blazon: Purple, a grapevine fruited Or, two сето златно, во основа два брановидни реме- bars wavy Argent in base. Above the shield на, сребрени. Над штитот хералдска круна. herald’s crown. Behind the shield, two herald’s

R Зад штитот вкрстени две хералдски палки. batons in saltire.

Блазон и емблазон: Иван Нацевски Blazon and Emblazon: Ivan Nacevski Заведен: број 4/2018 на 15.7.2018 година Registered: number 4/2018 on 15.7.2018

Симболика: Двата брановидни ремена ја Symbolism: The two Bars wavy represent претставуваат реката Црна односно древ- the Crna River, the ancient Erigon. The grape ната Еригон. Виновата лоза со плод ја fruit line represents the Tikvesh region and the претставува областа Тиквеш и лозарството viticulture that takes place along the course of кое се одвива по текот на реката. ■ the river. ■

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 66 ЈУЛИ • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА ПЕРСЕВАНТ БРЕГАЛНИЧКИ ARMS OF BREGALNICA PESRUIVANT Македонско грбословно друштво Macedonian Heraldic Society

Блазон: Сино, на сребрен брег тврдина со три Blazon: Azure, issuant from mount triple кули, во основа два сини брановидни реме- towered castle Argent, over each tower mullet ни. Над секоја кула по една осумкрака златна of eight points Or. Two bars wavy Azure in ѕвезда. Над штитот персевантска круна. Зад the base. Above the shield pursuivant’s crown. штитот вкрстени две персевантски палки. Behind the shield, two pursuivant’s batons in saltire. ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER Блазон и емблазон: Иван Нацевски Заведен: број 5/2018 на 15.7.2018 година Blazon and Emblazon: Ivan Nacevski Registered: number 5/2018 on 15.7.2018 Симболика: Двата брановидни ремена ја претставуваат реката Брегалница. Брегот е Symbolism: The two bars wavy represent the асоцијација со името на реката, а тврдината river Bregalnica. The shore is an association ги претставува двете главни историски упо- with the name of the river, and the fortress ришта во текот на истата. Имено, станува збор represents the two main historical strongholds за градот Штип односно дрвено Астибо и гра- over it. Shtip – Astibo and the city of Bargala. дот Баргала. Трите златни ѕвезди се асоција- The three golden stars are an association of ција на градот Струмица односно неговото the city of Strumica, that is, its first known прво познато историско име Астрајон. ■ historical name Astraion. ■

MACEDONIAN HERALD 12 67 JULY • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА ПЕРСЕВАНТ ПЧИНСКИ ARMS OF PCHINJA PESRUIVANT Македонско грбословно друштво Macedonian Heraldic Society

Блазон: Расечен на сино и црвено, два брано- Blazon: Per pale Azure and Gules, two bars видни ремена, обратно обоени, врз сè искорнато wavy counter charged. Over all an Oak дабово дрво, сребрено. Над штитот персевант- three eradicated Argent. Above the shield ска круна. Зад штитот вкрстени две персевант- pursuivant’s crown. Behind the shield, two ски палки. pursuivant’s batons in saltire.

Блазон и емблазон: Иван Нацевски Blazon and Emblazon: Ivan Nacevski

R Заведен: број 6/2018 на 15.7.2018 година Registered: number 6/2018 on 15.7.2018

Симболика: Двата брановидни ремена ја прет- Symbolism: The two bars wavy represent the ставуваат реката Пчиња која е и главен извор на ос- Pchinja River, which is also the main source of танатата симболика на грбот. Имено, река Пчиња symbolism of the arms. Pchinja River flows from тече од планината Козјак чиј највисок врв е Перен the Kozjak Mountain whose highest peak is Peren (Перун), а се влива во Катланово односно меѓу (Perun), and it flows into Katlanovo, ie between Скопје и Велес. Токму оваа географска дуалност Skopje and Veles. It was this geographical duality меѓу старословенските богови Перун и Велес беше among the Old Slavic gods Perun and Veles that основа за избор на дабот како свето дрво за сите was the basis for choosing the oak as a sacred tree индоевропски богови громовници. Така, крошната for all the Indo-European gods thunderers. Thus, на дабот го симболизира Перун односно небото, а the crown of the oak symbolizes Perun, ie the sky, корењата Велес односно подземјето. Расечувањето and the roots of Veles ie the underground. The на штитот на две бои ја симболизира вечната борба splitting of the shield of two colors symbolizes the меѓу овие две божества. ■ eternal struggle between these two deities. ■

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 68 ЈУЛИ • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА ПАВЛЕ АРСОСКИ ARMS OF PAVLE ARSOSKI Генерал од Скопје General form Skopje ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER Штит: Црно, сребрен волк вооружан црвено; во Shield: Sable a wolf argent armed Gules десната рака сребрен меч, а во левата штитче: holding in dexter sword Argent in sinister црвен, златно стропило, над се две златни дабо- еscutcheon: Gules chevron Or, over all two ви гранки вркстени во дното, обратно обоено. oak branches in saltire at the base counter Зад штитот вкрстени две генералски палки. charged. Челенка:Од златна круна сребрена соколова Mantle: Gules doubled Or глава вооружана црвено, со сребрен меч во Crest: From coronet a hawk’s head Argent златен клун. armed Gules, holding in its beak Or, a sword Мантија: Црвено поставено златно. Argent Девиза: Acta non verba Motto: Acta non verba Девиза на македонски: Дела не зборови Motto in English: Deeds not words Блазон: Јован Јоновски Blazon: Jovan Jonovski Eмблазон: Иван Нацевски Emblazon: Ivan Nacevski Заведен: број 7/2018 на 14.9.2018 година ■ Registered: number 7/2018 on 14.9.2018 ■

