Frans-Duitse As Steeds Meer Uit Balans

Clingendael Magazine voor Internationale Betrekkingen

Frans-Duitse as steeds meer uit balans December Turkije: turbulentie in de achtertuin Wat posten onze Syriëgangers op Facebook? 2014 De oostwaartse blik van het Kremlin Noordpool-agenda voor Nederland www.internationalespectator.nl www.twitter.com/intspectator Inhoud

Redactioneel Het onbeschrijflijke beschreven 1

Artikelen De heroriëntering van de Duitse buitenlandse politiek | Ton Nijhuis 2

De tanende invloed van de Franse diplomatie | Manuel Duran 7

Column Turks schaakspel met Koerden en salafisten | Dirk Rochtus 12

Artikelen De leefwereld en denkbeelden van Nederlandse en Belgische Syriëgangers:

een analyse van elf Facebook-accounts | Peter Grol, Daan Weggemans & Edwin Bakker 14

Russisch Eurazianisme als anti-westers project Imperium 2.0? | Tony van der Togt 20

Russia Today: Ruslands internationale spreekbuis voor ‘soft power’? | Nicolaas A. Kraft van Ermel 24

Europese veiligheidsarchitectuur op de tocht? | Jan Marinus Wiersma 28

Oekraïne: de vertraagde oorlog voor onafhankelijkheid | Julia Soldatiuk 34

Een Noordpool-agenda voor Nederland | Marja Kwast 39

Besprekingsartikel Een terugblik: 30 jaar anti-apartheidsstrijd vanuit Nederland | Sietse Bosgra 44

Boekbesprekingen Saoedi-Arabië: de revolutie die nog moet komen | Annemarie van Geel 49

Visual Politics and North Korea. Seeing is Believing | Yuri van Hoef 49

Vervlogen Visioenen: Groter. Machtiger, Meer. Hoe Europa zich vertilt; en Spanning in Europa: 40 gesprekken over Europese ambities en nationale scepsis | Jan Werts 51

Nieuw Verschenen Joris Kreutzer 52

Expositie Johan Steenbergen: ondernemer, innovator en diplomaat | Roland Zwiers 53

Film La Jaula de Oro | Pamela Kalkman (op achtercover)

II December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Redactioneel Het onbeschrijflijke beschreven

e wereld staat aan het eind van een uiterst tur- En dan komen we bij de heropleving van de Koude bulent jaar, gekenmerkt door de opkomst van Oorlog. Het Russische optreden rond Oekraïne werpt Deen islamitische terreurbeweging die in haar vragen op naar de beweegredenen van het Kremlin extreme gewelddadigheid al-Qaida doet verbleken; om zich steeds scherper af te zetten tegen het Westen. door op raadselachtige wijze verdwenen of uit de Daarbij speelt tv-zender Russia Today, als regelrechte lucht geschoten passagiersvliegtuigen; door terug- propagandazender van het Kremlin, een sleutelrol. De keer van de angst voor de Russen; door het ontstaan vraag is of de bestaande Europese samenwerkings- van een dodelijke pandemie op het continent dat juist verbanden, zoals de OVSE, nog een ommekeer in het uit het economisch dal aan het opkrabbelen was; en- huidige conflict kunnen bewerkstelligen, of ten minste zovoort. In één woord: onbeschrijflijk! een brugfunctie kunnen vervullen. Moskou lijkt zich meer te gaan richten naar het oosten; Poetins initiatief tot oprichting van een Euraziatische Economische Toch wagen wij in dit nummer een poging enkele van Unie moet meer in geopolitiek dan economisch per- deze en andere ontwikkelingen nader te beschrij- spectief worden beschouwd. Het gaat Poetin aller- ven en te analyseren. Maar allereerst blijven we wat eerst om herstel van de Russische regionale groot- dichter bij huis. De Europese Gemeenschap is na de machtstatus. Tweede Wereldoorlog mede ontstaan om de Fransen en Duitsers met elkaar te verzoenen; en wat is de En in Oekraïne zelf is, nu president Porosjenko in het Europese Unie van vandaag zonder de Frans-Duitse parlement een absolute meerderheid van pro-Euro- as? Maar is die as nog wel in balans? Duitsland pese partijen heeft verworven, de weg vrij voor her- blaakt immers van economisch zelfvertrouwen, terwijl vormingen, die het land uit het economische moeras Frankrijk wel de “zieke man van Europa” wordt ge- moeten halen en tot democratisering moeten leiden. noemd. Dat mag zo zijn, maar op het internationale Daarbij heeft Kiev, nog afgezien van de oorlog in het toneel toont juist Frankrijk initiatief (denk aan de inter- oosten van het land, veel obstakels te overwinnen. ventie in Mali), terwijl de publieke opinie in Duitsland nog lang niet rijp is voor een assertievere Duitse rol op In het slotartikel van dit nummer aandacht voor de het wereldtoneel. Lees het tweeluik, voor het perspec- geopolitieke ontwikkelingen in de Noordpoolregio tief van Parijs en het beeld vanuit Berlijn. en de betekenis daarvan voor Nederland, mede naar aanleiding van een recent gepresenteerd AIV-advies. En dan naar de brandhaarden. In het noorden van En verder: in de recensierubrieken aandacht voor Syrië en Irak wordt hard gevochten om de opmars boeken over Saoedi-Arabië en Noord-Korea; over de van IS een halt toe te roepen. De Turken zien die anti-apartheidspolitiek zoals die vanuit Nederland is strijd in hun zuidelijke achtertuin met lede ogen aan, gevoerd; twee bundels over de EU; een expositie rond zeker nu die mede gevoerd wordt door hun vijand, het werk van de innovator en oud-diplomaat Johan de Koerden. De internationale gemeenschap heeft Steenbergen, en een film over het lot van Centraal- Turkije een dubbelzinnige opstelling tegenover IS ver- Amerikaanse immigranten in de Verenigde Staten. weten. Uiteindelijk heeft Ankara, zij het beslist niet van harte, zich aan de zijde van de internationale coalitie Dit is een bijzonder moment in de geschiedenis van tegen IS geschaard. De column is deze maand aan dit de Internationale Spectator; aan het eind van zijn 68ste Deze aflevering van dilemma van de Turken gewijd. jaargang is dit decembernummer de laatste aflevering de Internationale die in papieren versie wordt uitgegeven. De redactie Spectator werd mede We weten intussen waar IS-strijders toe in staat zijn: wil hierbij haar uitgever, de Koninklijke Van Gorcum te mogelijk gemaakt door terroriseren, intimideren, verkrachten, onthoofden… Assen, van harte bedanken voor de constructieve, bij- de inspanningen van maar wat gaat er in hun eigen hoofden om? Veel strij- zonder prettige en professionele samenwerking gedu- Lucas van Bilderbeek, ders blijken hun gedachten op Facebook te posten,… rende meer dan 20 jaren. Wij wensen alle lezers een Japanoloog, thans en soms ook in het Nederlands. In dit nummer verslag fijne kerst en een goede jaarwisseling toe, en we no- stagiair bij de eindre- van een onderzoek naar de Facebook-accounts van digen u allen gaarne uit begin volgend jaar op onze dactie. elf Nederlandse en Belgische Syriëgangers. website www.internationalespectator.nl het allereerste digitale nummer te bekijken.

www.internationalespectator.nl

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 1 Ton Nijhuis De heroriëntering van de Duitse buitenlandse politiek

De wereld verandert snel, en dat geldt ook voor de pijlers waarop de Bondsrepubliek haar bui-

tenlandse politiek en veiligheidsbeleid heeft gebouwd. Berlijn doet er alles aan om de discussie

over dit beleid breed te blijven voeren en doorlopend aan te zwengelen. Dit kan worden opgevat

als teken van kracht: Duitsland als een zelfverzekerde democratie, maar ook als teken van een

diepe onzekerheid over de eigen buitenlandse politiek, zowel over de doelstellingen als de instru-

menten.

e rede die Bondspresident Joachim alsnog liever in de coulissen op om van daaruit Gauck op 31 januari 2014 hield voor commentaar te leveren, dan dat ze het initiatief D de Veiligheidsconferentie in München, naar zich toetrekken om de wereldorde mee hel- deed een nieuw debat ontbranden over de rol pen te stabiliseren. Bovendien worden we gecon- van Duitsland in de wereld. Gauck stelde dat de fronteerd met nieuwe gevaren, zoals terrorisme Bondsrepubliek politiek en militair meer verant- en cybercriminaliteit. woordelijkheid op zich moet nemen in de buitenlandse politiek. Het land is met zijn terughouden- Heeft Duitsland al deze veranderingen en geva- de politiek tot nog toe zeer succesvol geweest, ren voldoende waargenomen en anticipeert het maar dat betekent niet dat deze houding ook daar ook adequaat op, of wordt het tijd om het voor de toekomst het juiste kompas levert.1 Duitse buitenlandse en veiligheidsbeleid eens grondig te reviseren, zo vroeg de Bondspresident De wereld verandert immers snel. Dat geldt ook zich retorisch af. voor de pijlers waarop de Bondsrepubliek haar buitenlandse politiek en veiligheidsbeleid heeft gebouwd. De Verenigde Staten en de NAVO heb- “Außenpolitik weiter denken” ben militair gesproken voor de Bondsrepubliek Op diezelfde veiligheidsconferentie spraken ook de kern van het defensie- en veiligheidsbeleid uit- de minister van Buitenlandse Zaken, Frank- gemaakt. Het is echter een illusie te geloven dat Walter Steinmeier, en de minister van Defensie, de Amerikanen zich ook in de toekomst op de- Ursula von der Leyden, zich uit voor een actie- zelfde wijze zullen engageren voor de Europese vere rol van de Bondsrepubliek in de internatio- veiligheid en daarvoor ook financieel de zwaarste nale politiek.2 Het had er derhalve alle schijn van lasten willen blijven dragen. Europa en dus ook dat het hier een gecoördineerde actie betrof, en Duitsland zullen daarom zelf meer verantwoorde- zo werd dat in de Duitse pers ook opgepakt.3 Als lijkheid moeten nemen. Ook zal naar de taak- en snel verengde de discussie zich echter tot de lastenverdeling binnen de NAVO gekeken moe- vraag naar de rol van militaire machtsmiddelen ten worden. Duitsland heeft altijd ingezet op de en het inzetten van Duitse troepen. Ton Nijhuis is directeur Verenigde Naties en het multilateralisme, maar van het Duitsland Instituut het moet toch onder ogen zien dat dit niet langer Toch doet de Duitse regering er alles aan om de van de Universiteit van optimaal functioneert. Nieuwe wereldmogendhe- discussie breed te blijven voeren en doorlopend Amsterdam. den betreden het toneel, maar houden zich voor- aan te zwengelen. Het ministerie van Buitenlandse

2 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Zaken heeft hiertoe een speciaal programma ont- belangen in het buitenland staat echter onder- wikkeld: ‘Review 2014 – Außenpolitik weiter den- aan (25%) – meer dan opmerkelijk voor een land ken’. Het doel van de Review is de vragen ‘wat is dat voor de helft van zijn BBP afhankelijk is van fout aan de Duitse buitenlandse politiek en wat de export. Maar het past in een politieke cultuur zou eraan veranderd moeten worden?’ open te waar nationale belangen lange tijd eigenlijk niet bediscussiëren. Een opmerkelijk initiatief. In welk gethematiseerd mochten worden. Buitenlandse ander land van de wereld roept de minister van politiek wordt in het Duitse zelfbeeld nog steeds Buitenlandse Zaken de bevolking en experts in graag in altruïstische termen beschreven. binnen- en buitenland op om te vertellen wat hij fout doet! Tegelijkertijd wordt de Bondsrepubliek door buitenlandse waarnemers dikwijls verweten eco- Dit kan opgevat worden als een teken van kracht nomische motieven vaak de voorrang te geven dat Duitsland een zelfverzekerde democratie is, boven zaken als mensenrechten. De directeur maar ook als teken van een diepe onzekerheid van het Centre for European Reform, Charles over de eigen buitenlandse politiek, zowel over Grant, is zelfs van mening dat Duitsland zich in de doelstellingen als de instrumenten. Duitsland zijn buitenlandse politiek veel sterker laat leiden maakt zich meer dan andere landen in de wereld door economische belangen dan landen als het zorgen over de legitimiteit van zijn buitenlandse Verenigd Koninkrijk en Frankrijk.5 Bekende voor- politiek. En daarbij gaat het zowel om de legitimi- beelden hiervan zijn natuurlijk het niet aan- teit naar buiten als naar binnen: Is de politiek in kaarten van de mensenrechten in lijn met de internationale rechtsorde? En hierbij is China of het aanvankelijke ver- Duitsland buitengemeen gevoelig voor de legiti- zet tegen sancties tegen Buitenlandse merende functie van de VN-Veiligheidsraad, hoe- Rusland. Maar ook zet wel in dit orgaan toch vaak over de hoofden van Duitsland zijn eco- politiek wordt de slachtoffers van conflicten heen een geheel nomische belan- andere politieke strijd wordt uitgevochten. Maar gen tegen Europa in het Duitse zelfbeeld ook de acceptatie van de politiek door de bevol- door, zoals het king is voor Duitse politici van groot belang, wat in de zomer van nog steeds graag in de besluitvorming traag en voorzichtig maakt. 2013 tegenwerken van de plannen van altruïstische termen De bijdragen van de experts aan de discussie de Europese Commissie zijn natuurlijk zeer divers, waarbij ieder zijn eigen de export van Chinese zon- beschreven stokpaardjes berijdt. Maar het geheel laat wel nepanelen wegens dumping een goed een aantal dilemma’s en paradoxen in de strafheffing op te leggen. Dit nadat Duitse buitenlandse politiek zien, die ervoor zor- Beijing gedreigd had om onder meer de tol gen dat het beleid niet altijd even consistent en voor luxe auto’s drastisch te verhogen. Sowieso berekenbaar is als men zou wensen. neigt Berlijn ernaar buiten Brussel om met China zaken te doen. Dat is gegeven het belang van de Chinese exportmarkt voor Duitsland niet ge- Dilemma’s en paradoxen in het heel onbegrijpelijk – 45% van de EU-export naar Duitse buitenlandbeleid China komt uit Duitsland – maar het frustreert wel Allereerst heeft Duitsland zich na de Tweede de ontwikkeling van Europees beleid.6 Wereldoorlog vooral als Zivilmacht willen profi- leren. Duitsland ziet het, mede gegeven zijn ver- Kortom, tussen het zelfbeeld van Duitsland als leden, als zijn taak een bijdrage te leveren aan een idealistisch land dat zich internationaal voor- het bevorderen van mensenrechten, democratie, al wil inzetten voor mensenrechten, democratie rechtsstatelijkheid en civil society. Hoe diep dit en rechtsstatelijkheid en de dagelijkse praktijk zelfbegrip in de Duitse politieke cultuur is veran- van een sterk economisch gemotiveerde poli- kerd, laat de enquête ‘Einmischen oder zurück- tiek gaapt een diepe kloof. En dat is risicovol. De halten’ van TNS Infratest, uitgevoerd in opdracht discrepantie tussen de voorstelling van de Duitse van de Körber-Stiftung, uit mei 2014 zien.4 Op de buitenlandse politiek in de publieke ruimte en de vraag welke prioriteiten de Duitse buitenlandse feitelijke vormgeving en uitvoering ervan, maakt politiek moet hebben, antwoordt een twee derde het Duitse beleid democratisch kwetsbaar, aldus meerderheid (66%) met het wereldwijd bescher- de Berlijnse politicoloog Herfried Münkler.7 Door men van de mensenrechten. Het verbeteren van de kloof tussen de hoge morele maatstaven en het milieu en het klimaat komt op de tweede plaats morsige werkelijkheid kan de gevoerde politiek met 59%. Het beschermen van economische snel worden afgeschilderd als onoprecht en dus

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 3 worden geschandaliseerd. Een goed voorbeeld belangen de hoogste prioriteit hebben, maar dat hiervan is de discrepantie tussen terughoudend- internationale handel leidt tot verdergaande inter- heid bij het inzetten van militaire machtsmiddelen dependentie, die op haar beurt er weer toe leidt en Duitsland als één van de grootste wapenex- dat landen minder snel een militair conflict aan- porteurs van de wereld.8 En dit aan de kaak stel- gaan, omdat de nevenkosten daarvoor te hoog len van schijnheiligheid hoeft niet alleen te ge- zijn. Dit uitgangspunt is in de Oekraïne-crisis niet beuren door mensen die oprecht vinden dat de bewaarheid. De wederzijdse economische afhan- prioriteit aan waarden zou moeten worden gege- kelijkheid en interdependentie tussen Rusland en ven, maar evenzogoed door diegenen die belang de EU-lidstaten is groter dan ooit tevoren, maar hebben bij het ondermijnen van beleid. Juist lan- heeft niet voorkomen dat Poetin toch met geweld den en bewegingen met een bedenkelijke staat grenzen wil wijzigen.10 van dienst, wijzen maar al te graag op de hypo- crisie van en selectieve verontwaardiging in het Ook de poging Rusland in een moderniserings- Duitse (en Westerse) beleid. pact meer aan Europa te binden – een soort voortzetting van de Wandel durch Annäherung Een ander probleem, dat zich met de sterke na- Ostpolitik in de jaren ’70 en ’80 – blijkt achter- druk op mensenrechten als hoogste prioriteit af te optimistisch of zelfs naïef te zijn geweest. van buitenlands beleid ook aandient, is dat deze Duitsland wilde de vele signalen dat Poetin streef- doelstelling nooit echt kan worden verwezenlijkt. de naar een herstel van de oude geopolitieke in- Het wekken van verwachtingen die niet waarge- vloedssferen, niet zien. maakt kunnen worden, keert al snel als een boe- merang terug en leidt tot scepsis in de publieke Henry Kissinger zei eens dat diplomatie begint opinie en bij de partners die deze als niet serieus met de wereld door de ogen van de anderen te te nemen retoriek aanhoren. Geloofwaardigheid zien. Duitse politici neigen er eerder toe te den- en verwachtingsmanagement zijn daarom ook in ken dat alle andere landen net zo geneigd zijn om de buitenlandse politiek van groot belang. Voor alle problemen door middel van diplomatie op te een duurzame ondersteuning van het beleid in de lossen en een even grote afkeer hebben van mili- publieke opinie zijn heldere, bereikbare doelstel- tair geweld. De neiging zichzelf als gidsland of als lingen te prefereren boven hoogverheven idealen. voorbeeld te zien, waaraan de andere landen zich zouden moeten spiegelen, is groot en staat een realistische analyse van spanningen en conflicten Duitse zelfbeelden: Zivilmacht; elders in de wereld in de weg. De regels van het Handelsstaat; Berechenbarkeit; spel worden niet alleen door diegenen bepaald en Verlässlichkeit die ze onderschrijven, maar evenzogoed door de- Als Zivilmacht geeft de Bondsrepubliek altijd pri- genen die ze breken. oriteit aan diplomatie boven het dreigen met (militaire) machtsmiddelen. Haar grondgedachte is Een derde zelfbeeld dat door de internationa- dat alle problemen door onderhandelingen kun- le experts vrijwel unisono onderuit wordt genen worden opgelost. Nu heeft niemand bezwaar haald, is dat van Duitsland als een betrouwbare tegen dialoog, maar soms kan het noodzakelijk en berekenbare partner. Berechenbarkeit en zijn geloofwaardig met machtsmiddelen te kun- Verlässlichkeit zijn grondbegrippen van de Duitse nen dreigen om tot resultaat te komen. Duitsland politiek. Juist in Duitsland, waar multilateralisme heeft volgens Joachim Krause van het Institut für de kern van het buitenlands beleid vormt, zijn be- Sicherheitspolitik in Kiel moeite de rol van harde trouwbaarheid en het vermijden van Alleingänge machtsmiddelen in de internationale politiek goed essentiële waarden. In de praktijk blijkt Duitsland in te schatten. Het land bevindt zich nog steeds wel degelijk belangrijke beslissingen te nemen in een winterslaap wanneer het gaat om de waar- zonder deze eerst met de Europese partners neming van militaire dreigingen. Ook slaagt het er door te spreken. Denk hierbij slechts aan de niet goed in militaire middelen zo in te zetten dat Atomausstieg, de Energiewende en aan de her- ze een zinvolle aanvulling zijn op een primair civiel structurering van de strijdkrachten. Bovendien is georiënteerde buitenlandse politiek.9 Hiertoe is het vaak allesbehalve eenvoudig te voorspellen versterking van de NAVO en de trans-Atlantische welke standpunten de Bondsrepubliek zal gaan band sterk gewenst. innemen.

Duitsland beschouwt zichzelf niet alleen als Allereerst is er de spanning door de twee grote een Zivilmacht maar ook als een Handelsstaat. maximes die uit de Tweede Wereldoorlog zijn Daarmee wordt niet bedoeld dat economische geleerd: ‘nooit meer oorlog’ en ‘nooit meer al-

4 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 De dominantie van Duitsland: Bondspresident Gauck en Bondskanselier Merkel poseren met die Mannschaft en de zo- juist gewonnen voetbal- wereldbeker. Foto: Flickr. com, Wolf Gang

leen’. Deze kunnen natuurlijk conflicteren wan- met één been in de EU staat en een Frankrijk dat neer bondgenoten voor een militair ingrijpen er onder Hollande niet in slaagt de zaak weer op opteren, zoals in het geval van Libië. Bovendien de rails te krijgen, blijft Duitsland het enige land is de Duitse buitenlandse politiek over het alge- dat de kar kan en moet trekken. Maar ook hier meen traag. Dit komt doordat Berlijn eigenlijk doet zich weer de vraag van Kissinger voor of je zeer status quo-georiënteerd is. Liever geen ex- de wereld beziet door de eigen nationale bril of perimenten. De ervaring leert overigens dat (mi- ook door de bril van de anderen. Merkel heeft litair) ingrijpen zelden tot de gewenste resultaten heldere ideeën over hoe Europa zich fit dient te leidt, wat de animo voor nieuwe avonturen er niet maken voor een geglobaliseerde economie, na- groter op maakt. Duitsland wacht verder ook lie- melijk een goed product tegen een goede ver af hoe andere landen reageren, dan dat het prijs leveren. En dat betekent zelf het voortouw neemt. Met Angela Merkel als matigen met lonen, een Bondskanselier zijn het geduldig afwachten en sober begrotingsbe- het uitzitten welhaast tot kunst verheven. Dat de leid, structurele Met Angela bevolking ook weinig voelt voor een actieve poli- hervormingen tiek, maakt het optreden nog gereserveerder. Het die tot meer Merkel als Bonds netto-effect van dit alles is echter wel dat het voor flexibiliteit kanselier zijn het geduldig andere landen vaak als onberekenbaar wordt be- moeten lei- schouwd.11 den en in- afwachten en het uitzitten vesteren in onderwijs en welhaast tot kunst Het opgedrongen leiderschap onderzoek. Maar van Duitsland in Europa of de andere landen de verheven Zeker in Europees verband kan Duitsland zich voorgeschreven dosis van een afwachtende houding niet langer veroorlo- dit medicijn aankunnen, is zeer de ven. Traditioneel is het altijd bereid geweest net vraag. iets meer te geven dan andere landen en net wat minder strikt de eigen belangen na te stre- Een verwijdering door het vasthouden aan ei- ven. Duitsland als dienende leider. Dit dienende gen beleid tussen Duitsland en andere landen, is steeds minder het geval. Maar het leiderschap Frankrijk in het bijzonder, is voor iedereen hoogst wordt Duitsland wel opgedrongen. Dat geldt voor onwenselijk. Natuurlijk voor de EU, omdat zonder de economische crisis, voor de vraag wat te doen Frans-Duitse overeenstemming niets gaat, maar met een Frankrijk dat de begrotingsdoelstellin- ook voor Duitsland, omdat een effectieve Duitse gen niet haalt en uiteraard ook voor Oekraïne en Europese en buitenlandse politiek alsook defen- Rusland. Met een Verenigd Koninkrijk dat onder sie- en veiligheidsbeleid slechts in Europees ver- Cameron vooral met zichzelf bezig is en nog maar band mogelijk is. De gevaren van een machtsva-

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 5 cuüm zijn groot, zeker ook nu de Verenigde Staten internationaal meer moet engageren.12 In 1994 zich minder engageren als ten tijde van de Koude was 62% nog voorstander van een sterkere be- Oorlog. Oekraïne leert hoe Rusland gebruik heeft trokkenheid van Duitsland. De reden voor het ge- kunnen maken van de geringe Amerikaanse be- ringe engagement is vooral dat men van mening trokkenheid en een gebrek aan Europese een- is dat Duitsland zelf al genoeg problemen heeft. heid. Deze zwakte heeft Poetin er mede toe ver- Militair ingrijpen wordt al helemaal niet gewaar- leid de risico’s die verbonden zijn aan het inlijven deerd (13%). De twee kernvragen van de buiten- van de Krim en het ondersteunen van de opstan- landse politiek: ‘welke middelen’ en ‘welke prijs’, delingen in Oost-Oekraïne te nemen. worden dus beantwoord met ‘weinig’ en ‘goed- koop’. Buitenlandse politiek beschouwt men lie- Het gaat daarom bij de heroriëntering van de ver als het gratis belijden van mooie idealen van Duitse politiek – en dat geldt zeker voor ‘Review hoog moreel gehalte. 2014’ – niet om het verbeteren van de nationale politiek, maar om een effectieve Europese inbed- Het is de politiek dus tot nog toe onvoldoende ding van beleid. Slechts in Europees verband is gelukt duidelijk te maken dat de Europese en bui- Duitsland in staat een rol op de internationale tenlandse politiek juist tot doel hebben het land Bühne te spelen. stabiel en welvarend te houden.

Of Duitsland de Europese en buitenlands-poli- Eén van de doelstellingen van ‘Review 2014’ is tieke uitdaging ook werkelijk voortvarend zal op- daarom ook het debat met het publiek op te zoe- pakken, valt te betwijfelen. De verwachtingen en ken, om de keuzes die gemaakt worden beter te wensen van de experts en de bevolking lopen communiceren en zo het draagvlak voor het be- sterk uiteen. Daar waar de experts een grotere leid te vergroten. Het is een indrukwekkend pro- en actievere rol van Duitsland wensen, antwoordt gramma met tientallen publieksbijeenkomsten en een meerderheid van 60% van de bevolking met discussies. Maar of het ook bijdraagt aan een kli- nee op de vraag of Duitsland zich in de toekomst maatverandering, moet nog worden afgewacht.

Noten

1 http://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/DE/Joachim- www.review2014.de/de/pdf/aussensicht/article/einbinden-aufstrebender- Gauck/Reden/2014/01/140131-Muenchner-Sicherheitskonferenz.html maechte-fuer-demokratie-menschenrechte-und-rechtstaatlichkeit. 2 http://www.auswaertiges-amt.de/sid_0EEB43D1066AE45F2A3 html); vgl. ook Davood Moradian, ‘Deutschland: eine unsichere Macht 6CDB5B6145357/DE/Infoservice/Presse/Reden/2014/140201- in Konflikten’ (http://www.review2014.de/de/pdf/aussensicht/article/ BM_M%C3%BCSiKo.html http://www.nato.diplo.de/content deutschland-eine-unsichere-macht-in-konflikten.html). blob/4123416/Daten/3885836/redevdleyensiko2014.pdf 6 Zie ook: Timothy Garton Ash, ‘Deutsche Führung – aber wie?’ (http:// 3 Opmerkelijk is overigens dat Angela Merkel zich opvallend afzijdig heeft www.review2014.de/de/pdf/aussensicht/show/article/erste-prioritaet- gehouden van dit initiatief. Zij is uiteraard geïnformeerd, maar stelt fuer-deutschland-die-eu-wiederbeleben.html). zich verder passief op. Ze laat het als het ware gebeuren, zonder zelf 7 Herfried Münkler, ‘Die gefährliche Kluft zwischen Schein und Tun. Auf die expliciete verantwoordelijkheid te nemen of een standpunt te bepalen. Interessen kommt es an!’ (http://www.review2014.de/de/pdf/aussen Waarschijnlijk is dit ook ingegeven door de wetenschap dat een oproep sicht/show/article/die-gefaehrliche-kluft-zwischen-schein-und-tun.html). tot een actievere buitenlandse politiek en veiligheidsbeleid (en dus ook 8 Arnd Henze, ‘Rüstungsexporte konterkarieren deutsche meer budget voor bijvoorbeeld defensie) in Duitsland electoraal gezien Glaubwürdigkeit’ (http://www.review2014.de/de/pdf/aussensicht/article/ niet zonder meer positief uitpakt. ruestungsexport-und-ruestungskontrollpolitik-zwei-seiten-einer-medaille. 4 Körber-Stiftung, ‘Einmischen oder zurückhalten? Ergebnisse einer html). repräsentativen Umfrage von TNS Infratest Politikforschung zur Sicht 9 Joachim Krause, ‘Die europäische Ordnung verteidigen’ (http://www. der Deutschen auf die Außenpolitik’, Berlijn, 2014 (http://www.koerber- review2014.de/de/pdf/aussensicht/article/die-europaeische-ordnung- stiftung.de/fileadmin/user_upload/internationale_politik/sonderthemen/ verteidigen.html). umfrage_aussenpolitik/Koerber-Stiftung_Umfrage_Aussenpolitik_ 10 Zie ook: Thomas Risse, ‘Deutschland als europäische Führungsmacht’ Broschuere.pdf). (http://www.review2014.de/de/pdf/aussensicht/show/article/deutsch 5 Charles Grant, ‘Ein Drückeberger: strategisch schwach und merkan land-als-europaeische-fuehrungsmacht.html). tilistisch!’ (http://www.review2014.de/de/pdf/aussensicht/article/ein- 11 Zie: http://www.review2014.de/de/pdf/blog/article/kontroverse-bere drueckeberger-strategisch-schwach-und-merkantilistisch.html); Anne- chenbarkeit-deutscher-aussenpolitik.html Marie Le Gloannec, ‘Keine Brücke zwischen Ost und West’ (http://www. 12 http://www.koerber-stiftung.de/fileadmin/user_upload/internationale_poli review2014.de/de/pdf/aussensicht/article/keine-bruecke-zwischen-ost- tik/sonderthemen/umfrage_aussenpolitik/Koerber-Stiftung_Umfrage_ und-west.html); Nathalie Tocci, ‘Deutsche Außenpolitik – wirtschaftlich Aussenpolitik_Broschuere.pdf stark und politisch schwach. Menschenrechten stehen hinten an’ (http://

6 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Manuel Duran De tanende invloed van de Franse diplomatie

Ook al probeert president Hollande op gezette tijden naar de buitenwacht toe het beeld te schet-

sen van een krachtdadig Frankrijk, het valt niet te ontkennen dat de politieke en economische

macht van Frankrijk de laatste decennia is afgekalfd, en dit ten faveure van de groeiende macht

van Duitsland. Sommigen spreken van het einde van de Frans-Duitse as, die zo lang één van de

fundamenten van de Europese integratie is geweest, of zelfs van de Franse onderwerping aan

Duitsland. Toch zou het te voorbarig zijn om het belang van Frankrijk in Europa en de wereld vol-

ledig af te schrijven.

p 28 augustus jl. hield de Franse presi- de installatie van de Vijfde Republiek onder pre- dent François Hollande tijdens de 22ste sident De Gaulle. O conferentie van ambassadeurs een toespraak waarin hij de belangrijkste prioriteiten voor de Franse diplomatie uit de doeken deed. Kloof tussen imago en realiteit Hij deed dit in een context van groeiende span- Toch valt er niet te ontkomen aan de vaststel- ningen in Oost-Oekraïne, de oorlog in Gaza, de ling dat er een steeds diepere kloof gaapt tus- opkomst van de Islamitische Staat (IS) in Irak en sen het geprojecteerde imago en de politieke re- Syrië en de ravage die de pandemie ebola aan- aliteit. De laatste tien jaren valt een afkalving van richt in West-Afrika. Frankrijk, aldus president de Franse diplomatieke macht waar te nemen. Hollande, heeft niet alleen het recht, maar ook Eigenlijk is dit slechts een versnelde fase van een de plicht zich in elk van deze geopolitieke brand- proces dat al veel langer gaande is en dat, afhan- haarden een positie te bepalen en zelfs tussen- kelijk van de invalshoek, begon na de nederlaag beide te komen, in het belang van het land, van van Napoleon Bonaparte in Waterloo (1815); die Europa en de internationale gemeenschap. van zijn opvolger Napoleon III tijdens de Frans- Pruisische oorlog (1870); de uitputtingsslag van Hollande’s ambitieuze speech, waarin hij ook de Eerste Wereldoorlog, die alleen met de hulp lang stilstond bij de geslaagde Franse interven- van Groot-Brittannië en de Verenigde Staten ge- tie in Mali, had twee onderling verbonden doelen. wonnen kon worden; of de vernedering van de Manuel Duran promo- Enerzijds moest zij het geplaagde binnenlandse Tweede Wereldoorlog. Telkens was het de Duitse veerde dit jaar aan de imago van een steeds zwakker wordende (of ten oosterbuur die verantwoordelijk was voor de ver- Universiteit van Antwerpen minste zwakker gepercipieerde en geportretteer- zwakking van Frankrijks positie op het Europese met een proefschrift over de) president oppoetsen. Anderzijds diende zij en het wereldtoneel. Ook de recente klappen die substatelijke diplomatie naar de buitenwacht toe het beeld te schetsen de Franse diplomatie te verwerken krijgt, kunnen in het Middellandse- van een krachtdadig Frankrijk, een land dat in verklaard worden als een volgende stap in het Zeegebied. Momenteel staat is doelgericht te reageren wanneer het ge- verhaal van de wisselende Frans-Duitse verhou- werkt hij als weten- confronteerd wordt met buitenlandse dreigingen, dingen. Sommigen spreken van het einde van de schappelijk attaché aan een land dat nog steeds meetelt en meespeelt Frans-Duitse as, die zo lang één van de funda- het Koninklijk Museum met de grote jongens van de wereldpolitiek.1 menten van de Europese integratie is geweest, of van het Leger en de Deze portrettering van de eigen diplomatieke zelfs van de Franse onderwerping aan Duitsland Krijgsgeschiedenis te kracht is een constante in het buitenlandspolitie- of een door Duitsland gedomineerd Europa.2 Brussel. ke discours van Frankrijk, in het bijzonder sedert

