121 Corresp.-bladNed. Malac. Ver., No. 316 (September2000) 121

Een nieuwe vindplaatsvan polita(Hartmann, 1840) en Acicula fusca (Montagu, 1803)

door

S.M.A. Keulen

In Nederland komen drie soorten operculate landslakken voor, namelijk Pomatias elegans elegans, Acicula fusca en . Ze heten operculaat omdat ze de mondopening af kunnen sluiten met een dekseltje, het operculum. De Bruyne

beschrijft de drie soorten en schrijft over de levenswijze en het voorkomen ervan in 1995. het Cb van September Ze komen alleen in Zuid-Limburg voor, P. polita en A. fusca zijn bovendien uitermate zeldzaam, ook in de ons omringende landen (De

Bruyne, 1995). In het Bunderbos blijken deze soorten alle drie voor te komen.

Het Bunderbos ligt tussen het Julianakanaal en de autoweg A2, westelijk van het vliegveld Maastricht-Aachen Airport (vliegveld Beek). Het strekt zich in noord-zuid-richting uit van Elsloo (gemeente Stein) tot Bunde(gemeente Meerssen). Het bos wordt in de lengterichting doorsneden door de spoorlijn Maastricht-Sittard. 'Bunderbos' is verwarrend. die het De benaming nogal Staatsbosbeheer, grootste in bezit het 'Bunderbos'. De deel van het gebied heeft, noemt gehele gebied topogra- fische kaart (uitgave 1989) noemt het zuidoostelijke deel van het bos, dichtbij

Bunde, het 'Bunderbosch'. In een uitgave van de Heemkunde Vereniging Geulle

wordt gesteld dat het zuidelijke deel van het bos het 'Bunderbos' heet, waarvan het oostelijke deel ook wel het 'Geulse bos' genoemd wordt (P. Notten in Ummels et al.,

1998). De bij het boek gevoegde kaart vermeldt het 'Geulderbos' en duidt het 'Bun-

derbos' niet aan. In ditartikel wordt met de naam 'Bunderbos' het gehele bos bedoeld.

Het Bunderbos is een hellingbos en bestaat grotendeels uit loofbos. Enkele percelen vin- zijn met dennen beplant. In het Bunderbos zijn veel bronnen en kwelgebieden te den. De ondergrond bestaat voornamelijk uit Tertiaire zanden van Oligocene en Mioce- ne ouderdom. In deze zanden liggen kaikhoudende kleien geschakeld. Op de kleilagen vloeit het water horizontaal af, het komt in de dalwanden aan het daglicht, vaak over- kalk bronbos dat verzadigd van (Ummels et al., 1998). Het kalkrijke zo ontstaan is, kent een zeer rijke flora en fauna. De volgende soorten molluskengetuigen hiervan.

Pomatias elegans elegans niet zeldzaam. ele- Dit is een vrij grate (tot 16 mm) en goed bekende soort. Ze is P. isbekend tientallen waarondermeerderein het Maas- Geuldal gans van vindplaatsen, en komt in het Moorveld (De Bruyne, 1995). P. elegans voor Schieversbos, bij (kaart 1).