MACEDONIAN HERALD 12 69 JULY • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА НИКОЛА ГАЛЕВСКИ ARMS OF NIKOLA GALEVSKI Теолог од Скопје Theologian from Skopje R Штит: Црно, златен тетраморфон околу Shield: Sable a tetramorphon Or around златен небесен Ерусалим Heavenly Jerusalem of the same. Челенка: Златен винички крст со натпис Crest: Vinica Cross Or with inscription „CRVX CHRISTI VINCE” “CRVX CHRISTI VINCE” Мантија: Црвено поставено златно. Mantle: Gules doubled Or. Девиза: CRVX CHRISTI VINCE Motto: CRVX CHRISTI VINCE Девиза на македонски: Крстот Христов Motto in English: Cross of Christ wins победува Blazon and Emblazon: Jovan Jonovski Блазон и емблазон: Јован Јоновски Registered: number 8/2018 on 15.9.2018 ■ Заведен: број 8/2018 на 15.9.2018 година ■

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 70 ЈУЛИ • 2019 ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

ГРБ НА ВЛАДИМИР ПАНДОВСКИ ARMS OF VLADIMIR PANDOVSKI Социолог и графичар од Битола Sociologist and graphic designer from Bitola ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER

Штит: На црно, два златни клуча во сал- Shield: Sable two keys in saltire Or bordure тир, обраб 11 пати скосен црно и сребрено bendy of 12 Sable and Argent Мантија: Црно со сребро Mantling: Sable doubed Argent Челенка: Златен полу-лав, крунисан со Crest: Demi-lion Or holding a eight pointed star двојна опашка, кој држи осмокрака црвена Gules ѕвезда Motto: Christus Vincit, Regnat, Imperat Девиза: Christus Vincit, Regnat, Imperat Motto in English: Christ wins, rules, orders Девиза на македонски: Христос освојува, владее, заповеда Blazon and Emblazon: Vladimir Pandovski Registered: number 9/2018 on 16.9.2018 ■ Блазон и емблазон: Владимир Пандовски Заведен: број 9/2018 на 16.9.2018 година ■

MACEDONIAN HERALD 12 71 JULY • 2019 НОВА КНИГА NEW BOOK

Во текот на февруари In February 2019, the 2019 година, во издание на book The Sun and the Lion Македонското грбословно as a symbol in heraldry and друштво, излезе од печат кни- vexillology of Macedonia was гата Сонцето и лавот како published by the Macedonian симбол во хералдиката и Heraldic Society. It is the вексилологијата на Македо- doctoral thesis by Dr. Jovan нија. На 186 страници на фор- Jonovski, with same title, мат А4, со преку 300 илустра- published on 186 pages in A4 ции во колор беше објавена во format, with over 300 color интегрален облик докторската illustrations. теза од д-р Јован Јоновски. The book, besides the ХЕРАЛДИЧКИ РЕГИСТАР • HERALDIC REGISTER Книгата покрај теоретски- theoretical part about the role от дел за улогата на симболите of the symbols in society, во општеството, го прикажува depicts the sun and the lion as сонцето и лавот како симболи во Македонија symbols in Macedonia until the formation of до формирањето на македонската држава во the Macedonian state in 1944. It is then devoted 1944 година. Потоа се посветува на нивната to their use, in particular the process of defining употреба, особено процесите на дефинирање state symbols until independence in 1991. на државните симболи до осамостојувањето The third section deals with these symbols of во 1991 година. Третиот дел се занимава со coats of arms and flags after independence and овие симболи на грбови и знамиња по оса- attempts to accept the flag, anthem and coat of мостојувањето и обидите за донесување на arms of the independent state. знаме, химна и грб на независната држава. The fourth part deals with the appearance Во четвртиот дел се занимава со појавата of the sun in the Macedonian local heraldry на сонцето во македонската месна хералдика by presenting those coats of arms and flags of со претставување на оние грбови и знамиња municipalities in the Republic of Macedonia

R на општини во Република Македонија кои во that contain the sun. себе содржат сонце. This book complements Jonovski‘s Оваа книга ја надополнува претходната previous book, Symbols of Macedonia, and can книга на Јоновски, Симболите на Македо- be considered as its second part. нија, и може да се смета за нејзин втор дел. In his review prof. Dr. Dragica Popovska Во својата рецензија проф. д-р Драгица will state: “Synthesizing the results, at the end Поповска ќе истакне:„Синтетизирајќи ги ре- of the book, the author, Dr. Jovan Jonovski зултатите, на крајот од книгата, авторот, д-р managed to draw relevant conclusions that Јован Јоновски успеал да донесе релевантни contribute not only to the field of Macedonian заклучоци кои претставуваат придонес не vexillology and heraldry, but even more to the само во областа на македонската вексилоло- contribution to culture. history of Macedonia.“ гија и хералдика, туку уште повеќе, придо- нес во културната историја на Македонија.“ ■ ISSBN 978-608-66337-0-7

МАКЕДОНСКИ ХЕРАЛД 12 72 ЈУЛИ • 2019