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 7 De Frans-Duitse as van Europa Rijnland euroregio’s hebben het levenslicht ge- Na de verwoestingen van de Tweede Wereldoorlog zien. De intensieve samenwerking tussen beide was het voor de Franse beleidsmakers zonne- landen, alsook de gezamenlijke inspanningen tot klaar dat het roer om moest. Het politieke, econo- meer Europese integratie te komen, leidden ertoe mische en culturele machtscentrum van de we- dat men steeds vaker van de Frans-Duitse as van reld was definitief verschoven van Europa naar de de Europese Unie ging spreken. Verenigde Staten en de Sovjetunie, de nieuwe nu- cleaire grootmachten. Bovendien stond Frankrijk, Ook de “Frans-Duitse presidentskoppels”, de net zoals andere Europese landen, aan de voor- politieke maar ook persoonlijke contacten en avond van een lang en vaak pijnlijk dekolonise- samenwerking tussen Franse staatshoofden en ringsproces. Om de verloren macht zoveel mo- Duitse regeringsleiders, hebben beide landen gelijk te consolideren, en om te voorkomen dat dichter bij elkaar gebracht. Charles de Gaulle en Duitsland zich in de nabije toekomst weer tegen Konrad Adenauer waren de eersten die hier se- Frankrijk zou keren, volstond het niet meer om rieus werk van maakten, maar het waren vooral cavalier seul te spelen. de latere koppels Giscard d’Estaing-Schmidt en Mitterrand-Kohl die samen aan de wieg stonden In het Elysée en aan de Quai d’Orsay werd een van de Akkoorden van Helsinki (1975), het tot buitenlandspolitieke doctrine uitgewerkt die bestand komen van de Organisatie voor Veiligheid en rust op vier grote pijlers. Om te beginnen hield Samenwerking in Europa (OVSE), de directe ver- Frankrijk vast aan zijn eeuwenoude indrukwek- kiezingen van het Europees Parlement, de oprich- kende diplomatieke netwerk van ambassades en ting van het Europees Monetair Stelsel, de invoe- consulaten. Ten tweede werd de ontwikkeling van ring van de Europese munt en de toetreding van een moderne culturele diplomatie ter hand geno- Griekenland tot de Europese Gemeenschappen.3 men, met de Francophonie als één van de belangrijkste speerpunten. Mede dankzij de voorspraak De Frans-Duitse as bestaat echter voor een groot van de Britse premier Winston Churchill verkreeg deel bij de gratie van een subtiel machtsevenwicht Frankrijk een zetel in de VN-Veiligheidsraad, waar- tussen beide landen. Frankrijk zag in de deling door het land zich verzekert wist van een sterke van een stevig in de NAVO verankerd Duitsland stem in tal van multilaterale gremia. Parallel daar- tijdens de Koude Oorlog, gecombineerd met de aan besloot de Franse regering tot de ontwikke- eigen zetel in de VN-Veiligheidsraad en de Force ling van een eigen kernwapen, de zogenaamde de Frappe, een garantie dat de economische do- Force de Frappe, die het land militair de nodige minantie van (toen nog West-) Duitsland binnen autonomie, geloofwaardigheid en slagkracht Europa niet zal overhellen naar een regelrechte moest geven. Ten slotte besloot Frankrijk vol in dominantie van de Bondsrepubliek. De as Bonn- te zetten op de Europese integratie. Alleen bin- Parijs is, met andere woorden, het resultaat van nen een sterk Europa was Frankrijk in staat zich een reeks politieke en economische evenwichten nog te meten met de andere grootmachten, en die de machtsverdeling in continentaal Europa van begin af aan was de Frans-Duitse samen- garanderen. werking één van de belangrijkste motoren van de Europese integratie. De Duitse eenmaking na 1989 verstoorde echter het evenwicht binnen de as. De eerste die Jean Monnet en Robert Schuman waren de be- dit besefte, was de toenmalige Franse president lichaming van de toenadering van de vroegere François Mitterrand, die slechts schoorvoetend aartsvijanden om via economische samenwerking met de Duitse eenmaking instemde, op voor- en integratie ook een nieuw welvarend en vrede- waarde dat het Duitse demografische gewicht lievend Europa op te bouwen. Van aanvang af is en de daarmee gepaard gaande toegenomen deze Frans-Duitse samenwerking veel-lagig. Tal invloed in het Europees Parlement en andere van Duitse en Franse gemeenten zijn jumelages Europese instellingen gecompenseerd zouden (verbroederingen) aangegaan; culturele en univer- worden door het opgeven van de Duitse Mark sitaire uitwisselingen tussen beide landen hebben voor een eengemaakte Europese munt, waarover het licht gezien, onder meer in het kader van her- ook Parijs in hoge mate zeggenschap zou heb- denkingsprogramma’s over de beide wereldoor- ben. Aanvankelijk werkte Mitterrands strategie. logen; Franse regio’s en Duitse Länder werken in- Duitsland gaf de D-Mark op, en ook de dominan- tensief samen in de talrijke grensoverschrijdende, tie van de Bundesbank werd gecounterd door interregionale en transnationale programma’s van de oprichting van de Europese Centrale Bank. de Europese Territoriale Samenwerking; en de Terwijl de verdere verdieping en verbreding van TriRhena en de Saarland-Lorreinen-Luxemburg- de Europese Unie een succes was, kreunde het

8 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 De Frans-Duitse as heft de handen op bij de uitreiking van de Nobelprijs voor de Vrede voor de Europese Unie in 2012 Foto: Flickr.com, Statsministerens kontor

nieuwe Duitsland van Helmut Kohl en diens op- De crisis in de eurozone sinds 2008 zette de ver- volger Gerhard Schröder onder de kosten van de houdingen tussen de vroegere partners van de as Duitse eenmaking. Lange tijd werd Duitsland ge- verder onder druk. Terwijl Frankrijk kreunt onder zien als de “zieke man van Europa”. een hoge staatsschuld en werkloosheid, gecombineerd met lage groeicijfers, profiteert Duitsland van een gezonde begroting, een sterke export en Een nieuwe Europese lage werkloosheidscijfers. De Duitse roep om een constellatie strak begrotingspad, budgettaire discipline en in- Aan het begin van het nieuwe millennium leek grijpende bezuinigingen als middelen om de crisis de Frans-Duitse as stand te houden. Zo vonden in de eurozone te lijf te gaan, hierin gevolgd door Berlijn en Parijs elkaar (en Brussel en Luxemburg) de Europese Commissie en de Europese Centrale in hun gezamenlijk verzet tegen de Amerikaanse Bank, staan lijnrecht tegenover het Frankrijk van inval in Irak. Maar na de zogenaamde Pralinentop François Hollande, die er niet in lijkt te slagen de van 2003 zouden de Frans-Duitse verhoudingen Franse economie uit het slop te halen. Frankrijk binnen de Europese Unie, en daarmee ook de po- is, met andere woorden, het economisch zwak- sitie van beide partijen afzonderlijk, drastisch ver- kere broertje van Duitsland geworden. Zijn kern- anderen. De komst van Angela Merkel als eerste wapen, zijn zetel in de VN-Veiligheidsraad en zijn bondskanselier uit het voormalige Oost-Duitsland diplomatieke netwerk in Afrika en Azië wegen in 2005 gebeurde op hetzelfde moment als de uit- vandaag minder door dan zijn staatsschuld, zijn breiding van de EU in oostelijke richting. Van meet handelsbalans of zijn leencapaciteit op de inter- af aan voer Duitsland, dat ondertussen weer aan- nationale financiële markten.4 geknoopt had bij zijn economische groei van vóór de hereniging, een veel Atlantischer koers, onder Ook op geografisch en geopolitiek gebied andere door stevig in te zetten op de in Frankrijk heeft Frankrijk zijn centrale positie verloren aan als problematisch ervaren Trans-Atlantische Duitsland. De uitbreidingen van 2004 en 2007 heb- Vrijhandelszone. ben het geografische gewicht in de EU doen over-

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 9 hellen naar het Oosten, met de Bondsrepubliek Terwijl het Franse referendum over het Verdrag als centrale spelverdeler. De landen uit het van Maastricht in 1992 nog een dubbeltje op zijn voormalige Oostblok bekleden nu belangrijker kant was, haalde het nee-kamp het bij het refe- functies in de nieuw geïnstalleerde Europese rendum over het Verdrag Commissie, terwijl met de voormalige tot vaststelling van Poolse premier Donald Tusk als een Grondwet voor nieuwe voorzitter van de Europa in 2005. Europese Raad de Niet alleen toonden Unie een beduidend Frankrijk en Duitsland beide referenda aan “oostelijker” ka- dat het animo van rakter zal krij- fungeren van oudsher de Franse bevol- gen. De vorige king minder groot Franse presi- als communicerende was dan dat van dent Nicolas zijn staatshoofden, Sarkozy on- vaten in het politieke ook legden ze telkens dernam in pijnlijk de breuklijnen 2007-2008 machtsevenwicht binnen de grote par- een poging tijen bloot, waarbij zowel deze geopoli- op het Europese links als rechts de zittende tieke verschuiving president telkens had af te naar het Oosten continent rekenen met een euroscep- een halt toe te roepen tische dissidentie in eigen ran- met de oprichting van de gen. Mediterrane Unie. Dit door Frankrijk gedomineerde politieke en economische project diende Over macht en invloed… het Proces van Barcelona nieuw leven in te Het valt dus niet te ontkennen dat de politieke blazen en had tot doel de landen aan de drie oe- en economische macht van Frankrijk de laatste vers van de Middellandse Zee dichter bij elkaar te decennia is afgekalfd, en dit ten faveure van de brengen, omdat – zoals de toenmalige Franse mi- groeiende macht van Duitsland. Beide landen nister van Buitenlandse Zaken Bernard Kouchner fungeren van oudsher als communicerende va- zei: “het is in het Zuiden dat de toekomst van ten in het politieke machtsevenwicht op het Europa zich zal afspelen”, een duidelijke stelling- Europese continent. Toch zou het te voorbarig name tegen de Duitse politiek in Oost-Europa.5 zijn om het belang van Frankrijk in Europa en de Om dezelfde reden verzette Angela Merkel zich wereld volledig af te schrijven. Niet alleen is de tegen het project, dat op haar aansturen uitge- dominantie van Berlijn kwetsbaarder dan vaak breid werd met alle lidstaten van de EU, tot de wordt aangenomen,6 bovendien blijft de Franse “Unie voor de Middellandse Zee” werd omge- diplomatie over een aantal troeven beschikken doopt en dat in de praktijk gerund zou worden die de Europese politieke en economische con- door de Europese Commissie. junctuur overstijgen. Zoals reeds aangehaald bezit Frankrijk nog steeds de belangrijke zetel in De uitholling van de Franse geopolitieke invloed de VN-Veiligheidsraad en een – zij het sterk gere- wordt versterkt door het besef dat de Franse duceerd – eigen kernwapen. Ook heeft Frankrijk, staatshoofden zich in Europese dossiers meer meer dan Duitsland, de laatste jaren een aantal laten leiden door binnenlandspolitieke motieven, opmerkelijke buitenlandspolitieke en militaire ini- in tegenstelling tot de Duitse kanselier. Zo drukte tiatieven genomen. Hierdoor heeft Frankrijk zich Sarkozy de strenge Europese begrotingsregels ontpopt tot een bemiddelaar tussen oorlogvoe- door om het verschil te maken met de socialis- rende landen (Georgië, 2008) of tot de voortrek- tische oppositie, terwijl Hollande zich afzette te- ker van multilaterale troepen (Mali, 2013). gen deze budgettaire discipline tijdens de pre- sidentiële campagne, om deze daarna toch te Maar naast deze “harde” machtsinstrumenten volgen toen hij eenmaal in het Elysée had plaats- kan Frankrijk nog steeds bogen op een indruk- genomen. Deze tweeslachtige houding staat in wekkend diplomatiek apparaat (na dat van de schril contrast met de schijnbare standvastig- Verenigde Staten het grootste ter wereld), ge- heid van de Duitse kanselier en wordt nog ver- combineerd met de culturele uitstraling van de sterkt door de even dubbelzinnige relatie van de Francophonie. Ook beoefent Frankrijk steeds Franse publieke opinie ten aanzien van de EU. meer een inclusief diplomatiek model, waar-

10 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 bij economische actoren, de eigen civil society, model Frankrijk niet zozeer van harde politieke maar ook zijn steden, departementen en regio’s macht, maar des te meer van een dieper gaande betrokken worden bij de beleidskeuzen en de im- en verankerde economische en culturele invloed.8 plementatie daarvan. Vooral op het snijpunt van Voorlopig lijken de Europese en de internatio- de economische diplomatie, de zogenaamde ter- nale agenda, met de voortdurende economische ritoriale ontwikkeling van steden, departementen malaise en diverse veiligheidsdreigingen aan de en regio’s, en de gedecentraliseerde ontwikke- grenzen van Europa, te pleiten voor een realis- lingssamenwerking, ontwikkelde Frankrijk het tische – lees: militaire en harde economische – laatste decennium een uniek en flexibel model, machtsaanpak, maar het is niet uitgesloten dat waarbij de Quai d’Orsay steeds nauwer samen- op de lange termijn de zachte invloedspolitiek van werkt met economische, lokale en buitenlandse Frankrijk duurzamer zal blijken te zijn. actoren.7 Vooral in Afrika en in Azië verzekert dit

Noten

1 Pascal Boniface, ‘Discours de Hollande aux ambassadeurs: des ambi 5 Le Monde, 10 juli 2008. guïtés persistantes sur Israël / Palestine’, Le Nouvel Observateur, 29 6 Jonathan Holslag, ‘Duitsland is het China van Europa’, De Morgen, 4 augustus 2014. november 2013. 2 Emmanuel Todd, ‘L’Allemagne tient le continent européen’, 2014 (http:// 7 Global Local Forum, La coopération transfrontalière: levier pour le déve- www.les-crises.fr/todd-3-l-allemagne-tient-le-continent-europeen/). loppement et la paix, Parijs: Editions du secteur public, 2013. 3 Virginie Mamadouh & Herman van der Wusten, ‘De Frans-Duitse as: 8 Maurice Vaïsse, ‘La puissance ou l’influence?’, in: J.-Cl. Allain e.a. (red.), politieke top en dagelijkse samenwerking’, Geografie, oktober 2010, blz. Histoire de la diplomatie française, volume II: De 1815 à nos jours, Parijs: 26-29. Perrin, 2007, blz. 427-462. 4 Olivier Rozenberg, ‘Avec l’Union européenne, un tournant majeur’, Questions Internationales, vol. 61, mei 2014, blz. 70.

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 11 Column Dirk Rochtus Turks schaakspel met Koerden en salafisten

edurende de gehele twintigste eeuw streden de Koerden, die verspreid leven over Irak, Iran, Turkije en Syrië, voor meer autonomie binnen deze staten. Er vloeide daarbij veel bloed; folte- G ring, verbanning en dood vielen vele Koerdische militanten ten deel. De Koerden zijn nu terug van weggeweest. Ze timmeren aan de weg naar meer zelfstandigheid in de landen die zijn voortgespro- ten uit het Ottomaanse Rijk, namelijk Irak, Turkije en Syrië. Altijd als de regeringen van die landen stevig in het zadel zaten, hebben de Koerden geleden.

Omgekeerd schept de verzwakking van die regimes kansen voor hen. Over Irak denken waarnemers dat het land weleens uit elkaar zou kunnen vallen, en wel in drie delen: in een sji’itisch, soennitisch-Arabisch en een Koerdisch deel. Syrië lijkt een zelfde lot te ondergaan, met het salafistische kalifaat van de terreurgroep Islamitische Staat (IS) en met autonome Koerdische kantons. Turkije houdt nog stand, maar blijft het een eenheidsstaat wanneer ook de Turkse Koerden op meer autonomie zullen hameren? In bepaalde gedeelten van het zuidoosten kan de Turkse overheid zelfs haar gezag niet doen gelden. Die grenzen, die na de val van het Ottomaanse Rijk op basis van het Sykes-Picot-Akkoord uit 1916 tussen Britten en Fransen werden getrokken, zouden weleens kunnen vervagen. De terreurorganisatie IS toont dat duidelijk aan door haar heerschappij over de grenzen tussen Syrië en Irak heen te vestigen. Ook de Koerden stevenen af op een eigen staat of staten. In Noord-Irak hebben ze een stevig gefundeerde deelstaat opgebouwd, de Kurdish Regional Government (KRG), en ook in Syrië creëerden ze met ‘Rojava’ een eigen staatkundige entiteit.

De belegering van de Syrisch-Koerdische stad Kobanê aan de Turkse grens door IS vestigde de aandacht van de wereld op het bestaan van die Koerdische autonomie in Syrië. Die is er ontloken nadat de Syrische president al-Assad zijn troepen terugtrok uit de door Koerden bewoonde regio’s in het noorden van het land, om zich beter te kunnen richten op die gebieden waar de oppositie tegen zijn bewind sterk stond. De Koerdische Partiya Yekitiya Demokrat (PYD) of Democratische Eenheidspartij vulde als sterkste macht ter plekke het vacuüm op en begon aan het opbouwen van een eigen bestuur in de kantons Efrîn, Kobanê en Cizîre; haar gewapende arm is de Yekineyen Parastina Gel (YPG) of ‘Beschermingseenheden van het Volk’. De PYD zou een ideologische affiliatie hebben met de PKK. Ze behoort tot de Unie van Gemeenschappen in Koerdistan (Koma Civaken Kurdistan, KCK), een paraplu-organisatie van de PKK.

De PYD profiteerde dus van de verzwakking van het regime en de fragmentatie van de oppositie. In november 2013 werd de zichzelf besturende administratie Rojava (‘West-Koerdistan’) uitgeroepen met de installatie van een overgangsregering en een parlement met 82 afgevaardigden. De PYD ontkende dat dit een eerste stap naar afscheiding van Syrië zou zijn. Daarentegen wilde men een ‘democratische vredelie- vende orde’ in het leven roepen, waaraan een toekomstig pluralistisch Syrië zich zou kunnen spiegelen. Het Rojava-project zou, aldus de PYD, een “sociale confederatie tussen vertegenwoordigers van door Koerden bewoonde gebieden van Efrîn, Kobanê en Cizîre” vormen. Volgens critici zou de PYD echter het politieke leven in Rojava domineren en tegenstanders monddood maken; een ander verwijt luidde dat ze teveel zou aanleunen bij het regime in Damascus. De PYD antwoordde daarop dat het een strategische beslissing was om de confrontatie met Damascus niet aan te gaan en ze beschreef zichzelf als de ‘derde weg’ tussen het regime en de oppositie.

Rojava baart Turkije veel zorgen: weer een Koerdische staatkundige entiteit erbij – naast de KRG, waarmee Ankara zich pas na vele jaren heeft verzoend – en dan nog wel een entiteit die door een ‘PKK-filiaal’ Dirk Rochtus doceert wordt bestuurd. Voor Ankara lijkt Rojava een groter probleem te zijn dan IS. Strerker nog: Turkije en IS internationale politiek aan onderkennen in Rojava een gemeenschappelijke vijand, de eerste vanwege het Koerdische nationalisme, de Katholieke Universiteit de tweede vanwege het ‘democratisch-socialistische’ seculiere experiment dat de Syrische Koerden er Leuven, Campus hebben opgezet. De internationale publieke opinie verweet Turkije een dubbelzinnige opstelling tegen- Antwerpen. over IS. Er circuleerden beelden van IS-militanten die zich vrijelijk bewogen in Turkse steden, van gewon-

12 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 den onder hen die werden verzorgd in Turkse ziekenhuizen en daarna ongemoeid de grens naar Syrië konden oversteken. Plotseling was er dan de verklaring van de Turkse president Recep Tayyip Erdogan eind september dat Turkije zich aan de zijde van de internationale coalitie tegen IS wilde scharen.

Maar op woorden volgden geen daden. Het beeld van Turkse tanks met de loop gericht op de Syrische grensstad Kobanê, waar Syrische Koerden hevig slag leveren met IS: dat beeld ging de wereld rond als symbool van Ankara’s passiviteit. Het Turkse leger bleef roerloos toekijken op het drama dat zich op een paar honderd meter van de grens afspeelde; de Turkse autoriteiten hielden de grens gesloten om te vermijden dat Turkse Koerden hun ‘broeders’ van de overkant hulp zouden kunnen bieden.

Velen vroegen zich af waarom de Turkse troepen niet in beweging kwamen. Sommigen trokken een his- torische parallel met het Rode Leger, dat tijdens de Opstand van Warschau in augustus 1944 vanaf de rechteroever van de Weichsel toekeek hoe de nazi’s het Poolse verzet, dat ook anticommunistisch was, bloedig neersloegen. Erdoğan zou er, net als Stalin 70 jaar geleden, alle belang bij hebben een geduchte tegenstander te laten uitschakelen door ‘derden’. Mocht Kobanê door IS onder de voet worden gelopen, dan zou met de PYD immers ook de PKK een zware nederlaag lijden.

Turkije verbindt een aantal voorwaarden aan een eventueel ingrijpen tegen IS, zoals de omverwerping van het regime van Assad en het installeren van een bufferzone, een no fly-zone in Noord-Syrië. Dat zou de veilige terugkeer van de ander- Turkije half miljoen Syrische vluchtelingen mogelijk moeten maken en zou tegelijk de Koerdische autonomie in Rojava aantas- verbindt een ten. Washington is niet gediend van zo’n no-fly-zone en ziet de val van Assad ook niet als een prioritaire doelstelling. aantal voorwaarden aan Turkije houdt zich dus verder op de vlakte. Pas eind oktober gaf Ankara schoorvoetend toestemming aan de peshmer- ingrijpen tegen IS, zoals de ga’s, de milities van de KRG, om de Syrische Koerden in de belegerde grensstad Kobanê te hulp te snellen, waarbij ‘snel- omverwerping van het regime- len’ een eufemisme is. De afstand tussen Erbil (in de KRG) en Kobanê bedraagt een goede 120 kilometer, maar de peshmerga’s Assad en het installeren hadden vijf dagen nodig om deze afstand via Turkije te overbrug- gen. van een no fly-zone in

Het oorspronkelijke wantrouwen van Ankara tegenover de deelstaat van Noord-Syrië de Iraakse Koerden is weggesmolten wegens de goede economische relaties tussen Turkije en de KRG. Bovendien vormt Massoud Barzani, de president van de Koerdische autonome regio van Irak, binnen het wijdvertakte Koerdische nationalisme een tegengewicht tegen de PKK en dus ook de PYD. De deelname van de peshmerga’s aan de strijd zou in de optiek van Ankara de populariteit van Barzani onder de Koerden moeten verhogen. Voor Turkije is Barzani een pion in een ingewikkeld schaakspel waarin ook IS, de PKK en Assad als vijanden optreden. Ankara vreest dat een eenzijdige uitschakeling van IS Assad zou helpen overleven, maar ook dat de val van Assad de PKK via de PYD in de kaart zou spelen.

Liefst van al zou Turkije IS en Assad tegelijk uitgeschakeld en daarnaast de PKK bedwongen zien. Maar door zijn passieve houding zet Ankara alles op het spel. Een overwinning van IS zal voor Ankara een bit- tere nasmaak krijgen: de terreurgroep zou via haar aanhang Turkije van binnenuit kunnen ondermijnen. De ondergang van Rojava zal de betrekkingen tussen de Turkse staat en zijn Koerdische minderheid alleen maar verder verzuren. De bloedige protesten in Turkije, waarbij tientallen doden vielen, gaven daarvan al een voorproefje.

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 13 Peter Grol, Daan Weggemans & EdwinDirk Rochtus Bakker De leefwereld en denkbeelden van Nederlandse & Belgische Syriëgangers: een analyse van elf Facebook-accounts

Social media, zoals Facebook, spelen een zeer prominente rol in nationale en internationale jiha-

distische bewegingen; zij worden ook gebruikt door veel Syriëgangers. In dit artikel wordt ver-

slag gedaan van een onderzoek naar de Facebook-accounts van elf Nederlandse en Belgische

Syriëgangers. Dit onderzoek kan meer inzicht verschaffen in hun belevingswereld ten tijde van

hun verblijf in Syrië en (mogelijk) Irak, maar ook in een onderliggende kwestie die veel politici en

beleidsmakers bezighoudt, t.w. vormen Syriëgangers een bedreiging voor de westerse samenle-

vingen van waaruit zij naar Syrië vertrokken?

oewel er in de samenleving grote zorg be- gebeurtenissen aan het front.2 De AIVD schreef staat over de mogelijke impact die terug- onlangs dat sociale media een zeer prominente H kerende Syriëgangers kunnen hebben, is rol spelen in nationale en internationale jihadisti- er tegelijkertijd maar weinig bekend over wat ie- sche bewegingen.3 mand die deelneemt aan de gewapende strijd in Syrië en Irak bezighoudt en welke sentimenten hij/ Dit artikel beoogt op basis van een analyse van de zij erop na houdt.1 Dit heeft verschillende redenen. Facebook-accounts van in totaal elf Nederlandse Zo blijkt het voor onderzoekers, maar ook voor en Belgische Syriëgangers inzichten te verschaf- overheden, moeilijk inzichten te verwerven in de fen in hun belevingswereld ten tijde van hun ver- gesloten omgevingen van waaruit deze jongeren blijf in Syrië en (mogelijk) Irak. Welke onderwerpen naar Syrië vertrekken. De chaos en de hevigheid bespreken zij op Facebook? Hoe schrijven zij over van het conflict in Syrië, alsook de angst voor ju- geweld? En tonen ze vijandigheid naar westerse Peter Grol is onafhan- ridische en maatschappelijke repercussies zorgen samenlevingen nu ze in Syrië zijn? Antwoorden kelijk onderzoeker; Daan er bovendien voor dat er slechts een geringe hoe- op dergelijke vragen zijn niet alleen van weten- Weggemans is als onder- veelheid informatie over deze personen vanuit het schappelijk belang, maar kunnen ook meer in- zoeker verbonden aan het strijdgebied Nederland en België bereikt. zichten verschaffen in een onderliggende kwestie Centrum voor Terrorisme & die veel politici en beleidsmakers bezighoudt, na- Contraterrorisme (CTC) van Sinds het begin van het conflict in Syrië spelen melijk: vormen Syriëgangers nu of in de toekomst Campus Den Haag; Edwin social media zoals Facebook een belangrijke rol een bedreiging voor de westerse samenlevingen Bakker is hoogleraar ter- bij de verspreiding van Syrische actualiteit. Ook van waaruit zij naar Syrië vertrokken? rorisme en contraterrorisme strijders van groepen als Jabhat al-Nusra (JaN) aan de Universiteit Leiden en ISIS maken gebruik van sociale media om al Uiteraard zal dit artikel deze vraag niet definitief en directeur van het CTC. dan niet georganiseerd verslag te doen van de kunnen beantwoorden en slechts een aanzet vor-

14 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 men tot verdere studies. Daarvoor is een analyse • De persoon bevestigt regelmatig dat hij/zij in van sociale media te beperkt en zijn er voldoen- Syrië verblijft. de goede argumenten te geven waarom mensen • Uit posts blijkt dat de persoon zelf of (in het geniet hun werkelijke (gewelddadige) gedachten of val van een vrouw) dat haar partner bij de strijd plannen via een online-platform kenbaar zullen betrokken is. maken. Tevens zorgen constante ontwikkelingen • Uit reacties op posts uit het Facebook-netwerk binnen Syrië en Irak alsook in westerse landen van een Syriëganger blijkt dat hij/zij zich inder- voor obstakels die het onmogelijk maken een daad in Syrië bevindt. goede voorspelling te doen over het toekomstige • De account-houder post vrijwel alle posts in gevaar dat Syriëgangers zouden kunnen vormen. het Nederlands.