Platyla polita

P. polita werd in 1976 voor het eerst in Nederland gevonden en wel te Geulhem

(Clenc et. al., 1978). Een tweede populatie werd in 1998 in Voerendaal ontdekt (Keu- len, 1999). Het hoofdverspreidingsgebied van deze soort is in West-Europa het Ook in Mid- gebergte, namelijk deFranse en Zwitserse Jura en Alpen. gebergten van het is den- en Zuid-Duitslandkomt ze veelvuldig voor. In laagland van West-Europa Noordduitse Platyla polita zeer zeldzaam. Verspreide vindplaatsen zijn er in het laag- land, op de Deense eilanden en in het uiterste zuiden van Zweden (Kerney, 1980). Ook in Belgie, Nederland en Luxemburg zijn enkele vindplaatsen. Deze voorkomens hoofdareaal de kunnen als relict bevinden zich ver gei'soleerd van het van soort en beschouwd worden (Boeters et al., 1989). bodemmateriaal uit in het Schie- In juli 1999 verzamelde ik wat een bronbeekje het bevatte het versbos, vlakbij Moorveld (kaart 1). Het zag er interessant uit, op oog vele met kalk omkorste slakkenhuisjes. Het monster werd door twee zeven, maas- wijdte respectievelijk 1.5 en 0.6 mm gewassen. Het residu werd met behulp van een binoculaire loupe uitgezocht en gedetermineerd. Er bleken vijf huisjes van Platyla 122 Corresp.-bladNed. Malac. Ver., No. 316 (September2000) 122 polita in aanwezig te zijn, waaronder twee die mogelijk vers waren. Het beekje is voorbij het punt van verzamelen maar enkele tientallen meters lang en doorsnijdt een huis- veenlaag op leem. Meerdere malen heb ik in dergelijk materiaal (sub-)fossiele jes aangetroffen, mogelijk ging het dus om dergelijk materiaal. Uit de in September de het kwamen ech- genomen monsters van de strooisellaag langs oevers van beekje hier inderdaad Dit ter tientallen verse exemplaren tevoorschijn, de soort komt voor. Nederland. Nader, onderzoek is dus de derde, waargenomen populatie in soortgelijk Gladde naaldslak elders in de omgeving wees uit dat de over een oppervlak van

enkele honderden vierkante meters tussen het materiaalvan de strooisellaag leeft. De

resultaten van de bemonstering vindt u in tabel 1, kolom 1 en 2. Naast de genoemde nemoralis, cf. soorten zijn er ook nog waargenomen: Cepaea Clausula parvula

(fragment), Cochlicopa lubricella, Oxyloma sp., Vallonia costata, V. excentrica, Ver- V. V. De hebben de tigo angustior, antivertigo en pygmaea. gevonden huisjes typisch

roze kleur van (sub-)fossiele exemplaren. Een aantal exemplaren van de andere

strooiselmonsters de behoren tot waargenomen soorten uit de van Schieversberg deze fauna zal dezelfde (sub-)fossiele fauna. Gezien de samenstelling van er destijds

andere namelijk een grazige vegetatie op de Schieversberg een biotoop geweest zijn, struiken. met weinig bomen en

Acicula fusca A. fusca. werd in 1972 door Ripken voor het eerst in Nederland gevonden, in de Vaals In strooisellaag van het Malensbos in de gemeente (Gittenberger et al., 1984).

1984 werd door de auteur in de Kathager Beemden, gemeente Nuth, een tweede po- interessante vondsten 1999 pulatie gevonden (Keulen, 1996). De zeer van September in het Bunderbos waren voor de Mollusken Studiegroep Limburg (MSL) aanleiding enkele in ditbos 30 2000 nader In het Geuller- om plaatsen op juli wat te bekijken. verzamelde de bos (Geulderbos), het zuidwestelijk deel van het Bunderbos (kaart 1), wat materiaal uit de auteur op een op-het-oog geschikte plaats langs een bronbeekje strooisellaag. Tot mijn verrassing vond ik in dit materiaal, na wassen en zeven, geen Ook deze is P. polita zoals ik mogelijk achtte, maar onder andere A. fusca. van soort dit dus de derde vindplaats in Nederland. Een week later ben ik de omgeving van de bemonsteren. De resultaten hiervan plaats van verzamelen wat uitgebreider gaan staan eveneens in tabel 1, kolom 3. In de bovenste laag van de bodem zijn geen

(sub-) fossiele huisjes aanwezig, dus del"""Vallonia excentrica zou hier levend moeten t voorkomen. De weinige aangetroffen exemplaren zien er vers uit. Zowel P. polita als A. fusca lijken in Nederland gebonden te zijn aan een habitat relatief tot met veel schaduw in een carbonaatrijke omgeving die droog zeer vochtig

met bodem en tussen andere vochtige is. Ze leven daar op de mos begroeide vegeta- beide zoals is tie, in de strooisellaag. De verspreiding van soorten, tot nu toe bekend, weergegeven op kaart 2. Nederland Enkele in de de Fossiele voorkomens zijn er in weinig. omgeving van Holoceen Hae- recente voorkomens zijn Weustenradete Voerendaal, (Keulen, 1998) en met vind- ren te Voerendaal, Holoceen (1999, ongepubliceerd). Een uitgebreide lijst in al. plaatsen in West-Eeuropa, zowel fossiel als recent, vindt men Boeters et (1989). veen De vondsten van (sub-)fossiele huisjes in de omgeving van kalkrijk wijzen

