Yr Archif Wleidyddol Gymreig
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Llyfrgell Genedlaethol Cymru The National Library of Wales Aberystwyth Yr Archif Wleidyddol Gymreig CYLCHLYTHYR YR ARCHIF WLEIDYDDOL GYMREIG YR HYDREF 2009 RHIF 40 Darlith yr Arglwydd Elystan-Morgan Darlith yr Arglwydd Elystan-Morgan Yn unol â’r disgwyl, ymgasglodd cynulleidfa daliodd nifer o swyddi cyhoeddus eraill. Mae Ymweliad Gan Ysgrifennydd niferus yn y DRWM, Llyfrgell Genedlaethol gr ŵp bychan o bapurau a gohebiaeth Gwladol Cymru Cymru ar nos Wener, 7 Tachwedd 2008 i glywed wleidyddol Elystan Morgan eisoes yng ngofal yr Arglwydd Elystan-Morgan yn cyflwyno y Llyfrgell Genedlaethol. John Watts-Williams (1947-2008) atgofion hynod o ddiddorol yn yr iaith Gymraeg Syr Deian Rhys Hopkin am ei yrfa wleidyddol hir ac unigryw. Ei ddarlith Mewn darlith a draddododd yn arbennig o oedd yr ail-ar-hugain i’w thraddodi dan nawdd wych, bu’r Arglwydd Elystan-Morgan yn rhannu Pwyllgor Ymgynghorol yr Archif Wleidyddol Gymreig. atgofion am ei gefndir teuluol a’i brofiadau Gwyn Jenkins gwleidyddol cynharaf pan oedd yn fachgen Mae Elystan Morgan yn frodor o Landre, ac ysgol ac fel myfyriwr yn Aberystwyth. Roy Hattersley yn Ymchwilio yn addysgwyd ef yn Ysgol Ardwyn a Choleg Cyflwynodd llawer iawn o wybodaeth y Llyfrgell Genedlaethol Prifysgol Cymru, Aberystwyth, daeth yn ddiddorol ynghylch ei brofiadau ym Mhlaid Cyfweliad Mike German gyfreithiwr ym 1956 ac yn fargyfreithiwr ym Cymru, y Blaid Lafur a Th ŷ’r Arglwyddi. 1971. Pan oedd yn ŵr ifanc, roedd yn flaenllaw Adroddodd nifer o straeon difyr a doniol dros Mudiad Gwrth-Aparteid Cymru o fewn cylchoedd mewnol Plaid Cymru, daeth ben am ei gyfoedion gwleidyddol a rhai o’r Papurau Elfyn Llwyd yn gyfaill agos i Gwynfor Evans, a safodd fel mesurau seneddol y bu’n gyfrifol amdanynt ymgeisydd seneddol y blaid yn Wrecsam ar tra yn y Swyddfa Gartref. Bro a Bywyd Gwynfor Evans dri achlysur rhwng 1955 a 1959 ac ym Darlithio yn Llanystumdwy Meirionydd ym 1964. Ar y pryd ystyrid ef yn Mae testun y ddarlith ar gael ar wefan y Llyfrgell Genedlaethol yn yr adran ar yr Archif Ffotograffau o Lloyd George llywydd posibl ar gyfer y blaid yn y dyfodol. Wleidyddol, sef Dyddiadur W. Llewelyn Williams Ym 1965, yn dilyn cyfnod hir o bwyso a mesur http://www.llgc.org.uk/fileadmin/documents/ dwys, penderfynodd ymuno â’r Blaid Lafur, ac pdf/darlith_archif_wleidyddol_2008.pdf. Papurau John Morris yn etholiad cyffredinol 1966 cipiodd etholaeth Derbyniadau Eraill Ceredigion oddi wrth Roderic Bowen, yr AS Rhyddfrydol yno ers 1945. Yn groes i’r disgwyl, cynyddodd ei fwyafrif yno yn etholiad cyffredinol Mehefin 1970. Anrhydeddus oedd ei berfformiad fel gweinidog iau o fewn y Swyddfa Gartref dan Harold Wilson o 1968 tan 1970. Cafodd ei orchfygu, fodd bynnag, gan y Rhyddfrydwr Geraint Howells yn etholiad Chwefror 1974, a methu eto oedd ei hanes pan geisiodd ennill Ynys Môn ar ran y Blaid Lafur, fel olynydd i Cledwyn Hughes, yn etholiad cyffredinol 1979. Chwaraeodd Elystan Morgan ran flaenllaw drwy gydol ymgyrch pleidlais datganoli 1979, ac aeth i D ŷ’r Arglwyddi ym 1981. Fel cyn w farnwr, mae’n eistedd yno bellach fel w w croesfeinciwr. Yn ddiweddarach, bu hefyd yn Arglwydd Elystan-Morgan . l Llywydd Prifysgol