Wij richten ons daarom primair op de, online ge- Uiteindelijk konden zodoende veertien accounts deelde, belevingswereld van de door ons onder- worden geïdentificeerd. Daarvan kon, op basis van zochte personen, door te kijken naar de berich- bovenstaande selectiecriteria, worden vastgesteld ten die zij zelf tijdens hun verblijf in Syrië of Irak dat ze beheerd worden door Nederlandstalige per- via Facebook verspreiden, om zo het debat over sonen die in Syrië verblijven: zeven Nederlanders, Syriëgangers te voeden met – zij het basale – drie Belgen en vier personen van wie de herkomst empirische inzichten die veelal ontbreken in het niet met zekerheid is vast te stellen. Op elf van huidige (wetenschappelijke) onderzoek en de be- deze accounts werden regelmatig posts geplaatst. richtgeving in de media. Deze vormen de basis van een analyse van wat hen bezighoudt, hoe ze naar het conflict in Syrië kijken, maar ook hoe ze aankijken tegen de wes- Bestuderen van sociale media terse samenlevingen waarin zij zijn opgegroeid.9 Voor deze studie is gekeken naar de berichten van elf personen met een Nederlandse of Vlaamse De inhoud van de Facebook-posts is in diverse achtergrond die strijden in Syrië en/of Irak. Zij zijn categorieën ingedeeld. Voorbeelden van derge- onderdeel van een grotere groep van naar schat- lijke posts zijn een foto van een lachende strijder ting 120 Nederlanders en 250 Belgen die naar de poserend met zijn wapentuig of een geschreven regio zijn gereisd om deel te nemen aan de gepost waarin de strijd van buitenlandse strijders in welddadige strijd aldaar.4 Ongeveer dertig van de Syrië en Irak wordt geprezen. Deze posts zijn ver- Nederlandse strijders zijn volgens de AIVD inmid- volgens gecategoriseerd als ‘verheerlijking strij- dels teruggekeerd;5 in België wordt dit aantal te- derschap in Syrië’. Een ander voorbeeld is een ruggekeerden op zeventig geschat.6 Om een eer- geplaatste foto van een overleden strijder, met ste beeld te krijgen van de belevingswereld van een bijschrift of een bericht waarin lovend wordt Syriëgangers ter plaatse, is de meetperiode van gesproken over martelaars in Syrië. Deze zijn ge- maart tot en met juni 2014 gekozen;7 voor deze categoriseerd als ‘verheerlijking martelaarschap’. periode zijn alle posts bestudeerd die door de onderzochte personen zelf op hun accounts zijn ge- Na analyse van alle berichten kan worden bepaald plaatst (totaal 378). welke overkoepelende onderwerpen een rol spelen in de online-communicatie van onze onder- De zoektocht naar geschikte Facebook-accounts zoeksgroep. Uiteraard waren niet alle posts bruik- voor onze analyse is gestart bij accounts van baar voor de analyse. De inhoud van berichten personen van wie de namen de afgelopen peri- die door anderen op een tijdlijn werden geplaatst ode door de media in verband werden gebracht zijn niet geanalyseerd, omdat ze niet per se de vi- met jihadistische activiteiten in Nederland of van sie van de Syriëganger weerspiegelen. Een aantal diegenen die daadwerkelijk naar Syrië waren af- posts (89 van de 378) was niet of maar gedeelte- gereisd.8 Via hun Facebook-netwerk is ook een lijk bruikbaar. Een post van een door ISIS-strijders zoektocht gestart naar andere accounts van per- veel gebruikte zwarte vlag waar in het Arabisch sonen die zich (ook) in Syrië of Irak bevonden. Om de islamitische geloofsbelijdenis op staat afge- vast te stellen of een persoon in Syrië of Irak verbeeld, is bijvoorbeeld niet bruikbaar voor analyse blijft en afkomstig is uit Nederland of België, zijn wanneer de context bij een dergelijke afbeelding de volgende selectiecriteria gehanteerd: ontbreekt. Er kan dan, met andere woorden, niet • De account-houder zegt zelf in Syrië te verblij- worden vastgesteld wat de Syriëganger precies ven. bedoelt met een dergelijke post. • De account-houder plaatst regelmatig foto’s en teksten waaruit blijkt dat hij/zij zich in Syrië be- Uit de analyse van de ongeveer 300 overgeble- vindt. ven posts konden duidelijk drie typen onder-

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 15 werpen worden vastgesteld die veruit het meest Daar waar ik altijd terughoudend was in takfeer op werden besproken: het conflict tussen ISIS en jabhat al islamiyyah, kunnen deze bewijzen heel Jabhat al-Nusra (JaN); verheerlijking van de jiha- wat veranderen... [opsomming van bewijzen] … distische strijd; en verheerlijking van martelaar- Graag jullie reacties. [Gepost op 28 april 2014] schap. Naast de algemene analyse van deze drie onderwerpen is specifiek aandacht besteed aan Twee van de elf Syriëgangers laten zich in drie de manier waarop Syriëgangers zich uitlaten over posts negatief uit over sji’ieten. Van de vijandig- gewelddadigheden en hoe zij zich uiten over de heden tussen sji’ieten en ISIS-strijders die sinds Nederlandse en de Belgische samenleving en, juli 2014 plaatsvinden in Irak, is in voorgaande meer algemeen, over ‘het Westen’ en de wester- maanden dus nog weinig terug te zien op de se samenleving. De posts waarin de Nederlandse Facebook-accounts van Syriëgangers. Twee en/of Belgische samenleving een rol speelt, zullen andere Syriëgangers laten zich (in totaal negen per onderwerp worden besproken. Hieronder zal posts) positief uit over Alevieten, en meer speci- op deze onderwerpen verder worden ingegaan. fiek het regime van Bashar al-Assad. Dat is opvallend, aangezien veelal wordt verondersteld dat Syriëgangers naar Syrië zijn vertrokken om te Meest besproken onderwerpen strijden tegen het regime van al-Assad. Het conflict tussen ISIS en JaN is het meest besproken onderwerp: 22% van alle geanaly- Van vijandschap ten aanzien van Alevieten of seerde posts hebben betrekking op het con- sji’ieten is in de periode maart-juni 2014 op de flict tussen deze twee groeperingen. Onder de Facebook-pagina’s van Syriëgangers dus nau- elf Syriëgangers bevinden zich vijf voorstan- welijks een spoor teruggevonden. In deze peri- ders van ISIS en vier voorstanders van JaN. Vijf ode trachtten de Syriëgangers vooral het conflict Syriëgangers kiezen expliciet een kant in het tussen JaN en ISIS te bediscussiëren en elkaar conflict door zich voor een van deze twee par- over en weer te bekritiseren. Het conflict waar ze tijen uit te spreken en tegen de andere partij. Vier zich in bevinden lijkt in de meetperiode eerder Syriëgangers spreken zich voor JaN of ISIS uit, een intern soennitisch conflict dan een sektari- zonder de andere groep te bekritiseren. Twee sche strijd met andere islamitische groepen met Syriëgangers spreken zich niet uit over het con- een extremistisch karakter. De content van de flict. Facebook-profielen van Syriëgangers lijkt daarmee een afspiegeling te vormen van de actuele De toon van de posts over het conflict tussen JaN strijd waarin ze destijds fysiek betrokken waren. en ISIS is vaak fel en zeer uitgesproken. Over en weer bekritiseren Syriëgangers van beide partijen Verheerlijking van de jihadistische strijd is elkaar. Diegenen die zich aansloten bij JaN uiten met 18% het op een na ‘populairste’ onderwerp. regelmatig kritiek op de handelwijze van ISIS, en Mannelijke Syriëgangers tonen foto’s waarop zij andersom. Een Syriëganger die zich identificeert lachend te zien zijn terwijl zij wapens vasthou- met JaN bekritiseert de handelwijze van ISIS door den. Regelmatig worden ook ‘actiefoto’s’ gepost een sarcastische vraag te posten: waarop een Syriëganger in schiethouding wordt afgebeeld of gewapend in een truck zit. Op de Vraagje aan ISIS: Hoe lang zijn jullie nog van plan accounts van vrouwelijke Syriëgangers zijn foto’s om moslims te blijven vermoorden in Deir Zorr? van kinderen met wapens te vinden. [Gepost op 12 juni 2014] Veel van de posts waarin de jihadistische strijd Daarnaast verwezen aanhangers van JaN her- verheerlijkt wordt, lijken utopisch van karakter: ze haaldelijk naar publicaties van aan al-Qaida ge- roepen een romantische sfeer op waarbij vaak de lieerde geestelijken, zoals Ayman al-Zawahiri en religieuze kant van de strijder wordt belicht. Een Abu Muhammad al-Maqdisi, waarin ISIS wordt voorbeeld is een foto van een gewapende strijder bekritiseerd. die zijn wapen heeft afgelegd, maar nog met bivak- muts op tegen een boom uitrust en de koran leest.10 Omgekeerd vragen aanhangers van ISIS zich De strijd in Syrië, en meer algemeen de jihadis- hardop af of aanhangers van jihadistische groe- tische strijd, wordt bovendien vaak verbeeld en peringen nog wel als moslim kunnen worden be- verwoord door apocalyptische uitingen. Zo wordt schouwd. Wederzijdse verkettering (takfier) lijkt dikwijls de wens uitgesproken dat Allah de strij- continu op de loer te liggen, zoals de volgende ders in Syrië de overwinning zal schenken: “Moge post van een Syriëganger, die zegt in de Syrische Allah de mujahidien in as-Shaam de eindoverwin- stad Raqqa te verblijven, illustreert: ning schenken.” Bijbehorende afbeeldingen en

16 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 onderschriften geven bijvoorbeeld weer dat strij- Dat de status van martelaarschap belangrijk is ders zich nu moeten verenigen en dat “de tijd ge- voor Syriëgangers, blijkt wanneer die status door komen is voor actie en niet voor woorden”.11 derden in twijfel wordt getrokken. In onderstaande post spreekt een strijder van JaN zijn woede Het is bij veel posts niet vast te stellen of deze zijn uit over ISIS-strijders die stellen dat overleden verspreid met propagandistische motieven, d.w.z. strijders van JaN in het hiernamaals niet de sta- met als doel Nederlandse of Belgische moslims tus van martelaar verkrijgen omdat deze strijders te bewegen deel te nemen aan de jihadistische voor een afvallige groepering zouden vechten. strijd. Een aantal posts van beeldmateriaal, zoals foto’s en video’s, lijkt specifiek voor dergelijke Iemand van die Nederlandstalige juhal [dwalers] doeleinden te zijn verstuurd. Opvallend is bijvoor- van Isis, zegt dat [dan volgen zes namen van over- beeld een foto waarop een Nederlandse strijder leden Belgische en Nederlandse strijders] GEEN te zien is, met als bijschrift een wervende slogan shuhada [martelaren] zijn omdat ze onder de kafir die gedeeltelijk ontleend is aan een commercial murtad vlag [vlag van ongelovigen en afvalligen] van de Nederlandse Spoorwegen: “Opeens heb van Jabhat julani [geuzennaam voor Jabhat al- je het… je toekomst ligt in het paradijs.”12 Nusra, vooral gebruikt door ISIS-strijders] voch- ten!!!! Wat moet je hierop antwoorden????!!! Verheerlijking van martelaarschap [Gepost op 29 juni 2014] Naast posts waarin de jihadistische strijd verheerlijkt wordt, postten acht van de elf Syriëgangers Samenvattend blijkt uit onze analyse dat het con- regelmatig (9% van het totale aantal posts) over flict tussen JaN en ISIS en de verheerlijking van Wanneer het martelaarschap van personen uit hun om- geweld (strijderschap) en martelaarschap een geving. Veelal werden foto’s van overleden prominente rol spelen op de Facebook-accounts Syriëgangers Nederlandse en Belgische strijders geplaatst, van Syriëgangers. met bijschriften waaruit kan worden opgemaakt over dat de Syriëgangers die de post plaatst van dicht- Lijfstraffen bij getuige is geweest van het overlijden van zijn Uit de analyse blijkt eveneens dat Syriëgangers martelaarschap strijdmakker. De dood van strijdmakkers weer- – zij het in (veel) mindere mate – ook posts plaat- houdt hen er echter niet van zelf de strijd voort te sen over onderwerpen die concreet verwijzen praten, wordt zetten; integendeel, doorlopend spreken de on- naar lijfstraffen. In negen posts laten in totaal derzochte Syriëgangers de wens uit zelf ook als vijf Syriëgangers zich positief uit over kruisiging, er vaak martelaar te sterven, zoals in onderstaande post: onthoofding en geseling van vermeende misda- digers. Zoals in onderstaande post (bijbehoren- geromantiseerd Ow mijn geliefde Martelaren wees verheugd jullie de afbeelding is niet weergegeven vanwege het zielen zijn bevrijd! InshaAllah [als God het wil] kom schokkende beeld): ik gauw zit nog vast in deze wereldse gevangenis! Ya Allah [O God] maak mijn ziel rijp en neem mijn Vandaag hing er weer iemand aan het kruis in ziel als een martelaar! [Gepost op 3 juni 2014] [STAD], deze keer met een ondragelijke stank, iemand van FSA (vrije Syrische leger) die een ge- De volgende dag post dezelfde persoon: vangene Muhajira van #IS heeft verkracht. Zijn zwarte gezicht zegt genoeg over zijn eindbestem- Nadat ik heb gezien hoe mijn geliefde broeders ming. Moge allaah zijn gezicht nog zwarter laten heen zijn gegaan wens ik niks meer dan het zelfde: worden door het vuur in de hel. Laat dit een teken heen gaan naar de tevredenheid van mijn heer. van Allaah zijn, en vergelijk deze met de witte stra- [Gepost op 4 juni 2014] lende gezichten van de Shuhadaa. [Gepost op 6 juni 2014] De martelaarsdood wordt zonder uitzondering positief gewaardeerd; en uit de posts blijkt dat In alle negen posts worden lijfstraffen vergoelijkt Syriëgangers onverschrokkenheid voor de dood en als rechtvaardig omschreven. Lijfstraffen zoals als deugdelijk beschouwen. Ook wanneer zij over kruisigingen en onthoofdingen, die door interna- martelaarschap praten, wordt er vaak geroman- tionale media vaak worden omschreven als mis- tiseerd. Zo worden geregeld foto’s geplaatst van dadig en onmenselijk, worden in de negen aan- overleden strijders die trekken van een glimlach getroffen posts juist als positief beoordeeld. Zo rond hun mond hebben: “glimlachende marte- plaatste een Nederlandse strijder een foto van laren”. Ook getuigen Syriëgangers vaak positief zichzelf in gevechtstenue, poserend voor iemand over de “wonderlijke geuren” die opstijgen van de die gekruisigd is, met het bijschrift: “Soldaat van lichamen van overleden strijders. Bashar”. [Gepost op 7 juni 2014]

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 17 Posts met betrekking tot Nederlandse Syriëganger reageerde op nieuws- Nederland berichten over aangekondigde overheidsmaat- De overgrote meerderheid van de posts van de regelen tegen Syriëgangers. Onderstaande tekst elf personen die zich ten tijde van deze analyse werd gepost boven een foto van een brandend in Syrië of Irak bevonden, hebben betrekking op Nederlands paspoort: wat ze daar zien en meemaken. Daarnaast zijn er zes relevante posts die inzicht geven in hoe Trek onze paspoorten in, zet onze zogenaamde zij aankijken tegen de westerse samenlevingen uitkeringen stop.. wallaahi [bij God] wij zijn ver- waarin zij zijn opgegroeid en in wat zij van mos- eerd dat wij niks meer met jullie te maken hebben! lims verwachten die niet naar Syrië zijn vertrok- [Gepost op 26 maart 2014] ken. In twee posts wordt expliciet opgeroepen tot het plegen van aanslagen in Nederland en België: Een andere Syriëganger post de volgende tekst:

Moge Allah swt meer jongeren laten opstaan die Tegen de Nederlandse en Belgische overheid de voorbeeld nemen van diegene die de aanslag zeggen wij: Jullie mislukte pogingen om poten- heeft gepleegd in de joodse museum yaa ikwa de tiele mujahideen vroegtijdig op te sporen en te shahada is niet enkel in shaam maar ook in België bespioneren en vervolgens tegen te houden zul- te vinden Wallahi hun bloed, rijkdom en hun eer len uitlopen op een gigantische fiasco. Jullie be- is halal voor ons neem de voorbeeld van moham- krompen beleid zal niets aanrichten in het tegen- med merrah rahimuLlah en wees een doorn in de houden van de sterke wil van de moslims die deze ogen van deze vijanden van islaam. [Gepost op 3 religie willen beschermen tegen de klauwen van juni 2014] de ongelovigen. […] Spendeer, plan, bedenk en geef vorm, maar weet dat alles verloren zal gaan! Een andere Syriëganger post later: [Gepost op 16 juni 2014]

Tegen de potentiële Syriëgangers in Nederland en Tot slot dient vermeld te worden dat sommi- België (lees: mujahideen) zeggen wij: […] Draag ge Syriëgangers sporadisch berichtgeving van bij aan deze strijd tegen de vijanden van de islam, Nederlandse media op hun tijdlijn plaatsen. Zo ook daar kan je veel betekenen in deze cruciale plaatsten twee van hen een kort bericht over twee beslissende strijd. Ik vraag Allah om ons in te zet- (verschillende) geweldsincidenten waarbij een- ten op een wijze die Hem tevreden stelt! [Gepost maal een Nederlandse en eenmaal een Belgische op 16 juni 2014] vrouw die een niqab draagt het slachtoffer was. Ook plaatsten andere Facebook-gebruikers links Twee Syriëgangers posten in de meetperiode een- naar berichten van Nederlandse media op de tijd- zelfde lijst met tips over hoe in Syrië te geraken. In lijn van Syriëgangers. Aangezien bij deze posts de lijst stonden reisroutes, een veilige manier om verdere duiding ontbreekt (en deze niet altijd door aan vliegtickets te komen en een lijstje met prak- de Syriëganger zelf zijn geplaatst), zijn ze niet tische spullen: een “paklijst”. Opvallend was dat meegenomen in de analyse. de lijst maar enkele dagen op de accounts was te vinden en vervolgens was verdwenen. In het commentaar onder een van de posts werden vóór Conclusie hun verwijdering opmerkingen geplaatst over het Facebook-posts van Syriëgangers kunnen in- gevaar van het plaatsen van dergelijke posts. “De zichten verschaffen in hun belevingswereld. Wat AIVD leest mee”, zo werd in een van de reacties maakt een Nederlandse of Belgische strijder in gewaarschuwd. Syrië mee en hoe kijkt hij/zij aan tegen het land van herkomst? Uit de onderzochte Nederlandstalige Uit andere posts blijkt dat sommige Syriëgangers posts van elf van deze Nederlandse en Belgische de discussie die in Nederland over hen gaande Syriëgangers blijkt dat bij alle subjecten ge- is, goed volgen. Twee van hen plaatsten filmpjes weld, zowel in ideologische als praktische zin, waarin ze Nederlanders en Belgen oproepen vra- een belangrijke rol speelt in hun wereldbeleving. gen te stellen over de strijd in Syrië en het leven De meeste posts refereren aan de strijd in Syrië als strijder. De vraag-antwoord-sessies hebben waaraan zij deelnemen of zij verheerlijken in volgens de Syriëgangers tot doel “tegenwicht meer algemene zin de jihadistische strijd en het te bieden” aan het door de “westerse media” en martelaarschap. Bovendien blijkt dat sommige “terrorisme-deskundigen” gepresenteerde beeld Syriëgangers concrete gewelddadigheden, zoals van Syriëgangers. Ook reageren ze op aange- executies en andere lijfstraffen, in hun omgeving kondigde overheidsmaatregelen die tegen hen vergoelijken of dat ze zelf(s) bij deze geweldda- worden genomen. Zowel een Belgische als een digheden betrokken zijn.

18 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 De meeste onderzochte Syriëgangers postten analyse toe te passen op discussies die gevoerd niet of nauwelijks berichten die betrekking heb- worden op, bijvoorbeeld, Facebook-profielen van ben op Nederland of België; zij lijken zich niet Syriëgangers, om te bepalen of en in hoeverre zij (meer) bezig te houden met ontwikkelingen in ei- een radicaliserende en wervende invloed hebben gen land. Een klein aantal van hen is hun land van op mensen in hun land van herkomst. herkomst echter niet vergeten: ze roepen op tot het plegen van geweld in hun land van herkomst Dit onderzoek biedt evenmin inzicht in de vraag en roepen Nederlandse en Belgische moslims hoe het radicaliseringsproces van Syriëgangers is op naar Syrië te reizen. Deze Syriëgangers tonen verlopen. Wél geeft de aangetroffen content aan- daarnaast hun afkeer tegen geweld dat zich richt leiding te veronderstellen dat er van verregaande op moslims in Nederland en overheidsmaatrege- radicalisering onder Syriëgangers sprake is. De len tegen (potentiële) Syriëgangers. content onderstreept daarmee de noodzaak van uitgebreidere en meer structurele monitoring van Deze inzichten zijn gebaseerd op slechts een sociale media, om beter inzicht te verkrijgen in de beperkt aantal observaties. Desondanks kan op dreiging die uitgaat van Syriëgangers voor de lan- basis van deze eerste eenvoudige analyse een den van herkomst. En zelfs dan is het belangrijk aantal tentatieve conclusies worden getrokken te beseffen dat het ontstane dreigingsbeeld mo- die een bijdrage kunnen leveren aan een nuance- gelijk maar een beperkte afspiegeling is van de ring van het beeld dat we van Syriëgangers heb- werkelijke bedreiging die Syriëgangers voor hun ben. Daarnaast biedt deze analyse aanknopings- samenleving van herkomst vormen; Syriëgangers punten voor verder onderzoek dat kan leiden tot zijn immers veiligheidsbewust en een deel is dui- beter inzicht in de dreiging die van Syriëgangers delijk doordrongen van de mogelijke juridische uitgaat. Deze studie toont aan dat een deel van en maatschappelijke implicaties van wat ze op de Syriëgangers (twee van de elf), gezien hun ex- Facebook melden. pliciete oproep aanslagen te plegen in Nederland en België, als een acuut gevaar kan worden be- Het bestuderen van sociale media biedt derhalve schouwd voor de landen van herkomst. Ook kun- slechts beperkt inzicht in de leefwereld en denk- nen zij, onder andere door persoonlijk gedeelde beelden van Syriëgangers. Geweld, in welke vorm tips en ervaringen over het reizen naar Syrië, een dan ook, speelt daarin een bijzonder grote rol. De rekruterende rol spelen. dingen die ze daarover zeggen onderstrepen de zorgen die over dit fenomeen geuit zijn. De con- De vraag of Nederlandse en Belgische personen crete (voor)beelden uit deze studie maken het ook gehoor geven aan deze oproep, blijft onbe- dreigingsbeeld bovendien explicieter en inzichte- antwoord in dit artikel, evenals de vraag welke lijker. Het toont de enorme kloof tussen de leef- invloed de door Syriëgangers verspreide pro-ji- wereld van de Syriëgangers en die in hun landen hadistische content heeft op hun (online-)omge- van herkomst, een gegeven dat meegenomen ving. Om de discussie over deze ‘rekruterende zou moeten worden in het debat over wat te doen rol’ van Syriëgangers te bevorderen, ligt het naar met personen die uiteindelijk vanuit Syrië weer te- ons inzicht voor de hand een meer kwalitatieve rugkeren naar Nederland of België.

Noten

1 In dit artikel wordt de term ‘Syriëganger’ gebruikt om Nederlanders en algemeen bezighoudt, voor deze fase nog niet goed in kaart te brengen Belgen aan te duiden die de afgelopen jaren naar Syrië en mogelijk naar en te analyseren. Bovendien werden zeven van de elf in deze studie delen van Irak zijn gereisd en zich daar hebben aangesloten bij gewa geanalyseerde Facebook-accounts in de periode juli-augustus verwij pende islamitische groeperingen. derd; het was daarom niet mogelijk de content van de meeste accounts 2 In dit artikel wordt de afkorting ISIS gebruikt. Hoewel deze beweging over deze periode te analyseren. tegenwoordig wordt aangeduid met de afkorting IS (Islamitische Staat), 8 In dit artikel zullen de posts niet herleidbaar zijn tot specifieke Facebook- is voor ISIS gekozen omdat de geanalyseerde Facebook-posts veelal accounts en hun beheerders. Gelet op de gevoeligheid van de materie stammen uit een periode waarin Islamitische Staat nog niet door ISIS is er onder andere geen lijst van onderzochte personen bijgevoegd. was uitgeroepen. Daarnaast hebben we de gebruikte data geanonimiseerd door herleid 3 Algemene Inlichtingen en Veiligheidsdienst, ‘Transformatie van het jiha bare informatie aan te passen of weg te laten. Dit heeft verder geen disme in Nederland’, 2014. gevolgen voor de strekking van de vertogen. 4 The Soufan Group, Foreign Fighters in Syria, New York: The Soufan 9 De op de elf geselecteerde accounts aangetroffen posts zijn onderwor Group, 2014 (www.soufangroup.com). pen aan een manifeste en latente inhoudsanalyse, d.w.z. het onderwerp 5 Persconferentie bij presentatie AIVD jaarverslag 2013; Dreigingsbeeld van een post is bepaald aan de hand van de beelden, specifieke woor Terrorisme Nederland 36. den of de onderliggende betekenis van de gehele post of teksten die zij 6 ‘Waarom keerden al 70 Syriëstrijders terug naar België?’, De Morgen, bevat. Alle in dit artikel vermelde posts zijn in de originele tekst (dus met online op 22 oktober 2014 via http://www.demorgen.be/dm/nl/9616/ eventuele schrijf- en stijlfouten) weergegeven. Onrust-in-het-Midden-Oosten/article/detail/1906704/2014/06/03/ 10 Foto in bezit van auteurs. Waarom-keerden-al-70-Syriestrijders-terug-naar-Belgie.dhtml 11 Foto in bezit van auteurs. 7 Het betreft de periode waarin Islamitische Staat (IS, voorheen ISIS) nog 12 Foto in bezit van auteurs. niet het beeld van de strijd in Syrië en Irak domineerde. Gelet op de recente snelle ontwikkelingen in de regio is wat de Syriëgangers in het

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 19 Tony van der Togt Russisch Eurazianisme als anti-westers project Imperium 2.0?

Het Russische optreden rond Oekraïne werpt vragen op naar de beweegredenen van het Kremlin

om zich steeds scherper af te zetten tegen het Westen. Hierbij neemt Rusland nu niet alleen de

Verenigde Staten (en de NAVO) op de korrel, maar ook de Europese Unie, vanwege haar optreden

in wat Rusland als de eigen invloedssfeer beschouwt. Hoe komt het dat Rusland afscheid lijkt te

nemen van zowel verdere economische integratie met Europa als van een op westerse normen en

waarden gebaseerd politiek model?

e machthebbers in het Kremlin stellen lan- Hoe komt het dat Rusland afscheid lijkt te ne- den als Oekraïne voor een harde keuze: men van zowel verdere economische integratie D ofwel aansluiting bij een door Rusland met Europa als van een op westerse normen en gedomineerde Euraziatische Economische Unie waarden gebaseerd politiek model? Vanwaar dit ofwel associatie en verdere (handels-)politieke in- alternatieve integratie-model, dat met zware poli- tegratie met de EU. Een tussenweg lijkt zich in tieke, economische en, in het geval van Oekraïne, Russische optiek niet aan te dienen. zelfs militaire middelen wordt afgedwongen? En, tot slot, welke rol speelt het Euraziatisch gedach- Uit recent verschenen studies1 blijkt de Russische tegoed als ideologie en wat zegt dit over Poetins prioriteit van integratie in Euraziatisch verband denken en zijn uiteindelijke doelstellingen? bovendien niet primair te zijn ingegeven door economische motieven. Het lijkt het Kremlin vooral te gaan om het corrigeren van de gevolgen van Ruslands afscheid van het uiteenvallen van de Sovjetunie, wat president transformatie in westerse zin Poetin in 2005 nog “de grootste geopolitieke ca- en van integratie in bredere tastrofe van de 20ste eeuw” noemde. Het is dus Europese kaders vooral een geopolitiek project van Poetin c.s., In zijn rede voor de Duitse Bondsdag van 25 sep- voor wie het ondenkbaar is dat Rusland iets an- tember 2001 was president Poetin nog zeer po- Tony van der Togt is ders is dan een (regionale) grootmacht die zelf zijn sitief over het bredere proces van Europese in- Senior Research Fellow eigen plaats op het wereldtoneel bepaalt. tegratie en over de gemeenschappelijke culturele bij Instituut Clingendael, waarden die Europese volkeren verbinden.2 In gespecialiseerd in Russisch Een dergelijk ‘Russisch Imperium 2.0’ wordt ook de relaties met de EU zette Rusland in de navol- buitenlands beleid en ideologisch onderbouwd. Dit hernieuwde imperi- gende jaren dan ook actief in op het creëren van relaties tussen Rusland alisme steunt naast Russisch nationalisme en pa- gemeenschappelijke ruimtes op de volgende vier en de EU. Voorheen was triottisme ook op het Euraziatisch gedachtegoed. terreinen: Economie; Vrijheid, veiligheid en justi- hij als Oost-Europa-expert In deze intellectuele traditie heeft een Russisch tie; Externe veiligheid; en Onderzoek en onder- werkzaam in diverse func- Rijk een geheel eigen (niet-westerse) identiteit, wijs (incl. cultuur). Daarbij was de inzet van de EU ties bij het ministerie van met eigen normen en waarden en een daarbij sterk gericht op ondersteuning van Rusland in de Buitenlandse Zaken in Den passend politiek systeem. Transformatie in wes- transitie naar een markteconomie en een demo- Haag, Moskou, Almaty en terse zin en diepere integratie met de EU zijn niet cratische rechtsstaat, in de veronderstelling dat St. Petersburg. meer aan de orde. dit ook was wat Rusland zelf wenste.

20 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Na de ‘kleurenrevoluties’ van 2003/2004 in nu ook aan de Europese bemoeienis met het Georgië en Oekraïne maakte het Kremlin echter Russische ‘nabije buitenland’ paal en perk wor- steeds vaker duidelijk dat de politieke transitie den gesteld. De EU toonde zich te veel een con- in Russische optiek voorbij was. Buitenlandse current in de relaties met landen als Oekraïne. inmenging was in de Russische ‘soevereine de- Rusland vond dat de EU onder het mom van mocratie’ niet langer gewenst. Ook premier ‘Oostelijk Partnerschap’ bezig was een eigen in- Balkenende werd hierop door president Poetin vloedssfeer te scheppen en te veel westerse de- hard toegesproken bij zijn bezoek aan Moskou mocratie en markteconomie te promoten in de eind 2007. Het Nederlandse MATRA-programma Russische achtertuin. Voor Rusland dienen ex- ter ondersteuning van maatschappelijke transfor- sovjetstaten toe te treden tot de (feitelijk door matie was feitelijk niet langer welkom.3 Rusland geleide) Euraziatische Economische Unie.5 Een zelfstandige relatie tussen die landen Op economisch gebied leek Rusland onder en de EU is voor Moskou onaanvaardbaar. president Medvedev aanvankelijk nog vast te houden aan bredere integratie en toena- Economisch gezien blijft Rusland er inmiddels al- dering tot de EU. Modernisering van econo- les aan gelegen de energie-afhankelijkheid van de mie en maatschappij was een speerpunt van EU-lidstaten optimaal uit te buiten en tegelijkertijd Medvedev. In die jaren werd dan ook een reeks de eigen kwetsbaarheid zoveel mogelijk te beper- In de relaties van ‘Moderniseringspartnerschappen’ onderte- ken door een reeks van maatregelen: beperking kend met de EU en met EU-lidstaten afzonderlijk, van buitenlandse investeringen in ‘strategische met de EU is er waaronder Nederland. sectoren’, beperking van buitenlandse aandelen in Russische media en de ‘de-offshorisatie-cam- vanuit Moskou Met het heraantreden van president Poetin in pagne’ om Russisch vluchtkapitaal uit het buiten- 2012 begon het beeld echter scherp te kantelen. land terug te halen. Ook de kwetsbaarheid van een koude neo- Op binnenlands-politiek gebied werd de (buiten- Russische politici en hoge ambtenaren door het parlementaire) oppositie steeds meer aan ban- bezitten van onroerend goed en bankrekeningen isolationistische den gelegd, moesten niet-gouvernementele or- in het buitenland wordt zoveel mogelijk beperkt. ganisaties met buitenlandse ondersteuning zich Ten slotte is wetgeving in voorbereiding om in wind gaan laten registreren als ‘foreign agent’ en dreigden antwoord op sancties beslag te kunnen leggen sterkere controles op het gebruik van sociale me- op buitenlandse activa in Rusland van bedrijven waaien, die dia op internet. Onder invloed van conservatieve uit ook EU-lidstaten. activisten en politici vanuit de nauw met de staat voorlopig nog verbonden Russisch-Orthodoxe Kerk werd het Al met al is er vanuit het Kremlin in de relaties met belang van traditionele normen en waarden be- de EU een koude neo-isolationistische wind gaan niet lijkt te gaan nadrukt en wetgeving aangenomen om minderja- waaien, die voorlopig nog niet lijkt te gaan liggen. rigen te beschermen tegen “niet-traditionele sek- liggen suele relaties”. Euraziatische Unie als Poetins Het is dan ook niet verwonderlijk dat de invulling strategische project voor van de vier eerdergenoemde gemeenschappe- Rusland lijke ruimtes tussen de EU en Rusland eveneens In de aanloop naar de verkiezingen in 2011/2012 steeds verder ging stagneren.4 De modernise- publiceerde premier Poetin een artikel onder de ringspartnerschappen uit de tijd van Medvedev titel ‘A new integration project for Eurasia: the fu- bleken grotendeels een dode letter. En zo wa- ture in the making’.6 Hierin presenteerde Poetin ren de onderhandelingen over een nieuw part- de Euraziatische Unie als een strategisch project nerschaps- en samenwerkingsakkoord tussen voor Rusland tegen de achtergrond van de finan- Rusland en de EU feitelijk al vastgelopen nog ciële crisis en veranderende machtsverhoudingen voordat zij naar aanleiding van de Oekraïne-crisis in de wereld: de Verenigde Staten en de Europese werden opgeschort. Rusland wenst niet langer Unie zijn verzwakt en de economische toekomst partner te zijn op door de EU gestelde voorwaar- ligt in Azië. De Euraziatische Unie is ook een in- den. strument om de Russische positie in Azië te versterken. Het ontstaan van de Oekraïne-crisis was een rechtstreeks uitvloeisel van de binnenlands-po- Verder is de Euraziatische Unie voor Poetin een litieke veranderingen in Rusland zelf. Op grond tussenstation naar bredere mondiale economi- hiervan was Rusland ook de relaties met de EU sche integratie, waarbij de Unie onder leiding van gaan heroverwegen. In Russische optiek moest Rusland betere voorwaarden kan afdwingen en