moet hebben zoals hiervoor beschre- erop dat P. polita hier in een omgeving geleefd verleden in bos is ven. Of.P. polita en A. fusca ook in het vochtig geleefd hebben, op die deze wijze niet vast te stellen, daar er onder omstandigheden gewoonlijk geen mollusken fossiel bewaard blijven.

in het Bunder- De heer Jussen (Staatsbosbeheer) dank ik voor de toestemming om bos naar molluskente mogen zoeken. 123 Corresp.-bladNed. Ma lac. Ver., No. 316 ( September 2000 ) 123

Summary In the Netherlands live-collected specimens ofAcicula fusca (Montagu, 1803) and Platyla polita

few At Geulle (Hartmann, 1840) are only known from a localities. (the Netherlands), in the ‘Bun-

derbos’, the author discovered populations of both A. fusca and P. polita. The molluscs are

living there in a deciduous woodland,near a brooklet with calcareous water, between moist leaf lit-

ter, mosses and other moist low vegetation.

Literatuur

Boeters, H.D., E. Gittenbeiger& P. Subai, 1989. Die (: Prosobranchia).

No. 252. Leiden. 234 ZoologischeVerhandelingen, pp. Bruyne, R.H. de, 1995. Operculatelandslakken in Nederland enBelgie, Platyla polita(Hartmann, 1840)

in de provincie Luxembourg. Correspondentiebladvan de Nederlandse Malacologische Vereniging,

No. 286: 117-120.

Clerx., J.P.M., W.J.M. Maassen & T.EJ. Ripken, 1978. Drie voor Nederland nieuwe soorten landslak- ken uit Zuid-Limburg. Basteria 42 (1-3): 1-5. Gittenberger, E., W. Backhuys & T.EJ. Ripken, 1984. De landslakken van Nederland. KNNV uitgever-

No. 37.184 ij, pp. Kemey, M.P., R.A.D. Cameron & J.H. Jungbluth, 1983. Die landschnecken Nord- und Mitteleuropas.

Hamburg/Berlijn, 384 pp.

Keulen, S.M.A., 1996. Acicula fusca (Montagu, 1803) in de Kathager Beemden. Correspondentieblad

van de Nederlandse MalacologischeVereniging, No. 290: 60.

Weustenrade Zuid- Keulen, S.M.A., 1998. Recente en fossiele mollusken van (gemeente Voerendaal),

Limburg. Correspondentieblad van de Nederlandse Malacologische Vereniging,No. 302: 59-63.

Keulen, S.M.A., 1999. Platyla polita (Hartmann, 1840) in Nederland. Correspondentieblad van de Nederlandse Malacologische Vereniging, No. 307:46-48.

1998. Geulle Heemkunde Geulle. 104 Ummels, J. et al., he(e)melsbreed. Vereniging pp.

Winter, T. de, 1983. Verslag NMV-excursie naar Zuid-Limburg, 9 en 10 oktober 1982. Correspondentie-

No. blad van de Nederlandse MalacologischeVereniging, 211: 1346-1350.

Adres van de auteur:

Mesweg 10 6336 VT Hulsberg E-mail: [email protected]

Enkele de habitat van\zn P. Enkele over de habitat van A. fusca gegevens over P.politapolita gegevens fusca

Geulhem: Malensbos

veel loofbomen Vegetatie: Eiken-haagbeuken bos, met o.a. veel Vegetatie: Zooravegetatie met en struiken, ondergroei vnl. klimop mossoorten Water Relatief kwel Water: Relatiefdroog. geen kwel droog. geen Kalkrijkdom Mergel (voomamelijk calciumcarbonaat) Kalkrijkdom Zeerhoog

aan de oppervlakte Bodem: Kalksteen Bodem: Dunne veel onverteerd matri- laag humus, Kathager Beemden aal Vegetatie: Rietveld, met veel ruigte kruiden o.a.