Cymru, Aberystwyth, a l g c . o Darlith Flynyddol yr Archif Wleidyddol Gymreig 2009 r g ‘Deng Mlynedd o Ddatganoli: Myfyrdodau gan Brif Weinidog’ Mr Rhodri Morgan . u k Drwm, Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Gwener, 6 Tachwedd 2009, 5.30 p.m. ISSN 1365-9170 Ymweliad Gan Ysgrifennydd Gwladol Cymru Ar fore Mercher, 22 Gorffennaf 2009, bu’r iddo, yn eu plith cofnodion Mudiad Gwir Anrhydeddus Peter Hain yn ymweld â’r Gwrth-Aparteid Cymru a ddaeth i law’n Llyfrgell Genedlaethol am y tro cyntaf. Ac weddol ddiweddar. yntau’n cynrychioli Castell-nedd yn y Senedd, cafodd ei ail-benodi’n Ysgrifennydd Gwladol Ynghyd â thri chynrychiolydd y Blaid Lafur o Cymru’n ddiweddar. Cyflwynodd archif etholaeth Castell-nedd, cafodd Mr Hain daith sylweddol iawn o’i bapurau gwleidyddol i’r o amgylch yr adeilad a’i gyfleusterau, a Llyfrgell yn 2008 [gw. Cylchlythyr, rhif 39 chawsant ginio yn Ystafell y Llywydd. Roedd (Hydref 2008)], ac ychwanegodd bapurau hefyd modd iddynt weld Ystafell Ddarllen y pellach ar ôl hynny. Yn ystod ei ymweliad Gogledd ar ei newydd wedd ychydig ddyddiau cafodd gyfle i’w gweld, wedi eu bocsio mewn cyn ei hagor i aelodau’r cyhoedd ar 27 blychau archifol a’u lleoli mewn storfeydd Gorffennaf. Cawsant sgwrs gyda Llyfrgellydd pwrpasol. Gwnaethpwyd argraff ffafriol iawn LlGC, Mr Andrew Green, ac aelodau eraill o’r arno gan yr adnoddau a’r cyfleusterau oedd staff, a chyfle i drafod nifer o bynciau o ar gael yn y Llyfrgell. ddiddordeb i LlGC, yn eu plith Deddf Rhyddid Gwybodaeth, 2000, a Deddf Llyfrgelloedd Cafodd gyfle hefyd i weld nifer o archifau Adnau Cyfreithiol, 2003. gwleidyddol eraill oedd o ddiddordeb neilltuol Gwir Anrh. Peter Hain John Watts-Williams (1947-2008) Gwyn Jenkins Gyda’r gofid mwyaf mae’n rhaid cofnodi cyfrol swmpus), ac Archifau TUC Cymru. Ar ddiwedd Gorffennaf 2009 ymddeolodd marwolaeth John Watts-Williams, ar 10 John hefyd a fu’n gyfrifol am gyd-lynu’n Gwyn Jenkins o wasanaeth y Llyfrgell Rhagfyr 2008, ac yntau ond yn 61 oed. Bu hynod effeithiol gweithgareddau’r Archif Genedlaethol ar ôl trideg pump o flynyddoedd John yn aelod o staff y Llyfrgell o 1972 tan Wleidyddol Gymreig o 1992 tan 2002. o wasanaeth ymroddedig. Mae Gwyn yn iddo benderfynu cymryd ymddeoliad cynnar frodor o Benparcau, Aberystwyth, ac enillodd ym mis Mawrth 2005. Roedd yn frodor o radd mewn hanes o Goleg y Prifysgol, Solfa, sir Benfro, a graddiodd mewn hanes o Abertawe ym 1970. Yna graddiodd yn MA o Brifysgol McMaster, Ontario. Ymunodd â staff Goleg Sant Ioan, Rhydychen. y Llyfrgell yng Ngorffennaf 1974 fel archifydd yn yr hen Adran Llawysgrifau a Chofysgrifau. Bu John yn gysylltiedig â nifer o wahanol agweddau amrywiol ar waith y Llyfrgell. Nid Ar ôl sicrhau dyrchafiad i raddfa ceidwad y lleiaf o’i gyfraniadau oedd cyd-olygu’r cynorthwyol ym 1982, ef oedd yn bennaf gyfrol arloesol Cofrestri Plwyf Cymru (1986 a gyfrifol am sefydlu’r Archif Wleidyddol Gymreig 2000), astudiaeth a fu o gymorth aruthrol i yn y Llyfrgell yn ystod y gwanwyn canlynol ac achyddwyr a haneswyr teulu fel ei gilydd. am lywio ei gweithgareddau dros y naw Hefyd rhestrodd nifer o archifau gwleidyddol mlynedd nesaf. Ym 1992 Gwyn a benodwyd i pwysig sydd yng ngofal y Llyfrgell, yn eu olynu Mr Daniel Huws fel Ceidwad y plith