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 21 de wereldordening met andere BRICS-landen kan tieke elite in Rusland, bij wie ook de economische helpen omvormen, zodat niet langer het Westen en financiële macht is geconcentreerd, lijkt te con- of de Verenigde Staten als monopolistische su- cluderen dat haar belangen momenteel het meest permacht de dienst uitmaken. zijn gediend met een zekere afstand tot Europa en een grotere gerichtheid op Azië. Bijkomend voor- Voor de relatie met de EU lijkt Poetin in te zien deel is dat China niet over vervelende thema’s als dat modernisering van de Russische economie mensenrechten zal beginnen. in westerse zin toch niet gaat lukken en dat een economische integratie in bredere Europese ka- Het Russische optreden rond Oekraïne heeft er ders voor Rusland thans onvoldoende voordelen echter wel toe geleid dat niet alleen Oekraïne biedt. Vandaar een voorlopige concentratie op (voorlopig) voor deze EAEU verloren is gegaan, Euraziatische integratie, waarbij Rusland opti- maar dat ook andere lidstaten gaan twijfelen maal gebruik kan maken van de kwetsbaarheden over de politieke risico’s die er voor hen aan dit van post-sovjetstaten, die nog altijd op diverse Russische project kleven. Zo zinspeelde presi- wijzen met Rusland zijn verbonden. Hier kan het dent Nazarbajev al op een mogelijk uittreden van spel nog worden gespeeld via machtsrelaties en Kazachstan uit de EAEU als onvoldoende met hoeft Rusland geen rekening te houden met mul- Kazachstaanse belangen rekening wordt gehou- tilaterale of supranationale regelgeving, zoals in den. Wat dat betreft heeft Poetin zich tot nu toe de relatie met de EU. meer een goed tacticus getoond dan een be- kwaam strateeg. Poetin ziet de Voor de ex-sovjetstaten betekent dit in de optiek van het Kremlin allereerst een verplichte aan- EAEU primair sluiting bij de Euraziatische Economische Unie Euraziatische denkers en (EAEU) waarmee de feitelijke macht en controle Russische nationalisten: op als een geopo over hun externe economische relaties groten- zoek naar een ideologie deels bij Moskou komen te liggen. In deze visie In de aanloop naar de presidentsverkiezingen in litiek project: past het niet dat deze staten zelfstandig, en bui- 2012 speelde Poetin sterk in op breed levende ten Rusland om, nauwe economische en poli- nationalistische gevoelens en een zekere herle- herstel van de tieke relaties met de EU ontwikkelen, en al hele- vende nostalgie naar de goede dingen uit de sov- maal niet wanneer dit aansluiting bij een door het jettijd. Hij bouwde in zijn optredens voort op zijn Russische re Westen bepaald integratie-model zou betekenen. eerdere anti-westerse en vooral anti-Amerikaanse standpunten. De unipolaire (door de Amerikanen gionale groot Zo werd president Janoekovitsj gedwongen af te geleide) wereldorde moet in Poetins visie worden zien van een Associatieverdrag met de EU, werd vervangen door een multipolaire ordening, waar- machtstatus op Armenië gedwongen tot de EAEU toe te treden en bij Rusland weer een van de leidende wereldmo- worden inmiddels Oekraïne, Moldova en Georgië gendheden moet zijn. De jaren van vernedering het wereldtoneel vanwege hun Associatieverdragen met de EU be- zijn voor Rusland voorbij: Rusland dient als poli- dreigd met handelssancties, wanneer niet met tieke, economische en culturele macht in de we- Russische bezwaren rekening wordt gehouden. reld weer serieus genomen te worden. Ook de or- Zelfs tijdelijk uitstel van de inwerkingtreding van ganisatie van grote sportevenementen in Rusland het Oekraïense Associatieverdrag met de EU tot (waaronder de recente Olympische Winterspelen 2016 is voor Rusland onvoldoende; het verdrag in Sotsji en de WK Voetbal in 2018) moet bijdra- zou moeten worden aangepast in door Rusland gen aan het nieuwe Russische imago. gewenste zin. Na de teloorgang van het communisme was een De EAEU, die op 1 januari 2015 in werking moet bredere discussie op gang gekomen over de iden- treden met als leden Rusland, Wit-Rusland, titeit van Rusland en zijn plaats op het wereldto- Kazachstan en Armenië (en wellicht Kyrgyzstan), neel. Daarbij werd allereerst aansluiting gezocht wordt in het Westen vaak beschouwd als vooral bij traditionele normen en waarden zoals gepre- een economisch integratieproject met als voor- dikt in de Russisch-Orthodoxe Kerk, waarmee de beeld de EU. Poetin ziet de EAEU echter primair als staat altijd al nauwe banden onderhoudt. En te- een geopolitiek project: herstel van de Russische gelijkertijd werden allerlei nationalistische en pan- regionale grootmachtstatus op het wereldtoneel, slavistische ideeën populair en probeerden zowel een soort Russisch Imperium 2.0.7 Binnenlands- de ‘partij van de macht’ als diverse oppositiepartij- politiek is dit herstel van Rusland als regionale en hiermee hun voordeel te doen. Berucht werden grootmacht cruciaal in een politiek klimaat waarbij de jaarlijkse ‘Russische marsen’ op 4 november, nationalisme de boventoon voert. De kleine poli- waarbij vooral de meer extreme nationalisten van

22 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 zich laten horen met hun vaak antisemitische en Eurazianisme sluit ook goed aan bij intellectuele racistische standpunten. Kaukasiërs en Centraal- tradities in Rusland. Vroegere wetenschappers en Aziaten moeten het daarbij speciaal ontgelden. filosofen als Lev Goemiljov en Aleksandr Panarin mogen op warme belangstelling rekenen.9 Ook in het officiële culturele beleid wordt de laat- Goemiljov legde sterk de nadruk op het unieke et- ste tijd meer de nadruk gelegd op Russisch pa- nisch gemengde karakter van het Russische volk triottisme onder leiding van een minister die het en de Moskovische staatsvorming onder invloed belangrijk vindt ‘mythes’ rond de Russische ge- van de Mongolen. Panarin vulde Eurazianisme schiedenis te ontmaskeren: alle goeds komt voor- vooral cultureel in en lijkt daarmee een Russische al uit Rusland zelf en alle verderfelijke invloeden aanhanger van Huntingtons idee van een “Clash uit het buitenland. Rusland is nu eenmaal geen of Civilisations”. Europa, en al helemaal niet het perverse Europa van Conchita Wurst.8 De Sovjet-versie van de De meest spraakmakende Euraziatische ideo- Grote Vaderlandse Oorlog wordt heilig verklaard loog van het moment is echter Aleksandr Doegin. en de schoolboeken in die zin aangepast: Stalin Hij presenteert de strijd in Oekraïne als een gehad misschien wel fouten gemaakt, maar hij was vecht tussen de Atlantische en de Continentale wel de effectieve manager en grote strateeg die werelden. Oekraïne wordt daarbij niet als een de Sovjetunie tot supermacht had gemaakt. eigen onafhankelijke staat of natie gezien, maar behoort tot de ‘Russki Mir’ (de Russische we- Handig inspelend op de herlevende sovjet-nostal- reld). Doegin biedt ook de ideologische recht- gie ontstond zo ook de behoefte aan een nieuwe vaardiging voor het ‘Novorossija’ dat nationalisti- imperiale ideologie die breder moest zijn dan puur sche krachten (gesteund door het Kremlin) in het Russisch nationalisme. Het Euraziatische gedach- oosten en zuiden van Oekraïne willen vestigen. tegoed, dat in de jaren twintig en dertig van de Andersdenkenden in Rusland zelf worden door vorige eeuw vooral in emigrantenkringen was ont- Doegin als verraders en volksvijanden weggezet. staan, bood hierbij uitkomst. In dit denken staat centraal dat het grote Rusland alleen als een (mul- Het blijft onduidelijk in hoeverre Poetin persoon- tinationaal) imperium kan bestaan met een geheel lijk al deze ideeën deelt. Zeker is wel dat dit geo- eigen karakter dat zich niet laat vermengen met politieke en Euraziatische gedachtegoed populair westers liberalisme, fascisme of zelfs commu- is in de kringen van adviseurs rond het Kremlin nisme. Het eeuwige Rusland wordt hierbij gepre- en dat de spindoctors van het Kremlin hiervan in senteerd als een alternatief model van een land de propaganda gretig gebruik maken. Hierdoor dat ook geen anderen nodig heeft en dat vanuit ontstaat in de Russische publieke opinie een ze- de eigen unieke identiteit zijn door de geschie- kere dynamiek, waardoor het moeilijk zal zijn het denis voorbestemde plaats zal vinden. Allemaal streven naar Imperium 2.0 op te geven en bijvoor- elementen die ook Poetin en zijn machtselite bin- beeld de ‘freedom fighters’ in Novorossija te laten nenlands-politiek goed uitkomen in hun neo-isola- vallen. Mocht Poetin dat laatste toch doen, dan tionistische koers in de relatie met Europa. staan er wellicht nog hardere imperialisten klaar om het van hem over te nemen.

Noten

1 Kadri Liik (red.), Russia’s ‘Pivot’ to Eurasia, Londen: European Council 5 Zie ook Niels Smeets, ‘De Euraziatische Economische Unie (EAEU) als on Foreign Relations, 2014; Nicu Popescu, Eurasian Union: the real, the nieuwe uitdager van de EU?’, Internationale Spectator, september 2014, imaginary and the likely, Parijs: EU ISS, 2014 (Chaillot Paper, nr. 132); blz. 48-51. S. Frederick Starr & Svante E. Cornell (red.), Putin’s Grand Strategy: The 6 http://www.russianmission.eu/en/news/article-prime-minister-vladimir- Eurasian Union and Its Discontents, Washington/Stockholm: Central putin-new-integration-project-eurasia-future-making-izvestia-3- (artikel Asia-Caucasus Institute/Silk Road Studies Programme, 2014. Izvestia, 3 oktober 2011; geplaatst op de website van de Russische 2 https://www.bundestag.de/kulturundgeschichte/geschichte/gastredner/ vertegenwoordiging bij de EU in Engelse versie op 10 oktober 2011); putin/putin_wort/244966 Smeets, a.w. noot 5. 3 Tony van der Togt, ‘Wantrouwen en betrokkenheid: het verhaal van 7 Starr & Cornell (red.), a.w. noot 1; Marcel van Herpen, Putin’s wars. The een complexe relatie. Diplomatieke betrekkingen tussen Nederland rise of Russia’s new imperialism, Lanham/Boulder/New York/Toronto/ en Rusland 1942-2013’, in: Nicolaas Kraft van Ermel & Hans van Plymouth: Rowman and Littlefield, 2014. Koningsbrugge, Nederland en Rusland, een paar apart? 400 jaar 8 Onder deze naam won de Oostenrijkse zanger en travestiet Tom Nederlands-Russische betrekkingen, Groningen, 2013, blz. 66-90. Neuwirth dit jaar in Kopenhagen het Eurovisie Songfestival. 4 Ian Bond, The EU and Russia: Uncommon Spaces, Londen: Centre for 9 Marlène Laruelle, Russian Eurasianism. An Ideology of Empire, European Reform, 2014. Washington/Baltimore: Woodrow Wilson Center Press/Johns Hopkins University Press, 2012.

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 23 Nicolaas A. Kraft van Ermel Russia Today: Ruslands internationale spreekbuis voor ‘soft power’?

De huidige gespannen relaties tussen Rusland, Oekraïne en het Westen worden gekenmerkt door

een heuse mediaoorlog – een oorlog die wordt uitgevochten in zowel de nieuwe als ook de oude

media, bijvoorbeeld via televisiezenders. Een van de spelers daarin is de Engelstalige Russische

televisiezender Russia Today (sinds 2009 simpelweg RT1). In diverse Nederlandse kranten wordt

de televisiezender steevast een propagandazender genoemd, zonder dat daarvoor echt hele ster-

ke argumenten worden gegeven. Het is daarom uitermate relevant te analyseren wat voor televi-

siezender RT nu werkelijk is. Bovendien kan de casus ons ook het een en ander vertellen over de

buitenlandse politiek van het Kremlin.

oor de buitenlandse politiek van Rusland die tot de sfeer van ‘soft power’ gerekend kun- geldt dat deze van oudsher steunt op nen worden (het zijn vooral de Europese ideeën V ‘harde’ machtspolitiek. In de recente geen economische voordelen die Europa naar bui- schiedenis zijn daarvan legio voorbeelden te vin- ten toe zijn aantrekkingskracht geven), is Rusland den, zoals het stoppen van gasleveranties aan meer van de bovengenoemde harde machtspoli- Oekraïne in 2006 en 2009, het Russische optre- tiek. Reeds in 2006 schreef Ruslandkundige Marc den in Georgië in 2008 en dit jaar op de Krim, Jansen in dit medium dat Rusland “vooral respect en de huidige situatie in de Oekraïense regio’s heeft voor concurrenten die ontzag inboezemen, Donetsk en Loehansk. Rusland lijkt bereid eco- terwijl de EU bestaat bij gratie van samenwerking nomische en militaire middelen in te zetten en en overleg; zij beschikt over ‘soft power’ veeleer het heeft er alles van weg dat dit tot de kern van dan harde machtsmiddelen.”3 Poetins buitenlandbeleid behoort. Soms lijkt het alsof Rusland en Europa de wereld radicaal anders begrijpen: Waar de Europese Unie haar Soft power en RT vooral als een postmoderne wereld ziet (waarin Rusland lijkt inderdaad weinig gevoelig voor eni- Nicolaas A. Kraft gedeelde belangen, soevereiniteitsoverdracht en gerlei soft power-politiek uit Europa of andere van Ermel, MA is de inzet van vreedzame middelen tot de kern van westerse landen. Dat wil echter niet zeggen dat als staflid verbonden de spelregels behoren), lijkt Rusland de wereld Rusland niet ook soft power-middelen heeft ont- aan het Nederland- nog sterk op te vatten als een zero-sum game, dekt om het eigen gedachtengoed te verspreiden Rusland Centrum van de waarin rivaliteiten en machtspolitiek fungeren als en de eigen politieke doelen te bereiken. In 2011 Rijksuniversiteit Groningen. centrale elementen.2 betoogde de Russische politiek analist Dmitry Zijn specialisme is contem- Trenin, verbonden aan het Moskouse Carnegie poraine geschiedenis van Hierbij hoort een duidelijk verschil van aanpak: Centre, dat Rusland af moest zien van zijn hui- Rusland, Oekraïne en Polen. terwijl Europa zich vooral bedient van middelen dige buitenlandse politiek waarvan de kern be-

24 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 staat uit het herwinnen van Ruslands status als Rusland te verbeteren. Zo werd in datzelfde jaar grootmacht. In Trenins ogen moet Rusland veel- Svetlana Mironjoeka, een PR-adviseur, benoemd eer inzetten op soft power-middelen en daarbij tot hoofd van staatspersbureau RIA Novosti. In bijvoorbeeld gebruik maken van de status van 2005 werd RT gelanceerd met een staf van ruim lingua franca die het Russisch in de voormalige 500 man, onder wie 200 journalisten (waarvan Sovjetunie geniet.4 70 uit het buitenland) en met bureaus in Londen, Washington, Jeruzalem en Brussel. Het budget Het feit dat Trenin gecharmeerd is van soft power van de TV-zender, ruim 30 miljoen dollar op jaar- wil natuurlijk nog niet meteen zeggen dat het re- basis, werd door de staat gedekt en was sterk gime van Poetin dat ook is. Toch heeft het Kremlin aan RIA Novosti verbonden. Het station zou het zelf ook geopteerd voor een zekere mate van geesteskind zijn geweest van Michail Lesin, ad- soft power. In 2006 betoogde Fiona Hill, verbon- viseur van Poetin, die al in 2001 had betoogd dat den aan Brookings Institution, dat vanaf de eer- “Rusland zichzelf moest promoten, anders zullen ste paar jaar van deze eeuw Poetin wel degelijk we altijd als beren worden beschouwd”. In alle oren heeft gehad naar soft power-middelen. Zo toonaarden werd ontkend dat het Kremlin zich in- heeft Poetin in 2004 in het kader van een bijeen- houdelijk met RT zou gaan bemoeien.8 Het werd komst van de Russische ambassadeurs gesteld dus voorgesteld alsof het station een echt soft dat Rusland gebruik moest maken van het “his- power-instrument zou zijn, dat vooral het imago torisch krediet van vertrouwen en vriendschap” in van Rusland moest verbeteren en geen propa- de banden met voormalige Sovjetstaten. Poetin gandazender zou worden. betoogde dus dat soft power-politiek wel degelijk Is Russia Today door Rusland kon worden aangewend. Hij voeg- De casus Borodin/Elderenbosch de daaraan toe dat dit bijvoorbeeld gedaan kon We kunnen een project echter niet louter op zijn een Russische worden door het inrichten van informatie- en cul- doelstellingen beoordelen, maar we moeten ook tuurcentra voor Russische expats.5 en vooral kijken naar de resultaten. Dat doen we ‘Al-Jazeera’ of aan de hand van de berichtgeving over een aan- In zijn betoog legt ook Trenin de nadruk op het tal onderwerpen. Als eerste van deze graadme- niets anders dan inzetten van dergelijke middelen; zijn voorge- ters gebruiken we hier de casus Dmitri Borodin/ stelde precieze invulling is echter een andere, Onno Elderenbosch uit 2013. De Russische di- een Engelstalige t.w. het oprichten van een Russische versie van plomaat Dmitri Borodin werd op 6 oktober door Al-Jazeera, een onafhankelijk televisiestation dat politie in zijn huis in Scheveningen opgepakt, na- spreekbuis van op een objectieve en degelijke wijze verslag zou dat buren bezorgd de politie gebeld hadden om- doen en daarmee binnen de Russischtalige we- dat Borodin in schijnbaar beschonken toestand het Kremlin reld Ruslands soft power kan doen gelden.6 zijn kinderen mishandelde. De Nederlandse diplomaat Elderenbosch werd enkele dagen later In de praktijk bestaat er zoiets als wat Trenin in zijn Moskouse appartement mishandeld en voorstelt: de in 2005 opgerichte Engelstalige te- gekneveld, terwijl zijn appartement door onbe- levisiezender7 en bijbehorende website Russia kenden overhoop werd gehaald en beklad met Today kan mogelijk een nog grotere rol spelen in de letters LGBT, een verwijzing naar de kritische het gebruik maken van Ruslands soft power dan houding die in Nederland leefde ten aanzien van een Russischtalige zender zou kunnen. De vraag de Russische anti-homopropagandawetten.9 is echter of RT wel een Russische ‘Al-Jazeera’ is, of gewoon een Engelstalige spreekbuis van het De berichtgeving van RT in het geval van Borodin regime, die niets anders doet dan Russische pro- oogt heel zakelijk: er wordt gesproken over de ge- paganda verspreiden. pikeerde reactie van de Russische autoriteiten op deze schending door Nederland van de Weense Conventies. Eén signaal verraadt echter dat RT Berichtgeving van RT: een niet de intentie heeft het nieuws te brengen, maar steekproef er een voor Rusland positieve draai aan te geven: Alvorens een beperkte steekproef te nemen van over de toestand waarin Borodin werd aangetrof- de berichtgeving van RT, is het zinvol enige or- fen, wordt simpelweg gezwegen.10 Ook de aan- ganisatorische en praktische zaken ten aanzien val op Elderenbosch wordt op eenzelfde zakelijke van RT op een rijtje te zetten. Bij haar lancering wijze behandeld, maar waar in de Nederlandse in 2005 had het er alle schijn van dat de doel- pers experts benadrukken dat de werkwijze die stelling van het station zou zijn het imago van de gemaskerde overvallers hanteerden zeer goed Rusland te versterken. Vanaf 2003 hanteerde het georganiseerd11 is en waarschijnlijk het werk is Kremlin immers een politiek om het beeld over geweest van een van de Russische veiligheids-

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 25 diensten of daaraan gelieerde instellingen,12 ge- sterke aanwijzingen dat in Rusland bloggers wor- beurt dat in de berichtgeving van RT niet en wordt den betaald om voor het regime positieve blogs dit aspect van de zaak geheel verzwegen.13 te schrijven en op discussiefora voor het regime positieve reacties achter te laten. Het Kremlin De zaak Arctic Sunrise heeft zodoende de beschikking gekregen over Een casus van een andere orde is de zaak Arctic een ‘leger’ aan ‘reageerders’ die door hun 24- Sunrise. De bemanning van het Greenpeace- uurs aanwezigheid het debat in de reacties een schip Arctic Sunrise werd in september 2013, tij- duidelijke kleuring kunnen geven. Harde bewijzen dens een demonstratie bij een boorplatform van zijn er echter niet voor, maar sinds 1999 zijn de Gazprom in het Noordpoolgebied, door Rusland Russische discussiefora veranderd van homoge- opgepakt en in eerste instantie aangeklaagd we- ne discussieplatforms naar platforms waarin 60 gens piraterij (de aanklacht werd later versoe- tot 80 procent van de reacties het regime duidelijk peld tot ‘hooliganisme’). Het schip werd door de ondersteunen.17 Russische kustwacht opgebracht. De bemanning kreeg uiteindelijk in december 2013 gratie en het schip mocht eerder dit jaar terugkeren naar zijn Krim-referendum Nederlandse thuishaven. De huidige situatie in Oekraïne en alles wat in het afgelopen jaar is voorgevallen, zou een prachtige De berichtgeving lijkt hier in eerste instantie de casus zijn om RT op te beoordelen. De hoeveel- zaak meer te behandelen op een journalistiek heid van berichten die hieromtrent op de websi- verantwoorde wijze: zowel vertegenwoordigers te van RT is gepubliceerd, is dermate omvang- van Greenpeace als die van de Russische staat rijk dat het in het kader van dit artikel onmogelijk worden aan het woord gelaten.14 Maar wie het is die berichtgeving op een afdoende manier te videofragment bij het artikel op de website van behandelen. Ik zal mij daarom beperken tot het RT bekijkt, moet die conclusie toch bijstellen.15 referendum dat op 16 maart 2014 op de Krim In het filmpje wordt terecht gewezen op het feit is georganiseerd en in de ogen van Rusland en dat Greenpeace de controverse niet schuwt en separatisten op de Krim voldoende juridische dat sommige methoden die Greenpeace tijdens aanleiding gaf voor de onafhankelijkheid van het demonstraties gebruikt, zeker niet onbetwist schiereiland en de daaropvolgende inlijving bij zijn. Hoewel er nergens direct een beschuldi- de Russische Federatie. De berichtgeving18 heeft ging wordt uitgesproken door de dienstdoende weinig weg van een kritische beschouwing waar- RT-journalist, Aleksey Yaroshevsky, wekt het slot toe een journalist verplicht zou moeten zijn. De van de reportage toch meer de indruk van een door de autoriteiten van de Krim bekend gemaak- litanie van aanklachten tegen Greenpeace. Zo te officiële uitslag, een grote meerderheid vóór wordt sterk benadrukt dat Greenpeace veelvuldig aansluiting bij Rusland met een hoge opkomst, onwettige middelen gebruikt om te protesteren wordt door RT klakkeloos overgenomen en als de (hetgeen precies aansluit bij de beschuldigingen stem van het volk gepresenteerd. van de Russische openbare aanklager, die be- weerde dat de demonstranten van Greenpeace Deze cijfers zijn echter hoogst twijfelachtig. De een gevaar vormden voor de op het boorplatform minderheid van Krim-Tataren (ongeveer 12% van aanwezige medewerkers van Gazprom).16 Het is de bevolking) zou het referendum immers hebben natuurlijk volstrekt legitiem een discussie te voe- geboycot, en ook van de ‘etnisch’ Oekraïense ren over de methoden die Greenpeace gebruikt bevolking (ongeveer 24%) mag verwacht worden voor zijn activisme, maar dit moet dan wel op een dat deze niet in het referendum zou participeren. transparante manier gebeuren en niet de indruk Dit alles maakt het hoge opkomstpercentage van wekken van een aanklacht waartegen vertegen- ruim 81% zeer ongeloofwaardig. RT vermeldt dat woordigers van Greenpeace zich niet konden vervolgens internationale waarnemers de stembus- dedigen. gang eerlijk is verlopen. Deze waarnemers waren in ieder geval niet afkomstig van een autoriteit op ‘Webbrigades’ het gebied van verkiezingswaarnemingen, want De website van RT geeft bezoekers ook de mo- de OVSE had geen verkiezingswaarnemers ge- gelijkheid te reageren op nieuwsberichten. Wat stuurd. Van de wel aanwezige waarnemers kan hierbij opvalt is dat, als het gaat om nieuwsbe- sterk aan hun onafhankelijkheid worden getwij- richten aangaande de Arctic Sunrise, de eerste feld: veel van hen zijn met diverse rechts-extre- paar reacties per definitie anti-Greenpeace zijn. mistische groeperingen in verscheidene landen Hierbij moet worden gewezen op het vermeende in verband gebracht.19 In het videofragment20 bestaan van zogenaamde ‘webbrigades’. Er zijn beweert het Poolse ex-parlementslid Mateusz

26 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Piskorski dat de stembusgang eerlijk is verlopen. nam on air ontslag bij RT, omdat zij niet langer Piskorski staat bekend vanwege zijn pan-Slavis- kon werken voor een nieuwsstation dat “de acties tische standpunten, waardoor hij niet iemand is van Poetin goedkeurt”23. In zijn reactie verweet RT aan wie de waarneming in dit specifieke referen- Wahl onprofessioneel gedrag en noemde de daad dum kan worden toevertrouwd. van Wahl een “zelfpromotiestunt”.24

Zeker ook vermeldenswaardig is dat RT in be- Het mag inmiddels duidelijk zijn hoe we RT moe- richtgeving ten aanzien van de situatie in Oekraïne ten beoordelen: RT kiest er, in de bovengenoem- met beeldmateriaal heeft gesjoemeld: (afschrik- de casussen, overduidelijk voor de politieke lijn wekkende) beelden uit andere conflicten, zoals in van het regime-Poetin te ondersteunen en schuwt Syrië of de oorlog in Georgië van 2008, worden daarbij niet de zaken dusdanig te verdraaien door RT gebracht als beeldmateriaal afkomstig dat de uitkomst voordeliger is voor het Kremlin. uit Oekraïne, met name Donetsk en Loehansk.21 Poetin mag dan wel in woorden hebben aange- geven dat Rusland zich meer op soft power-initiatieven moest gaan richten, maar in de praktijk Kritiek van eigen personeel moeten we concluderen dat RT niet het soft po- De manier waarop RT het nieuws brengt, komt het wer-middel is waar Dmitry Trenin in zijn pleidooi televisiestation niet zelden op kritiek te staan, ook voor meer Russische soft power op doelde. RT van het eigen personeel. Op 4 maart 2014 nam is toch vooral een middel voor het Kremlin om RT-presentator Abby Martin in de laatste minuut zijn gezichtspunt beter uit de verf te laten ko- van haar tv-programma afstand van Ruslands men en mogelijkerwijs ook ‘complotdenkers’ uit politiek in Oekraïne, onder het mom dat zij tegen het Westen over de streep te trekken. RT is dus “elke vorm van staatsinmenging in de zaken van een duidelijk propagandamiddel van het Kremlin. een andere soevereine natie” is. In een reactie Dit betekent dat de westerse toeschouwer die de liet RT weten dat deze het standpunt van Martin Russische taal niet machtig is en die wil weten respecteerde en dat er geen reprimandes zouden hoe het Kremlin ergens over denkt, zich zeer goed volgen. RT voegde daar echter wel aan toe dat tot RT kan wenden. Met serieuze nieuwsgaring het Martin naar de Krim zou sturen, zodat ze daar lijkt RT echter weinig te maken te hebben. Maar “zaken op een rijtje” kon zetten.22 Een dag later om dat te onderzoeken, is een veel grotere steek- voegde de in de Verenigde Staten gestationeerde proef van de berichtgeving van RT nodig dan de presentator Liz Wahl haar daad bij het woord: zij vier casussen in dit artikel.

Noten

1 RT moet niet verward worden met het eerder dit jaar opgerichte Rossija 12 ‘Vastgebonden en getrapt in zijn appartement’, NRC Handelsblad, 16 Segodnja (‘Rusland Vandaag’), een nieuwsorganisatie waarin persbureau oktober 2013. RIA Novosti en The Voice of Russia (het voormalige Radio Moskou) zijn 13 ‘Dutch diplomat attacked in Moscow amid rising tensions’ (http://rt.com/ opgegaan. news/dutch-diplomat-beaten-moscow-255/). 2 Margriet Drent, ‘De relaties van de EU met Rusland – twee verschillende 14 ‘ Russia launches piracy case over Greenpeace oil rig “attack”, to pro werelden’ (http://www.clingendael.nl/publication/de-relaties-van-de-eu- secute “regardless of nationality” ’ (http://rt.com/news/greenpeace-oil- met-rusland-%E2%80%93-twee-verschillende-werelden). criminal-piracy-273/). 3 Marc Jansen, ‘Zachte krachten versus grote-mogendhedenambities. 15 Ibid. Rusland en de Europese Unie’, Internationale Spectator, jrg. 60 (2006), 16 ‘Russia softens charges against Greenpeace activists from piracy to nr. 5, blz. 239-243, aldaar 243. hooliganism’ (http://rt.com/news/greenpeace-arctic-piracy-hooliga 4 Dmitry Trenin, ‘Modernizing Russian Foreign Policy’, Russian Politics and nism-629/). Law , jrg. 49 (2011), nr. 6, blz. 8-37, aldaar 18-19. 17 Anna Polyanskaya, Andrei Krivov & Ivan Lomko, ‘The Kremlin’s virtual 5 Fiona Hill, ‘Moscow Discovers Soft Power’, Current History, jrg. 105 squad’ (https://www.opendemocracy.net/article/russia-theme/the-krem (2006), nr. 693, blz. 341-347. lins-virtual-squad). 6 Trenin, a.w. noot 4, blz. 19. 18 ‘95.7% of Crimeans in referendum voted to join Russia - preliminary 7 Russia Today/RT heeft ook kanalen in het Arabisch en Spaans. results’ (http://rt.com/news/crimea-vote-join-russia-210/). 8 Andrew Osborn, ‘Russia’s “CNN” wants to tell it like it is’ (http:// 19 Timothy Snyder, ‘Far-Right Forces are Influencing Russia’s Actions in www.theage.com.au/news/world/russias-cnn-wants-to-tell-it-like-it- Crimea’ (http://www.newrepublic.com/article/117048/crimean-referen is/2005/08/15/1123958007022.html). dum-was-electoral-farce). 9 In dit licht moet ook worden opgemerkt dat op de website van RT 20 ‘95.7% of Crimeans…’, a.w. noot 18. niets te vinden is over de protesten tegen die wetten tijdens Poetins 21 Chiponda Chimbelu, ‘Fake news can ruin lives, says Stopfake.org bezoek aan Nederland in april 2013, ter ere van de officiële opening van founder’ (http://www.dw.de/fake-news-can-ruin-lives-says-stopfakeorg- het Nederland-Ruslandjaar. Ook heeft RT klaarblijkelijk geen aandacht founder/a-17684358). besteed aan de arrestatie van het Groningse raadslid en homorechten 22 ‘Russia TV host calls Ukraine intervention “wrong” on-air’ (http://www. activist Kris van der Veen en zijn reisgezelschap in juli 2013 wegens het bbc.com/news/world-europe-26440556). vermeende overtreden van de landelijke Russische anti-homopropagan 23 ‘Video: RT Anchor Quits On Air’ (http://www.thedailybeast.com/ dawet. cheats/2014/03/05/rt-anchor-quits-on-air.html). 10 ‘Netherlands apologizes over Russian diplomat arrest’ (http://rt.com/ 24 ‘RT reacts to anchor Liz Wahl quitting on air’ (http://rt.com/usa/rt-reacts- news/netherlands-apologize-russia-diplomat-938/). liz-wahl-042/). 11 Geert Groot Koerkamp, ‘Aanval op diplomaat Onno Elderenbosch zorg vuldig gepland’, Trouw, 17 oktober 2013.

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 27 Jan Marinus Wiersma Europese veiligheids architectuur op de tocht?