Voerendaal: Grote brandnetel. Bodem bedekt met mos Water bronbeekje Vegetatie: Rietveld, met veel niigte kmiden o.a. Vochtig, langs Relatief uit de brandnetel Kalkrijkdom kalkhjk, blijkt vegetatie. Bodem: dikke veel onverteerd Water: Vochtig, langs beekje Venig, laag humus, materiaal Kalkrijkdom: Brokken mergel in de bodem Bodem: Dikke veel onverteerd laag humus, mate- Geullerbos riaal Vegetatie: Loofbos, met een ijle ondergroei van o.a. veel Geulle: Braam en mossoorten

Water Vochtig, langs bronbeekje en kwel- Vegetatie: Loofbos, met ondergroei van o.a. Das- op look, Klimop, Reuzenpaardestaart plekken

Carbonaatrijk grondwater, kalk slaat neer Water: Vochtig, kwel en langs beekje Kalkrijkdom' Venig, dikke laag humus, veelonverteerd Kalkrijkdom: Zeer carbonaatrijk grondwater, kalk slaat Bodem: materiaal neer

Bodem: Veen, veel onverteerd materiaal 124 Corresp.-bladNed. Malac. Ver, No. 316 (September2000) 124

Tabel 1. De waargenomenwaargenomen soorten landslakkenlandslakken (levend dede voorkomen ofof verse huisjes)tiuisjes) opop plaatsplaats vanvan vanvan Platyla

polita en Acicula/uscaAciculafusca in het Bunderbos.

EISCQQEFISCODE SPORTSPORT i12I 1 068700068700 Acanthinula aculeata XXXX X X

040500040500 AciculaAciculafuscafusca X 072800 Aegopinellanitidula XXXX X X XXXX X X 072900072900 AegopinellaAegopinellapurapura Arionhortensishortensis/A.A. distinctusdistinctus* X

071900 Arion intermediusintermedins X X

062600 CarychiumCarychiumminimum X 062700 CarychiumCarychium tridentatum XXXX X X

070500 CecilioidesCecilioidesaciculaacicula X

077900 CepaeaCepaea hortensis XXXXX X

069400 ClausiliaClausiliabidentatabidentata X X

066300 CochlicopaCochlicopalubrica XXXXX X

066800 ColumellaColumella edentula X

074400 Deroceras laevelaeve X

071000 Discus rotundatusrotundatus XXXXX X

075500 Euconulus alderi X X

078500 Helix pomatia X X lineolata X X 069700 Macrogastra atterruataattenuata X X

069800 Macrogastra rolphii XXXXX X

077100 Monachoides incarnatus XXXX X X

073100 Nesovitrea hammonishammonis X

073400 OxychilusOxychilus cellarius X X 073500 OxychilusOxychilus draparnaudi X X

040550 Platyla polita X X

036700 Pomatias elegans elegans X X Punctum X X 070900 Punctumpygmaeum

070400 SuccineaSuecinea oblongaoblonga XXXX X X XXXX X X 070300 SuccineaSuecinea putris

077300 Trichia hispida XXXX X X

072500 Vitrea contracta X X

072600 Vitrea crystallina XXXXX X X 072200 Vitrina pellucidapellucida Kaart 1 (boven): De ligging van het

X X en 073800 Zonitoides nitidusnitidus X Bunderbos en van het Geuller-

Schieversbos binnen hetBunderbos

1:Bemonstering juli, September en oktober 1999; Schieversbos

2: Bemonstering juli en augustus 2000; Schieversbos Geullerbos 3:3: BemonsteringBemonstering juli enaugustusaugustus 2000; Kaart 2 (onder) VerspreidingAcicula fusca

en Platyla polita in Zuid-Limburg op

•* Opmerking: A.A. hortensishortensis/A..A. distinctus: deze soorten uurhokbasis overlappenoverlappen elkaar wat uitwendigekenmerken betreft. AlleenAlleen de determinatedeterminatie als er dieren anatomisch onderzocht zijn is de zeker onder deze zeker en zijn ze naam opgenomen.opgenomen