Papurau John Bryn Roberts, papurau Llawysgrifau a’r Cofysgrifau, ac yn dilyn ad -drefnu pellgyrhaeddol mewnol ddechrau 2002, ef helaeth E. T. John (a restrwyd mewn pedair John Watts-Williams oedd y person cyntaf i ddal swydd Cyfarwyddwr Gwasanaethau Casgliadau. Roedd rhychwant eang iawn o ddyletswyddau a chyfrifoldebau Cyfweliad Mike German Syr Deian Rhys Hopkin yn perthyn i’r swyddi hyn. Gwyn hefyd oedd Mae Dr Russell Deacon, aelod o bwyllgor Testun llawenydd i bawb sydd yn golygydd cyffredinol y gyfrol nodedig Llyfr y ymgynghorol yr AWG, yn garedig wedi gysylltiedig â’r AWG oedd y newyddion i’r Ganrif (1999) ac awdur y cofiant ysblennydd cyflwyno i ofal y Llyfrgell crynoddisg yn Athro Deian Hopkin gael ei urddo’n farchog i Dr Huw T. Edwards, yr arweinydd undeb lafur Cymreig (1892-1970) (2007). cynnwys cyfweliad awr o hyd, a recordiwyd yn rhestr Anrhydeddau Pen-blwydd y ar 12 Hydref 2008, gyda Mr Mike German, Frenhines ym Mehefin 2009 - yn dilyn ei arweinydd gr ŵp y Democratiaid Rhyddfrydol Mae pawb sydd yn gysylltiedig â’r AWG yn o fewn y Cynulliad Cenedlaethol. Gyda’r ymddeoliad fel Prifathro Prifysgol dymuno i Gwyn ymddeoliad hir, hapus a teitl Mike German: a Life in Welsh Liberal Southbank, Llundain, ym mis Mawrth. chynhyrchiol. Democrat Politics, cafodd ei recordio yn ystod cynhadledd hydref y Democrataiad Bu Deian yn gynghorydd ysbrydoledig ac Rhyddfrydol Cymreig yng Nghlydach, ymroddedig i’r AWG ers ei sefydlu ym 1983, Abertawe. Mae Mr German yn myfyrio ar ei gan gynorthwyo i sicrhau cyflwyno nifer o brofiadau ym mywyd gwleidyddol Cymru gasgliadau archifol. Bu hefyd yn eistedd ar dros gyfnod o ddeugain mlynedd ac yn bwyllgor ymgynghorol yr AWG byth ers ei trafod y camau a arweiniodd at sefydlu sefydlu ym 1985, gan gyfrannu’n gyfoethog llywodraeth glymbleidiol o fewn y Cynulliad at y trafodaethau. Cenedlaethol rhwng 2000 a 2003. Rhoddwyd y crynoddisg yng ngofal Casgliad Sain a Delweddau Symudol y Llyfrgell. Gwyn Jenkins Roy Hattersley yn Ymchwilio yn y Llyfrgell Genedlaethol Mudiad Gwrth-Aparteid Cymru Ymhlith y darllenwyr yn Ystafell Ddarllen y gwnaeth rhai ‘darganfyddiadau’ nodedig a’i Drwy haelioni Mr Hanif Bhamjee, y Rhath, De yn y Llyfrgell am wythnos ar ei hyd ym anogodd i ddilyn sawl trywydd newydd yn ei Caerdydd, derbyniwyd archif sylweddol mis Ionawr 2009 roedd yr Arglwydd Hattersley, ymchwil. Arbennig o ddiddorol iddo oedd y iawn o gofnodion Mudiad Gwrth-Aparteid dirprwy arweinydd y Blaid Lafur o dan Neil nodiadau niferus a luniodd Lloyd George ar Cymru. Ceir ffeiliau gohebiaeth, Kinnock o 1983 tan 1992. Mae bellach yn 76 gyfer ei areithiau gwleidyddol. Gwnaethpwyd dyddiaduron desg, dogfennau a phapurau oed. Er ei fod yn awdur a chofiannydd argraff ffafriol dros ben arno gan yr adnoddau gweinyddol, torion papur newydd, ynghyd â cynhyrchiol iawn, nid oedd Barwn Hattersley sydd ar gael yn y Llyfrgell ac ansawdd y chyhoeddiadau a deunydd cyhoeddusrwydd. erioed wedi ymchwilio yn y Llyfrgell o’r gwasanaeth a ddarparwyd. Efallai y bydd yn blaen. dychwelyd yma eto yn y dyfodol agos wrth Ceir hefyd ddeunydd yn deillio o gwblhau ei waith ymchwil ar Lloyd George. weithgareddau pwyllgorau lleol y mudiad a Enillodd Roy Hattersley gryn enw fel hanesydd nifer o garfannau lleol gwrth-aparteid.