De Oekraïne-crisis heeft geleid tot een heftig debat over de vraag of deze crisis een nieuw tijdperk

inluidt en of ons continent opnieuw in gevaarlijk geopolitiek vaarwater verzeild is geraakt. Kunnen

de bestaande Europese samenwerkingsverbanden bijdragen aan een ommekeer in het huidige

conflict, of ten minste een brugfunctie vervullen? Dat is maar zeer de vraag.

ijdens de HJ Schoo-lezing van dit jaar de EU? Beide organisaties zijn, zeker op de wat zei minister van Buitenlandse Zaken langere termijn, uitgedaagd een antwoord te bie- T Timmermans: “Wij moeten de wereld weer den op de door Rusland geschapen voldongen meer zien zoals zij is en minder zoals wij wen- feiten, die op hun minst indruisen tegen de princi- sen dat zij zou zijn. Daar waar we belangen delen, pes waarvoor zij staan. Pure machtspolitiek past moeten we samenwerking niet uit de weg gaan, meer bij de NAVO, zoals de afgelopen maanden maar juist opzoeken. Daar waar we van mening ook gebleken is bij het in bescherming nemen verschillen moeten we de confrontatie niet uit de van een aantal Oost-Europese lidstaten. weg gaan, want een slappe houding van onze kant zal leiden tot nog meer minachting van pre- Of de balans in de ene of andere richting zal sident Poetin.”1 Timmermans schetst in een paar doorslaan, hangt van veel factoren af. In dit ar- zinnen het dilemma waarmee Europa anno 2014 tikel wordt nagegaan of de bestaande Europese worstelt en dat verdeeldheid zaait. samenwerkingsverbanden kunnen bijdragen aan een ommekeer of ten minste een brugfunctie in De Oekraïne-crisis heeft geleid tot een heftig de- het huidige conflict kunnen vervullen. De zorgen bat over de vraag of deze crisis een nieuw tijd- over een nieuwe tweedeling nemen toe, ook bin- perk inluidt en of ons continent (c.q. de wereld) nen de EU bij hen die opnieuw in gevaarlijk geopolitiek vaar- nog angstige herin- water verzeild is geraakt. Dreigen neringen hebben aan we terug te keren naar het President de Koude Oorlog.2 tijdperk van de Koude Oorlog, 25 jaar nadat Poetin neemt Het beeld is echter deze werd beëindigd? niet bemoedigend. Minstens zo belang- geen woord terug De OVSE is niet lan- rijk is vervolgens de ger het forum waar vraag hoe daarop te van zijn harde kritiek veiligheidsproblemen reageren: met een worden besproken en herwaardering van op de Verenigde aangepakt. De EU – het buitenlands en Staten en hun ziende blind waar het de veiligheidsbeleid – te- koers van Rusland betrof rug naar een klassieke bondgenoten – heeft na enige aarzeling machtspolitiek – of juist voor een harde lijn tegenover Jan Marinus Wiersma is door vast te houden aan de Rusland gekozen en Oekraïne Senior Visiting Fellow bij waarden gedreven aanpak zo- volledige steun toegezegd. Instituut Clingendael. als we die kennen van de OVSE en Brussel is niet meer een logisch aan-

28 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 President Ford ondertekent de Helsinki Akkoorden te Helsinki 1975. Fotobron: Gerald R. Ford Presidential Library:

spreekpunt voor Moskou, dat het de EU boven- Het zwarte gat dien zeer kwalijk neemt dat deze een associatie- De laatste tijd wordt regelmatig teruggegrepen verdrag met het bewind in Kiev heeft gesloten. op baanbrekende artikelen uit het recente verleden om de huidige toestand te duiden. Zoals De NAVO is als gevolg van de toenemende drei- Jan Rood doet in zijn artikel over 25 jaar na de ging in zekere zin terug van weggeweest, al werd Koude Oorlog, waarin hij de ‘politieke realist’ dat wel erg hard van de daken geschreeuwd door John Mearsheimer en de ‘liberaal internationalist’ (tot voor zeer kort) secretaris-generaal Anders Francis Fukuyama aan het woord laat.5 In zijn con- Fogh Rasmussen.3 Het heeft de argwaan over de clusie geeft hij beiden gedeeltelijk gelijk. Enerzijds ambities van de NAVO in Rusland echter alleen is het Europese integratieproces doorgegaan via maar doen toenemen. verdieping en uitbreiding, anderzijds is de deling van Europa niet helemaal opgeheven en bestaan De voortekenen zijn dus niet gunstig. President er nog steeds grote tegenstellingen. Het relatieve Poetin neemt geen woord terug van zijn harde succes van de EU (en de NAVO) is tegelijk de oor- kritiek op de Verenigde Staten en hun bondge- zaak van spanningen die de deling van Europa in noten.4 De Europese veiligheidsstructuur disfunc- stand houden. Het geopolitieke antwoord op het tioneert in alle opzichten. Waar is het misgegaan? laatste heeft de EU nog niet gevonden. Waarom onttrekt Rusland zich aan afspraken? En hoe waarschijnlijk is het dat Moskou op zijn Minstens zo aanbevelenswaard is herlezing van schreden terugkeert? het boek The Grand Chessboard (1997)6 van Zbigniew Brzezinski, waarin hij een geopolitieke analyse presenteert die in veel opzichten nog

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 29 zeer actueel is. In het hoofdstuk ‘The Black Hole’ centraliseren: in de hoofdstad Moskou en rond- (sic) evalueerde hij de nieuwe geopolitieke setting om hem als persoon. De oligarchen zijn getemd, van Rusland. De ineenstorting van de Sovjetunie de periferie is onder controle gebracht, alsook de schiep een monumentale verwarring met een democratie. machtsvacuüm in het hart van Eurazië. Het meest angstige voor de Russen was het verlies van Oekraïne dat onafhankelijk was geworden. De NAVO als steen des Zelfonderzoek in politieke en intellectuele kring aanstoots en een heftig debat over wat Rusland is, volgden. Het Russische verzet tegen de oostwaartse uit- Brzezinski analyseert hoe in achtereenvolgende breiding van de NAVO is een constante in de stadia eerst werd gezocht naar aansluiting bij buitenlandse politiek. Er bestaan verschillende het Westen, vervolgens het accent kwam te lig- interpretaties van de voorgeschiedenis en al dan gen op de relaties met de directe buren, waar- niet aan Moskou gedane toezeggingen over uit- aan ten slotte het alternatief van een Euraziatisch breiding van het Atlantisch bondgenootschap.12 tegenverbond van Rusland en landen van het Toen de kans in het begin van het presidentschap Gemenebest van Onafhankelijke Staten werd toe- van Jeltsjin bestond met Rusland een veiligheids- gevoegd. deal te sluiten, lieten de Amerikanen die lopen. Na de Russische presidentsverkiezingen van 1996 achtte president Clinton echter de tijd rijp om de Euraziatisch concept NAVO-uitbreiding op gang te brengen. Het strate- Dat laatste past in het straatje van Samuel gisch vacuüm in Midden- en Oost-Europa moest Huntington die in The Clash of Civilisations (1993) zo langzamerhand ingevuld worden, vond hij. erop heeft gewezen dat oude scheidslijnen van Maar dat gebeurde bewust in een tempo en op vóór 1989 worden vervangen door nieuwe.7 Het een manier die voor de Russen – en voor sommi- Euraziatisch concept is niet van vandaag en lijkt ge West-Europeanen – op dat moment nog maar een leemte te vullen die is ontstaan na de ineen- net acceptabel was. Die zagen in dat de trein niet storting van het communisme. Het gaat uit van meer te stoppen was en accepteerden daarom eigen, unieke beschavingskenmerken en waar- het aanbod van nauwe samenwerking met de denpatronen, die verschillen van die van het NAVO in de vorm van de NATO Russia Founding Westen. Omdat het een brug slaat tussen Russen Act (1997).13 Maar van harte was het zeker niet en Aziaten, is het populair in delen van Centraal- gegaan. De Russen verwijten de Verenigde Staten Azië.8 In kringen rond Poetin is de gedachte ui- nog steeds dat zij zich niet aan aanvankelijk ge- termate in trek en een voedingsbodem voor dane beloften hebben gehouden. De samenwer- extreem anti-westerse opvattingen9 en een agres- king met het bondgenootschap is in 2014 op een sieve nostalgie naar een imperiaal verleden.10 Een nulpunt beland.14 Oekraïense associatie met de EU, laat staan een lidmaatschap daarvan, doorkruist dit ideaal. Hier Moskou – dat evenmin de OVSE vertrouwt – pro- is dus niet alleen sprake van gelegenheidsargu- beert daarom de CSTO (Collective Security Treaty menten. De interne dynamiek van de Russische Organisation) samen met Wit-Rusland, Armenië politiek en samenleving bevat de kiemen van het en Kazachstan tot een tegenhanger van de Euro- drama dat zich nu afspeelt. Atlantische alliantie te ontwikkelen. Een poging de OVSE te vervangen door een louter op vei- President Poetin erfde een bijna failliete boedel ligheid gerichte pan-Europese organisatie – een van zijn voorganger en daarmee de frustraties voorstel van de toenmalige president Medvedev – over de positie van Rusland. Hij koos een te- heeft het nooit verder gebracht dan de Russische genovergestelde richting van het Westen, dat hij tekentafel.15 mede de schuld gaf van de slechte staat van zijn land. Hij vestigde een autoritair en nationalistisch bewind in de vorm van een ‘geleide democra- Hoe verder met Helsinki: OVSE tie’. Voor geweld en repressie is hij niet terugge- en CFE zonder toekomst? schrokken; protesten heeft hij overleefd. Zijn ijve- Het is evident dat bestaande pan-Europese vei- ren voor Russische minderheden buiten Rusland ligheidsarrangementen het conflict in Oekraïne en zijn imperiale politiek hebben hem mateloos en de annexatie van de Krim niet hebben kunnen populair gemaakt.11 Je kunt het revisionisme noe- voorkomen, net zo min als overigens de EU en de men, etnische geopolitiek of nostalgie, maar het NAVO dat hebben gedaan. De verantwoordelijke lijkt wel aan te slaan in het huidige Rusland. Sinds organisatie, opgericht als CVSE, dateert uit de tijd zijn aantreden is hij bezig geweest de macht te van de Koude Oorlog, is daarna in een nieuw jasje

30 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 (OVSE) gestoken, maar wordt geplaagd door te- gebruikt zou worden om voormalige Sovjetlanden genstellingen tussen de pro-westerse landen en de maat te nemen.18 lidstaten die het oor naar Moskou laten hangen. Omdat besluiten in de OVSE alleen met unanimi- In de aanloop naar de veertigste verjaardag van teit genomen kunnen worden, is effectief optre- het Helsinki-proces den met duidelijke mandaten vaak onmo- is het wrang te gelijk. moeten consta- In de teren dat het Naast de OVSE is ook met een enorme het CFE (Conventional aanloop naar crisis gecon- Forces Europe)- fronteerd is. Er verdrag een er- zijn 40ste verjaardag gaapt een enor- fenis van de me kloof tussen Koude Oorlog. is het wrang te moeten de Europese prak- In dat verdrag, tijk van vandaag dat in 1990 tot constateren dat het en de Helsinki- stand kwam, afspraken van toen. zijn beperkin- Helsinki-proces met De ineenstorting van gen van omvang een enorme crisis de communistische van de bewapening dictaturen werd plechtig en legering van con- geconfronteerd gevierd en bevestigd met ventionele strijdkrach- het Handvest van Parijs uit ten opgenomen. Zo konden is 1990: “Ours is a time for fulfil- forse reducties worden door- ling the hopes and expectations gevoerd. Het hield echter geen our peoples have cherished for de- stand. Sinds 1999 bestaat er evenwel cades: steadfast commitment to demo- grote onenigheid tussen Rusland en de NAVO- cracy based on human rights and fundamental lidstaten. Tijdens een CVSE-top in Istanbul in freedoms, prosperity through economic liberty dat jaar beloofden de Russen hun laatste troe- and social justice, and equal security for all our pen uit Moldavië terug te trekken, over hetzelf- countries.” [....] “Democracy, with its representa- de afspraken zouden maken met de Georgische tive and pluralist character, entails accountability regering en militairen zouden weghalen uit de to the electorate, the obligation of public autho- Noord-Kaukasus. Moskou hield zich niet aan de rities to comply with the law and justice adminis- toezeggingen, hetgeen voor de NAVO-landen tered impartially. No one will be above the law.”19 de aanleiding was het gewijzigde CFE-verdrag niet te ratificeren. In 2007 schortte vervolgens Over de 10 beginselen van Helsinki zegt het Moskou de deelname in CFE op. Daarmee kwam Handvest: “All the principles apply equally and ook formeel een einde aan inspecties. Een van de unreservedly, each of them being interpreted ta- argumenten van Rusland was dat het compen- king into account the others. […] We renew our satie wilde voor de uitbreiding van de NAVO. In pledge to refrain from the threat or use of force 2011 stopte ook de NAVO met het accepteren against the territorial integrity or political indepen- van controles. Zo is een belangrijk instrument om dence of any State…”. 20 het niveau van de conventionele bewapening in Europa te beheersen, verloren gegaan. Niemand verwacht een snelle wederopleving.16 En dan de EU Men zou verwachten dat de EU eerder en duide- Aan zijn kritiek op de OVSE dat deze de veilig- lijker in actie was gekomen tegen de Russische heidsbelangen van Rusland onvoldoende zou schendingen van de Helsinki-afspraken. De pro- waarborgen, heeft Poetin ernstige bezwaren te- blemen met Moskou zijn niet nieuw. In de offi- gen de democratie-activiteiten van de organisatie ciële veiligheidsstrategie van de EU, die dateert toegevoegd. Die zouden niet gericht zijn op het uit 2003, wordt effectief multilateralisme als be- helpen bevorderen van democratische verhou- langrijkste instrument voor het versterken van dingen in zijn land, maar op het ondermijnen er- internationale regels naar voren geschoven. De van.17 OVSE-verkiezingswaarneming is hem een EU wordt voorgesteld als een global player die doorn in het oog geworden, omdat deze vooral daarvoor over een breed instrumentarium, militair zowel als civiel, beschikt. Er wordt gepleit

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 31 voor actieve betrokkenheid bij de regio’s die aan en alleen dan wanneer Moskou daarmee instemt de EU grenzen, met als doel het creëren van een – dus wel in Oekraïne, maar niet in Georgië. De ring van vrienden. Daarbij past een sterke OVSE, samenwerking tussen de NAVO en Rusland is aldus het document. “The best protection for our op een zeer laag pitje gezet. De sfeer in Moskou security is a world of well governed democratic is ronduit vijandig; voor de NAVO is geen brug- states.”21 functie weggelegd. Het tegendeel ligt meer in de rede: een meer machtspolitieke opstelling van het Wie in 2014 deze mooie uitgangspunten nog Atlantisch bondgenootschap tegenover Moskou. eens naar voren haalt, zal zich afvragen waarom daarvan sinds 2003 in Europa maar een deel is De EU heeft tot lang na het uitbreken van de verwezenlijkt. Keer op keer blijkt dat de EU geen Oekraïne-crisis geprobeerd deuren naar Moskou wereldspeler is, maar zwaar leunt op Amerika. open te houden door voorzichtig met sancties om De ring van vrienden is er slechts gedeeltelijk te gaan. Die lijn bleek niet vol te houden na de gekomen. De EU heeft moeten accepteren dat escalaties van juli 2014. In EU-kring is niet ieder- het Rusland van president Poetin radicaal tegen- een vervolgens van harte akkoord gegaan met de gestelde keuzes heeft gemaakt. Als gevolg van hardere sancties: op grond van economische mo- interne meningsverschillen is het – op zich zeer tieven (Hongarije), vanwege oude vriendschaps- succesvolle – instrument van de uitbreiding van relaties (Bulgarije) of uit angst voor een nieuwe de EU naar het Oosten bot geworden. Associatie- tweedeling (invloedrijke Duitse (ex-)politici). akkoorden met de drie overgebleven ‘vrienden’ Moldavië, Georgië en Oekraïne lieten op zich Waarom nu voor een harde lijn gekozen, met alle wachten tot 2013 en 2014. In 2008, de oorlog in politieke en economische schade van dien nadat Georgië, gingen weliswaar de alarmbellen af en we jarenlang de agressieve rol van Rusland in de in de evaluatie van de veiligheidsstrategie van nabije omgeving hebben geaccepteerd, is hun re- dat jaar was dit merkbaar, maar de crisis van de denering? En hebben de Russen geen punt met eurozone voorkwam dat er iets in de opstelling hun kritiek op de NAVO en de wijze waarop het van de EU veranderde.22 Dat zich zoiets als een Westen met zelfbeschikking omgaat – Kosovo Oekraïne-crisis zou kunnen gaan voordoen, had wel en de Krim niet? Argumenten om rekening men in Brussel kunnen voorspellen. De voorkeur mee te houden, maar voorlopig is er echter een werd evenwel gegeven aan business as usual, tot patstelling – Rusland geeft de Krim niet op en ook dat na de annexatie van de Krim niet meer ging. niet zijn inmenging in Oekraïne. De EU heeft daardoor weinig bewegingsruimte. Brussel moet (blijven) opkomen voor de territoriale integriteit van Hoe gaat Moskou verder? Oekraïne, democratische waarden blijven bevor- Niemand verwacht op korte termijn een snelle deren en benadrukken dat het land vrij is in zijn koerswending van Moskou.23 De huidige cri- keuze van bondgenoten, zonder inmenging van sis kent structurele oorzaken. Ambities botsen. buiten. In de kern gaat het natuurlijk om het laat- Rusland blijft het Westen – en vooral de Verenigde ste en dat maakt het conflict zo ingewikkeld. Staten – van dubbele standaarden en inmenging in de interne aangelegenheden van andere lan- Dat in Moskou NAVO-lidmaatschap van Oekraïne den beschuldigen. De interne machtspositie van al dan niet terecht anathema is, valt nog wel te president Poetin – zijn eerste prioriteit – is verbon- begrijpen. Dat een associatieakkoord met de EU den met het behoud dan wel het vergroten van de zoveel weerstand zou oproepen, is nieuw. De EU invloed in landen van de voormalige Sovjetunie, is daarmee in een kamp terechtgekomen en heeft in het bijzonder in die landen waar aanzienlijke haar lot verbonden met het pro-Europese regime Russische minderheden leven. Op basis van zo- in Kiev, ook al is dat ook niet zonder risico’s. wel externe als interne afwegingen zal Moskou de voorkeur geven aan alternatieven zoals de De Achilleshiel van president Poetin is de Euraziatische Unie, de CSTO en de samenwer- Russische economie. Daarmee gaat het king met China, boven herstel van de samenwer- niet goed, mede als gevolg van de sancties. king met het Westen in het kader van de OVSE of Alternatieve economische partners als de BRICS de NAVO-Rusland Raad.24 bieden maar gedeeltelijk compensatie. De EU is en blijft een enorme afzetmarkt voor met name Zolang er binnen de OVSE grote verschillen van gas, en daarmee een enorme inkomstenbron. De opvatting bestaan over de interpretatie en im- sancties raken vooral Rusland en de EU, die er plementatie van de Helsinki-afspraken, is voor daarom ook het meeste belang bij hebben eraf te deze organisatie slechts een bijrol weggelegd, komen. Poetin stuurt thans evenwel meer aan op

32 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 de broekriem aanhalen dan op concessies rich- hanger van de OVSE? Of moeten we in Europa ting het Westen – maar dat zou kunnen verande- terug naar Helsinki, om deze organisaties in ren. De EU zit in ieder geval voorlopig vast aan het plaats van tegenover naast elkaar te zetten en sanctiepakket. Het loslaten ervan is schadelijker de OVSE-regels zo te herijken dat iedereen zich dan eraan vasthouden, ook al hebben de sanc- daarbinnen veilig voelt? Wie durft deze exercitie ties niet onmiddellijk het gewenste politieke effect en het daaraan gekoppelde debat over Europese gehad. waarden te entameren? Het zou een herhaling zijn van het Helsinki-proces zoals dat ooit begon – als tegenstanders om tafel gaan zitten zonder Terug naar Helsinki? voorwaarden vooraf.25 Dat zou dan weer samen- Moeten we dus maar accepteren dat het de EU werken met de vuist op tafel worden. Zal minister versus de Euraziatische Unie wordt, de NAVO Timmermans dat bedoeld hebben? tegenover de CSTO en de ASCE (sic) als tegen-

Noten

1 http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/toespra 17 http://archive.kremlin.ru/eng/speeches/2007/02/10/0138_type ken/2014/09/02/schoo-lezing.html 82912type82914type82917type84779_118123.shtml Speech president 2 Zie de reacties van Thorvald Stoltenberg, Noors minister van Poetin, München, 2007. Buitenlandse Zaken, tijdens de Koude Oorlog, en van Ostpolitik- 18 Moskou stuurt altijd eigen waarnemers. Bij de illegale verkiezingen van 2 ontwerper Egon Bahr: http://en.ria.ru/world/20141030/194851407/ november 2014 in Oost-Oekraïne was een organisatie actief die zichzelf Former-Norwegian-Foreign-Minister-Urges-Nordic-Countries-to.html; de Agency for Security and Cooperation in Europe (ASCE) noemde. http://www.spd.de/aktuelles/122502/20140808_interview_bahr.html 19 http://www.osce.org/node/39516 3 http://www.nato.int/cps/en/natohq/opinions_111132.htm 20 En die beginselen zijn en waren: 4 http://eng.kremlin.ru/news/23137 1. Soevereine gelijkheid, respect voor de rechten die inherent zijn aan 5 Jan Rood, ‘Het einde van de Koude Oorlog in Europa en daarna’, soevereiniteit; Internationale Spectator, september 2014, blz. 11-16. 2. Niet dreigen met geweld of het gebruiken; 6 Z. Brzezinski, The Grand Chessboard. American Primacy and its 3. Onschendbaarheid van grenzen; Geostrategic Imperatives, New York, 1997. 4. Territoriale integriteit van staten: 7 Foreign Affairs, Summer 1993. 5. Vreedzame regeling van geschillen; 8 Een belangrijke universiteit in Astana is genoemd naar Lev Gumilev, die 6. Non-interventie in interne aangelegenheden; geldt als een van de grondleggers van de Euraziatische gedachte. 7. Respect voor mensenrechten en fundamentele vrijheden, waarbij 9 Zie: Alexander Doegin: http://www.4pt.su/en/content/aleksandr- inbegrepen de vrijheid van meningsuiting, geweten, religie of geloof; dugin%E2%80%99s-foundations-geopolitics 8. Gelijke rechten en zelfbeschikking van volken; http://openrevolt.info/2014/03/08/alexander-dugin-letter-to-the-ameri 9. Samenwerking tussen staten; can-people-on-ukraine/ 10. Het te goeder trouw uitoefenen van de verplichtingen onder interna 10 http://www.politico.com/magazine/story/2014/08/putin-the-backsto tionaal recht. ry-110151.html#ixzz3GtFZUYDV Talbot 21 www.eeas.europa.eu/csdp/about-csdp/european-security-strategy/ 11 http://jia.sipa.columbia.edu/russia-ukraine-and-central-europe-return- 22 Ibid. geopolitics/ Larrabee 23 http://nationalinterest.org/feature/europes-nightmare-coming-true-ameri 12 http://www.foreignaffairs.com/articles/142310/joshua-r-itzkowitz-shifrin ca-vs-russiaagain-10971?page=2 son/put-it-in-writing 24 De secretaris-generaal van de CSTO kondigde kortgeleden aan geen 13 Ronald. D. Asmus, Opening NATO’s door. How the Alliance remade dialoog meer met de NAVO te zoeken. Hij uitte ook zware kritiek op de itself for a New Era, New York, 2002. EU. Zie: http://en.itar-tass.com/world/758296 14 http://www.nato-russia-council.info/en/about/ 25 http://www.ipg-journal.de/kommentar/artikel/erschuettertes-vertrau 15 http://eng.kremlin.ru/news/275 en-642/ [2] 16 http://nationalinterest.org/commentary/remember-the-cfe-treaty- 10203?page=2; en http://en.ria.ru/military_news/20130402/180392027/ Russian-Military-Says-CFE-Treaty-Has-No-Future.html

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 33 Julia Soldatiuk Oekraïne: de vertraagde oorlog voor onafhankelijkheid

Nu president Porosjenko in het parlement een absolute meerderheid van pro-Europese partijen

heeft verworven, is de weg vrij voor hervormingen, die Oekraïne uit het economische moeras moe-

ten halen en tot democratisering moeten leiden. Dat zal een hele klus zijn, want Oekraïne heeft,

nog afgezien van de oorlog die in het oosten van het land woedt, veel obstakels te overwinnen.

Daarbij is de hoop van Oekraïne vooral gevestigd op de Europese Unie.

p 26 oktober jl. heeft Oekraïne de meest minder vervuilend te maken. En ten slotte moet, pro-westerse regering uit zijn historie ge- onder andere door een harde aanpak van de cor- O kozen. De drie grootse politieke partijen: ruptie, het investeringsklimaat verbeteren voor Blok Porosjenko van president Petro Porosjenko; zowel binnenlandse als buitenlandse onderne- het Volksfront van premier Arseni Jatsenjoek; en mers.3 Samopomitsj van Andriy Sadovyj, de voormalige burgemeester van Lviv, zijn coalitiebesprekingen Áls Oekraïne erin slaagt deze hervormingen door begonnen. En voor het eerst sinds Oekraïnes on- te voeren, is de verwachting dat het land zal sta- afhankelijkheid heeft de Communistische Partij biliseren en economische vooruitgang zal boe- de kiesdrempel van 5% niet gehaald.1 ken. Het kan daarbij een voorbeeld nemen aan de succesvolle hervormingen die andere Oost- Europese landen ter voorbereiding op hun EU- Hervormingen lidmaatschap tot stand hebben gebracht. De Nu president Porosjenko in het parlement een grote vraag is óf Oekraïne erin zal slagen de her- absolute meerderheid van pro-Europese partijen vormingen op een goede manier door te voeren. heeft verworven, is de weg vrij voor het door- voeren van grondwettelijke en economische hervormingen. Het hervormingspakket, ‘strate- Scepsis gie 2020’, is gebaseerd op afspraken die in het Zelfs als we de huidige oorlog in het oosten van Associatieverdrag met de Europese Unie zijn ge- Oekraïne buiten beschouwing laten, zijn er nog maakt.2 De hervormingen dienen Oekraïne uit een heel wat obstakels die het land moet overwinnen, diepe economische crisis te leiden. Ze moeten zoals de samenstelling van het parlement, de zorgen voor een definitieve breuk met het com- Verchovna Rada. Die heeft wat de politieke frac- Julia Soldatiuk is student munistische verleden en van Oekraïne een de- ties betreft weliswaar een radicaal andere aanblik Internationale Betrekkingen mocratische rechtsstaat, naar westers model, dan vroeger, met een meerderheid van pro-Eu- aan de Rijksuniversiteit maken. ropese partijen, maar op persoonlijk vlak zijn de Groningen en Training veranderingen minder groot. De meeste fracties, Assistant bij het Instituut Vereist is een adequaat openbaar bestuur, dat inclusief die van Porosjenko en Jatsenjoek, laten Clingendael. Zij dankt op een verantwoorde manier met het budget voornamelijk dezelfde gezichten zien als vroeger. de Ambassadeur van omgaat, alsmede een rechterlijke macht die niet Alleen Samopomitsj kent louter parlementariërs Oekraïne in het Koninkrijk langer door de politiek wordt beïnvloed. Voorts die aan hun eerste termijn beginnen.4 Er heerst der Nederlanden, Z.E. Mr. moeten er maatregelen komen om de belangrijke daarom scepsis onder de Oekraïense bevolking Olexander Horin. industriële sector efficiënter, winstgevender en of deze oude garde, aan wie een imago van zelf-

34 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Verkiezingsposter van Porosjenko in de stad Charkiv. Foto Flickr Ben Sutherland verrijking kleeft, in staat zal zijn in het landsbelang Toen de winstgevendheid van de bedrijven terug- alle benodigde hervormingen door te voeren. liep door het gebrek aan investeringen – de pro- ductiemethoden uit de tijd van de Sovjetunie wa- Die scepsis is niet zonder reden. De Oekraïense ren dikwijls toch al niet erg efficiënt – zochten de politiek werd de voorbije jaren namelijk gedomi- oligarchen een andere manier om geld te verdie- neerd door oligarchen. Zeker de afgelopen zes, nen. Door deals te sluiten met overheidsdiensten zeven jaar stelden zij hele parlementsfracties in wisten ze onder meer de belasting te ontduiken, dienst van het beschermen van hun zakelijke be- ten onrechte subsidies op te strijken en goedkope langen. Dit heeft ertoe geleid dat er een einde illegale leningen van de centrale bank los te peu- kwam aan de groei van de Oekraïense economie; teren.6 Zo drukten ze steeds meer hun stempel de oligarchen hadden namelijk geen belang bij op de politiek. Heel wat parlementariërs die de het bevorderen van concurrentie, het vernieuwen afgelopen jaren deel uitmaakten van fracties die van de economie en het installeren van een goed de belangen van de oligarchen behartigden, zit- functionerende rechtsstaat. ten nu weer in het Oekraïense parlement.

Het is belangrijk te beseffen hoeveel invloed de oligarchen de afgelopen decennia op de Steun van de bevolking Oekraïense economie hebben gehad. Zij legden Een ding waar de Oekraïners hoop uit putten is de basis voor hun rijkdom en macht tijdens het het feit dat hun land thans op de rand van een ongecontroleerde privatiseringsproces van be- bankroet staat, waardoor er simpelweg geen al- gin jaren negentig, toen zij de meerderheid van ternatieven meer zijn om de Oekraïense econo- de grote (staats)bedrijven in bezit kregen. Hun mie weer aan de praat te krijgen. Een ander groot handelen bestond er kort gezegd uit om hun pas verschil met vroeger is dat de bevolking zich veel verkregen eigendommen maximaal te exploite- bewuster is geworden van haar rol in het lands- ren, door op korte termijn zoveel mogelijk winst bestuur. Zij zal niet langer tolereren dat het par- te maken en zich nauwelijks te bekommeren om lement belangrijke beslissingen voor zich uit blijft renovaties of investeringen op de lange termijn.5 schuiven.

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 35 Direct na de onafhankelijkheid hadden veel het Westen beweegt. Dit is, naast de oligarchie Oekraïners een passieve houding ten opzichte en de passiviteit onder de bevolking, nog een re- van de politiek, omdat ze eraan gewend waren den waarom Oekraïne nooit een definitieve breuk geen invloed op de machthebbers te kunnen uit- met zijn communistische verleden heeft kunnen oefenen. Met deze passieve houding hebben de maken. Oekraïense burgers de oligarchen in staat gesteld ongestraft een steeds grotere invloed op de poli- Na zijn onafhankelijkheid hebben de wisselende tiek uit te oefenen, en op steeds grotere schaal steun vanuit het Westen en de constante invloed corruptie toe te passen. Deze houding begon te van Rusland ertoe geleid dat Oekraïne niet een veranderen tijdens de Oranjerevolutie van 2004, duidelijke buitenlandspolitieke koers heeft kun- waarin het hart van de demonstraties gevormd nen uitzetten. Aanvankelijk werd Oekraïne gro- werd door jongeren en studenten die zijn opge- tendeels genegeerd door het Westen, omdat groeid in een onafhankelijk Oekraïne. het land werd beschouwd als vallend onder de Russische invloedssfeer. Dit veranderde met het Dat brengt ons bij een ander obstakel dat presidentschap van Leonid Koetsjma, die in 1994 Oekraïne moet zien te overwinnen, namelijk het aantrad. Koetsjma voerde een aantal economi- feit dat de regering de steun van de bevolking no- sche hervormingen door, wilde dat het land zich dig heeft voor haar hervormingsbeleid. Niemand zou aansluiten bij de NAVO en deed afstand van twijfelt eraan dat de benodigde hervormingen en de kernwapens van Oekraïne.8 bezuinigingen de bevolking op korte termijn pijn zullen doen. Het is dan ook de vraag in hoeverre Dit beleid maakte Oekraïne tot een bondgenoot de bevolking achter de regering zal blijven staan van het Westen. De Verenigde Staten zagen Kiev als de positieve resultaten van de hervormingen als een belangrijke strategische partner om de op zich laten wachten. Russische ‘imperialistische ambities’ in te per- ken. Oekraïne werd de derde grootste ontvanger Daarbij komt dat het Oppositieblok, een par- van Amerikaanse hulp en was het meest actie- tij die voortkomt uit de Partij van de Regio’s van ve land uit de voormalige Sovjetunie binnen het de afgezette president Viktor Janoekovitsj, elke NAVO-programma ‘Partnership for Peace’.9 Na mogelijkheid zal aangrijpen om te wijzen op het de terroristische aanval van 11 september 2001 mislukken van hervormingen en de pro-Europese verschoven de strategische prioriteiten van de koers van de regering. Het Oppositieblok zal niet Amerikanen echter van Oekraïne naar Rusland, nalaten eventuele onrust zoveel mogelijk aan te dat als bondgenoot kon dienen in de war on ter- wakkeren. Een bijkomende uitdaging is dat pre- ror.10 sident Porosjenko en premier Jatsenjoek, die beiden veel stemmen haalden bij de parlementsver- Tegelijkertijd probeerde Rusland al tijdens het kiezingen, allebei graag de leiding willen nemen presidentschap van Koetsjma te voorkomen over het hervormingsproces in Oekraïne.7 Dat zou dat Oekraïne zich naar het Westen zou keren. tot verdeeldheid binnen de coalitie kunnen leiden. Met een reeks ondoorzichtige investeringen in de Oekraïense economie wist Moskou ervoor te zorgen dat Koetsjma zijn beleid aanpaste.11 Externe obstakels Koetsjma’s toon bleef pro-westers, maar het Het Oppositieblok zal zich gesteund weten door daadwerkelijke beleid kwam niet altijd overeen de Russische president Vladimir Poetin, die er met zijn beloften richting het Westen. alles aan gelegen is de pro-Europese koers van Oekraïne te dwarsbomen. Poetin weet dat het Ook tijdens de presidentsverkiezingen van 2004 onder normale omstandigheden voor Oekraïne al oefende Rusland druk uit om de politieke koers moeilijk genoeg is succesvol hervormingen door van Oekraïne te beïnvloeden. En ditmaal niet te voeren, laat staan als het Oekraïense leger een alleen achter de schermen. President Poetin geldverslindende oorlog moet voeren in het oos- bezocht Oekraïne tweemaal tijdens de verkie- ten van het land. Een oorlog die bovendien de zingscampagne om zijn steun te betuigen aan politieke aandacht afleidt van belangrijke hervor- Janoekovitsj (die het in de verkiezingen opnam mingen. tegen Joesjtsjenko). Russische spindoctors, in Rusland ook wel ‘politieke technologen’ ge- Poetin is niet de eerste Russische president die noemd, werkten voor Janoekovitsj’ verkiezings- het Oekraïne moeilijk maakt een eigen koers te campagne en waren verantwoordelijk voor veel volgen. De afgelopen 24 jaar heeft Rusland ge- vuile trucs die tegen Joesjtsjenko werden geprobeerd te voorkomen dat Oekraïne zich richting bruikt, waaronder diens dioxinevergiftiging.12

36 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Joesjtsjenko voerde intussen een pro-Europese Oekraïense haven van Sevastopol tot 2042,16 ter- campagne, met klinkende oneliners als ‘Ik breng wijl zijn voorganger Joesjtsjenko dat tot het einde Oekraïne thuis naar Europa, daar waar we altijd van zijn termijn had geweigerd. Voorts weigerde zijn geweest.’13 Toen Joesjtsjenko uiteindelijk tot Janoekovitsj vorig jaar op het laatste moment president werd gekozen, gingen Russische over- het Associatieverdrag met de EU te onderteke- heidsfunctionarissen en Russische media – die in nen.17 Hierop zou Oekraïne 15 miljard dollar van Oekraïne veel bereik hadden – in de aanval door Rusland ontvangen om de Oekraïense economie de partij van de nieuwe president, Ons Oekraïne, uit de crisis te leiden. Rusland heeft sinds als anti-Russisch te bestempelen. President die afspraak voor 3 miljard dollar Dmitri Medvedev liet in diverse kranten een aan Oekraïense staatsobliga- De open brief aan Joesjtsjenko publiceren, waarin ties gekocht. Wat er met hij schreef zich zorgen te maken over de manier de rest van het geld is Maidan- waarop Joesjtsjenko de Russisch-Oekraïense re- gebeurd, is onbe- laties ‘in diepe crisis’ bracht.14 kend.18 protesten hebben In deze periode is ook de retoriek ontstaan inzake Met een aan- ook tot reacties in Moskou het verschil tussen West- en Oost-Oekraïne, die zienlijke eco- vooral door Russische media en pro-Russische nomische cri- en Sint-Petersburg politici in Kiev werd gebruikt. Vóór die tijd was sis, een politieke van een echte scheiding tussen West- en Oost- elite die moeite geleid. Demonstraties Oekraïne geen sprake; in beide delen woonden heeft een coalitie te Oekraïens- en Russisch-sprekende Oekraïners. vormen (Porosjenko en werden daar snel Het verschil tussen beide groepen leidde noch Jatsenjoek die beiden de in de politiek, noch in de samenleving tot pro- leiding willen nemen in het her- onderdrukt blemen. Bovendien lag de scheiding niet zozeer vormingsproces), de annexatie van langs etnische lijnen, maar eerder tussen de grote de Krim en een oorlog in het oosten oefent steden en de rest van het land. In de grote steden, Rusland op een brute manier meer druk uit op vooral in het oosten, werd Russisch gesproken; in Oekraïne dan in welk jaar dan ook sinds de on- het omliggende platteland en in de kleinere ste- afhankelijkheid. Dat is voor Poetin van groot be- den sprak men Oekraïens. Deze scheiding was al lang, omdat succesvolle hervormingen en demo- in de Sovjettijd ontstaan als gevolg van het niets- cratische tendenties in Oekraïne ook effect zullen ontziende industrialisatiebeleid, waarbij grote hebben op Rusland. groepen Russisch-sprekenden, vrijwillig en on- vrijwillig, naar de Donbas-regio in Oost-Oekraïne werden verplaatst.15 Voorbeeldfunctie Russen zien Oekraïners als een ‘broedervolk’.19 Het was deze retoriek, gecombineerd met verkie- Door de gezamenlijke geschiedenis zijn Russen zingsfraude en de steun van oligarchen, die Viktor meer gevoelig voor de democratische verande- Janoekovitsj de overwinning bezorgden in de ringen in Oekraïne dan bijvoorbeeld in Georgië. presidentsverkiezingen van 2010. De verwachting Mocht Oekraïne – tegen de verwachtingen in – van Rusland was dat Janoekovitsj gemakkelijk te erin slagen hervormingen door te voeren en zijn beïnvloeden zou zijn en dat hij Oekraïne weer in economie op de rails te krijgen, dan zou dat een de Russische invloedssfeer zou brengen, maar direct voorbeeld voor de Russen zijn. dat was niet het geval. Hoewel Janoekovitsj meer op Rusland was georiënteerd dan zijn voorganger, De afgelopen jaren hebben protesten in Oekraïne begreep hij dat de toekomst van de Oekraïense een spill over-effect gehad in Rusland. Zo waren economie in de diepere integratie met Europa lag. er grote protesten tegen terugkeer van Poetin als president voor zijn derde termijn in 2012, wat in Om Janoekovitsj te beïnvloeden gebruikte de pers werd vergeleken met de Oranjerevolutie Rusland chantage. Elke keer na een besloten van 2004 in Oekraïne.20 De Maidan-protesten in overleg met Poetin veranderde de Oekraïense 2014 voor meer democratie hebben ook tot re- president zijn beleid ten gunste van Rusland. acties in Moskou en Sint-Petersburg geleid. Zo verwijderde Janoekovitsj de doelstelling van Demonstraties werden daar heel streng aange- NAVO-lidmaatschap uit het Oekraïense bui- pakt en snel onderdrukt. In diverse toespraken tenlandbeleid. Ook verlengde hij het huurcon- zei Poetin protesten zoals in Kiev in zijn land niet tract van de Russische Zwarte-Zeevloot in de toe te zullen staan.21

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 37 Ondanks alle obstakels is het mogelijk dat de economische betrekkingen met Rusland scha- Oekraïne erin zal slagen om hervormingen door de oplopen. Maar de voordelen van democratise- te voeren die zullen leiden tot democratisering en ring van Oekraïne houden niet op bij de grenzen groei van zijn economie. De hoop van Oekraïne van Oekraïne. De beweging naar meer democra- is daarbij vooral gevestigd op de Europese Unie. tie zal de publieke opinie beïnvloeden in andere Oekraïne is op zich zelf niet sterk genoeg om zich post-Sovjetrepublieken. Oekraïne heeft een voor- tegen de Russische pogingen het land te destabi- beeldfunctie voor andere post-Sovjetrepublieken, liseren te verdedigen. Het kan alleen stabiliseren inclusief Rusland. Een democratisch Oekraïne als de Europese Unie, samen met de Verenigde vormt zodoende een stimulans voor stabiliteit aan Staten, druk uitoefenen op Rusland om ervoor te de oostgrenzen van de EU, door andere landen te zorgen dat Moskou de afspraken van het Minsk- inspireren ook een democratische koers te varen. akkoord niet schendt en niet doorgaat met onrust stoken in Oost-Oekraïne. Als Europa welvaart en democratie wil bevorderen in de landen van de voormalige Sovjetunie, De Verenigde Staten, en vooral enkele EU- dan zou het een goed begin zijn om de druk op lidstaten waaronder Nederland, twijfelen echter Rusland vol te houden. Alleen dan kan Oekraïne tot nu toe over volledige en adequate ondersteu- veranderen in een welvarende rechtsstaat naar ning aan Oekraïne, omdat ze vrezen dat daardoor westers model.

Noten

1 New Atlanticist, ‘Ukraine Counts Its Votes: Here is What They Mean’, 15 Viktor Andrusiv, ‘Konstrujuvannja kolektyvnoji identychnosti: perspektyvy Atlantic Council, 27 oktober 2014 (http://www.atlanticcouncil.org/blogs/ v Ukrajini.Chastyna II’, (‘Het ontwerpen van een collectieve identiteit: new-atlanticist/ukraine-counts-its-votes-here-is-what-they-mean). vooruitzichten in Oekraïne. Deel II’) Democratychnyj Aljans, 13 december 2 Bogdan Danylyshyn, ‘Chy vdastsja Poroshenko provesty reformy?’ (‘Zal 2008, (http://www.dem-alliance.org/news/konstruyuvannja-kolektivnoi- Porosjenko erin slagen hervormingen door te voeren?’), UAINFO, 1 okto identichnosti-vikliki-globalnim-derzhavam-chastina-i.html)Washington, ber 2014 (http://uainfo.org/blognews/407219-chi-vdastsya-poroshenku- DC, 2009. provesti-reformi.html). 16 ‘Dohovir Janoekovitsja i Medvedeva pro bazuvannja flotu do 2024 3 Ibid. roku. Tekst dokumentu’, (‘Overeenkomst tussen Janoekovitsj en 4 Oles Olkseiyenko, ‘Back to Black?’, Ukrainian Week, 23 oktober 2014 Medvedev over de marine-inzet tot 2042. Tekst van het document’), (http://ukrainianweek.com/Politics/121959). Ukrajinska Pravda, 22 april 2014. (http://www.pravda.com.ua/arti 5 Volodymyr Lanovyj, ‘Jak reformuvaty korupcijnyj oligarkhichnyj lad’ cles/2010/04/22/4956018/). (‘Hoe kan het corrupte systeem van de oligarchie worden hervormd?’), 17 Johann Bernd, ‘Rospyska u bankrutstvi Janoekovitsja v Moskvi’, (‘De Ekonomichna Pravda, 23 oktober 2014 (http://www.epravda.com.ua/ erkenning van Janoekovitsj’ faillissement in Moskou’), Ukrajinska Pravda, publications/2014/10/23/499475/). 18 december 2013, (http://www.pravda.com.ua/inozmi/deutsche- 6 Ibid. welle/2013/12/19/7007609/). 7 New Atlanticist, a.w. noot 1. 18 ‘Rosija kupyla pershyj transh ukrajinskych oblihacij’, (‘Rusland koopt eer 8 Sharon L. Wolchik & Jane L. Curry (red.), Central and East European ste tranche Oekraïense obligaties’), Holos Ameryky, 13 november 2013 politics: from communism to democracy, 2nd ed., Lanham: Rowman & (http://ukrainian.voanews.com/content/azarov-in-moscow-rl/1816522. Littlefield Publishers Inc., 2011. html). 9 Ibid. 19 Oleksandr Kramar, ‘Rosia ta reshta. Jakymy mozut’ buty kontury 10 Ibid. rozpadu RF?’ (‘Rusland en de rest: hoe zouden de contouren van de 11 ‘Paskual’ pobachyv, jak groshi Rosiji pidtrymyjut’ rezym Koetsjmy’, ineenstorting van Rusland eruit zien?’), Tyzden’.ua, 14 juli 2014 (http:// (‘Pascual heeft gezien hoe het geld van Rusland Koetsjma’s regime tyzhden.ua/World/113654). steunt’), Ukrajinska Pravda, 10 februari 2003 (http://www.pravda.com. 20 Marc Kreimer, ‘Jest li perspektiva u protestov protiv Poetina?’, (‘Hebben ua/news/2003/02/10/2992729/). de protesten tegen Poetin perspectief?’), Slon, 15 oktober 2013 (http:// 12 Anders Aslund, ‘How Ukraine Became a Market Economy and slon.ru/russia/est_li_perspektiva_u_protestov_protiv_putina-1004270. Democracy’, Peterson Institute for International Economics, Washington, xhtml). DC, 2009. 21 ‘Glavnoje politichesoje sobytije nedeli – vystuplenije Vladimira Poetina 13 ‘Rechi vyshchogo porjadku’, (‘Dingen van een hogere orde’), Naspravdi: na Valdajskom Forume’, (‘De belangrijkste politieke gebeurtenis van de Idejna platforma Viktora Joesjtsjenka u zapytannjach i vidpovidjach, 13 week – de toespraak van Vladimir Poetin op het Valdai Forum’), Pervyj augustus 2013, (http://naspravdi.org/2013/08/13/речі-вищого-порядку/). kanal, 2014 (http://www.1tv.ru/news/polit/270512). 14 ‘Medvedev napravil Joesjtsjenko otkrytoe pismo’, (‘Medvedev stuurt Joesjtsjenko een open brief’), Rosbalt, 11 augustus 2009 (http://www. rosbalt.ru/ukraina/2009/08/11/662307.html).

38 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Marja Kwast-van Duursen Een Noordpool-agenda voor Nederland

Dit voorjaar nam de Tweede Kamer de motie-Vos aan, die de regering opriep in de Europese

Unie te pleiten voor een verbod op het transport van zware Noordpoololie. Daarnaast zouden de

mogelijkheden voor een importverbod verkend moeten worden. Parlementaire debatten over de

Noordpool zijn zeldzaam. Toch is er alle reden aandacht te besteden aan de Arctische regio. Er

staan ingrijpende veranderingen op stapel, die ook van betekenis zijn voor de ecologische, eco-

nomische en buitenlands- en veiligheidspolitieke belangen van Nederland. Het wordt tijd voor

een stevige Noordpool-agenda voor Nederland. Ons land kent een lange geschiedenis met de

Noordpool en moet de regio ‘herontdekken’. De Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV) pre-

senteert in De toekomst van de Arctische regio. Samenwerking of confrontatie? een reeks aanbe-

velingen over vraagstukken in het Noordpoolgebied.1 Dit artikel gaat in op de actuele geopolitieke

ontwikkelingen in de regio en de betekenis voor Nederland.

Ontsluiting van de Arctische en technische problemen, het ontbreken van de regio noodzakelijke infrastructuur, grote milieurisico’s, Klimaatverandering is van grote invloed op het hoge verzekeringskosten en de zeer beperkte Noordpoolgebied en voltrekt zich in een steeds mogelijkheden voor search and rescue.3 De ex- hoger tempo, met de nodige gevolgen voor de ploitatiekosten van de oliewinning in dit gebied ecologische, sociale en economische omstan- zijn bovendien veel hoger dan bijvoorbeeld in digheden in het Arctische leefgebied. Er bestaat het Midden-Oosten. De winning wordt bij een een aanzienlijke kans dat het gebied de komen- dalende olieprijs hier dus steeds minder profijte- de decennia ijsvrij wordt en het smelten van het lijk. Daar staat tegenover dat het Internationaal landijs zal resulteren in een extra stijging van de Energie Agentschap rekening houdt met een zeespiegel. Smeltend ijs leidt ook tot nieuwe eco- groei van de mondiale vraag naar fossiele brand- nomische mogelijkheden, zoals ruimere toegang stoffen met 60% in 2050. Het smelten van het voor olie- en gaswinning, het beschikbaar komen landijs op Groenland maakt de exploitatie van van nieuwe scheepvaartroutes en delving van de olie- en gasvoorraden, mineralen en zeldza- zeldzame aardmetalen. In het Noordpoolgebied me aardmetalen ook daar in toenemende mate bevinden zich naar verwachting 13% van de nog mogelijk. Groenland, dat binnen het Deense ko- niet ontdekte wereldwijde olievoorraad en 30% ninkrijk zelfbestuur heeft en streeft naar verdere van de gasvoorraad.2 Deze voorraden zijn voor zelfstandigheid, kan de inkomsten uit deze hulp- Marja Kwast-van Rusland van levensbelang om de strategische bronnen goed gebruiken. Steeds meer landen, Duursen is secretaris van machtspositie op de energiemarkt te behouden waaronder China, tonen belangstelling voor de de Commissie Vrede en nu de velden op land langzamerhand uitgeput ra- exploitatie van deze grondstoffen. Veiligheid van de Advies ken. Olie- en gaswinning in het Arctisch gebied Internationale Vraagstukken is uitermate moeilijk vanwege de klimatologische Nieuwe scheepvaartroutes langs de Russische (AIV). omstandigheden, de staat van het ijs, logistieke en de Canadese kust en via de Noordpool zul-

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 39 nomische belangenverstrengeling op energiege- De Artische Raad bestaat uit de acht Arctische staten: Canada, bied zó sterk dat het niet voor de hand ligt dat Denemarken (met Groenland en de Faroër-eilanden), Finland, IJsland, landen bovenstaande geschilpunten tot een con- Noorwegen, Zweden, Rusland en de Verenigde Staten; zes organisa- flict laten escaleren. In de derde plaats hebben ties die de Arctische inheemse volken vertegenwoordigen, hebben de Arctische en niet-Arctische landen (zie kader deelnemerstatus. Nederland is een van de twaalf landen met perma- links) elkaar hard nodig om de grote problemen nente waarnemerstatus. in en buiten het Noordpoolgebied als gevolg van klimaatverandering het hoofd te bieden.

Dit alles impliceert echter niet dat in de toekomst len op termijn een aanzienlijke verkorting van de spanningen c.q. conflicten per definitie zijn uitge- reisafstand opleveren. Rusland en Canada ver- sloten. Tussen de Arctische staten onderling en wachten hiervan te profiteren; zij beschouwen met niet-Arctische staten bestaan belangenste- de doorvaarroute als interne wateren en claimen genstellingen en conflicten, zoals over afbakening zodoende zeggenschap. Andere landen betwis- van maritieme zones en jurisdictie over de nieuwe ten dit. President Poetin zou daarnaast graag scheepvaartroutes. Daarnaast kan onzekerheid zien dat er zoveel mogelijk onder Russische vlag ontstaan over de positie van het semi-onafhanke- wordt gevaren.4 Toch is het niet waarschijnlijk lijke Groenland en moet er rekening worden ge- dat de nieuwe scheepvaartroutes op korte ter- houden met een mogelijk assertief optreden van mijn winstgevend zijn. Door de complexe weers- China. De Arctische regio zou dan ook een span- omstandigheden (stormen, sneeuw, mist), hoge ningsgebied kunnen worden door ontwikkelingen verzekeringspremies, zeer beperkte search and die niet direct met de regio zelf verbonden zijn. rescue-capaciteit, het ontbreken van (digitale) Als de relatie tussen Rusland en het Westen lang- zeekaarten, ondiep water en gebrek aan infra- durig bekoeld raakt, zal dit van invloed zijn op de structuur, zal de scheepvaart via de nieuwe rou- onderlinge verhoudingen in het Noordpoolgebied. tes vooralsnog riskant, kostbaar en dus beperkt De eerste tekenen dienen zich al aan. Noorwegen blijven. De route is verder niet geschikt voor grote heeft de militaire samenwerking met Rusland op- containerschepen, wel voor transport van olie en geschort. De Verenigde Staten en de EU hebben gas in de zomermaanden. De Canadese minis- in reactie op het Russische optreden in Oekraïne ter van Transport, Lisa Raitt, sprak eerder dit jaar sancties afgekondigd tegen levering van tech- haar twijfel uit over een snelle ingebruikname van nologische ondersteuning en diensten voor de noordwestelijke route: ‘‘I don’t see it happe- Arctische oliewinning. Russische oliebedrijven ning right now (…) I don’t think it’s a panacea and zijn sterk afhankelijk van westerse technologische I don’t think the Panama canal or the Suez have kennis en dus probeert Rusland dit te compen- any worries of competition for the North West seren door de banden met China aan te halen. passage right now.’5 Bij de feestelijke bijeenkomst op 1 september 2014 ter gelegenheid van de start van de aanleg van een pijplijn voor de leverantie van Russisch De geopolitieke context gas aan China, bood president Poetin vicepre- De nieuwe economische perspectieven hebben mier Zhang Gaoli aan om China aandeelhouder tot sterke toename van de belangstelling voor het te laten worden in de ontginning van het Vankor- Noordpoolgebied geleid; de geopolitieke beteke- olieveld in Siberië en verklaarde: “Overall, we take nis van het Noordpoolgebied is ontegenzeggelijk a cautious approach to letting in our foreign part- toegenomen. Legendarisch in dit verband is het ners, but we of course set no restrictions for our planten van een vlaggetje op de bodem van de Chinese friends.”6 Noordpool door Rusland in 2007. Dit resulteer- de in speculaties over een mogelijke strijd om de Noordpool. Diverse artikelen en boeken ver- Beleid Arctische spelers schenen onder titels als A new great game, The Alle landen in het Noordpoolgebied hebben, great Arctic goldrush en The batlle for the Arctic. met uitzondering van IJsland, de afgelopen ja- Van een echte strijd om de Noordpool is tot op ren (nieuwe) Arctische strategieën uitgebracht heden echter geen enkele sprake. In de eerste om daarmee hun positie in de regio te markeren. plaats bestaat voor de oplossing van de meeste Rusland en Canada nemen de meest gepronon- geschilpunten internationale regelgeving (o.a. in ceerde houding in. Dat is logisch gelet op de aan- het Zeerechtverdrag) en zijn mechanismen voor zienlijke economische belangen en het feit dat het conflictbeslechting voorhanden. In de tweede grootste deel van de kustlijn van Rusland boven plaats zijn de onderlinge afhankelijkheid en eco- de Poolcirkel ligt en dat 40% van het Canadese

40 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 grondgebied zich boven de Poolcirkel bevindt. zakelijk tot wetenschappelijk onderzoek en ac- Rusland en Canada bezien het Noordpoolgebied tiviteiten van een aantal Nederlandse bedrijven. door een nationalistische bril. Voor beide landen Nederland hoort bij de eerste groep landen die geldt dat het Noordpoolgebied wordt beschouwd de status van waarnemer kreeg bij de Arctische als een regio waar de wortels van de natie liggen. Raad. Het Nederlands beleid is vastgelegd in het Beleidskader ‘Nederland en de Poolgebieden Alle Arctische strategieën besteden aandacht aan 2011-2015.’10 De voornaamste doelstellingen het mitigeren van de gevolgen van klimaatveran- zijn: versterking van de internationale dering en het belang van duurzame economische rechtsorde; een goede bescherming ontwikkeling. Verder wordt aandacht besteed aan van natuur en milieu; het moni- De de noodzakelijke investeringen ten behoeve van toren van de gevolgen van de rampenbestrijding, bescherming van de posi- klimaatverandering; betrok- economische tie van de inheemse volken, het belang van in- kenheid bij het beheer ternationale samenwerking met een centrale rol van de mondiale pu- belangen van voor de Arctische Raad en behoud van vrede blieke goederen; en en stabiliteit in de regio.7 Ook landen buiten de behartiging van de Nederland kunnen Noordpool tonen groeiende belangstelling voor economische belan- de regio, zoals China, Japan, Zuid-Korea, India, gen van Nederland geschaad worden in geval het Verenigd Koninkrijk en Duitsland. China been de EU in het schouwt het Noordpoolgebied als een mondiale Noordpoolgebied op van bijvoorbeeld een aangelegenheid en wenst ook te delen in de aan- een duurzame wijze. wezige grondstoffen.8 Dit beleid sluit nauw (militair) conflict tussen aan bij het Arctisch be- De EU en de NAVO zijn vooralsnog tamelijk te- leid van de EU. De regering Rusland en een of rughoudend in het ontwikkelen van beleid voor wil in 2015 een nieuw beleids- de Noordpool. De landen in het Noordpoolgebied kader publiceren. Er is alle aanlei- meer Arctische die tevens lid zijn van EU en/of NAVO zijn over ding het Nederlandse Noordpoolbeleid het algemeen van mening dat hun belangen pri- te intensiveren. Nederland kan ook in de staten. ma behartigd kunnen worden via de Arctische toekomst een rol van betekenis spelen in het Raad. De EU trekt wel aanzienlijke financiële Noordpoolgebied. Ons land heeft immers zelf middelen uit voor duurzame ontwikkeling van geen territoriale claims, is klein genoeg om geen de regio, werkt samen in het kader van de zg. bedreiging te vormen voor andere landen, heeft ‘Noordelijke Dimensie’ en heeft een partner- van oudsher contacten met de Arctische regio, schap met Groenland. De Commissie en Hoge heeft hechte bilaterale betrekkingen met landen Vertegenwoordiger zullen eind 2015 voorstellen in de regio en heeft een goede reputatie op het doen “for the further development of an integrated gebied van het internationaal recht. and coherent Arctic Policy”.9 Van een Europese Arctische strategie is dus nog geen sprake. Voor de Nederlandse economie en voor het Nederlandse bedrijfsleven dienen zich in het Ook binnen de NAVO staat het Noordpoolgebied Noordpoolgebied interessante mogelijkheden nog niet hoog op de agenda. Het bondgenoot- aan. Enerzijds onderhoudt Nederland nauwe schap heeft zelf geen permanente militaire facili- economische betrekkingen met verscheidene teiten ten noorden van de Noordelijke poolcirkel. Arctische landen, anderzijds hebben Nederlandse Wél nemen meerdere NAVO-lidstaten deel aan de bedrijven met specifieke expertise een goede jaarlijkse oefening van de NATO Response Force marktpositie in voor het Noordpoolgebied belang- rond het Noordpoolgebied. Noorwegen pleit al rijke bedrijfstakken, zoals landwinning, maritieme langere tijd voor nauwere betrokkenheid van de en offshore-technologie, gas- en oliewinning, de NAVO, maar binnen het bondgenootschap be- aanleg van pijpleidingen, scheepsbouw en vis- staat geen overeenstemming over een mogelijke serij. Rusland en Noorwegen zijn voor Nederland rol van de NAVO. belangrijke economische partnerlanden. In 2012 importeerde Nederland voor 20,3 miljard euro uit Rusland, oftwel 5% van de totale Nederlandse Nederland en de Noordpool invoer. Ruim 90% hiervan bestaat uit aardolie en Nederland heeft van oudsher belangstelling voor andere mineralen. De export naar Rusland, die de het Arctische gebied en had er ten tijde van de afgelopen jaren fors is gegroeid, had in 2012 een walvisvaart grote economische belangen. Nu be- waarde van 7,1 miljard euro.11 Na de Verenigde perkt de Nederlandse betrokkenheid zich hoofd- Staten en China is Rusland voor Nederland de

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 41 Naast Rusland is Noorwegen voor Nederland een belangrijke leverancier van energie; ongeveer 75% van de Nederlandse import uit Noorwegen bestaat uit ruwe olie, olieproducten en aardgas. In 2012 kwam bijna 11% van alle in Nederland ingevoerde ruwe aardolie uit Noorwegen en was het land voor Nederland de vierde leverancier van ruwe aardolie. Ook met de andere landen in Noord-Europa onderhoudt Nederland intensieve economische betrekkingen. De toenemende beschikbaarheid van zeldzame aardmetalen in Groenland kan ook voor de Nederlandse industrie van belang zijn. De mondiale productie ligt nu nog vooral in Chinese handen. De Nederlandse maakindustrie verwerkt halffabricaten die zeldzame aardmetalen bevatten.13 De mijnbouw in Groenland biedt, gelet op de geografische lig- ging, gunstige perspectieven voor de Europese import van zeldzame aardmetalen, in het bijzonder voor Nederland als doorvoerhaven van ruwe aardmetalen naar de Duitse industrie.

Nederland heeft geen directe veiligheidsbelan- gen in het Noordpoolgebied. Continuering van de huidige situatie van vrede en stabiliteit en behoud van de constructieve samenwerking in de regio zijn echter ook voor Nederland van betekenis. Een voortgezet zorgvuldig beheer van de regio en het mitigeren van de gevolgen van klimaatverandering hebben een direct belang voor Nederland. De economische belangen van Nederland kunnen geschaad worden in geval van bijvoorbeeld een (militair) conflict tussen Rusland en een of meer Arctische staten. De Nederlandse en/of Europese energievoorzieningszekerheid zou gevaar kunnen lopen en ook de positie van de haven van De Verenigde Staten doen al sinds de jaren ‘90 intensief onderzoek in het Arctisch Rotterdam kunnen beïnvloeden. De Internationale gebied. Foto: Flickr.com, Marion Dross Veiligheidsstrategie merkt hierover op: “De strijd om water, voedsel, energie en grondstoffen en de derde handelspartner buiten de EU, zowel qua ontsluiting van nieuwe gebieden als de Arctische import als export.12 Voor de Rotterdamse haven is regio kunnen leiden tot instabiliteit, aantasting de oliewinning uit de Arctische delen van Rusland van veilige transportroutes, protectionisme (bij- van toenemend belang, De haven is aantrekkelijk voorbeeld waar het gaat om zeldzame aardmeta- voor Rusland als centrale opslagplaats en over- len) en manipulatie van markten.”14 In militaire zin slaghaven voor Russische olie. De Russische kan Nederland betrokken raken wanneer een van olie heeft steeds meer de plaats ingenomen van de Arctische NAVO-lidstaten een beroep doet op olie uit het Midden-Oosten en de Noordzee. De artikel 4 of 5 van het NAVO-Verdrag.15 noordoostelijke route is vooral vanwege de aan- voer van olie en gas uit het Noordpoolgebied interessant voor de haven van Rotterdam. Datzelfde Nederland initiator voor geldt voor – meestal eenmalig – stukgoed of pro- Europese Arctische strategie jectlading via de noordoostelijke route. Voor het De aandacht bij de Nederlandse overheid voor de vervoer van containers en van ijzererts en ko- geopolitieke en economische perspectieven van len, naast olie en gas de belangrijkste producten de Arctische regio is beperkt en de Nederlandse voor de Rotterdamse haven, hebben de nieuwe inspanningen met betrekking tot de Arctische re- scheepvaartroutes weinig toegevoerde waarde. gio zijn thans versnipperd. Het verdient aanbeve- ling het Noordpoolbeleid te verbreden vanuit een

42 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 integrale en strategische benadering. Dit vraagt In het kader van een duurzame economische om een volwaardige Nederlandse Arctische ontwikkeling van het Noordpoolgebied zou strategie, in plaats van een nieuw beleidskader, Nederland in de EU een voorstel kunnen indie- waarin integraal aandacht wordt besteed aan de nen voor de regulering van de scheepvaart door Nederlandse belangen en bijpassende beleids- het Noordpoolgebied via de nieuwe routes, voor initiatieven. Daarnaast is het noodzakelijk een zover dit niet in het Zeerechtverdrag, de Polar interdepartementale commissie voor Arctische Code en andere verdragen is geregeld. Ook zou aangelegenheden in te stellen om een optimale Nederland in de EU kunnen pleiten voor een dia- afstemming tussen de betrokken ministeries te loog met verschillende Aziatische landen over bereiken. versterken van het bestuur van het Arctisch gebied ten behoeve van een duurzame ontwikke- Tijdens het Nederlandse voorzitterschap van de ling. Voor de bescherming van de unieke natuur- EU in 2016, zou Nederland het initiatief kunnen waarden van het deel van de Noordelijke IJszee nemen voor een Europese Arctische strategie dat niet binnen de EEZ’s van de diverse Arctische en een speciale EU-gezant voor het Arctisch ge- staten valt, zou Nederland in internationaal ver- bied. Tevens zou Nederland een gecoördineerde band een code of conduct kunnen voorstellen. inzet van de Europese financiële middelen en Tot slot doet Nederland er goed aan te blijven uitbreiding van de Europese samenwerking met investeren in wetenschappelijk onderzoek in het Groenland op de agenda kunnen zetten. Wat de Noordpoolgebied. Ons land heeft in de loop der bilaterale betrekkingen betreft, doet Nederland er jaren een goede naam op dit gebied opgebouwd. goed aan de banden met IJsland en Groenland (met medeweten van Denemarken) aan te halen. In de 16e en 17e eeuw was het Noordpoolgebied Verder is het gewenst dat Nederland de militair- van groot belang voor Nederland. De ingrijpende strategische kennis over dit gebied op peil houdt veranderingen in de regio in de komende decen- en de militaire samenwerkingsprojecten in de re- nia maken het noodzakelijk de Noordpool te ’her- gio continueert. ontdekken’ en met een stevige Noordpoolagenda op de toekomst te zijn voorbereid.

NoteN

1 AIV-advies nr. 90: ‘De toekomst van de Arctische regio. Samenwerking 9 Council of the European Union, ‘Council conclusions on developing of confrontatie?’, Den Haag, september 2014. Dit artikel is gebaseerd a European Union Policy towards the Arctic Region’, 12 May 2014 op dit AIV-advies. (), blz. 3. Internationale Spectator, juli-augustus 2014, blz. 19. 10 Beleidskader ‘Nederland en de Poolgebieden 2011-2015’, Den 3 ‘De komende decennia zal het zoeken naar en exploiteren van koolwa Haag, 2013 (. shipping companies to operate under the Russian flag, so that the 11 http://www.nlrf2013.nl/relatie-nederland-rusland/economie/ majority of transport in the Arctic would be carried out by vessels under 12 http://www.volkskrant.nl/vk/nl/30323/Onrust-in-Oekraine/article/ our jurisdiction.’ In: ‘Russia to create united naval base system for ships, detail/3619059/2014/03/20/ Hoeveel-last-krijgt-Nederland-van- subs in Arctic-Putin’, 22 april 2014 (http://rt.com/news/154028-arctic- handelsboycot-met-Rusland.dhtml en http://nos.nl/artikel/560471- russia-ships-subs/). rusland-belangrijk-voor-economie.html 5 http://www.theglobeandmail.com/report-onbusiness/ arctic-ship 13 Brief van de minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie ping-remains-a-distant-dream-for-now-transport-minister-says/arti aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal, Den cle17665916/> Haag, 23 maart 2012, Kamerstuk 32 852, nr. 3, blz. 1. 6 Jack Farchy & Lucy Hornby, ‘Rosneft proposes Chinese company take 14 Brief van de minister van Buitenlandse Zaken aan de Voorzitter van stake in Russian oilfield’, 1 september 2014 (http://www.ft.com/intl/cms/ de Tweede Kamer der Staten-Generaal, Den Haag, 21 juni 2013, s/0/01ab7166-31f0-11e4-a19b-00144feabdc0. html#axzz3Cigl3Rqv). Kamerstuk 33 694, nr. 1, blz. 8. 7 De Arctische Raad heeft geen verdragsbasis, is geen internationale 15 In NAVO-verband doet Nederland jaarlijks mee aan de oefening Cold organisatie, maar een pragmatisch internationaal samenwerkingsver Response. Nederland maakt tevens deel uit van de Northern Group en band met Canada, de Verenigde Staten, Finland, IJsland, Rusland, onderzoekt de wenselijkheid van eventuele aansluiting bij NORDEFCO. Noorwegen, Denemarken (Groenland) en Zweden als deelnemende Tijdens de NAVO-top in Wales op 5 september 2014 is Nederland toe staten. Inheemse volken kunnen de status van permanent participant getreden tot de Britse Joint Expeditionairy Force (JEF), waaraan verder krijgen. China, India, Zuid-Korea, Singapore, Japan, Frankrijk, Duitsland, Denemarken, Estland, Letland, Litouwen en Noorwegen deelnemen. Nederland, het Verenigd Koninkrijk, Italië, Spanje en Polen, een aantal intergouvernementele en interparlementaire organisaties en een aantal NGO’s zijn waarnemer bij de Arctische Raad. 8 China wil voet aan de grond krijgen in de regio. Ter illustratie, China heeft in Reykjavik een ambassade laten bouwen waar maar liefst ruim 500 personeelsleden gehuisvest kunnen worden.

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 43 Sietse Bosgra Een terugblik: 30 jaar anti-apartheidsstrijd vanuit Nederland

Aan de goede kant: Een geschiedenis van de Nederlandse anti-apartheidsbeweging Roeland Muskens Soesterberg: Aspekt, 2014; 686 blz.; € 27,95; ISBN: 978-94-615-3474-3

Dit jaar is het twintig jaar geleden dat er in Zuid-Afrika een einde kwam aan het apart-

heidsregime en dat de macht werd overgedragen aan een door de gehele bevolking ge-

kozen regering. Dat deze machtsoverdracht tot stand kwam zonder een langdurige en bloedige

gewapende strijd was mede te danken aan de jarenlange campagnes in de westerse landen voor

sancties tegen het blanke minderheidsregime en voor steun aan de Zuid-Afrikaanse bevrijdings-

bewegingen. Onlangs is onder de titel Aan de Goede Kant de biografie van de Nederlandse anti-

apartheidsbeweging verschenen, waarin Roeland Muskens de Nederlandse anti-apartheidscam-

pagnes van1960 tot 1990 beschrijft. Het is een bewerkte versie van zijn proefschrift waarop hij

in 2013 promoveerde. Muskens kan met enige afstand over de diverse organisaties berichten,

omdat hij geen deel uitmaakte van de Zuidelijk Afrika-beweging; zijn interesse was meer Latijns-

Amerika.

p basis van gesprekken met de betrok- Comité Zuid-Afrika kenen en het bestuderen van de archie- Eind jaren vijftig werd door een aantal promi- O ven beschrijft Muskens niet alleen de nente dames en heren uit de hoek van de PvdA samenwerking, maar ook de conflicten tussen tot en met de VVD de eerste Nederlandse anti- de diverse anti-apartheidsbewegingen. Door het apartheidsorganisatie opgericht. Tekenend was mobiliseren van de publieke opinie slaagde de dat leden van de CPN en de PSP van dit Comité anti-apartheidsbeweging erin de Zuid-Afrikaanse Zuid-Afrika (CZA) werden uitgesloten. Het CZA apartheid op de Nederlandse politieke agenda beperkte haar activiteiten jarenlang tot nette, for- Sietse Bosgra was in te zetten. Dit leidde tot een jarenlange politieke mele brieven aan de Kamer, de regering en aan 1961 een van de oprichters strijd, waarbij drie kabinetten op een haar na de Zuid-Afrikaanse ambassadeur, met een enkele van het Angola Comité en zijn gesneuveld. Muskens concludeert dat ner- keer een lezing, een persconferentie, een kleine bleef ruim 30 jaar zeer gens anders in de westerse wereld de anti-apart- demonstratie of een symbolische boycotactie. actief in de anti-apartheids- heidsbeweging zo actief en invloedrijk was als in Terwijl in de jaren zestig de Nederlandse samen- strijd vanuit Nederland. Nederland. leving, en vooral de jongeren, in beweging kwa-

44 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 men – het was de tijd van provo en van de grote tijdens de boycot van Angola-koffie ontston- Vietnam-demonstraties – bleef het CZA meer dan den er in tientallen steden actieve Werkgroepen tien jaar lang een kleine en machteloze organisa- Zuidelijk Afrika (WZA). In Muskens’ boek is een tie. Muskens concludeert dat het CZA de boot lijst van de bijna tachtig lokale WZA’s opgeno- miste doordat het bestuur geen aandacht had men. Bovendien organiseerde het Angola Comité voor het grote publiek. jaarlijks een tweedaags landelijk Zuidelijk Afrika- congres, ‘B(l)acking Southern Africa’, waar een kleine duizend activisten uit het hele land bijeen- Angola Comité kwamen om verdere acties te bespreken. In die tijd hoorde ik bij een groep jongeren in Amsterdam die voor Zuid-Afrika in actie wilden komen. Om na te gaan hoe we de activiteiten CZA wordt AABN, Angola van het CZA konden ondersteunen, had ik in1960 Comité wordt KZA, geen fusie twee maal een gesprek met Karel Roskam, secre- met AABN taris van het CZA. Karels antwoord was duide- Toen eind 1971 het Comité Zuid-Afrika we- lijk, het CZA-bestuur zou elke betrokkenheid van gens gebrek aan succes werd opgeheven, ons blokkeren. Maar kort daarop kwam in 1961 werd een nieuwe organisatie opgericht, de de bevolking van de Portugese kolonie Angola in Anti-Apartheidsbeweging Nederland (AABN). opstand en begon in 1962 ook in Mozambique de Aanvankelijk waren de relaties tussen de vrijheidsstrijd tegen het Portugese koloniale be- AABN en het Angola Comité goed. Terwijl het stuur. In de overtuiging dat de bevrijding van deze Angola Comité de ‘B(l)acking Southern Africa’- twee landen zou bijdragen aan de omverwer- congressen van 1970 en 1971 had georgani- ping van het apartheidsregime, richtten degenen seerd, werd afgesproken dat de AABN de orga- die door het CZA waren afgewezen, in 1961 het nisatie van het congres van september 1972 op Angola Comité op. Toen de Portugese koloniën zich zou nemen. in 1975 onafhankelijk werden, zou dit comité zich onder de nieuwe naam ‘Komitee Zuidelijk Afrika’ De samenwerking werd echter al snel bemoeilijkt richten op de bevrijding van Zimbabwe, Namibië door grote ideologische verschillen. De AABN en Zuid-Afrika. schreef in 1972 in haar blad Zuid-Afrika Nieuws dat de strijd tegen de apartheid voor de AABN Het is jammer dat Muskens maar beperkte aan- een onderdeel is van de anti-kapitalistische strijd. dacht aan het Angola Comité besteedt, want hier De AABN koos voor de “‘arbeidersbeweging” als werden in de loop der jaren de ervaringen op- doelgroep, omdat “‘binnen de gegevenheden van gedaan, de actiedoelen gekozen, de contacten een kapitalistische samenleving slechts de arbei- gelegd en de ideologische en politieke uitgangs- dersbeweging voldoende macht kan ontplooien punten van het latere Komitee Zuidelijk Afrika om de kapitalistische structuur van zo’n samen- vastgelegd. leving te doorbreken”. Muskens concludeert dat de AABN aanstuurde op het veranderen van de De eerste jaren hield het Angola Comité zich voor- machtsverhoudingen in Nederland. Hij heeft geen al bezig met provocerende activiteiten, maar het bewijzen gevonden van formele banden van de bezoek aan Nederland in 1964 van de leider van AABN met de CPN, maar wel van sterke perso- het bevrijdingsfront van Mozambique FRELIMO, nele banden: het bureau van de AABN werd gro- Eduardo Mondlane en zijn Amerikaanse vrouw tendeels door CPN-ers bevolkt. Janet, zorgden voor een ommekeer. Mondlane meende dat in navolging van Zweden ook de Toen het Angola Comité zich na de onafhanke- Nederlandse regering financiële steun aan het lijkheid van Angola en Mozambique in 1975 be- FRELIMO moest geven. Dit betekende voor het raadde over haar toekomst, was het duidelijk dat Comité een nieuwe koers, namelijk contacten een fusie met de AABN door de uiteenlopende opbouwen met de PvdA en binnen het CDA en politieke doelstellingen uitgesloten was. Daarom druk uitoefenen op parlement en regering. Dit re- werd in 1976 besloten dat het comité zich onder sulteerde in 1969 in een eerste bijdrage van een de nieuwe naam Komitee Zuidelijk Afrika (KZA) in miljoen gulden van de Nederlandse regering voor ging zetten voor de bevrijding van de resterende het opleidingsinstituut van het FRELIMO. drie landen onder blanke overheersing in Zuidelijk Afrika: Zimbabwe, Namibië en Zuid-Afrika. Maar Het Angola Comité leverde in die jaren een be- ook samenwerken met de AABN bleek onmoge- langrijke bijdrage aan de opbouw van een krachti- lijk, doordat de AABN hieraan twee eisen stelde. ge Zuidelijk Afrika-beweging in Nederland. Vooral De eerste was geen boycot van bedrijven, want

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 45 dat zou de arbeiders vervreemden van de anti- transport van militairen gebruikt kon worden en apartheidsstrijd; en de tweede dat financiële ze weigerde daarom een exportvergunning af te steun van de Nederlandse regering aan de bevrij- geven. dingsbewegingen moest worden tegengegaan. De AABN voerde daarnaast actie tegen de uni- Dit gedachtengoed van de AABN kwam ten dele versitaire en culturele contacten met Zuid-Afrika, voort uit de intensieve banden met het ANC- maar pas in 1981 werd het Cultureel Akkoord met kantoor in Londen. Dat werd grotendeels bemand Zuid-Afrika opgezegd. Een andere focus was het door leden van de South African Communist in Nederland organiseren van culturele manifesta- Party. De twee eisen die de AABN aan samenwer- ties van het Zuid-Afrikaanse verzet. Verder zette king met het KZA stelde, kwamen letterlijk over- de AABN zich in voor de sportboycot, voor vrijla- een met eisen die Londense ANC-communisten ting van politieke gevangenen en voor steun aan propageerden. De relatief kleine groep commu- Radio Freedom, de radiozender van het ANC. nisten in het ANC vreesde waarschijnlijk dat zij De AABN richtte zich verder op het middelbare hun bevoorrechte positie binnen het Congress onderwijs in Nederland: de in 1978 gestarte ac- zouden verliezen als niet alleen de Sovjetunie tie ‘onderwijs tegen apartheid’ zou tien jaar lang maar ook de westerse landen het ANC financieel worden voortgezet. gingen steunen. Muskens schrijft dat de AABN in de eerste helft Naast de twee eisen van de AABN was er nog van de jaren tachtig het initiatief steeds meer aan een probleem dat een gezamenlijk optrekken van anderen moest laten: vooral met de olieboycot en AABN en KZA in de weg stond. Terwijl het KZA de acties tegen Shell domineerde het KZA samen probeerde parlement en regering voor de anti- met Kairos (zie hieronder) de Nederlandse anti- apartheidsstrijd te winnen, zag de AABN volgens apartheidsstrijd. Midden jaren tachtig volgde, al- Muskens het Nederlandse parlement nauwelijks dus Muskens, een ernstige inzinking, die te maken als een arena voor de politieke strijd. Hij schrijft had met de crisis waarin in die tijd de commu- dat ook tijdens het relatief progressieve kabinet- nistische beweging wereldwijd en in Nederland Den Uyl (1973-1977) de AABN geen enkele po- ook de CPN terecht waren gekomen. Deze crisis ging deed wijzigingen in het Nederlands beleid binnen de communistische beweging zou bij de aan te brengen: “Ook vanuit haar oriëntatie op de AABN tot het afwerpen van de ideologische ban- CPN was de AABN nauwelijks geïnteresseerd in den leiden. Daardoor kwam het in de laatste jaren het sluiten van deals met de sociaal-democratie.” van de anti-apartheidsstrijd tot een voorzichtige toenadering tussen KZA en AABN, die in 1987 Het belangrijkste actiethema van de AABN was leidde tot een gezamenlijke inzameling, met een gericht op Philips, de grootste Nederlandse in- opbrengst van een half miljoen gulden. vesteerder in Zuid-Afrika, omdat dat bedrijf in strijd met het door de Verenigde Naties ingestelde wapenembargo tegen Zuid-Afrika elektronica le- Kairos, Boycot Outspan Actie verde aan het Zuid-Afrikaanse leger en de politie. en Amandla Muskens merkt op dat de AABN geen echte dia- Naast de AABN en KZA was er nog een derde lan- loog met de Philips-directie en met de overheid delijke anti-apartheidsorganisatie. De Werkgroep startte en evenmin activiteiten ontwikkelde op de Kairos was in 1970 opgericht als steunorganisa- aandeelhoudersvergaderingen. En het grote pu- tie van het Christelijk Instituut, de door Beyers bliek werd niet bereikt doordat de AABN ook een Naudé opgerichte organisatie van het Zuid- consumentenboycot van Philips-producten af- Afrikaanse kerkelijke verzet tegen apartheid. Toen wees. Daardoor kon de regering-Den Uyl de eis het Christelijk Instituut in 1977 buiten de wet werd van de AABN om een eind aan de leveranties van gesteld, ging het in Utrecht gevestigde Kairos het Philips-producten aan het Zuid-Afrikaanse leger ANC steunen. en de politie te maken, eenvoudig negeren. Er waren nu drie organisaties in Nederland die alle Dat deze regering wel degelijk overgehaald kon drie het ANC steunden; ze worden door Muskens worden om het VN-wapenembargo na te leven, aangeduid als de communistische AABN, het bleek toen het KZA in 1977 ontdekte dat Fokker socialistisch/algemene KZA en het christelijke een passagiersvliegtuig aan Zuid-Afrika wilde Kairos. Van de drie werd het KZA verreweg de leveren voor de lijndienst van Zuid-Afrika naar grootste, met in de latere jaren 20 betaalde me- Namibië. De regering aanvaardde het argument dewerkers; de AABN had er 6 tot 8, Kairos 3 à 4. van het KZA dat het civiele vliegtuig ook voor In de loop der jaren ontwikkelde zich een nauwe

46 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 samenwerking en vriendschap tussen Kairos en Het ANC en het anti-apartheidsbureau van de het KZA. Daarbij speelde Kairos een bijzonder VN oefenden vervolgens druk uit op de sanctie- nuttige rol bij het benaderen van de christelijke brekers om hieraan een eind te maken. Doordat instellingen en de christelijke politieke partijen in Zuid-Afrika de smokkelaars een aanzienlijk ho- regering en parlement. gere olieprijs moest betalen dan de wereldmarkt- prijs, ontwikkelde de olieboycot zich tot een ef- Ten slotte was er nog een vierde, kleinere anti- fectief drukmiddel op het apartheidsregime. apartheidsorganisatie, de Boycot Outspan Aktie President Botha gaf in 1986 toe dat de olieboycot (BOA). In 1973 dwong BOA Albert Heijn om een Zuid-Afrika 25 miljard dollar had gekost, dat was eind te maken aan de verkoop van Zuid-Afrikaans evenveel als de totale staatsschuld. “Soms werd fruit. Spoedig volgden andere ketens, zoals de me gemeld dat we nog maar voor één week olie Spar, de Gruyter, Co-op en Edah. hadden.”

Doordat deze vier anti-apartheidsorganisaties allemaal een eigen blad uitgaven, waren er vier anti- KZA en de materiële steun aan apartheidsperiodieken. Een voorstel van het KZA de bevrijdingsbewegingen om deze publicaties te vervangen door een geza- Naast sancties was de belangrijkste activiteit van menlijk blad, werd door Kairos en BOA gesteund, KZA fondsenwerving voor de bevrijdingsbewe- maar door de AABN afgewezen. Later sloten ook gingen in Zuidelijk Afrika. Door bijdragen van haar twee Vlaamse anti-apartheidsbewegingen zich 40.000 vaste donors, van Nederlandse – dikwijls bij het blad Amandla aan. Deze samenwerking is kerkelijke – orga- bijna twintig jaar lang voortgezet. nisaties, van gemeenten, enz. en door KZA, Kairos en de olieboycot publieks- President Botha Op het punt van sancties tegen Zuid-Afrika acties kon sloot het KZA zich samen met Pax Christi en het KZA het gaf in 1986 toe dat de de Novib aan bij de Kairos-campagne voor een ANC steu- Nederlandse olieboycot tegen Zuid-Afrika en nen met een olieboycot Zuid-Afrika 25 voor terugtrekking van Shell uit dat land. Zoals jaarlijkse bij- Muskens opmerkt: olie was één van de weinige drage van rond miljard dollar had gekost, strategische producten waar Zuid-Afrika niet zelf de twee miljoen over beschikte. Na grote druk op het parlement euro, geld dat het evenveel als de totale nam de Tweede Kamer in 1979, met 111 stem- ANC vrij kon be- men vóór en 39 tegen, een CDA-motie aan waarin steden. Muskens staatsschuld van de regering werd gevraagd samen met de andere concludeert dat “met EG-landen een olieboycot tegen Zuid-Afrika in te deze bedragen het KZA Zuid-Afrika stellen. De weigering van de regering op dit ver- wereldwijd de grootste zoek in te gaan, leidde bijna tot de val van het particuliere donor van het kabinet. ANC was”.

De Nederlandse campagne voor een olieboycot Daarnaast oefende het Angola Comité/ en tegen Shell werd internationaal overgeno- KZA jarenlang druk op de regering uit om geld men. Toen ook de Wereldraad van Kerken op- vrij te maken voor de bevrijdingsbewegingen in riep Shell te boycotten, werd deze oproep in de Zuidelijk Afrika. De doorbraak kwam in 1973, toen Verenigde Staten door de grote vakbeweging het kabinet-Den Uyl besloot dat de bevrijdings- AFL-CIO en door de grote kerken overgenomen. bewegingen in de koloniale gebieden in Zuidelijk De Amerikaanse campagne tegen Shell zou het Afrika zouden worden gesteund. Deze regerings- bedrijf miljarden dollars kosten. steun aan de bevrijdingsbewegingen van Angola, Mozambique, Zimbabwe en Namibië met jaarlijks Daarnaast richtten KZA en Kairos in het kader van 9 miljoen euro werd voortgezet tot de landen on- de olieboycot het Shipping Research Bureau op. afhankelijk werden. Op een geheime locatie in Amsterdam hebben vier medewerkers tien jaar lang de scheepsbe- Het ANC werd aanvankelijk van de regerings- wegingen van olietankers over de wereld gevolgd steun uitgesloten, want Zuid-Afrika was geen ko- om uit te vinden welke schepen, landen en maat- loniaal gebied. Omdat 1977 het laatste jaar was schappijen bij de oliesmokkel betrokken waren. van het relatief progressieve kabinet-Den Uyl,

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 47 besloot het KZA in dat jaar een topdelegatie van Ten slotte kon Beyers Naudé de Europese Unie er- het ANC naar Nederland te halen om Den Haag van overtuigen een fonds op te zetten om projec- te overtuigen ook het ANC te financieren. Daarop ten binnen Zuid-Afrika te financieren. Dit ‘Special besloot minister Pronk het ANC jaarlijks met een Programme for the Victims of Apartheid’ zou in de kwart miljoen euro te steunen. Deze regerings- jaren 1987-1993 uitgroeien tot het grootste hulp- steun liep tot 1991 door. programma voor een land in de geschiedenis van de EU. De opgezette structuur garandeerde dat Opmerkelijk is dat de regering positief reageerde het geld uitsluitend naar ANC-gelieerde projecten op een verzoek van de bevrijdingsbewegingen zou gaan en niet naar de Inkatha-beweging van om deze gelden elk jaar over te maken aan het Buthelezi. Het KZA was de enige Europese anti- Angola Comité/KZA. Dat kocht er, in overleg met apartheidsorganisatie die jaarlijks geld ontving uit de bevrijdingsbewegingen, niet-militaire goe- dit fonds: in totaal 7,6 miljoen euro. Dit geld werd deren voor die naar Afrika werden opgestuurd. onder meer besteed aan het opzetten van een Daarnaast ging er ook via Cebemo, ICCO, Novib eerste weekblad binnen Zuid-Afrika als spreek- en Hivos Nederlands belastinggeld naar het ANC, buis voor het anti-apartheidsverzet. en ook zij maakten bij de besteding van deze gelden gebruik van de contacten van het KZA met Muskens concludeert dat de Nederlandse an- het ANC. ti-apartheidsbeweging een van de meest invloedrijke en effectieve sociale bewegingen in Ook was het KZA actief betrokken bij de financie- de Nederlandse naoorlogse geschiedenis is ge- ring van projecten binnen Zuid-Afrika via de be- weest. Zijn boek Aan de Goede Kant vormt een kende Zuid-Afrikaanse predikant Beyers Naudé, waardige afsluiting van deze dertigjarige actie- die jaarlijks honderdduizenden euro’s nodig had periode. In het boek worden de beschrijvingen voor zijn “stille fondsen”. Met dat geld werden ge- van de Nederlandse anti-apartheidsorganisaties zinnen van politieke gevangenen gesteund, infor- voortdurend onderbroken door uitgebreide ach- manten geworven, konden verboden organisaties tergrondinformatie over de politieke en sociale ondergronds doorwerken, enz. Alhoewel Beyers omgeving. Door deze brede aanpak is Aan de geen verantwoording over de besteding van het Goede Kant niet alleen een knappe en grondige, geld kon afleggen, kon het KZA in samenwerking maar ook een bijzonder omvangrijke studie van met Kairos genoeg (meestal kerkelijke) donors bijna 700 pagina’s geworden. vinden.

48 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Boeken

Toegang tot het ongrijpbare Saoedi-Arabië Paul Aarts & Carolien Roelants Saoedi-Arabië: de revolutie die nog moet komen Amsterdam: Uitgeverij Nieuw Amsterdam, november 2013; 256 blz.; € 18,95; ISBN: 978-90-468-1507-6

In hun boek Saoedi-Arabië: de revolutie die nog een zaklampje moet zoeken. Ook hervor- moet komen geven Paul Aarts en Carolien Roelants mers zien hun grootste kans op het be- een volledig en kleurrijk beeld van Saoedi-Arabië, werkstelligen van vooruitgang in samen- de dominante macht in het Golfgebied. Alle grote werking met de gevestigde orde, en niet politieke, sociale, economische en maatschappe- in provocatie – met de huidige situatie in lijke vraagstukken die thans in het land van belang Syrië als afschrikwekkend voorbeeld. zijn, komen aan bod. De eerste hoofdstukken gaan in op de thema’s islam, terrorisme en olie, maar ook Aarts en Roelants laten mooi zien hoe de minder voor de hand liggende thema’s komen aan autoriteiten balanceren tussen de uiteen- bod: van de toenemende jeugdwerkloosheid en lopende maatschappelijke stromingen in het land en het ongenoegen dat op sociale media wordt geuit dat zij pas in actie komen als de eigen belangen in het tot armoede onder Saoediërs en de langzaam tot geding zijn. Saoedische burgers worden met oliegelden bloei komende moderne kunst-scene in Jeddah en “afgekocht”, en met diezelfde oliedollars probeert het Riyadh. koningshuis ontwikkelingen elders in de regio naar zijn hand te zetten. De auteurs gaan niet alleen in op de De groeiende ontevredenheid kruipt door alle thema’s rol van Saoedi-Arabië in het tegengaan van de revolu- heen. Aarts en Roelants geven de lezer inzicht in hoe tie in bijvoorbeeld buurland Bahrein, maar ook op de gewone Saoedische mannen en vrouwen – én een en- invloed van het land elders in de regio (Libië, Egypte, kele renegade prins – via bijvoorbeeld digitaal activis- Syrië) – zeker gezien de huidige ontwikkelingen in het me, petities en kunstuitingen de grenzen van het toe- Midden-Oosten zeer relevante materie. Het boek wordt laatbare proberen op te rekken. Ook de onrust in de afgesloten met vier vergezichten over de mogelijke toe- olierijke Oostelijke provincie, waar merendeels sji’ieten komst van het land. Ook daaruit blijkt dat de val van de wonen die systematisch worden gediscrimineerd en Al-Saud geen uitgemaakte zaak is, maar de houdbaar- uitgesloten, wordt beeldend beschreven. Ondanks heid van de machtsverdeling in het land wel degelijk de uiterlijke stabiliteit borrelt het dus wel degelijk in twijfelachtig is. Saoedi-Arabië, en de auteurs weten dit goed over te brengen in hun boek. Hoewel er hier en daar wat overlap zit in de hoofdstukken, is het boek goed geschreven en vlot leesbaar. Tegelijkertijd laten ze op toegankelijk wijze zien hoe het Aarts en Roelants maken het ongrijpbare Saoedi-Arabië verbond tussen de salafistische hervormer Muhammad toegankelijk en begrijpelijk. Zij hebben, mede dank- ibn Abdel-Wahhab en Mohammed ibn Saud, de stichter zij hun beider jarenlange ervaring in Saoedi-Arabië, van de eerste Saoedische staat, ook vandaag de dag in hun boek een breed palet aan interviews verwerkt. nog het land beïnvloedt. De heersende Al-Saud laten Toch had ik de opgevoerde Saoediërs graag beter leren de geestelijken grotendeels met rust, in ruil voor steun kennen: wie zijn deze mensen, wat is hun achtergrond voor hun beleid. Wat nu precies de wahabitische ideo- en wat drijft hen? Ook gaan de ontwikkelingen in het logie inhoudt, blijft echter onbesproken. Golfgebied en omringende landen, in het bijzonder Irak en Syrië, zó snel dat sommige in het boek beschreven De centrale vraag die Aarts en Roelants stellen, is hoe zaken alweer achterhaald zijn. Dit bewijst echter enkel lang dit oude verbond nog stand zal houden. Ze tonen de grote actualiteitswaarde van dit uitstekende boek, op inzichtelijke wijze hoe verschillende groepen in het dat een algemeen publiek zal aanspreken en dat het land zich verhouden tot dit bestand en proberen het verdient breed gelezen te worden. ofwel staande te houden ofwel uit te dagen. Duidelijk wordt dat velen huiverig zijn voor grote hervormingen Annemarie van Geel is eigenaar van Faraasha Middle East en dat men openlijke tegenstanders van de koning met Training & Advisory en promoveert op Saoedi-Arabië en Koeweit aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

Pleidooi voor een neutralere visuele blik op Noord-Korea David Shim Visual Politics and North Korea. Seeing is Believing Londen/New York: Routledge, 2014; 171 blz.; € 105,=; ISBN; 978-0-415-83948-8

Noord-Korea wordt zowel in de media Deze opzet wordt weerspiegeld in vier hoofdstukken: als in de internationale politiek als de hoofdstuk 1 zet de theorie en methodologie uiteen, grote onbekende gezien. In zijn boek en is daardoor voornamelijk van belang voor geïnte- Visual Politics and North Korea: Seeing resseerden in visuele politiek; hoofdstuk 2 geeft een is Believing vraagt David Shim zich af in onderbouwing waarom juist een visuele benadering hoeverre Noord-Korea nu echt een terra relevant is om Noord-Korea te benaderen. De laatste incognito vormt. Naast het beantwoor- twee hoofdstukken bevatten fotoreportages over het den van die vraag gaat de auteur ook dagelijks leven in Noord-Korea, alsmede de interpreta- een stap verder door meer aandacht te tie van satellietbeelden. Deze twee hoofdstukken vor- vragen voor de visuele aspecten binnen men de case studies van het boek; ze tonen aan hoe de wereldpolitiek. de gangbare visuele weergave van Noord-Korea het

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 49 wij/zij-beeld versterkt. Voor eenieder die op basis van foto’s, en dat daardoor een allesbehalve genuanceerd de vele fotoreportages over Noord-Korea een oordeel beeld is ontstaan. Dit beeld bepaalt onze houding rich- klaar heeft, vormt Shims analyse een eye opener. ting Noord-Korea, net zoals satellietbeelden als basis voor inspecties en sancties worden gebruikt. Het behoeft weinig onderbouwing dat visuele bronnen ertoe doen in de hedendaagse politieke arena. Het be- Een van de bekendste satellietfoto’s van het Koreaanse kendste voorbeeld is de presentatie die Colin Powell, schiereiland is een nachtfoto waarop het gehele zui- destijds minister van Buitenlandse zaken van de den verlicht lijkt, en in het noorden alleen Pyongyang. Verenigde Staten, in 2004 gaf bij de Verenigde Naties De foto lijkt voor zichzelf te spreken, en het contrast in New York. In die presentatie was een hoofdrol weg- tussen het vrije kapitalistische zuiden en het socialis- gelegd voor de interpretatie van satellietbeelden, waar- tische noorden is enorm. Shim geeft echter aan dat er uit onomstotelijk bleek dat Irak massavernietigingswa- ook in dit geval sprake is van framing. Wanneer de foto pens bezat. Satellietbeelden van Noord-Korea worden bijvoorbeeld vanuit het perspectief van lichtvervuiling onderworpen aan eenzelfde intensieve analyse in de wordt bezien, volgt een geheel andere conclusie. Ook zoektocht naar de status van het vermeende nucleai- de keuze van de foto is bepalend: een satellietfoto van re programma van Pyongyang. Fotoreportages, zoals het schiereiland overdag laat geen verschillen zien en het bekende The Land of No Smiles van Tomas van benadrukt daardoor juist de overeenkomsten. Houtryve, tonen een bleek, eenzaam en grijs land dat al meer dan 50 jaar gebukt gaat onder een zichzelf ver- Daarnaast besteedt Shim aandacht aan het technische rijkende familiedynastie. Andere bekende beelden zijn proces van het maken van satellietfoto’s, zware compu- grote militaire optochten en massaparades, waarin het terberekeningen waarbij een foto in complexiteit wordt individu duidelijk aan de staat ondergeschikt is. Voor verminderd, en één foto vaak uit meerdere afbeeldingen een onbekend land, zo betoogt Shim, lijkt ons beeld bestaat die op verschillende tijdstippen zijn gemaakt. akelig compleet. Daarom kiest hij ervoor allereerst stil Oftewel, satellietfoto’s zijn wellicht niet wat ze op het te staan bij de manier waarop visuele bronnen worden eerste gezicht lijken: de meest objectieve en neutrale weergegeven en geïnterpreteerd. vorm van fotografie. Dat satellietfoto’s twee kanten op werken, blijkt ook uit een van de vele aansprekende Een van de drie citaten waarmee het boek opent, is af- anekdotes in het boek: toen Noord-Koreaanse autori- komstig van de bekende fotograaf Ansel Adams: “You teiten opviel dat een Amerikaanse satelliet een bepaald don’t take a photograph, you make it.” Dit citaat is teke- gebied meerdere malen scande, lieten ze soldaten daar nend voor de wijze waarop Shim wil dat we naar afbeel- massaal nepfaciliteiten bouwen. De Verenigde Staten dingen kijken. Een fotograaf is altijd een maker, een au- eisten inspecties van de faciliteit, die in ruil voor hulp teur, en kiest bewust voor een bepaald perspectief en plaatsvonden, maar de inspecteurs vonden slechts voor het insluiten of buitensluiten van visuele elemen- lege tunnels (blz. 112-113). ten. Daarnaast stuurt een fotograaf of de redactie, door het geven van een titel en een begeleidende tekst bij Visual Politics and North Korea is een interessant werk een foto, de interpretatie van een lezer. Er treedt vervol- voor iedereen die dieper naar foto’s wil leren kijken, als- gens synecdoche op: een deel spreekt voor het geheel. mede voor in Noord-Korea geïnteresseerden op zoek naar nuance. Een kleine kanttekening is de (hoge) prijs Shim illustreert dit treffend met het voorbeeld van een van het boek en de (21) in zwart-wit gedrukte foto’s. foto die door de VN in de jaren ’90 werd gebruikt om Een aantal foto’s verliest hierdoor duidelijk aan kwa- aandacht te vragen voor de hongersnood in Noord- liteit, en voor deze prijs (en in een boek over visuele Korea. Een foto van een op de grond liggende baby bronnen) zouden enkele kleurenfoto’s niet hebben mis- in een ziekenhuis, met als titel ‘A nation’s hunger in a staan. Daar staat tegenover dat alle foto’s gemakkelijk child’s face’ en daaronder een meelijwekkende tekst, op het internet te vinden zijn. Inhoudelijk gezien, vraagt roept de lezer tot actie en doneren op. Het kind staat de sterke analyse van foto’s van het alledaagse leven hier voor het land dat hulp nodig heeft. Perspectief, en satellietbeelden eigenlijk om nog een derde hoofd- keuze van titel en tekst, en ook insluiten en buitenslui- stuk. Er is steeds meer aandacht voor vluchtelingen ten, spelen een grote rol. De originele foto is genomen uit Noord-Korea en de wijze waarop zij visueel verslag in een weeshuis, waarop ook andere baby’s te zien zijn, doen van het leven in strafkampen. Eén vluchteling, Kim en roept meer het idee van een crèche op dan van een Hye Sook, staat bekend om haar tekeningen: een door baby in nood (blz. 49-51). Het is deze wijze waarop de haar getekende plattegrond van een strafkamp komt auteur ons dieper naar afbeeldingen wil laten kijken, en overeen met satellietbeelden.1 Deze manier van visuele hij illustreert dit in het hoofdstuk over alledaagse foto- verslaglegging, en hoe deze aansluit bij afbeeldingen grafie. en satellietfoto’s, vraagt om eenzelfde analyse. Wellicht een mooi idee voor vervolgonderzoek. De aanpak van Shim is aansprekend; hij ontleedt enkele bekende fotoreportages, waaronder die van Van Houtryve, en biedt als alternatief een serie foto’s van Yuri van Hoef is docent Internationale Betrekkingen aan de Vincent Yu (Associated Press) die meer recht doen aan Rijksuniversiteit Groningen. Noord-Koreanen als individuele actoren. Waar de foto’s van Van Houtryve het bekende beeld van Noord-Korea bevestigen (‘the land of no smiles’), bieden de foto’s Noot van Yu gelukkig ogende Koreanen die met de familie picknicken en allerhande vrijetijdsactiviteiten beoefe- 1 “They studied my map and compared it with the earth nen. Door aandacht te besteden aan de wijze waarop satellite picture and they matched perfectly.” Kim Hye een foto gemaakt is, alsook aan hetgeen de fotograaf Sook in: ‘North Korea: Accounts from Camp Survivors’ (17 februari 2014), Documentaire van Human Rights doelbewust in- en buitensluit, wordt duidelijk dat ons Watch (http://www.youtube.com/watch?v=cZby_vxrJ0Q). beeld van Noord-Korea beheerst wordt door eenzijdige

50 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Europa is in bij de media Syp Wynia Vervlogen Visioenen: Groter. Machtiger, Meer. Hoe Europa zich vertilt. Amsterdam: Elsevier Boeken; 2014; 234 blz.; € 16,95; ISBN: 978-90-3525-188-5 Carla Joosten (samenstelling) Spanning in Europa: 40 gesprekken over Europese ambities en nationale scepsis. Amsterdam: Elsevier Boeken; 2014; 288 blz.; € 14,95; ISBN: 978-90-352-5150-2

Europa is vandaag in bij de media. Nu ieders por- Visioenen, een selectie van zijn bijdragen aan week- temonnee in het geding is, hoor je niet meer de blad Elsevier sedert 1998. klachten (van Europarlementariërs bijvoorbeeld) dat de EU geen nieuws oplevert. De Brusselse Wynia vuurt in alle richtingen. Rond de eeuwwisse- Europa-correspondent is vandaag bovendien kri- ling bepleit hij dat Nederland beter niet langer de tischer dan vroeger. Europa is als politiek project droom van de federalisten ‘méér Europa = beter dan ook controversiëler geworden. Dat levert ko- Europa’ najaagt. Later roept hij CDA-delegatieleider pij op. Nederland telt niet veel journalisten die al Wim van de Camp uit tot de ‘Draaier van de Week’. héél lang kritisch naar Brussel kijken. Syp Wynia Aanvankelijk wilde Van de Camp maar liefst een van Elsevier is zo’n witte raaf. Een selectie van kwart gaan bezuinigen bij de EU. Maar eenmaal in zijn bijdragen aan Elsevier sinds 1998 is onlangs Straatsburg zittend stemt hij al jaren vóór alle bud- uitgegeven onder de titel Vervlogen Visioenen. getverhogingen. “Zo werkt nou kiezersbedrog.” Voorts aandacht voor een andere recente Elsevier-publicatie, en wel de bundel Spanning in Recent hekelde Wynia hoe een groep publicisten Europa, waarin veertig geselecteerde interviews NRC Handelsblad vroeg om kritische artikelen (‘re- met EU-insiders in de periode 1965 tot heden zijn toriek’) over Europa voortaan te weigeren. De krant opgenomen. trok er zich niets van aan. Een NRC-redacteur op- pert vervolgens wel dat leidende politici de eurocri- De EU was altijd de speeltuin van BZ-ambtenaren, tici het best als “incompetent” of “radicaal” wegzet- Europarlementsleden, wat hoogleraren en verder de ten. “Dat is dezelfde taal die Van Rompuy, Barroso direct belanghebbenden, bijvoorbeeld onze multina- en Draghi gebruiken, en in hun kielzog het overgrote tionals, de agribusiness, de vervoersector, de ban- deel van het Europees Parlement. Wie hun heilsleer ken. Volgens die elite is Europa goed en de natiestaat niet steunt, is een verderfelijke populist of nationalist achterhaald. Die opvatting geldt in Nederland als de of beide.” Maar als je zó Europa moet redden, heb je correcte. Wie daar een vraagteken bij zet, staat te toch een probleem, besluit Wynia zijn bloemlezing. boek als provinciaal, aldus Syp Wynia in 2002. Onze premier (in de Europese Raad), de ambtenaren en De bundel Spanning in Europa omvat veertig gese- de ministers – zij konden aan het Brusselse schaak- lecteerde interviews met EU-insiders tussen 1965 en bord tientallen jaren doen wat hun goed leek. Ook al vandaag. Hier blijkt dat de problemen van de eerste- omdat destijds de Tweede Kamer altijd méér Europa lingen Mansholt, Berkhouwer, Vredeling, Andriessen, wilde. Delors niet verschillen van die van recente topfiguren als Barroso, Bot, Kroes, Van Rompuy, Schulz. Vijftig Dat Nederland vanaf 1991 Europa’s grootste con- jaar geleden hobbelde de EEG van de ene crisis naar tributiebetaler werd, trok dus weinig aandacht. Tot de andere, net als de EU vandaag. Wat destijds en- 2005, als de kiezers totaal onverwacht de Grondwet thousiast “Europese eenwording” werd genoemd, voor Europa massaal afschieten en het Binnenhof heet nu veel zuiniger “Europese samenwerking”. Het wakker schrikt. “Nederland, steeds kleiner in een adagium dat die crises Europa altijd verder helpen, steeds groter Europa, moet in het vervolg zijn eigen- blijkt toch niet helemaal te kloppen. Prima lectuur belang helder en consequent formuleren en uitdra- voor jongeren die van de gestolde percepties van gen. Want Europa wil alles centraal gaan regelen,” weleer en de aanpak van vandaag wat kunnen op- zo had Wynia lang tevoren (dus tevergeefs) gewaar- steken. schuwd. Die opinie is de rode draad van Vervlogen Dr. Jan Werts is EU Mediacorrespondent te Brussel.

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 51 Nieuw Verschenen Joris Kreutzer

European Airpower: Challenges and Opportunities John Andreas Olsen Dulles: Potomac Books, 2014; 296 blz.; € 23,=; ISBN: 978-1-6123-4681-6 Onlangs zijn de Verenigde Staten en hun op het Europese continent. Hij doet dit door de bondgenoten in Syrië en Irak een campagne luchtmachten van acht Europese staten te vergelij- van bombardementen begonnen tegen de ken op onder meer capaciteit, budget en materieel. terreurorganisatie ISIS. Een aantal Europese Deze staten zijn Frankrijk, Duitsland, Turkije, Groot- landen, waaronder Nederland, doet ook ac- Brittannië, Noorwegen, Denemarken, Zweden en tief mee aan deze operatie. Deze Europese Finland. De acht luchtmachten worden geanalyseerd bijdrage heeft de rol en de capaciteit van de binnen het kader van de dreigingen en uitdagingen luchtmacht in Europa weer terug in de actu- waar zij mee te maken hebben en tegen de achter- aliteit gebracht. grond van defensiebezuinigingen. Hierbij wordt per staat onderzocht wat de vereiste capaciteit van het In dit boek onderzoekt de Zweedse hoog- luchtwapen is, en vooral ook wat voor luchtcapaci- leraar krijgswetenschappen John Andreas teit een land juist niet nodig heeft om ook aan de Olsen de huidige staat van de luchtmacht uitdagingen van de toekomst het hoofd te kunnen bieden.

In Pursuit of Prosperity: U.S Foreign Policy in an Era of Natural Resource Scarcity David Reed (sam.) New York: Routledge, 2014; 362 blz.; € 103,=; ISBN: 978-1-1387-9189-3 In dit boek, samengesteld door de Amerikaanse eco- millennium het Amerikaans buiten- noom David Reed, onderzoeken diverse experts de lands beleid zich steeds meer moe- rol van natuur en milieu binnen het Amerikaans buiten gaan richten op de uitdagingen tenlands beleid. In hun analyses van negen landen van klimaatverandering en het veilig- en van regio’s die voor de Verenigde Staten strate- stellen van natuurlijke hulpbronnen. gisch belangrijk zijn, signaleren zij opkomende drei- Klimaatveranderingen en schaarste gingen voor de welvaart en veiligheid van Amerika. kunnen overal ter wereld tot binnenlandse problemen en conflicten met Ze stellen dat het Amerikaans buitenlands beleid buurlanden leiden. De Amerikaanse moet afstappen van haar obsessie met het veiligstel- beleidsmakers zullen met dergelijke len van energie- en mineraalbronnen. De economi- wereldwijde interne en externe in- sche en sociale stabiliteit van de Verenigde Staten stabiliteit rekening moeten houden en hun handelspartners zal steeds meer beïnvloed bij het formuleren van het veilig- worden door klimaatveranderingen en schaarste van heidsbeleid van de eenentwintigste natuurlijke hulpbronnen. Daarom zal in het nieuwe eeuw.

The Invisible Soldiers: How America Outsourced Our Security Ann Hagedorn New York: Simon & Schuster, 2014; 320 blz.; € 22,=; ISBN: 978-1-4165-9880-0 In dit boek onderzoekt de Amerikaanse journaliste zelfs volledig. Ze beveiligen ambassades, spelen een Ann Hagedorn het fenomeen van de groeien- sleutelrol in antiterrorismebeleid, trainen politieagen- de privatisering van de Amerikaanse nationale ten, voeren operaties met onbemande vliegtuigen veiligheid. Hoe is deze privatisering ontstaan, uit en hebben vaak hun eigen inlichtingenapparaat. hoe opereren deze veiligheidsbedrijven en Zelfs de Verenigde Naties maken van dergelijke pri- hoe ziet de toekomst van de nieuwe veilig- vate militaire ondernemingen gebruik. heidsindustrie er uit? Hoe is deze verschuiving ontstaan? Volgens Dertig jaar geleden bestonden er nog geen Hagedorn is de ontwikkeling naar een militaire indu- legitieme private bedrijven die militaire ta- strie begonnen tijdens de oorlog in Irak. Na de inva- ken uitvoerden. Die werden huurlingen ge- sie van Irak in 2003 bleek al snel dat dit een lang- noemd. Nu zijn dergelijke private militaire durige oorlog zou worden. Het aantal beschikbare ondernemingen een legitieme industrie ge- soldaten was voor een dergelijke langdurige operatie worden en vormen ze een onontbeerlijk on- niet toereikend. Dus besloot de regering-Bush jr dit derdeel van het Amerikaans buitenlands be- gebrek aan te vullen met eenheden van private mi- leid en de militaire strategie. Eenheden van litaire ondernemingen. Deze private eenheden zou- private militaire ondernemingen assisteren den uiteindelijk in aantal de conventionele eenheden het Amerikaanse leger in gevechtsopera- in Irak overtreffen. Vervolgens kende de private milities of vervangen ze in bepaalde gebieden taire industrie een aanzienlijke groei.

52 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Sport en Politiek: De strijd om glorie, macht en geld Bob van den Bos Soesterberg: Uitgeverij Aspekt, 2014; 256 blz.; € 18,95; ISBN: 978-94-6153-456-9

In 1988 schreef politicoloog Bob van den Bos, des- Nagenoeg alle aspecten in de relatie tussen tijds hoofd Voorlichting van Instituut Clingendael, sport en politiek komen in dit boek aan bod. het boek Olé, We Are The Champions!: Sport en In hoofdstuk I staat de geschiedenis van Internationale Betrekkingen. Nederland was in de deze relatie centraal, terwijl hoofdstuk II zich ban van het door het Nederlands elftal gewonnen richt op de internationale dimensie. Kan de Europees Voetbalkampioenschap. Ontwikkelingen sport op nationaal niveau al nauwelijks ge- binnen de sportwereld waren in die tijd al lang niet vrijwaard blijven van politieke bemoeienis, meer alleen in de sportkaternen van de dagen dan geldt dat nog in versterkte mate voor weekbladen te vinden, maar haalden vaak de voor- internationale sportwedstrijden, in het bij- pagina’s. Sport en politiek waren al lang geen ge- zonder voor wereldkampioenschappen in scheiden werelden meer. En daar ging zijn boek toen diverse takken van sport, en zeker voor de over. Olympische Spelen, die in de hoofdstukken III en IV onder de loep worden geno- Bob van den Bos ging in de politiek. Een lange en men. Hoofdstuk III beschrijft de ontwik- succesvolle carrière volgde: eerst als lid van de keling van de Olympische beweging, van Tweede Kamer voor D66 en vervolgens als lid van de ideeën van baron Pierre de Coubertin het Europees Parlement. Als Europa-deskundige tot en met het bewind van Juan Antonio promoveerde hij in 2008 aan de Leidse Universiteit Samaranch. Daarbij worden zaken als op ‘De Nederlandse besluitvorming over de Politieke omkoping, corruptie en doping niet onder Unie in het Verdrag van Maastricht’. Maar zijn fasci- stoelen of banken geschoven. Tot slot gaat Van den natie voor de relatie tussen sport en politiek heeft hij Bos in hoofdstuk IV in vogelvlucht alle Olympische altijd behouden. Zomerspelen (en een aantal Winterspelen) langs, van Athene 1896 tot en met Sotsji 2014: een relaas En zo pakte hij de sportieve draad weer op. Dit jaar van sportsmanship, verbroedering, werelden olym- verscheen zijn boek Sport en Politiek: De strijd om pische records, alsmede gouden, zilveren en bron- glorie, macht en geld, bedoeld, zoals hij in het voor- zen medailles; maar bovenal van de keerzijde van woord schrijft, ‘om inzicht te geven in de wijze waar- die medailles: terroristische acties (München 1972); op de sportwereld en de politiek met elkaar omgaan’. boycots (Moskou 1980 en Los Angeles 1984); de En daar is hij uitstekend in geslaagd. Het manuscript ‘nazi-Spelen’ (Berlijn 1936); de Spelen van Mexico werd afgerond juist vóór alle troebelen in Oekraïne in 1968 te midden van de studentenonlusten, Beijing begonnen, toen president Poetin als gastheer van 2008 en het internationale protest tegen schending de Olympische Winterspelen in ‘zijn’ Sotsji nog trots van de mensenrechten, etc. en zelfverzekerd vele internationale regeringsleiders kon ontvangen. Op niet meer dan enkele tientallen Bob van den Bos heeft met dit boek het grensgebied kilometers van de in recordtempo gebouwde stadi- tussen sport en politiek – op nationaal, maar vooral ons, sporthallen en het Olympisch dorp zonnen anti- ook op internationaal niveau – ontgonnen. Een aan- Russische verzetsbewegingen vanuit de bergen van rader voor alle sportliefhebbers die verder willen kij- de Noord-Kaukasus op wraak en dreigden Poetins ken dan ‘Gijp’, ‘Kieft’ of ‘Suarez’. feestje met terreuraanslagen te verstoren. Die aanslagen kwamen er gelukkig niet, maar Sotsji geeft wel aan wat grote sportevenementen in de internationale politiek teweeg kunnen brengen.

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 53 Expositie Roland Zwiers Johan Steenbergen: ondernemer, innovator en diplomaat

De expositie vertelt het verhaal van de ondernemer-diplomaat Johan Steenbergen en van zijn

belangrijkste innovatie, de Kine Exakta van 1936. Stap voor stap wordt geïllustreerd welke aan-

vullende innovaties nodig waren om deze spiegelreflex te vervolmaken. In de vitrines staan ver-

schillende camera’s als illustratiemateriaal opgesteld. Het Exakta-systeem heeft een nieuwe norm

gezet in de camera-industrie, iets waar digitale spiegelreflexcamera’s nog steeds hun voordeel

mee doen. (De expositie is tot en met 3 januari 2015 [gratis] te bezichtigen in het Drukkerijmuseum

Meppel, Kleine Oever 11, 7941 BK Meppel; tel. 0522242565; openingstijden: dinsdag t/m zaterdag,

13.00-17.00 uur).

Johan Steenbergen (Meppel 1886 – Osnabrück 1967) was voorbestemd om de textielhandel van zijn vader in Meppel over te nemen. Maar hij gaf de voorkeur aan een eigen fotowinkel. En zijn am- bitie reikte nog veel verder. In 1911 verkocht hij zijn zaak om in Dresden een eigen camerafabriek te beginnen. In die tijd was Dresden het Silicon Valley van de fijnmechanische industrie.

Zijn eerste fabriek liep voorspoedig, maar struikel- de over de Eerste Wereldoorlog. Met zijn vakmen- sen aan het front had Steenbergen weinig keus dan de onderneming te beëindigen. Toch wist hij enkele weken na de wapenstilstand van november 1918 weer een nieuw bedrijf op te richten. Hij koos compagnons die vaardigheden inbrachten op het gebied van houten camera’s, terwijl hij zelf zijn kapitaal en ondernemerschap inbracht. Dat bleek een goede balans. Zijn bedrijf – Ihagee – floreerde ondanks de geldontwaarding van de jaren twintig en de crisis van de jaren dertig.

In 1929 werd Steenbergen Consul voor Koningin Roland Zwiers is werkzaam Wilhelmina in Dresden. Dat was een eervolle be- bij de Sociaal-Economische noeming, die hem goed afging. In 1930 bracht Raad. Prins Hendrik een bezoek aan zijn fabriek en con- sulaat. Bij die gelegenheid kreeg de Prins een ca- Een jeugdfoto van Johan Steenbergen

54 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Doorsnede van de Exakta; dankzij het pen- taprisma staat het zoe- kerbeeld weer rechtop

Reclame voor de Kine Exakta, 1937

mera cadeau voor prinses Juliana. Niet veel later what you get (wysiwyg). bracht Steenbergen een revolutionaire camera op Vanaf de jaren twintig de markt, de Exakta van 1933. Deze camera en van de vorige eeuw ko- zijn opvolger de Kine Exakta van 1936 (zie verder) zen echter steeds meer werden nog voor de oorlog wereldberoemd. mensen voor hand- zamere camera’s. Het In mei 1940 werd Steenbergen gearresteerd matglas maakte plaats als consul van een vijandige mogendheid. Hij voor eenvoudige zoe- weigerde zijn fabriek in dienst te stellen van de kertjes die ongeveer Duitse oorlogsindustrie en werd onteigend. Met aangaven wat er op de zijn Joodse vrouw, die Amerikaans staatsburger foto zou komen. Voor was, kon hij in mei 1942 uit Duitsland wegkomen de meeste mensen was dankzij een diplomatenruil die door het neutrale dat goed genoeg. Wie Zwitserland werd georganiseerd. Hij heeft zijn fa- wat meer wilde uitge- briek nooit meer teruggezien. ven, kon terecht bij ge- avanceerde camera’s Tijdens de oorlogsjaren werd Steenbergen con- als de Leica, de Contax sul in de Verenigde Staten en na de oorlog consul en de Rolleiflex. Ook bij in West-Duitsland. Hij heeft toen een belangrijke deze camera’s was er rol gespeeld in het oplossen van een slepende echter een verschil tus- grenskwestie rond de Eems-Dollard. Hiervoor sen wat je door de zoe- ontving hij een hoge Duitse onderscheiding. ker ziet en wat er op de film terechtkomt.

De Exakta als innovatie De heilige graal van de fotografie was een camera Johan Steenbergen op Lang geleden waren fototoestellen grote bak- te bouwen die dat oude vertrouwde matglas kon latere leeftijd, met zijn beesten met een lens aan de voorkant, een groot inpassen in een handzaam ontwerp. Dat vroeg Exakta stuk matglas aan de achterkant en een leren om miniaturisering van het spiegelreflex-systeem. balg in het midden. De fotograaf had een zwarte De Duitse camera-industrie was eensgezind in de doek over zijn hoofd om te zien wat er op de foto opvatting dat dit een onmogelijke opgave was. kwam. Als hij tevreden was, klapte hij het mat- Johan Steenbergen vertrouwde op zijn geniale glas weg, schoof een negatiefplaat naar binnen constructeur, Karl Nüchterlein, en besloot dat en riep: “Even naar het vogeltje kijken!” het wel kon. In 1933 kwam de eerste moderne spiegelreflex op de markt. En in 1936 werd het Professionele fotografen zijn nog lang met zo’n ontwerp nog verder verkleind tot de eerste klein- camera blijven werken. Die onhandige camera beeld-spiegelreflex. (het beeld stond ook nog eens op zijn kop!) had namelijk ook een groot voordeel. Op dat grote matglas kon je precies zien wat er op de foto Een jeugdfoto van Johan Steenbergen kwam. In het Engels heet dat: What you see is

December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Internationale Spectator 55 Algemene redactie Internationale Spectator

Prof. dr J.Q.Th. (Jan) Rood, hoofdredacteur, senior onderzoe- Dr S. (Sipke) de Hoop, universitair hoofddocent Midden- en Oost- ker bij het Nederlands Instituut voor Internationale Betrekkingen Europese geschiedenis, afdeling geschiedenis van de Faculteit der Clingendael te Den Haag; bijzonder hoogleraar ‘Europese integratie Letteren van de Rijksuniversiteit Groningen; docent Conflict Studies in een mondiaal perspectief’ aan de Universiteit Leiden; voorzitter & Post-Conflict Reconstruction aan de Nederlandse Defensie van het Nederlands Genootschap voor Internationale Zaken (NGIZ) Academie (NLDA) te Breda

Drs S.J. (Sico) van der Meer, eindredacteur, Instituut Clingendael Prof. dr W. (Wil) Hout, hoogleraar Governance and International Political Economy aan het International Institute of Social Studies Drs P.A. (Peter) Schregardus, eindredacteur, Instituut Clingendael (Den Haag) van de Erasmus Universiteit Rotterdam

Prof. dr E. (Edwin) Bakker, hoogleraar terrorisme en contraterrorisme Dr M. (Mendeltje) van Keulen, griffier Europese Zaken bij de Tweede aan het Instituut Bestuurskunde van de Universiteit Leiden; directeur Kamer der Staten Generaal van het Centrum voor Terrorisme & Contraterrorisme van Campus Den Haag Mr. dr G. (Gelijn) Molier, universitair hoofddocent bij de afdeling Encyclopedie van de Rechtswetenschap en Rechtsfilosofie van de Prof. dr S. (Sven) Biscop, directeur van het programma ‘Europe in the Faculteit der Rechtsgeleerdheid van de Universiteit Leiden World’ van het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen Egmont te Brussel; hoofdredacteur van Studia Diplomatica; gast- Drs J.C. (Han) Mulder, oud-hoofdredacteur van het Leidsch Dagblad; hoogleraar EU buitenlands en veiligheidsbeleid aan de Universiteit oud-hoofd voorlichting van het Ministerie van Volksgezondheid, Gent en aan het Europacollege te Brugge Welzijn & Sport (VWS)

Prof. dr D. (David) Criekemans, gasthoogleraar Belgisch en verge- J.M. (Judith) Nuijens, in de periode 2012-2013 eindredacteur van lijkend buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen; docent de Internationale Spectator; vanaf februari 2014 verbonden aan het Geopolitiek aan het International Centre for Geopolitical Studies Instituut voor Bestuurskunde van de Universiteit Leiden, Campus (ICGS) te Genève Den Haag

Prof. dr A.W.M. (André) Gerrits, hoogleraar Russian History and Prof. dr C.W.A.M. (Kees) van Paridon, hoogleraar economie aan de Politics aan het Instituut voor Geschiedenis van de Universiteit Faculteit der Sociale Wetenschappen van de Erasmus Universiteit Leiden; voorzitter van de MA-opleidingen European Union Studies Rotterdam en International Studies Drs M.H.M. (Garrie) van Pinxteren, sinoloog, senior research fel- Drs H. (Hans) Hoebeke, directeur van het programma Afrika’ van low bij Instituut Clingendael; universitair docent journalistiek aan de het Koninklijk Instituut voor Internationale Betrekkingen Egmont te Rijksuniversiteit Groningen Brussel Dr S. (Stephan) Slingerland, senior consultant energie, grondstoffen Prof. dr P.R.J. (Paul) Hoebink, bijzonder hoogleraar ontwikkelings- en klimaat bij Triple E Consulting in Rotterdam samenwerking aan de Radboud Universiteit Nijmegen; directeur van het Centre for International Development Studies (CIDIN) aan de Prof. dr R.A. (Ramses) Wessel, hoogleraar recht van de Europese Radboud Universiteit Unie en andere internationale organisaties aan de Universiteit Twente

Beoordelingsprocedure

Afhankelijk van vakgebied en thema van de te behandelen artikelen schappelijke en redactionele maatstaven. Criteria zijn daarbij onder beoordelen ten minste vijf in- en externe redactieleden, specialisten meer, oorspronkelijkheid, relevantie, aannemelijkheid, analytische en generalisten, alle aangeboden kopij. De kernredactie en de alge- kwaliteit, alsmede helderheid en aantrekkelijkheid van opzet en stijl. mene redactie toetsen concept-bijdragen volgens gangbare weten-

56 December 2014 Jaargang 68 nr. 12 Colofon

Uitgave van Koninklijke Van Gorcum BV Abonnementenadministratie Advertenties (Assen) namens het Nederlands Instituut Koninklijke Van Gorcum BV Adverteren? Informeer naar de voor Internationale Betrekkingen ‘Clin Administratie Internationale Spectator mogelijkheden bij de afdeling gendael’ (Postbus 93080, 2509 AB Den Postbus 43, 9400 AA Assen Verkoop Tijdschriften van Koninklijke Haag), dat samenwerkt met het Konink tel. 0592-379555; fax. 0592-379552 Van Gorcum: [email protected] lijk Instituut voor Internationale Betrekkin E.mail: internationalespectator@vangor of 0592 379571. gen, EGMONT, te Brussel. cum.nl www.vangorcum.nl Foto omslag Verschijnt maandelijks en wordt uitge Rutger van Hamersvelt geven op de grondslag van een redac Abonnementsprijzen tiestatuut. Nederland en België: Richtlijnen voor auteurs zijn verkrijgbaar Particulier abonnement € 67,75 op het redactie-adres. Redactiebureau Instellingsabonnement € 80,50 Instituut ‘Clingendael’ Studentenabonnement € 52,25 ISSN 0020-9317 Redactie Internationale Spectator SIB Startersabonnement € 25,75 Postbus 93080, 2509 AB Den Haag CLIO Startersabonnement € 25,75 Alle in dit maandblad uitgesproken tel. 070-3245384; fax. 070-3282002 Buitenland Particulier meningen en inzichten blijven geheel E-mail: [email protected] of abonnement € 97,25 voor verantwoordelijkheid van de schrij [email protected] Buitenland vers. www.internationalespectator.nl Instellingsabonnement € 110,95 Buitenland Niets uit deze uitgave mag worden ver Kernredactie Studentenabonnement € 76,50 veelvoudigd en/of openbaar gemaakt Jan Q.Th. Rood (hoofdredacteur) Buitenland d.m.v. druk, fotocopie, microfilm, of op Sico van der Meer (eindredacteur) Betaling via Belgisch gironummer is welke wijze dan ook, zonder vooraf Peter A. Schregardus (eindredacteur) mogelijk. Abonnementen worden auto gaande schriftelijke toestemming van de matisch verlengd, tenzij voor 1 december uitgever. Algemene redactie schriftelijke opzegging heeft plaatsgehad. E. Bakker, S. Biscop, D. Criekemans, ©2014, Koninklijke van Gorcum, Assen A. Gerrits, H. Hoebeke, P. Hoebink, Losse nummers € 7,95 excl. portokosten Alle auteursrechten ten aanzien van de S. de Hoop, W. Hout, M. van Keulen, inhoud van deze uitgave worden uitdruk G. Molier, J.C. Mulder, J.M. Nuijens, Leest u Internationale Spectator kelijk voorbehouden. C.W.A.M. van Paridon, G. van Pinxteren, liever op uw IPAD? S. Slingerland, R.A. Wessel Dat kan via: www.tablisto.nl losse nummers: € 7,99 jaarabonnement: € 49,99

Napoleon had zijn landkaarten al kunnen laten drukken bij Claes van Gorcum.

drukkerij Van Gorcum Industrieweg 38, 9403 AB Assen www.vangorcum.nl T +31(0)592 37 95 55 Film Pamela Kalkman

Titel: La Jaula de Oro Productie: Machete Producciones Regie: Diego Quemada-Díez Met onder meer: Brandon López, Rodolfo Domínguez, Karen Martínez, Carlos Chajon Genre: Drama Jaar: 2013 Speelduur: 102 min. Taal: Spaans gesproken, Engels ondertiteld Nu verkrijgbaar op DVD Website: http://jauladeoro.com/

Beeld uit La Jaula de Oro. Foto Machete Producciones Veilig voor Geweld in de Gouden Kooi

Meer dan 60.000 kinderen uit Centraal-Amerika zijn dit jaar opge- Halverwege de reis, in het Mexicaanse Chiapas, worden ze door de pakt door de US border patrol, bijna twee keer zoveel dan vorig jaar. politie opgepakt. Nadat de agenten de tieners hebben beroofd van President Obama sprak in juli zelfs van een humanitaire crisis; hij roept hun schoenen en geld, wordt ze weer teruggestuurd naar Guatemala. het Congres op om in te stemmen met een noodplan van $3,7 miljard Samuel besluit daar achter te blijven. Juan, Sara en Chauk steken, om de grensbewaking te verbeteren en uitzettingen sneller te laten zodra zij de kans krijgen, weer de grens over. Tijdens lange treinreizen verlopen. De opvanghuizen in de zuidelijke staten zitten intussen over- worden zij geconfronteerd met La Migra: Mexicaanse politie-eenhe- vol en er wordt naarstig gezocht naar extra bedden en slaapruimte den die als doel hebben migranten op te pakken. Ook ontmoeten zij voor de minderjarige migranten. Hoewel de Verenigde Staten altijd criminele bendes, mensensmokkelaars en kidnappers, voor wie het met een stroom migranten uit Centraal-Amerika hebben gekampt, zijn leven van minderjarige Centraal-Amerikaanse migranten niks waard de aantallen sinds 2012 enorm toegenomen. Kinderen van 12 jaar en is. Ondanks de mooie landschappen die de tieners onderweg pas- jonger vormen de snelst groeiende groep. Voorheen waren de meeste seren, de opbloeiende liefde tussen Sara en Juan, en de vriendschap migranten Mexicanen, maar de afgelopen twee jaar komen de migran- die ontstaat tussen de twee jongens, is de film zeker geen lichtvoetige ten voornamelijk uit Honduras, Guatemala en El Salvador. road movie. Het laat de harde realiteit zien van het lot van kinderen, die koste wat kost hun huis willen verlaten. Het thema van de film is ac- Vlak voordat het debat in de Verenigde Staten losbarstte, ging in tueler dan ooit. Ook heeft regisseur Diego Quemada-Díez de verhalen Den Haag tijdens het Movies that Matter Festival in maart de film La van mensensmokkelaars en criminele bendes die migranten bestelen, Jaula de Oro (‘De Gouden Kooi’) in première. De titel verwijst naar bedreigen en misbruiken, helaas niet zelf verzonnen. een oud Mexicaans lied dat het lot van migranten in de Verenigde Staten bezingt: zij worden maar al te graag geaccepteerd als goed- Waarom zouden zoveel kinderen en tieners de gevaarlijke tocht naar kope arbeiders, maar kunnen onmogelijk aan de armoede en uitbui- de Verenigde Staten maken? De film geeft geen antwoord op deze ting ontsnappen, omdat zij niet worden geaccepteerd als volwaardig vraag. Tekenend is echter dat het grootste deel van de kinderen af- burger – een Gouden Kooi. De film is het afgelopen jaar overladen met komstig is uit Honduras, het land met het hoogste aantal moorden prijzen, tijdens filmfestivals in o.a. Cannes, Mexico, Bombay, Lima, ter wereld. Ook Guatemala en El Salvador hebben sinds 2011 een Sao Paolo en Zürich. Eind oktober, tijdens de eerste editie van de enorme toename van geweld laten zien, door de groeiende concur- ‘Latijns-Amerikaanse Oscars’, Los Premios Fénix, is La Jaula de Oro rentiestrijd tussen drugsbendes in de regio. Als gevolg van een streng, zelfs verkozen tot ‘Beste Film’. door de Verenigde Staten gesteund antidrugsbeleid in Colombia en Mexico, ook wel de War on Drugs genoemd, hebben drugsbendes en La Jaula de Oro vertelt het verhaal van drie tieners uit Guatemala, die de georganiseerde misdaad die daar actief waren, hun activiteiten ver- hun huizen in de sloppenwijken achterlaten om de gevaarlijke tocht plaatst naar aangrenzende landen. Ironisch genoeg zien de Verenigde naar de Verenigde Staten te maken. Juan, een stoere jongen met een Staten de uitwerking van hun strenge beleid nu terug in het grote aan- klein hart, haalt zijn vriend Samuel op van zijn werkplaats: de vuilnis- tal kinderen dat vlucht voor drugs-gerelateerd geweld. Het is dan ook belt aan de rand van de stad. Vervolgens besluiten zij met Sara, een maar de vraag of het versneld uitzetten van migranten enig effect zal meisje van 15, die zich voor de reis als jongen verkleedt, de tocht rich- hebben: zij zitten liever veilig in een ‘Gouden Kooi’, dan in een thuis- ting de VS te beginnen. Waarom? Omdat, zo zegt Juan, “in het noor- land geteisterd door geweld. den alles beter is”. Onderweg komen zij Chauk tegen, een inheemse jongen die geen Spaans spreekt. Hij raakt al snel bevriend met Sara Pamela Kalkman is werkzaam bij de Conflict Research Unit van Instituut en zet de reis met de groep voort. Ze reizen met de bus, lopen over bergen en langs rivieren, springen met gevaar voor eigen leven op rij- Clingendael. In het kader van het Politics and Crime-programma onderzoekt zij dende treinen; alles om zo snel mogelijk naar de VS te komen. corruptie, drugsroutes en georganiseerde misdaad in Latijns-Amerika. Deze rubriek staat onder redactie 58 van AnneDecember Marinussen. 2014 JaargangVoor ideeën 68 nr. en 12 suggesties: [email protected]